хукмдори Бадиуззамон уртасида з^арбий тук^ашув
юз беради. Бунинг устига саройда фитна уюшти-
рилиб, Бадиуззамоннинг угли, Бойк;аронинг энг
севимли набираси, Алишер Навоийнинг ихлос куй-
ган шогирди Мумин Мирзо фожиали улдирилади.
Буларнинг бари Навоийнинг соглирига салбий таъ-
сир куфсатади. Шунда х;ам у ижоддан тухтамайди.
1500 йил декабрь ойининг сунггида Хусайн Бой-
к;аро исён кутарган урли Мухаммад Хусайн билан
сулх; тузиб Диротга йул олади.
Алишер Навоий 1501 йил 3 январь куни хукм-
дорни кутиб олиш з^чун унга пешвоз чик;ади ва
Хусайн Бойк;аро билан куришаётганда узини ёмон
з^ис этиб хушидан кетади-ю, к;айтиб узига келмайди
ва х;аётдан куз юмади.
«ДАЙРАТУЛ-АБРОР» ДОСТОНИДАН
Сен д о р и чеккил бу тикан мех^атин,
Тортмагил Дотами Той миннатин.
Бир дирам олмок, чекибон даст ранж
Яхширок, андинки, биров берса ганж.
★* *
Кулгуки уз х;аддидин улди йирок;,
Йирламок; андин куп эрур яхширок;.
Равшан этиб шамъни х;ар тун й и р и ,
Елга бериб рунчани хандонлири.
К,илди булут ашки била дур ни сор,
Булди чок^ин кулгусидин хоксор.
Мастки йирлай юруй уздин кетиб,
Ашки ниёзи гуназрш пок этиб.
Кимда адаб - кулгуга очмас огаз,
Лек х;аё абри эмас к;атрасиз.
К,ах#ах;аким х;азл анинг ёридур,
Курбана савти била рафторидур.
***
Бошни фидо айла, ато цошира,
Жисмни к^1 л садк;а ано бошира.
Икки жах;онингра тиларсен фазо -
Х^осил эт ушбу икисидин ризо.
ТУн кунунгга айлагали нур фош,
Бирини ой англа, бирисин куёш.
Сузларидин чекма к;алам таыщари,
Хатларидин куйма к;адам таищари.
Булсун адаб бирла бори хидматинг,
Хам крил адаб «дол»и киби к;оматинг.
***
Кимки улутрок; анга хидмат керак,
Улки кичикрок; анга шафк;ат керак.
Кимники крнлсанг мутавассит хаёл,
Асра анинг хурматида эътидол.
Хидмат ила айлама тавцир з^ам,
Шанъат ила айлама тах^ир з^ам.
Топсанг шах; хидматота интисоб,
Турт иш этгил узунгга иртикоб:
Ният анинг бирла бурун рост к^ил,
Еайрин анинг кунглунгга бехост к^ил.
Яна будурким, тони хидмат hofhh,
Айла, вале айламагандек cofhh.
Яна буким, яхши-ямон дема суз,
Эл ямону яхшисира солма куз.
Яна буким, ранж етар, гар тааб,
Асра ямон-яхцюта шарти адаб.
***
Тошкрнлирингнинг бу сифат х;оли бор,
Булса тацарруб анинг ашколи бор.
Бу неча иш булса муяссар caHFa,
Давлат ила ёругай ахтар санга.
★* *
Айш, Навоий, неча дилкаш дурур,
Лек адаб бирла хуш дурур.
***
Кимки иши булди к;аноат фани,
Билки, ани кдлди к^ноат рани.
Ганжу тажаммулни р и н о билмагил,
Балки р и н о ганжи к;аноатни бил.
Накди ^аноат^а чу йук;тур фано,
Жахд эт-у бу накд ила т о п р и л f h h o .
Кулбада дарвешки, к;онеъ дурур,
Фойик; эрур ша^раки, томеъ дурур.
Чунки тамаъ булди гадолар иши,
Билки гадодур тамаъ этган киши.
Шах; чу тамаъ к^илди эрур лукдоахщ,
К^онеи дарвеш эрур подшох;.
Шох; ул эмаским, боцюта куйди тож,
Шох; ани билким, йук; анга э^тиёж.
***
Шох; бошининг шарафи тож эмас,
Англа ани шох^си, му^тож эмас.
**к
Булмаса к;ам шукр ила к;онеъ булур,
Базл ишидин нафсга монеъ булур.
Кимки к;аноатдин эрур хужжати,
Яхши-ямонра йук; анинг х;ожати.
Топса к;аноат сори х;ар кимса йул,
Шох; бу такдир ила ул булгай, ул.
Мулк ила узни демагил аржуманд,
Мулки к;аноат била бул сарбаланд.
***
Чунки о р и з н и н г емак улди иши,
Х|арби учун чекти ики саф тиши.
Кимса неча зебу тамаъдин йирок;,
Зимнида осойиш эрур яхширок;.
251
Гавз^ару дурни кулок; озори бил,
Сузни кулок^шнг дури ша^вори бил.
★* *
Икки к;аро пул чекибон даст ранж,
Яхширок; андинки, шах; инъоми ганж.
Тинч кунгул бирла к;атик;сиз умоч,
Безики биров миннати бирла кулоч.
* ★*
Кдлма, Навоий, тамаъ элдин дирам,
Бор эса берсанг зуд эрур ул карам.
***
Бас кишига умр зсуши ёр эмиш,
Умр деган ёри вафодор эмиш.
Ёрки, ойини вафо йук; анга,
Шамъ кибидурки, зиё йук; анга.
* ★*
Ёрки, бор анда вафо ёр бил,
Умр деган ёри вафодор бил.
Х,ар киши оламда эрур ёрсиз,
Бир садафедур дури шах^орсиз.
Йук, хунари ёлруз эса, уз киши,
Кдйда киши сонида ёлруз киши.
**★
Шох^си, йук, х;амдаму ёри анинг,
Кунглида куп булруси бори анинг.
Кдлса биров х,амнафасу ёрлик,,
Булгуси куп FaMFa сабукборлик;.
Ёр эрур андок; гу^ари беба^о.
Ким анга му^тож не шах;, не гадо.
***
Ростдур ул ким, назари турридур,
Ким илиги эгридур, ул урридур.
Булса илик эгрилик ичра самар,
Эл ани кесмакда туз этгай магар.
Кузки эрур эгри анинг хилк;ати,
Бирни ики курмак эрур санъати.
**★
Олим агар к;атъи амал айласа,
Илмига шойиста амал айласа.
Солмаса куз жифаи дунйи сари,
Бокрмаса туз дунйийи фоний сари.
Они шараф гав^арининг кони бил,
Гав^ару кон, х;ар не десанг они бил.
**★
Нафъинг агар халк^а бешак дурур,
Билки бу нафъ узунгга купрак дурур.
★* ★
Унгача рафлат била побастлик;,
Жахд йигирмигача у мастлик,.
Уттузу к^рк; ичра эрур айшу ком,
Ва>уКИ, манга ул дори эрди х,аром.
Килмади элликда тарак^ий киши,
Олтмишу борча таназзул иши.
Етмиш аро вожиб эрур турмогинг,
Саксон аро фарздур ултурмогинг.
253
Тук;сон агар булди йик^лмок; керак,
Юз аро жон таркини к^лмок; керак.
***
Дар нафасинг х;олидин огох; бул,
Балки анга хуш ила х;амрох; бул.
***
Я х ш и л и р и айламасанг иш h o f h ,
Айламагил бори ямонлик; дори.
Булмаса тарёк ила жонингга бах;р,
Солмагил аччир била жомингга зазф.
***
Дилма улус ирзу аелота к;асд,
Айлама эл жонию молига к;асд.
***
То бани Одам била олам эрур,
Олам ичинда бани Одам эрур,
Адд ила олам юзин обод к^л,
Хулк, ила олам элини шод кдл.
★* *
Бармок; учи бирла чу чикдоас тикан,
Игна била кутулур андин бадан.
* ★★
Поядин ортук, киши урса к,адам,
Бийми йик^илмокдуру ранжу алам.
***
Кимники, айлай дер эсанг махраминг,
Куш синамай айламагил хдмдаминг.
Рафлат аро хуш курубон хуш дема,
Вок^ф улуб сунгра пушаймон ема.
* ★*
Оз иш учун тунд итоб айлама,
К,атлу сиёсатда шитоб айлама.
Бок йук;, ар кечрак улур к;атл иши,
Улса сузунг бирла тирилмас киши.
***
Яхши эса афв сиёсат 4 o f h ,
Лек керак ишда фаросат доги.
★★*
Тун била то субх; мувофик; дурур,
Аввали козиб, сунги содик; дур5ф.
Тутма тузуб кину адоват фани,
Узга киши журми била узгани.
Гарчи таваккулсиз эрур азм суст,
Машварасиз к^илма таваккул дуруст.
«САБЪАИ САЙЁР» ДОСТОНИДАН
XajK^KH инсонни к^лди маврами роз,
Хайвондин ул айлади мумтоз.
***
Ошик; улронки кечмагай жондин,
Ишк; бех;ад йирокдурур ондин.
***
Нимаким хотирингра дилкаш эмас,
Санга к;илмок; ружуъ ани хуш эмас.
255
ЦИТЪАЛАР
Камол эт касбким, олам уйидин
Санга фарз улмарай рамнок чикрмюк,.
Жах;ондин нотамом утмак биайних;,
Эрур х;аммомдин нопок чик^лок,.
★* *
Кулокда асра гаронмоя сузнию фикр эт,
Ки, дурсиз улса, не булрусидур садаф х;оли.
Сузунгни дари кунгул ичра асрарилким, ^айф,
Ким, уйла дуржни гу^ардин эткасен холий.
Бу дуржу икки садафни тула дур этканга,
3*ще улувви гух;ар, балки гавх,ари олий.
***
Чу душман улди к;адимий зиёнидин з^азар эт
Агарчи нутьц-i равонбахши жонга рох;ат эрур
Су бирла ут аро зидцият улди чун азалий,
Агар х,аёт суйидурки, утк,а офат эрур.
***
К,арилар хотири нозукдур, эй тифл,
Шикастидин кдлиб ва^м, улма густох;:
Унуттунгмуки, атфол уйнаранда,
Синар оз майл кургандин курук; шох;.
***
Кийиб самур ила киш к^лма асру раънолик,,
Ипак либос ила тутма Fypyp жоми тула.
Тийиннинг уз туки ук; булди жонира офат,
Фарисанинг паридин келди уз бошига бало.
***
Х^кмат ахди оллида совук; сифат йук; кимсада,
Субз^и козибдек мах;алсиз айлагон кулгу кеби.
Лек мундин куп совукдур ашк тукмас зур ила,
Дай елида к;атра-к;атра муз томизган су кеби.
ie -к ie
Кдноат гушасин тущилки, чун анк;о бу даъб этти,
Анга кушлар ичинда курб к;офида нишимандур.
Чу парворий товурнинг окзи тинмас туьмадин
гарчи,
Улар охир анга аввал катак зиндони маскандур.
РУБОИЙЛАР
Гар ошик; эсанг зебу такаллуфни унут,
Яхшию ёмон ишда тахаллуфни унут.
Уткан гар эрур ёмон таассуфни унут,
Келган гар эрур яхши тасарруфни унут.
***
Рурбатда рариб шодмон булмас эмиш,
Эл анга шафику мезфибон булмас эмиш.
Олтун к;афас ичра гар к^зил гул бутса,
Булбулга тикандек ошён булмас эмиш.
** *
Ким истаса салтанат, саходур анга шарт,
Х|ар ваъдаки айласа вафодур анга шарт.
Ким фак;р талаб к^лса, фанодур анга шарт,
Оллика неким келса, ризодур анга шарт.
257
Ким кзфди экин жах;онда оё хушлук;,
То бир киши айлагай таманно хушлук;.
Юз йилда агар бир улса пайдо хушлук;,
Омодадурур ёнида юз нохушлук;.
***
Умринг куёшига бермасун чарх завол,
Жонинг к;амарини к^лмасун давр з^илол.
Тун-кун булгил махравишу мехр хисол,
Дахр ахдота нурбахшу фархундажамол.
***
То дахрдурур, дахр уза султон булгил,
То олам эрур, олам уза хон булгил.
Даврон элининг жисмида х;ам жон булгил,
Хам жонларига мояйи дармон булгил.
***
Жохдлки, х,асад булгай анинг жахдира зам,
Нур эл кузидин англаса уз кузида кам.
Кузларни олишмокда чекиб тийги ситам,
Эл кузини х,ам уйгаю уз кузини х;ам.
НИККОЛО ДИ БЕРНАРДО МАКИАВЕЛЛИ
(1469-1527)
Италиялик файласуф Ма
киавелли Флоренциядаги асл-
зода, аммо унча бой булмаган
оилада усди. Унинг таржимаи
х,олида купгина ноаникдиклар
мавжуд.
Макиавелли 1498 йилдан
давлат хизматчиси булиб
ишлай бошлади. Макиавелли
гарчи юк;ори мансабларда
ишламаса-да, катта сиёсат-
нинг сир-асрорларини яхши
биларди. 1512 йил з^укумат тепасига Медичи
келиши билан Макиавелли Флоренциядан кувиб
чик;арилди. У кейинчалик х^бсга олиниб, к^ийнок^а
солингани з<;акдда х;ам маълумотлар бор.
Макиавелли х;ам барча кашфиётчи ижодкорлар
каби таък;иб ва тазйикдарга дучор булган. Жан
Боден ва Томмазо Кампанелла биринчи булиб Ма
киавелли к;арашларини к;оралашган.
Макиавелли анъанавий равишда сиёсат олами-
нинг файласуфи х^исобланиб келган.
Унинг куйидаги асарлари маълум: «Хукмдор»
(1513), «Тит Ливийнинг биринчи 10 та китоби-
га дойр мулох;азалар» (1516-1517), «Мандрагора»
(1518), «>^арбий санъат тутрисида» (1519-1520),
«Андрия» (1519), «Катруччо Кастракани з^аёти»
(1520), «Флоренция тарихи», «Тилзздида сузлашув».
Буларнинг орасида энг машхури «Хукмдор» аса-
ридир. 1559 йилда Макиавеллинингх;амма асарлари
илк «Так^кданган китоблар руйхати»га кирытилган.
259
Мак;сад воситани окдайди.
★* *
Фак^рлигим - з^алоллигим ва содикдигим исботи.
***
Х,ар к;андай вазиятда х;ам марх;аматли булишни
истовчи одамга куплаб марх;аматсиз кишилар ора-
сида х;алок булишдан узга йул к;олмайди.
**★
Хркимиятни сакдаб к,олишни истовчи одам зо-
лимликка таяниши керак.
★* *
Дар бир ишни у к;андай воситалар билан амалга
оширилганига к;араб эмас, балки мак;садга эришил-
ган-эришилмаганига кура ба^олайдилар.
***
Замон ва ахлокдй мезонлар узгарувчандир. Шу-
нинг учун замонга пешвоз чикдан кимсанинг х,амма
орзуси ушалади ва у бахтиёр булади. Замондан ва
вазиятдан юз угирган одам бахтсизликка мазрсум.
***
Хушомадни йук;отишга уринган хукмдор узига
нисбатан нафрат уйротиб куйиши мумкин. Бунинг
сабаби шундай изохданади: табиблар дейдиларки,
сил касаллигини бошлангач даврда аникдаш к^шин,
аммо даволаш осон. Агар хасталик утказиб юборил-
ган булса, аксинча, уни аникдаш осон-у, даволаш
мушкул. Давлат ишларида х;ам шундай: эндигина
пайдо булаётган иллат уз вак;тида аникданса, уни
йук;отиш к^йин эмас. Бунга фак;ат доно хукмдор-
ларгина к;одирдирлар. Агар иллат х;ар кимга явдол
куринадиган даражада авж олган булса, х;еч к;андай
дори-дармон кор к^лмайди.
***
Мамлакат ичидаги фавкулодда фармонлар х;ам
хукмдорларга улугворлик баришлайди... Бошк,ача-
рок; айтганда, фук;аролардан бири дикдеатга лойик;
ишга кул урганда хукмдор уни имкон к;адар узокрок;
ёдда сакданиб к;оладиган тарзда такдирлаши ёки
жазолаши фойдалидир. Хукмдор учун энг асосийси
барча амаллари билан юксак акд-идрокка эга бул
ган буюк инсон шухратига эришишга интилишдир.
**к
Инсоннинг излагани ва топгани уртасидаги до-
имий номувофикдикдан ким бехабар?
***
Фак;ат турри царор к;абул к^лишга умид боглаш
ярамайди. Х^ар к;андай к;арорнинг шуб^али эканига
тан бериш керак. Чунки одатда бир кунгилсизлик-
ка чал бериб, иккинчисига pjmapa буламиз. Аммо
барча кунгилсизликларни тарозига солиб, энг оз
даражадагисини эзгулик деб к;адрлаш акдлиликдир.
* к -к
Яхшилик х;ам худди ёмонлик каби нафрат yftFO-
тиши мумкин.
* кк
Гарчи янги тартиблар одамлар онгини узгартир-
са-да, эскисини имкон к;адар купрок; сакдаб к;олиш
керак.
261
З^еч бир иш йук^си, унинг амалга ошиши эски
тартибларни янгилари билан алмаштиришга нисба-
тан ориррок;, кечиши хавфлирок;, муваффак^мти
шубх;алирок; булсин. Янги тартибларни жорий
этишни бошлаган х;ар бир одамни эски тартиб
тарафдорларининг адовати, янгиларидан манфа-
атдорларнинг бепарволиги кутади. Бепарволикни
крсман к;онун з^имоясидаги рак^бдан чучиш, к;ис-
ман амалиётда ижобий бах;о олмахунча янгиликка
ишонмайдиган одамларнинг ишончсизлиги билан
изохдаш мумкин. Эскилик тарафдорлари имконият
турилиши х;амонок; шиддат билан хуруж кдлганда,
янгилик тарафдорлари сусткашлик билан мудофаа-
га утадилар.
★* *
Фак,ат узингга ва жасоратингга асосланган хр-
моядан яхширори, ишончлирори, пишикрори йук;.
ВАН ШОУЖЕН
(тахаллуси ЯНМИН)
(1472-1529)
Хитойлик файласуф, сиёсатдон ва з^арб илми
билимдони Ван Шоужен Юйяо музофотида тутилиб
усди. Унинг отаси Ван Хуа зиёли оиладан булиб,
хизмат погоналаридан тез кщорилаб борган. Ван
Шоужен турт ёшигача гапиролмаган. Бир будда
роз^иби болакайни куриб: «Язшш бола экан. Фак;ат,
афсуски, унинг такдири зоз^ирида шундок^ина аён
булиб турибди», - дейди. Роз^иб афтидан файла
суф Лао-цзининг: «Билгувчи гапирмайди», - деган
мангхур накдига ишора крилганди. Бу сузни эшитган
бобоси боланинг исмини Шоужен (инсонпарварлик
зрамоячиси) деб узгартиради. Ажабки, шундан сунг
Шоужен гапира бошлайди.
Шоужен ун ёшидан бошлаб шеърлар ёзган. Бу
шеърлар фак;атгина адабий нук;таи назардан эмас,
балки фалсафий мазмуни билан з$амдик^атни жалб
этарди.
Шоужен 12 ёшида онасидан етим к;олади. 16
ёшида уйланади. 1489 йилда Ван Шоужен фай
ласуф Чуж Си издоши Лоу Лян (1422-1491) билан
танишади ва ундан таз^сил олади.
1493-1499 йиллар орасида Ван Шоужен даоцизм,
буддавийлик ва Конфуцийнинг мумтоз фалсафа-
сини кунт билан урганади. Айни пайтда бадиий
ижод ва з<;арб илми сирларини урганишга з^ам вак;т
ажратади.
1499 йилда Ван Шоужен цзин ши даражаси
учун имтиз^он топшириб, император саройи ман-
сабдорлари орасидан 5фин олади. Хизмат вазифа-
ларининг кетма-кет узгариши туфайли мамлакат
263
буйлаб тинимсиз кезишлар ёш Шоуженнинг са-
ломатлигига салбий таъсир утказади. 1502 йилда
у императорнинг рухсати билан даволаниш учун
турилган гушасига к;айтиб келади. У Чжэцзян му-
зофоти худудида жойлашган t o f баррига - Янмин
рори як^гаига бошпана куриб яшай бошлайди. Шу
боне уни Янмин-цзи деб атай бошлайдилар (яъни,
файласуф Янмин). «Янмин» сузи «куёш нури» деган
маънони англатади. Шунингдек, инсон жисмидаги
мухдм кувват ришталаридан бири х,ам ана шу ном
билан аталади.
1504 йилда Ван Янмин Пекинга к,айтади ва Шан-
дун музофотига х;оким к^либ тайинланади.
1505 йилда Хитой тахтига 15 ёшли Хоучжао угир-
гач, бир гурух; сарой аъёнлари к;атори Ван Янмин
х;ам кувринга учрайди. Куврин йиллари файласуф
учун жуда катта х,аётий мактаб вазифасини утайди.
У рух;ан камолга етиб, дунёвий илмларнинг уткир
билимдонига айланади. Файласуф айни шу кезлар-
да «билим ва х;аракатнинг бирлиги» ^ак^даги р о я т
мух^м тамойилни ишлаб чик;ади.
1509 йилда Ван Янмин кувриндан к,айтади ва
Гуйчжоу музофотининг пойтахти Гуйянда фалса-
фадан даре бера бошлайди.
Буюк файласуф 1529 йилнинг 9 январида бетоб-
ликдан вафот этади.
***
Билим х;аракатдадир.
* ★*
Табиий билим нима? У хга*^ик,ат ва ёлгонни ажра-
тувчи, уйламасдан, зфганмасдан билгувчи к;албдир.
**★
К^л.6 - табиат, табиат эса к;оида.
0^/1
***
^акдаий кувонгч доноликда камолга етган зотлар
ва оддий одамларга хосдир. Бирок; бу неъматга эга
булган оддий одамларнинг узлари бундан бехабар
буладилар.
***
Билим - х;аракатни боищарувчи асосий фикр. Х,а.~
ракат эса илмнинг амалий манбаи. Билим - з^аракат
ибтидоси, з^аракат - билим интиз^осидир.
***
Билим з^аракатдадир. Бунинг исботини куйидаги
з^олатлар занжири орк;али куриш мумкин.
Таомнинг таъми язсши ёки ёмонлигини билиш
учун уни OFH3ra солиб, чайнаб курмок; зарур. Таом-
дан татиб курмай туриб, унга бах;о бериб буладими?
Йулнинг равон ёки норавонлигини аникдаш учун
уша йулни босиб утишингиз керак. Йулни бориб
курмасдан унинг к;андайлигини айтиш мумкинми?
Камондан ук; отиш учун найзани жойлаб, ёйни та-
ранг тортиш ва нишонга олиб, куйиб юбориш талаб
этилади. Китоб ук^гб илм олмок; учун эса кулга к;алам
тутиб, ёзмок; жоиз. Оламда з$еч бир илм йукри, у
х;аракатсиз урганилса. Шу боис илмга ва олий к;ои-
даларга з^аракатсиз етишиб булмайди.
***
Фикр ва суз амалиётга йуналтирилганда уларнинг
х;ар иккиси з^ам моддиятга - нарсага айланади.
***
Буюмлар, вок;еалар, к;оидалар, адолат ва эзгулик
дилдан таящарида к;ололмайди.
265
Бир куни Ван Янмин шах;ар кучаларида айланиб
юрганда дустларидан бири к;ояларда барк; урган
гулларга ишора к^либ, ундан суради:
- Оламда ^еч нарса дилдан ташк;арида мавжуд
булолмайди, дейсан. Аммо мана бу к;оя барридаги
гуллар узидан узи усади ва курийди. К,ани айт-чи,
бу гул билан менинг к;албим уртасида к,андай 6o f-
ликдик булиши мумкин?
Ван Янмин дустига придай жавоб к;айтарди:
- Гулларга к,арамасингдан аввал улар х,ам, сенинг
к;албинг х;ам осойишта эди. Гулларга кузинг тушган
они эса сен уларнинг рангини к;албинг ила англа-
динг. Шундан куриниб турибдики, гуллар сенинг
к;албингдан тапщарида к;ололмайди.
***
Нарсаларнинг моз^иятини англаш к;албдаги,
фикрдаги ва илмдаги нарсаларнинг мох;иятини
англаш демакдир.
•к-к-к
Шогирдларидан бири Ван Янминдан суради:
- Баъзи одамлар тунда рухдар, шайтон ва ажи-
надан курк^шади. Шундай пайтларда нима к^лиш
керак?
Ван Янмин деди:
- Кундуз куни адолат захирасини яратолмаган
одамнинг к^лбида к;оникдоаслик х^сси пайдо була
ди. Бу туйру уз навбатида куркувни етаклаб келади.
Кундалик амаллар акд чирори билан ёритилар экан,
х;еч к;андай куркувга урин к;олмайди.
Шунда шогирдларидан яна бири савол берди:
- Безарар инс-жинслардан куркдоаса х,ам була
ди. Аммо маккорлари ким яхши, ким ёмонлигини
ажратиб утирмайди. Шу боис одамлар куркувдан
кутулолмайдилар.
Файласуф бу саволга шундай жавоб к;айтарди:
- Яхши одамларга кутку солишга курби етади-
ган битта х;ам ёвуз куч йукдир. Энг куркринчлиси
—к;албнинг маккорлик иллатига мубтало булиши.
Ана шунинг узиёк; инсонга кутку солади. Агар инсон
аёл гузаллигига уч булса, игш^ивозлик васвасасини
пайдо к^лувчи кучлар, агар бойликка ружу куйса,
манфаатпарастлик ва таъмагирлик васвасасини
уйготувчи кучлар, агар у булар-булмасга газабла-
наверса, дарразаблик васвасасини х;осил кдлгувчи
кучлар, агар арзимаган нарсадан х;ам куркувга
тушаверса, курк;окдик васвасасининг уйготувчи
кучлар таъсири остида булади.
***
Ван Янминдан дусти суради:
- Китоб ук^гандан сунг х;еч нарса ёдда к;олмаса
нима к^лмок; керак?
Ван Янмин деди:
- Уни тушунмок; керак, ёдлаш шарт эмас. Ту-
шунмок; зарурияти х;ам иккинчи даражали нарса.
Энг аввалло китобнинг асосий моз^иятини англамок;
жоиз.
***
Карамокдик ва курмаслик, тингламокдик ва
эшитмаслик, емокдик ватаъм билмаслик... Таъмни
билиш учун инсон юрагида ейиш истаги булиши
жоиз. Тановулни истаган юрак бу - фикр, боищача
айтганда, даракат ибтидосидир.
★тАг★
Инсон к;алби - осмон каби тубсиз.
267
Комил инсон х;ар бир одамнинг комил булиши
учун к;айруради.
***
Инсон табиати аслида олий фазилатлар мажмуа-
сидир. Унинг табиати уз ибтидосида заррача ёвуз-
ликдан х;ам холи булган.
***
Биз бирор илмни имкониятимиз ва мавк;еимиз
даражасида урганиб, ню;оясига етказамиз.
***
Олий эзгулик - к;албнинг асл мох^шти. Зеро, з^атто
учига чикдан к;арок^и х;ам талончилик к^илмаслик
кераклигини яхши англайди. У узини угри деб
аташларидан орланади.
монтвн
(Мишел Эйкем)
(1533-1592)
Фаранг файласуфи Монтен
XV асрга келиб дворянлик да-
ражасига эришган савдогар
Эйкемлар сулоласига мансуб.
Ёш Монтен Тулуза дорил-
фунунида таз^сил олди. У, ай-
ник;са, файласуфлар Сенека ва
Плутарх таълимотини кунт би
лан 5фганди. Файласуф узининг
жуда бой шахсий кутубхонаси
билан ном к;озонган.
Монтен узининг бор к;обилиятини энг кутана ва
мустазрсам илм - узини узи англаш илмига башш-
лади. Файласуфнинг узи бу з^акда шундай дейди:
«Мен узимни урганаман. Ана шу тадк^к;отим мен
учун xjciM физика, х;ам метафизикадир».
Монтен - инсон к;албининг хилват кенгликла-
рини, феъл-атворининг узига хос к;ирраларини,
З^нинг фавкулодда вазиятдаги хатти-з^аракатлари-
ни урганишни уз олдига мак;сад к^либ куйди. Уни
олам унсурлари эмас, «шахе лпнезфи», «хатти-х;ара-
катузвлари мажмуаси», заковат тух;фаларию юрак
сирлари к^зик;тирарди.
Монтеннинг бизга к;адар 3 китобдан иборат «Эссе»
(«Тадкдаотлар», 1580-1588 й.) асари етиб келган.
«Эссе» - лотинча суз булиб, «уз устида тажриба утка-
зиш» деган маънони англатади. Монтеннинг бу асари
турли мавзулардаги фалсафий тадк^1к,отлар мажмзги-
дан иборат. Бу асарда 3000 та ик^гибос келтирилган:
авлиё Павел насих;атларидан 14 та, «КузенаАздадан 12
та, Инжилдан 4 та. ЦГунингдек, алломалар Экклезиаст,
269
Вергилий, Гораций, Афлотун, Эпикур, Лукреций, Плу
тарх ва Сенека каби алломалардан олинган бир неча
юзлаб рщтибослар х;амушбу асарда акс этган. Монтен
асарларида к;айси мавзуга мурожаат крнлмасин, аввал
уз шахсий ёндашувини, кейин эса мисолларни баён
этади. Баъзан эса аксинча йул тутади.
Монтен Бордо парламентининг маслах;атчиси,
кейинрок; эса Бордо шахрининг х;окими булиб хиз
мат калган.
***
Монтен дунёцарашининг ифодаси: «Мен нимани
биламан?»
***
Монтен «Эссе» з^ак^ща шундай деб ёзади: «Ки-
тобимнинг мундарижаси - мен узимман». Волтер
унинг бу фикрини шархдаб, шундай деганди:
«Монтеннинг соддадилларча узини-узи таърифла-
ши узига хос гузаллик касб этади. У шу йул билан
охир-ок^бат инсоннинг умумий тимсолини яратди».
***
Гюстав Флобер (1821-1880) Монтен хэдида шундай
ёзади: «К^ндай китоб ук^пи кераклиги билан к^зик;а-
япсизми? Монтенни ук^шг. Укдганда х^м шошмасдан,
ох^ста }^инг! К^албингиз буюк донолар фикри билан
туйинган закийлик мух^итидан бахра олеин. Шу боис
мен сизга дастлаб Монтенни ук^шшнгизни маслах^т
бераман. Уни бошидан охиригача ук?*б тугатгандан
кейин, яна к,айта мутолаа к^лишга киришинг».
★* *
Бу оламнинг жамики доноликлари ва фикр-му-
ло^азалари одамларни улимдан курк^масликка ур"
гатишга бориб так,алади.
07П
ie ic -к
Жох^лликдан кутулмок;ни истасанг, аввал унга
икрор бул... Дар к;андай фалсафанинг ибтидосида
^айрат ётади, тадкдоот унинг ривожи, билимсизлик
эса инти^осидир.
***
Табиатда х;еч нарса фойдасиз эмас. Хатто фой-
дасизликнинг узи х;ам фойдалидир.
★* *
Инсон к;олган барча тирик мавжудотлардан ба
ланд х;ам, тубан х;ам эмас.
** *
Муъжиза бизнинг табиат борасидаги билимла-
римиз етарли эмаслиги туфайли келиб чик;ади. У
табиатга хос сифат эмас.
★* *
Хак^щат }$акдда узганинг шоздвдлиги ёки бошк;а
бир одамнинг нуфузига к;араб фикрлаш ножоиздир.
* ie ic
Мен узимга к;арши чик;ишим мумкин, лекин ^еч
к;ачон х;ак^ик;атга к;арши боролмайман.
***
Хар к;андай билим тз^ЙБуларимиз орк;али эгал-
ланади. Биз туйгулар измидамиз. Илм туйрудан
бошланади ва у билан тугайди.
ie ic ie
Инсон аслида ким булса ушадир: у уз тажрибаси
доирасидагина фикр юрита олади; х;арчанд зрин-
масин, фак;ат уз цалбинигина била олади.
271
Илмга мойилликдан кура табиийрок; интилиш
булмайди. Идрок ожизлик к;илгач, ундан кура
кучсизрок; восита - тажрибага суянамиз. Лекин
з^акдоат шундай улуг нарсаки, унта етишиш йулида
х,еч к,андай воситага суянмаслик жоиз.
***
Биз отни эгар-жабдури эмас, кучи ва чопкздэлиги
учун мак,таймиз. Нима учун бир одамга ба^о бе-
ришда х;ам шундай йул тутмаймиз? У бой-бадавлат
булиши, х,ашаматли уйда яшаши, катта даромад ва
обру-эътибор соз^иби булиши мумкин. Лекин булар-
нинг барчаси унинг зоз^иринигина ураб олган нарса-
лардир. Унинг ботинида нима бор? Мушукни к;опи
билан сотиб олмайсиз, тутрими? Ёки от сотиб олаёт-
ганингизда, албатта, унинг устидаги аслах;а-анжом-
ни олиб ташлаб, табиий з^олатига назар ташлайсиз.
Нима учун одамга баз^о беришда уни ураб турувчи
ташкой зийнатларни мустасно этмайсиз?
***
...Узини узи англаёлмаган бу одамларнинг Нил
дарёсидаги кутарилиш ва к;айтиш сабаблари з$ак^-
даги фикрларига к;андай кдлиб ишонай?
★★★
Агар менга иккинчи бор яшаш имконияти бе-
рилса, аввал к;андай яшаган булсам, яна шундай
яшаган булардим. Мен утган умримга ачинмайман
ва келажакдан курк^лайман.
★★★
Донишмандликнинг энг мух^м белгиси —доимий
хотиржамлик.
★★*
Ихтиёрни узда сакдаб к;олмокдик - дунёдаги энг
улур неъмат.
***
Одамлар узлари яхши билмайдиган нарсаларга
боища нарсалардан кура купрок; ишонадилар.
***
Ким нима деса десин-у, аммо з^атто эзгуликнинг
замирида з$ам з^узурланиш ётади.
***
Даёт эзгулик х;ам, ёвузлик з^ам эмас. У эзгулик ва
ёвузликни ичига олувчи бир омбордир. Уни ё эзгу-
лик, ё ёвузлик омборига айлантирадилар.
***
Курк;окдик - шафк;атсизликнинг онаси.
***
Ноурин гузаллик уз к;адрини йук;отади.
***
Кимнидир тасвирлашга з$ар к;анча уринмайлик,
барибир, доимо уз-узимизни акс эттирамиз.
***
Узини уз табиий моз^иятида муносиб намоён крнл-
mokj комиллик белгиси ва деярли илох;ий сифат бел-
гисидир. Биз одатда узлигимиздан к;очиб, бонщача
одам булишга интиламиз ва аслида нималарга к;о-
дирлигимизни билолмай утиб кетамиз.
***
Х,еч ким бор пулини узгаларга улашиб бермайди.
Аекин я;ар бир одам вак;ти ва х;аётини атрофидаги-
ларга булишиб беради.
Биз шу к;адар исроф к^иладиган, бирок; хасислик
к;илсак шунчалар фойдали ва мак;товга муносиб
булган бошк;а х,еч нарса йук,.
Йулларнинг мингтаси мак;саддан узокдаштиради,
фацат биттаси мак;садга етказади.
273
ФИЛИППО ЖОРДАНО БРУНО
(1548-1600)
Италиялик файласуф Жорда-
но Бруно Неаполнинг шаркдца
жойлашган Нола шахрида май-
да дворян оиласида турилиб
усди. У 11 ёшида Неаполдаги
мактабга ук;ишга борди. 14
ёшида эса Неапол дорилфуну-
нининг бошлангич куллиёти
талабаси булди ва фалсафа,
мантик; х,амда диалектикадан
tslxjcha ола бошлади. 1565 йилда у рох^блик мак-
табига ук^инга кириб, фалсафа фанлари доктори
ва рох^блик даражасига эришди. Ёш Брунодаги
тутма истеъдод, ибодатхонадаги китоблар х;амда
феъл-атворидаги маррурлик ва мустак^ллик х;амма-
си бир булиб уз ишини к^лди. Бруно ибодатхонада
ги дин пешволари билан келишолмай аввал ибодат-
хонани, кейин Италияни тарк этди. У Швейцария,
Фарангистон, Англия шах;арлари буйлаб кезиб,
Тулуза, Париж, Оксфорд дорилфунунларида маъ-
рузалар к^хлди, мух^м илмий бах;сларда к;атнашди.
1584-1585 йиллари Бруно Лондонда яшади. Бу
ерда унинг дунёк,арашлари тизимини акс эттирувчи
6 та сух;батни уз ичига олган китоблари босмадан
чикди: «Коинот ва оламларнинг чексизлиги з^ак^да»
(1584), «Сабаб, ибтидо ва умумийлик х,адида»> (1584),
«Замонамизнинг риёзиётчи ва файласуфларига к;ар-
ши 160 та асосий к,оидалар» (1588 й), «К,ах;рамонона
ташаббускорлик з<;акдца» (1585), «К^иёматдаги базм»,
«Уттиз х;айкал чироги» (1587).
Бруно 1591 йилнинг кузагида Италияга к;айтади
ва 1592 йилнинг май ойида шаккокликда айбланиб,
з^ибсга олинади. Бруно тук^из йил давомида турма-
да аёвсиз к^-шнокдар, хурликлар исканжасида азоб
чекади. Католик черкови суди бир сузли файласуф-
нинг иродасини синдириш ва уз к^арашларидан
воз кечишга мажбурлаш учун барча к^шнокдарни
ишга соладилар. Лекин Бруно уз эътик;одига содик;
к;олади. Жасур донишмандни утда куйдириб, к;атл
этишга хукм к^ладилар.
1600 йилнинг 17 февралида Италиянинг буюк
фарзанди Брунони гулханда ёндирадилар. «Утда
ёк^юкдик - инкор этмокдик эмас!» Бу сузлар аланга
исканжасида к;олган Брупонинг сунгги нидоси эди.
•к rk ie
Бруно шундай деб ёзганди: «Менга купинча сен
уз к;арашларинг билан оламни тунтармок^шсан,
дейишади. Аммо аслида тункарилган оламни уз
х;олига к;айтаришнинг нимаси ёмон?»
★* *
Худо - чексизлик ичра чексиз. У х;ар нарсада ва
х;ар ерда зох^ирдир.
***
Оламлар х;ам турилади ва улади. Улар мангу эмас
ва доимо узгаришда. Чунки улар узгаришга ма^кум
к^гсмлардан тузилган.
ккк
Биз тухтовсиз равишда узгариб борамиз. Чунки
биздаги эски атомлар урнини янгиси эгаллайди.
***
Рух; х;ар бир нарсада мавжуд ва жонли нарсага
айланиш имкониятидан мазфум биронта заррача
йук;.
275
Дар к;андай давомийлик инти^осиз ибтидо, иб-
тидосиз интих;одир. Демак, х;ар к;андай давомийлик
чексиз лах;за, ибтидо ва инти^онинг бир хиллиги
инъикосидир.
***
Табииётшуносларнинг айтишича, энг катта ва
буюк тезликнинг х,аракатсизликдан фарк^и йук;.
Даракатсизлик энг катта, х,адсиз тезликдаги х;ара-
катдир.
***
Сезги тасаввурга, тасаввур - тафаккурга, тафак
кур - акд-идрокка, акд-идрок фикрга эврилади.
★* *
Сезги чексизли1ши куролмайди. Шу боис сезги-
лардан буни талаб кдлмаслик керак. Сезги восита-
сида чексизликни илрашни хохдовчилар куз билан
Худони ва мох;иятни куришга интилувчиларга
ухшайдилар.
***
Файласуфлик к^илишни истовчи аввало х,амма
нарсага шубх,а билан к;арамоги жоиз.
★ -к
Инсоннинг Ердаги х;аёти - уруш з^олатидан узга
нарса эмас. Чунки у дангасаларнинг ночорлигини
енгиши, юзсизликни жиловлаши, душман зарбаси-
дан огох; булиши лозим.
ФРЭНСИС БЭКОН
(Лорд Веруламский)
(1561-1626)
Инглиз файласуфи Фрэнсис
Бэкон 1561 йилнинг 2 1 янва-
рида Лондонда турилди. У Анг-
лиянинг сиёсий х;аётида кузга
куринарли урин эгаллаган
дворян оиласига мансуб булиб,
отаси Николас Бэкон к;иро-
лича Елизаветанинг биринчи
вазири ва музфдори эди.
Бэконнинг онаси - Анна
Кук к^рол Эдуард VI нинг тар-
биячиси булиб хизмат к;илган.
1573 йилнинг ба^орида 12 ёхили Бэконни Кемб-
риждаги Тринити коллежига та^сил олиш учун
жунатадилар.
Фрэнсис Бэкон 16 ёшдан бошлаб инглиз дипло-
матлари таркибида бир неча йил Фарангистонда
хизмат к;илади. У ерда Фарангистон маданияти,
илм-фанининг таникди намояндалари билан та-
нишади.
Бэкон 18 ёшида отасидан айрилади. 23 ёшида
к;иролича Елизаветанинг нуфузли аъёнларидан
саналган амакиси лорд Берли кумагида мамлакат
парламентига сайланади.
Ф.Бэкон Англияга к;айтгач, з^укук; илмини урга-
нишга киришади.
У хукук;шунослик уюшмасининг ра^бари лаво-
зимига тайинланади. Бэкон кенг мик;ёсдаги суд
амалиётларини олиб боради ва хукук;шунослик
масалаларига дойр асарлар ёзади. Бэконнинг суд
277
жараёнидаги юксак ма^орати х;амда суд х,акам-
лари йигилишидаги сузамоллиги ва акд-фаросати
барчани х,айратга солган. Х,еч ким унингчалик
аник;, к^ск;а, залворли, айни дамда ута маънодор
гапиролмаган. У сузлаётганда тингловчилар х;ар
бир сузни жон кулокдари билан тинглаб, киприк
к;ок^ай утиришган.
Бэкон 52 ёшида Англиянинг бош прокурори этиб
сайланади.
1617 йилдан эса к^рол Яков I нинг мухрдори
булиб хизмат к^лади. Кейинрок; лорд-канцлерлик
мартабасига кутарилади.
1621 йилда Бэкон парламент томонидан фит-
начилик ва порахурликда айбланиб суд к,илинади.
Суд Бэконга 40 минг фунт-стерлинг жарима солиш
ва Тауэр к;алъасига банди этиш х;ак^ида хукм чик;а-
ради. Турри, икки кундан сунг бу хукмнинг айрим
бандлари бекор к^линган булса-да, аммо Бэконнинг
давлат арбоби сифатидаги фаолияти буткул бардам
топади. Лордлар палатасининг хукмига мувофик; у
к^рол саройига якранлашмаслик ва 1 2 мил узокдик-
да яшашга мах^сум этилади.
Файласуф х;аётининг сунгги йилларини бетоблик
ва к,ашшокдикда утказади. 1626 йилнинг ба^ори-
да у товук, гушти к;ор остида к;андай сакданишини
синаб куриш учун уни куллари билан к;орга кумади
ва шу бах;она булиб, к;аттик; шамоллайди. Бир неча
х;афта хасталаниб ётгач, вафот этади.
★* ★
Юзаки файласуфлик инсон акдини худосизлик
сари етаклайди. Фалсафани чукур урганиш эса
одамлар идрокини динга йуналтиради.
***
Мен одамларни илм-фаннинг асл мак^садини ёдда
сакдашга чак^ираман. Токи улар илм-фан билан уз
мансаблари, илмий бах;слар, узгаларни менсимаслик,
шон-шузфат, шахсий манфаатлари ёки бошк;а тубан
мацсадлар учун эмас, балки бу билимлардан х;аётга
фойда ва манфаат етиши учун шутуллансинлар.
***
Худони инкор этзгвчи одам инсон зотидаги эзгу-
ликни х;ам инкор этади.
■к ie ie
Гарчи биз ерда яшаб, самога куз тиксак-да,
руздимиз жисм кур!юнига бандидир. Шу боис банди
Р30$х^исобсиз алдамчи ва ёлрон тимсолларни к;абул
кдлишга мазцсум.
* ie *
Эмпириклар (миссий идрокни, тажрибани билим-
нинг бирдан-бир манбаи деб биладиган фалсафий
таълимот намояндалари) чумолига зЬсшаб фак;ат
манба туплаш билан овора буладилар ва шу туп-
ламлардан фойдаланадилар. Ак^дапарастларнинг
(мох^ияти текширилмаи-нетмаи к^абул к^линавсра-
диган к;оидаларга кур-курона ишонувчиларнинг)
х,аракати эса ургимчакни эслатади. Улар узлари
учун тур ясайдилар. Асалари эса боищача йул тан-
лайди. У 6 o f ва далалардаги гуллардан бол йиради.
Туплаган болини у укуви ва мак;садига мослаб к;ай-
та ишлайди. Хакдоий фалсафанинг мох^шти х;ам
шундай булмори даркор.
***
Табиатни фак;ат унинг к,онунларига буйсуниш
йули билангина енгиш мумкин.
279
Бир нарсанинг асл моз^иятини билиш унинг са-
бабини билиш демакдир.
***
Инсон - табиатнинг хизматкори ва шархдовчиси.
***
Моддият тиним билмайди, у манту х,аракатдадир.
***
Тасодиф баъзан кашфиётларни майдонга келти-
ради. Аммо шу тасодифнинг юзага чикриши йиллар-
ни эмас, х;атто асрларни талаб этади.
★ 1е -к
Фикр оламнинг чегараси ва них;оясини к;амраб
олишдан ожиз булса-да, лекин доимо зарзфият
тутилганда жуда узок^ни кура олади.
★* *
Ох;анрабонинг сезфли хоссаси ёрдамида тафак-
курнинг мох^ятини очиб бериш мумкин. Ох;анрабо
бех^соб игналарни узига тортиб олади-ю, сира кучи
камаймайди.
***
Тажриба - х;ак^1к;ат гарови.
★* ★
Одатда майда ва арзимас нарсалар катта нарса
лар х;ак?зда купрок; билим беради. Йирик нарсалар
эса аксинча, кичик нарсалар х;ак^ада тасаввур бе-
ришга ожизлик к^либ к;олади.
***
Кунглини ёрувчи дусти булмаган одам уз юраги-
нинг кушандасидир.
***
Фак;ат нафрат ва куркувгина зуравонлик к^лиш-
га мажбур этади.
***
Куркувнинг узидан кура курк^нчлирок; нарса
йук,.
***
Табиат устидан хукмронликни муъжиза деб атай-
миз. Аммо бу «муъжиза» одатда бошимизга фак;ат
кулфат ёрдиради.
***
Инсон тафаккурига к;анот эмас, балки уни к;алтис
сакраш ва парвоздан асровчи курюшин борламок;
жоиз.
***
Маккор одамлар илмни назар-писанд этмайди-
лар, соддадил одамлар ундан з^айратга тушадилар,
донолар эса илмдан фойдалана биладилар.
**★
Билимсизлик кучайгани сайин шубх;а-1умон орта
боради.
★*
Мутолаа инсонни билимдонлик сари, суз^бат
топк^ирлик сари етаклайди. Ёзиш эса аникдикни
таъминлайди.
281
Аввал шахсан узи ёвузликнинг барча сир-асрор-
ларини таджик; этмаган софдил ва батартиб одам
х;еч к;ачон виждонсиз ва нодон одамларни к;айта
тарбиялай олмайди. Чунки тубан ва виждонсиз
кишилар софдиллик ва батартибликни одамлар-
нинг тажрибасизлиги х,амда гуллиги ок^бати деб
тушунадилар.
* ★★
Одамлар бирор янгилик яратишдан аввал вак;т-
дан урнак олишса, яхши буларди. Чунки вадт энг
буюк узгаришларни х;ам аста-секин, сездирмай
амалга оширади. Акс х,олда, х,ар к;андай янгилик
кутилмаган тасодифга айланиб к;олади. Яна шуни
айтиш жоизки, х,ар к;андай янгилик доимо кимга-
дир бахт, кимгадир кулфат келтиради.
***
35фавонлик йуррилган чоралар замирида ёвузлик
ётади.
ie -к ie
Барча эзгу фазилатлар инсонни иллатлар ис-
канжасидан халос этади, лекин фак;ат жасурлик
фазилатигина инсонни такдир хукмидан асраб
к;олишга к;одир.
**★
Инсоннинг асл табиатини ёлриз к;олганда аник;-
лаш осон. Чунки айни шу дамларда у узидаги ясама
хужакурсинлик ник;обини олиб ташлайди. Инсон
ни яна разаб отига минганда яхши билиб оласиз.
Чунки у бу онларда уз к;оидаларини унутиб к^яди.
Инсоннинг аслиятини янги шароитга тушиб к;олган-
да билиб олса х;ам булади, чунки бундай дамларда
унинг одатлари уз кучини йук;отади.
***
Бахтдан лаззатланиш - буюк саодат. Бахтни
узгаларга туз^фа этиш эса ундан х;ам буюкрок; эз-
гуликдир.
***
Давлати камайишини истамайдиганларнинг
харажати даромадининг ярмидан, давлати купайи-
шини истовчиларнинг харажати эса даромадининг
учдан бир щгсмидан ошмаслиги керак.
***
Инсон узи афзал курган нарсаларнинг з^акдоат-
лигига купрок; ишонади.
283
НАЖМИДДИН КУБРО
(1145-1221)
Нажмиддин Кубро (тулик; исми-шарифи Азряад
бинни Умар Абдулжолиб Нажмиддин ал-Х,евак^ий
ал-Хоразмий) суфийлик тарик;атининг етук намоян-
даси, куплаб шеърий-фалсафий асарлар муаллифи,
шайхлик мадомига эришган мутафаккир. У 1145
йилда Хивада дунёга келган. Ёшлигидан х;адис
илмини узлаштириб, Миср, Табриз ва Х,амадонда
тах,сил олган.
Хоразмга к;айтгач, у Урганчда улкан хонак;ох;
куриб, кубравий окримига асос солди. Бир к;анча
шогирдларга суфийлик тарик;атидан сабок; берди.
Унинг шогирдлари мистик шоир Нажмиддин Доя
Розий (вафоти 1256 йил), Саъдиддин Х,аммуя (ва-
фоти 1252 йил), Сайфиддин Бах;арзий (вафоти 1261
йил) х;ам суфийлик тарик;атига баришлаб мумтоз
асарлар ёзган.
Нажмиддин Кубро форс ва араб тилларида ижод
крнлиб, куплаб илмий ва бадиий асарлар ёзиб к;ол-
дирган. Улардан энг таникдиси «Одоб-ус-суфия»
асари булиб, унда суфийлик одоб-ахлок^1 борасида
к^мматли тавсиялар, ак^щалар, фикр-мулох;азалар
баён этилган. Бизгача шайхнинг яна «Фавойдаул
жамол ва фавотихул-жалол», «Фак;ирлик з^ак;ида
рисола», «Хддоят-ут-толибин», «Мию^ож-ус-солихрин»
каби асарлари етиб келган.
Буюк мутафаккир 1221 йилда Гурганч шахрини
Чингизхон бошлик; м^прул кушинларидан х^тмоя кр.-
либ, к;ах;рамонларча х;алок булган. Тарихий манба-
ларда ёзилишича, 76 ёшли шайх Нажмиддин Кубро
мугул боск,инчилари томонидан к;амал к;илинган
Гурганчни х^имоя к^илишга бош булиш вазифасини
уз зиммасига олган. Душман к;амални ёриб шах;ар-
га бостириб киргач, тенгсиз жангларда душманга
к;арши мардонавор жанг калган. Кубро раним
байроридан бирини кулга киритиб, жон таслим
калган. Муруллар унинг кулидан байрок^ш ололмай,
бармокдарини кесишга мажбур булишган.
Нажмиддин Кубро тарик;атининг бош f o h c h
маърифатни ташвик; этиш, инсонни шарафлаш,
^акдаий ишкри таргиб крилишдан иборатдир.
***
Суфий то жамоат таом ейишни тугатмагунча
таомдан кул тортмаслиги ва боыщаларни купрок;
ейишга ундаши лозим. Мабодо нафл рузаси булса,
уни очиш лозим, зеро, жамоанинг манфаати бирин
чи уринда булиши керак.
***
Дунё-ю охират яхшилигини к;аноатда, дунё-ю
охират ёмонлигини таъмада курдим.
★* *
Умр ва ризк^шнг баракали булишини Аллох; тао-
лога итоат к^илишда курдим.
***
Энг гузал безак тавозеълик, энг хунук нарса ба-
хиллик.
***
К5фДимки, энг ноёб неъмат ростгуйлик ва к;ахра-
монлик, энг катта огрик; эса ёмон ва мунофик;
дустлар экан.
■к * *
Туррисузликдан кура гузалрок, зийнатни курмадим.
285
Ибодатларнинг энг афзали фарзларни адо к,и-
лиш, одатларнинг энг маъкули ва чиройлиги эса
гунохдардан, одамларга озор беришдан тийилиш
экан.
•к -к ★
Вадтни «эссиз», «к;анийди», «кошкийди»лар билан
утказган кишининг умри энг к^ск;а умр экан.
***
Муваффакдятни саъй-х,аракатда, муваффак^-
ятсизликни эса лодайдлик ва дангасаликда, балони
тилда, х;аловатни эса сукутда кзфдим.
***
Очкузни мазфум, дунёпарастни гамгин курдим.
Энг яхши савол-жавобни кишининг уз нафси билан
х^соблангишида, окдлни охиратга, жоз^илни дунёга
интилишда курдим.
***
Нафсни шармандалик ва дузах сари одамларни
х,айдашда клфдим.
•к-к-к
Курдимки, инсонга келадиган барча офатлар
тилда экан.
**★
Курдимки, экмаган урмайди. Шафк,ат к^лмаган-
га шафк;ат к^линмайди.
* -к*
Курдимки, узини узи тарбиялай олган ва шаз^ват-
лардан тииила олган киши энг кучли шахе экан.
***
Жаннатга киришни х;алол ейиш ва амримах;ол
ишни тарк к^лишда курдим.
★* *
Курдимки, умр ва дунёдан кура тез, шошилиб
йук, булиб кетадиган, улим ва охиратдан кура ядин-
рок;, орзудан кура узокрок;, хотиржамликдан кура
гузалрок; нарса йук; экан.
***
Ого*; бул у;амиша, бу жсщондир бор-йщ,
Х,еч нарса йук; унда кемтиги зин^ор йуц.
Йук; десалар, бор деб уни гщл исбот,
Бор десалар, айла дадил инкор «йукр.
287
ГАЛИЛЕО ГАЛИЛЕЙ
(1564-1642)
Италиялик к;омусий олим:
риёзиётчи, фалакиётшунос,
файласуф, табииётшунос ал-
лома Галилео Галилей Пиза
шазфида дунёга келди.
У обрули, бирок; камбагал-
лашган аслзода оилага мансуб
эди. Отаси Галилейнинг х;аким
булишини орзу к^ларди. Шу
боис у Пиза дорилфунунининг
тиббиёт куллиётига ук;ишга
кирди. Лекин Галилейдаги риёзиётга булган k^i-
зш^иш устунлик к^лди.
Галилей аввал ибодатхона мактабида, кейин
дорилфунунда ук^ди. У Архимедни узига устоз деб
билган.
1589 йилда Галилей Пиза дорилфунунида про
фессор илмий унвонини олди. У дорилфунунда даре
бериш билан бир вак;тда механика ва фалакиётшу-
носликка оид к;атор тадк^и^от ишларини олиб бориб,
жисмларнинг тушиши, уларнинг к^галик сиртдаги
х;аракати к,онунларини зфганди. Шунингдек, осмон
жисмларининг х;аракатини кузатди.
Галилео Галилей уз тадк^к;отларига таянган з^олда
Арастунинг Коинот тузилиши ва механик х;олатига
дойр таълимоти хато эканини маълум килди.Дорил-
фунун укйтувчилари ва дин пешволари унинг бу
фикрига к,арши чик,ишди. Ок;ибатда олим Пизани
тарк этишга мажбур булди.
Галилей 1592-1610 йилларда Падуан дорилфуну
нининг риёзиёт кафедрасида ишлади.
Олим 1609 йилда телескопии ихтиро к^лди. Бу
илк телескоп орк;али осмон жисмларини 30 баравар
катталикда куриш мумкин эди.
Олим 1610 йилдан Флоренция герцоги саройида
хизмат к;ила бошлади.
Галилей Ойдаги кратерлар ва tof тизмаларини
аникдади. Муштарийнинг йулдоши, Куёшдаги
доглар, Зухра сайёраси фазалари, Зу^алнинг^алк;а-
ларини кашф этди.
1633 йилда руз^онийлар Галилейнинг «Оламнинг
икки тизими ^акдцаги сух;батлар» номли асарини
муз^окама крлиб, унда илгари сурилган илмий фикр-
ларни (Ернинг Куёш атрофида айланиши, Куёш-
нинг эса тинч туриши) рад этдилар. Рим папаси Га
лилей устидан суд олиб бориш туррисида курсатма
берди. Ёши 70 ни к;оралаб к;олган хаста Галилейни
Римга келтириб, 3}флик билан сайёралар оламига
оид фикрларидан воз кечишга мажбур к^иладилар.
Суд тугагандан кейин Галилей Флоренцияга
кяйтяди ва реакцион ру^онийларнинг таък^бига
к;арамай, илмий тадкдаотларини давом эттиради.
Олим 1642 йили шогирдлари Вивиани ва Тор-
ричели кулида жон беради. Католик черкови 1971
йилга келибгина Галилей устидан чик;арилган айб-
лов хукмини бекор к^лди.
***
Коинотнинг чегараси бор-йукдиги масаласи х;а-
нузгача ечилмай к;олаяпти. Менимча, инсоният х;еч
к;ачон бунинг тагига етолмайди.
★* *
Мен катта масалалар хусусида узок; бах;слашиб,
х;еч нарсага эришолмагандан кдоа, арзимас нар-
саларга оид кичик бир х;ак;ик;атни кашф этишни
афзал кураман.
289
ЯКОВ БЁМЕ
(1575-1624)
Олмон файласуфи Яков Бёме
Саксонияда камбарал дехдон
оиласидатугилди. Бёмеулгайгач,
отаси уни этикдузга шогирдлик-
ка беради. У бзгсок файласуфлар
асарларини мустак^л равишда
мутолаа к^лади.
Яков Бёме болалигида бир
сирли х,одисага дуч келган... Бир
куни у бирга пода бодадиган ур-
токдаридан к,очиб, токда чик^б
кетади ва унинг чукдисида жойлашган торга олиб
кирадиган йулакка рупара булади. Бёме к^зидсиниб,
гор ичига киради ва у ерда олтин билан лиммо-лим
катта идишга кузи тушади. Болакай эсанкираб к;ола-
ди ва куркданидан орк,асига к,арамай тордан к,очиб
чикдди. Шундан сунг Бёме бу торнинг огаи очилганини
к;айтиб кзфмайди...
Бёменинг бутун х,аёти к;атттшокдикда утган. У бир
неча фалсафий асарлар муаллифи: «Аврора» (1612),
«Уч ибтидо хак^да» (1619), «Илох^ш мушох^даларга
чорловчи бебах,о дарвозалар» (1622), «Илох^ш муж-
далар», «Заминий ва осмоний сирлар х;ак^да» ва бош-
к,алар.
Яков Бёме 1624 йилда саёх;атга чик,ади ва безгак
касалига учраб, к^шлогига к,айтишга мажбур булади.
Орадан куп утмай вафот этади. У улимидан бир неча
соат аввал углини хузурига чорлайди ваундан: «Сенга
хдм ажойиб мусик,а эшитилаяптиМи?» - деб с\файди.
<'Йук;», - деган жавобдан сунг эшикни очиб куйишни
буюради-да, соат неча булганини сзфиштиради. Соат
иккига як^шлашиб к,олганини эшитиб: «Йук,, х;али
менинг вадтим келгани йук,, яна уч соатлик умрим
бор», — деиди. Соат миллари бешга бонг урганда эса
файласуф якрнларига: «Энди мен жаннатга йул ола-
ман», - деган сунгги сузларини айтади-ю, жон беради.
***
Евузликнинг эзгуликка айланиши к^нчалар осонбул
са, эзгуликнингёвузликкаайланишиз^амшунчаларосон.
***
Сирлар китобида инсоннинг узи х;ам бор. Инсон
барча моз^иятлар жо булган бир китобдир. У буюк
сирларни узида пищон айлаган илозршмавжудотдир.
* -к -к
К|арама-к,аршиликсиз цеч нарса юзага чикдоайди.
Зеро, кузгунинг бир томони к;орабулмас экан, ундаз^еч
нарсанинг акси куринмаслиги кундек равшан. Бас,
шундай экан, айтиш мумкинки, к;арама-к;аршилик
тенгликнинг бир куринишидир.
***
Ёвузлик - уз-узига душманлик, тузсговсиз равишда
узликдан к;очишга ундовчи безовталик ибтндоси.
***
Яратувчини табиатдан айри хрлда мавжуддеб тушун-
маслик керак. Табиат ва Яратувчи тан ва рух, кабцдир.
***
Олов ёкрилганда биз икки моз^иятни англаймиз.
Уларнинг бири —оловнинг узи, бошк;аси эса унинг
ёгдусидир. Биз Парвардигорни х;ам шу йусинда анг-
лашимиз жоиз.
***
Мен оламнинг куз илгамас теранликларини тахдил
к^лдим. Куёшни, юлдузларни, булутлар, ёмюф ва
к;орни кузатдим. Фикран бу оламнинг яралишини та-
саввур к^илдим. Шу тарифа эзгулик ва ёвузлик нафакрт
инсонлар ва жониворларга, балки онгсиз моддиятга
з^ам хослигини англаб етдим.
291
ТОМАС ГОББС
(1588-1679)
Инглиз файласуфи Томас
Гоббс Англиянинг жанубидаги
Веспорт к;ишлорида турилиб
усди. Унинг онаси содда дех^он
аёли, отаси рух;оний эди.
Томас 15 ёшида Оксфорд до-
рилфунунига ук;ишга кирди ва
икки йилдан сунг уни битириб,
мантик; илмидан маъруза кдла
бошлади. 1608 йилда у Уилям
Кавендишнинг утлига мураб-
бийлик к^лади. Гоббс 1610 йилдан бошлаб уч йил
давомида Фарангистон ва Италияда яшайди. 1613
йилда у сиёсатчи ва файласуф Фрэнсис Бэконга
котиблик к^лади. 1636 йилда файласуф Италияга
жунайди ва у ерда Галилей билан учрашади. Томас
Гоббс х;андаса илмини жуда катта к^зик^ш билан
урганган.
Унинг куйидаги асарлари маълум: «Фалсафа асос-
лари» (1640-1658), «Фук;аро х;ак;ида» (1642), «Жисм
х;ак^1да» (1655), «Инсон х;ак;ида» (1658), «Левиафан»
(1658).
1646 йилда Гоббс Карл I нинг урли шаз^зода
Уэлсскийга (булруси Карл II) риёзиётдан сабок; бера
бошлайди.
Файласуфнинг атрофида уни куролмайдиганлар
куп эди. Шу боис Томас Гоббсни кексайган чогида
дахрийликда айблайдилар. Унинг «Фук;аро х;адида»
ва «Левиафан» номли китоблари рух;онийлар томо-
нидан так^икданган адабиётлар руйхатига кирити-
лади. Гоббс сук^абошликда х,аёт кечирган.
***
Мен такдирнинг ofhp зарбасига дош бераман
ва нолимайман. Узим танлаган йулдан олга бориш
воситасида з^асадгуйлардан уч оламан.
***
ХаР к;андай узгариш даракат демакдир.
***
Х,ак;ик;ат ва ёлгон аслида нарсаларнинг эмас,
сузнинг мозщятига хос хусусиятдир. Суз йук; жойда
х;адик,ат х;ам, ёлгон х;ам булмайди.
***
Инсоннинг табиатида урунщокдикнинг учта са-
баби мухрланган: рак;обат, ишончсизлик, шухрат
парастлик.
***
Эзгулик ва иллатларни улчовчи з^мумий мезон
фадат давлатда мавжуд булади. Дар бир давлатнинг
к;онунлари ана шу мезон вазифасини утайди.
***
Давлатнинг к;андайлиги х;ак^да хулоса чик;ариш
учун аввало одамларнинг ахлок;и, ^изик^шлари ва
феъл-атворини }фганиш жоиздир.
***
Табиий к;онунлар узгармас ва манхудир. Инсон
табиатига хос табиий к,онунларнинг сони 12 та:
1. Шукроналик. 2. Адолатлилик. 3. Узаро ён
босиш ва илтифот. 4. Кечиримлилик. 5. Эзгу кела-
жак х;ак;ида уйлар. 6. Х,ак;оратга дош беролмаслик,
магрурлик. 7. Холислик. 8. Буюмлардан фойдала-
нишдаги тенглик. 9. Куръага ишониш. 10. Эгалик
293
хукук^и. 11. Х,акамга итоат этиш. 12. Узига узи х,а-
камлик щглолмаслик.
***
Нарсалар я;ак^здаги эсдалик ва хотиралар й и р и н -
диси тажриба деб аталади.
***
Сезги «нима?» деган сурощ^а жавоб беради.
***
Х^айратга мойил одамлар ёки жуда кам билади
лар, ёки узгалардан кура адллирокдирлар.
***
Уз жонини сакдашга тиришиш - энг буюк эзгу
лик. Табиат инъомини к;арангки, х;амма узига фак;ат
яхшилик истайди.
***
Мух;тожлик ах^юкдикдан афзалрокдир.
***
Эркинлик ва зарурият доимо биргаликда мав-
жуддир. Масалан, дарё суви эркин ок;ади. Лекин у
узандан чик^ласлик заруриятига буйсунади. Шунга
кура, айтиш мумкинки, барча ихтиёрий х;аракатлар
аслида мажбурийдир.
•к it 4с
Хатога йул куйиш уят эмас. Янглишиш х,амма
одамларга хос хусусият. Лекин олимлар имкон к;а-
дар хато к,илмасликлари жоиз. Адашиш уларнинг
вазифасига зид ишдир.
оаа.
РЕНЕ ДЕКАРТ
(1596-1650)
Фарангистонлик файласуф,
риёзатчи, тиббиётшунос олим
ва услубий назариётчи Рене Де
карт Турен музофотининг Лаэ
ша^арчасида дворян оиласида
дунёга келди.
1606 йилнинг бах;орида отаси
Декартни Ла-Флешдаги диний
коллежга ук^пига жунатади.
1618 йилда Декарт Голлан-
дияга жунайди ва уз хо^иши
билан армияга ёлланиб, испан-австрия кушинла-
рига к;арши курашда иштирок этади.
1619 йилдан бошлаб Декарт фалсафа билан жид-
дий шутулланишга киришади.
1625 йилда Декарт Парижга келади ва олимлар
билан танишади. Файласуф бу ерда тарихда «одам
журнал» деб ном к;олдирган Мерсен Марен билан
як^ин дуст тутинади.
Рене Декарт табиатан к^зик^он булса-да, бах;с
ва тортишувлар чогида доимо узини муносиб тута
билган. У биринчи булиб «Эфир» атамасини ва у
х;ак^даги тояни фан оламига олиб кирди. «Фикр-
лаяпман, демак мавжудман», - деган накдни т$ам
Декарт уйлаб топган. Шунингдек, у биринчи булиб,
камалакнинг пайдо булиш сабаблари ва унинг та-
биатини тушунтириб берди.
Декарт 1650 йилнинг 11 февралида етти кундавом
этган аёвсиз безгак хуружидан сунг вафот этади.
Бизгача Рене Декартнинг куйидаги асарлари
етиб келган: «Ацлни боищариш к;оидалари», «Ко-
295
инот ёки олам х;ак^да мушох;адалар», «Фалсафа
ибтидоси», «Услуб х;адида мушох;адалар», «Х,андаса»
ва боыщалар.
**★
Хурлик ва буш вак;т... Бу икки нарсага мен
шунчалар туладонли эгадик к^иламан ва уни шу да-
ражада к;адрлайманки, бундай имтиёз ва хузурни
сотиб олишга оламдаги энг бадавлат подшоз^нинг
х,ам курби етмайди.
***
Табиат менга шундай заковат ато этганки, илмий
фаолиятимда узгаларнинг фикрини эшитишдан
эмас, балки доимо уз шахсий к;арашларимни шакл-
лантиришга интилишдан завк, оламан.
***
Барча фанлар бир-бири билан шу к;адар чам-
барчас борланиб кетганки, уларни битта-битталаб
урганишдан кура, бирваракайига узлаштириш
осонрокдир.
***
Умид - кунгилдаги истакнинг руёбга чикришига
узни ишонтирмок;, демак. Куркув эса орзу-истаклар
руёбга чик^ласлигига ишонтирувчи рух;ий мойил-
ликдир.
* ★*
Узликни англашдан кура сермах,сулрок; машгулот
йукдир.
***
К,адр-к,имматини билган одам бошк;аларнинг
узидан кура акдлирок,, илмлирок; ва гузалрок; були-
OQf\
шидан чучимайди. У аслида бошк^алардан устунрок;
булса х,ам х;еч к;ачон узини юк;ори тутмайди.
* ★*
Кучли ва олижаноб одамларнинг кайфияти хо-
тиржамлик онларида з$ам, кулфатга рупара булган-
да з$ам узгармайди.
* ★*
Уят инсоннинг узини узи яхши куришига асос-
ланган ва танбез^ эшитишдан чучиши туфайли
пайдо буладиган к;айвунинг бир куринишидир.
* **
Акдли булишнинг узи етарли эмас. Энг асосийси
акдни амалда куллай билишдадир.
* **
Донишмандлик нафак;ат амалий мулоз(;азакор-
лик, балки инсон англашга к;одир булган илмларни
мукаммал эгаллаш демакдир.
* **
Сен такдири азални эмас, аввало узингни енгиш-
га з^аракат крл. Дунёни тартибга солишга уринма,
энг аввал уз истакларингни боцщара бил.
* **
Кулингдан келмайдиган ва узгалар кумагисиз
эришишга кузинг етмайдиган нарсаларни орзу к^л-
ма. Сенинг энг катта бойлигинг - хурлигинг. Хурлик
сенга гузаллик, давлат, обру-эътибор, куч-кувват
баришлай олмайди, лекин у сени нарсаларга эмас,
узингга хон, узингга бек булшпингни таъминлайди.
297