ни, Куёшга эса деч к,ачон тик бок;олмасликларини
назардан к;очирган. Шунингдек, Анаксагор инсон
териси Куёш нури таъсирида к;орайишини, олов эса
бундай кудратга эга эмаслигини; усимликлар Куёш
дароратисиз яшай олмасликлари, олов тафтидан
эса далок булишларини унутган. Анаксагор Куёшни
оловда тобланган тош, деб таърифлаган. Аммо тош
к;анча к^здирилмасин, деч к;ачон Куёш каби ёрду
тарата олмаслиги кундек равшандир. Куёш эса
доимо энг порлок; ёритгич булиб к;олажак».
***
Хар бир нарса таркибида ниманингдир устун
даражада куплиги билан бопща нарсалардан ажра-
либ туради. Масалан, гарчи таркибида дамма нарса
булса-да, аммо олтин микдори устун маъдан биз
учун олтиндир.
★* *
Хамма нарсалар биргаликда мавжуд эди. Акд
улар ни ажратди ва тартибга келтирди.
★* *
Харакат ибтидога эгадир. Хамма нарсани дара-
катга келтирган Илодий Тафаккур учун уларнинг
даракатини тухтатиб куйишга нима туск;инлик
Щ1лади?
ЭЛЕЯЛИК ЗБНОН
(Тахминан милоддан аввалги 490-430 йиллар)
Зенон Италияда жойлашган
Элея ша^арчасида турилган.
У файласуф Пармениднинг
маърузаларини тинглаб, сабок;
олган. Баъзи маълумотларга
к;араганда у Пармениднинг ту-
тинган урли болтан. У биринчи
булиб «Диалектика»ни кашф
этди. Яъни фикрларидаги
к;арама-к;аршиликларни фош
этиш орк;али ракрибнинг сузла-
рини рад этиш усулига асос солди. У бутун х;аётини
<<куплик»нинг йукдигини исботлашга баришлаган.
Айник;са, х;аракатнинг мавжудлигига к;арши да-
лил-исботлари билан шузфат к;озонган.
Зеноннинг куйидаги асарлари маълум: «Табиат
х;ак;ида», «Ба^слар», «Файласуфларга к;арши», «Эм-
пидокл к;арашларига шарх;».
Зенон хукмдор Нархга к;арши фитнага кушилга-
ни учун к;атл крнлинган.
***
Зенон: «Фалсафа инсонга улимга нисбатан
нафрат туйруларини инъом этади», деб ёзганди.
***
Зенон х;аракатга оид фалсафий фикрини к;атъий
х;имоя калган. Унинг бу ак;идаси «Чопк;ир Ахиллес»
деб ном олган. «Ахиллес к;ай даражада чогщир бул-
масин ва ораликдаги масофа к;анча булишидан
к;атъи назар, у х,еч к;ачон тошбак;ани кувиб етол-
49
майди, - дейди Зенон. - Чунки бизнинг даракат
хусусидаги тасаввурларимиз ёлтондир.
Исбот: Ахиллес тошбак,агача булган масофани
босиб утаркан, бу вак;тда тошбак,а дам юришдан
тухтамайди. Бу долат чексиз давом этиши мум-
кинлигини инобатга олсак, чексиз масофани босиб
утиш учун чегарасиз вак;т керак булади. Шундай
экан, даракат дадида сузлашга 5фин к;оладими?
Бундан таищари, табиийки, Ахиллес ва тошбак,а
уртасида бир неча газ ва чак;иримлик «масофа»
мавжуд. Ана шу оралик; масофа Ахиллес ва тош-
бак,ани бир-биридан ажратиб туради. Агар Ахиллес
кувиб етиб олса-ю, тошбак,а билан унинг орасидаги
масофа атиги бир неча микронга ёхуд молекулалар
узунлигидаги улчамга тенг булиб к;олса, буни масо
фа, деб аташ мумкинми?
Зенон бу борада шундай фаразни илгари суради:
«Тасаввур к^линг: даракатдаги жисм олга борар-
кан, к;аршисидаги давони дам олдинга итаради.
Демакки, у худди тик^н (поршен) каби рупарасида
учраган барча буюмларни дам илгари суриб кета-
веради. Бундан куриниб турибдики, Ахиллес дам
тошбак;ага якринлаша бориб, уни озгина булса-да,
олдинга итаради. Ахиллес к;анчалар тез югурса, тош-
бак;ага шунча кучли таъсир этади. Натижада тош-
бак;а дамма вак;т Ахиллесдан илгарида кетаверади.
Хуш, бу к,андай даракат булдики, чога^ир Ахиллес
лоак;ал имиллаган тошбадани дам кувиб етолмаса?»
***
Зенон «жой»нинг мавжудлигини инкор этиб,
шундай фикрни 5фтага ташлайди: «Агар жой мав
жуд экан, айни дамда у дам к;айсидир жойда мав
жуд булиши керак-ку? Х,ар к;андай жойнинг узига
тегишли к,андайдир жойи булиши табиий долдир.
50
Бу х;олат узлуксиз давом этаверади. Демак, жой
мавжуд эмас».
***
Зенон бир бутун нарсанинг булинмаслигини
тасдикдайди. У айтадики, бутун нарса булингач,
куплаб бирликларга эга буламиз. Бу бирликларнинг
х;ар бири уз навбатида бирликларга булинади. Бу
жараён чексиз давом этаверади.
Аммо чексиз купликларнинг чексиз куплиги бе-
маъниликдир.
51
АКРАГАНТЛИК ЭМПЕДОКЛ
(Тахминан милоддан аввалги 490-430 йиллар)
Эмпедокл Сицилиянинг Ак-
рагант шазфида турилиб усган.
У бадавлат ва таник^ш оила-
нинг фарзанди булган. Эмпе
докл фалсафа билан шурулла-
ниш мак;садида шох; саройида-
ги мансабни рад этган. Эмпе
докл биринчи булиб нотикдик
илмини ривожлантириш га
киришди.
Файласуф оёк;ларига мис
бошмок; ва бошига олтин тож кийиб Юнонистон
шах;арларини айланиб чик^ан. Унинг жами 5000
та шеъридан 450 тасигина бизгача етиб келган.
Эмпедоклнинг икки асари маълум: «Табиат з^акдца»,
«Покланиш».
Унинг машхур ибораси куйидагича ифодала-
нади: «Йук;, Щк,, биз х;еч нарсани сезмаймиз ва
х;еч нарсани курмаймиз. Барча нарсалар биз учун
пинх;ондир, оламда бирон нарса йук^си, биз унинг
нима эканлигини аникдашга к;одир булсак».
* ★*
Мух;аббат ва Адоват! Уларнинг х;ар иккиси аба-
дийдир. Яралиш ва ибтидо ташбехдари бу икки
туйруга бегона. Чунки улар аввалдан охир к;адар
яшайдилар. Шунингдек, Муз^аббат ва Адоват доимо
биргаликда мавжуддир.
Борди-ю, Муз^аббат ва Адоват буткул маз^в эти-
либ, иукдикка юз тутганида, Коинот к;андай пайдо
буларди?
52
* ■* *
А^мокдар - унсурлари енгил ва сийрак жой-
лашган кимсалардир. Улар калтафаз^м ва сусткаш
буладилар. Унсурлари мул, аммо майда булаклардан
иборат одамлар эса таъсирчандирлар. Улар з^ар
ишга узларини ураверадилар-у, бирок; к^зик^он-
ликлари боис ишларини охирига етказолмайдилар.
Маълум турдаги унсурлар меъёрида жойлашганлар
эса бирор-бир билим закийларидир. Яъни бундай
одамларнинг баъзиси яхши нотик;, бошк;а бирови
уддабурондир. Чунки унсурлар улардан баъзи-
сининг кулида булса, боыща бировининг бурзида
макон топган. Энг акдли одамларда эса х;амма ун-
сурлар аралаш х;олда бир текис так;симланади. Ва
бу унсурлар катта х;ам, кичик х;ам эмасдир.
***
Мух;аббат х;амма нарсани бирлаштиради. Адоват
эса ажратади.
***
^исларга ишонма ва фикрла.
53
ХОРГИЙ (ГОРГИЙ)
(Тахминан жилоддан аввалги 483-375 йиллар)
Юнонистонлик файласуф,
нотик; Х,оргий Сицилиядаги
Леонтин шадрида турилган.
У файласуф Эмпедоклнинг
шогирди. 427 йилдан бошлаб
Афина шадрида яшаган. Х,ор-
гийнинг куйидаги асарлари
маълум: «Еленага мак;товлар»
(маъруза), «Табиат туррисида»,
«Паламедни ёкдаб...»
***
Дори-дармон жисмимизга цандай таъсир утказ-
са, суз дам рудимизга шундай таъсир этади. Дори-
ларнинг баъзиси танадаги турли хилтларни дайдаса,
боищалари годо улимга сабаб булади. Худди шунга
ухшаш баъзи бир нотикдар тингловчиларни к;айруга
ботирса, бопщалари уларга дузур-даловат, кутарин-
килик бахш этадилар. Айрим нотикдар эса инсонлар
к,албига кутку солсалар, яна бировлари тингловчи-
ларда мардонаворликни жуш урдирадилар. Бошк;а
бир тоифа нотикдар ёвуз сузлари билан тингловчи
ларни ром этиб, к,албларни задарлайдилар.
★★★
Санъат одамларни бошк;а дунарлардан к^ра
купрок^ ишонтиради. Санъат мажбурлаш орк;али
эмас, балки ихтиёрий равишда даммани уз кулига
айлантиради.
ПРОТАГОР
(Тахминан милоддан аввалги 480-410 йиллар)
К,адимги юнон файласуфи, моз^ир
нотик; Протагор Абдера шазфида
тугалган. У софистлардан булиб, та-
лабаларга фалсафа, нотикдик ва ба^с
санъати (эристика)дан сабок; берган.
«Софист» - к;адимий юнонча суз булиб,
уста, яратувчи, ихтирочи, дониш
манд деган маъноларни англатади.
Аммо милоддан аввалги V асрнинг
иккинчи ярмидан бу суз алозрзда маъ-
но касб эта бошлади. Яъни фалсафа,
нотикдик ва бах;с санъатидан пуллик
сабок; берувчилар софистлар деб атала бошлади.
Протагорни 411 йилда дазфийликда айблашди, унинг
«Тангрилар з^ак^нда» деб номланувчи китоби ёк^б юбо-
рилди, узи улим жазосига хукм этилди. Аммо хукм бекор
|щлиниб, Протагор авф этилди ва Афинадан бадарга
килинди. Протагор 410 йилда Жанубий Италиядан Сици-
лияга кетаётиб, Мессин бугозида сувга чукиб з^алок булди.
Унинг куйидаги асарлари маълум: «Тангрилар з$ак?вда»,
«Бах;с илми», «Нарсаларнинг ибтидоий тартиби тутриси-
да», «Давлат туррисида», «Буюк суз», «Мозршт з^ак^да» ва
боищалар.
* ★*
Ирландиянинг «Хэйн энд соне» деб аталувчи кема
к;атнови бирлашмасининг тамгасида кул панжаси ва уч
томчи к;он суврати тасвирланган.
Бу белги замирида Протагор учун муаммо з^собланган
«масала»нинг моз^ияти акс этган тарихий вок;еа ётади.
Айтишларича, бир одамнинг икки угли ва бисотида
биттагина кемаси булган. У ана шу кемани к;айси ^ли га
мерос к;илиб к;олдиришини билмай боши к;отади. Уй-
лай-уйлай охир-ок^бат, икки углига бир хил шарт куяди.
Яъни, к;айси бири кеманинг ён чеккасига биринчи булиб
55
кулини теккизса, кема ушанга насиб этишини
маълум крилади. Белгиланган куни икки уБил икки
к;айищ?;а утириб, кема томон зур бериб эшкак эша
бошлайдилар... Акаси анча илгарилаб кетганини
курган кенжа утил болтани олиб, бир кулининг
панжасини чопади. Сунг кесилган панжани кема
томон улок;тиради. Натижада кема зукко кенжа
угилга насиб этади...
***
Инсон барча нарсаларнинг: мавжуд нарсалар
нинг мавжудлигини ва номавжуд нарсаларнинг
номавжудлигини белгиловчи омилдир.
***
Мала бу накд файласуф Протагор тафаккурининг
мевасидир: «Тимсох; бир аёлнинг боласини угирлаб
кетди. Онаизор тимсохдан жигарбандини к;айтариб
беришини утиниб суради.
Шунда тимсох,:
- Майли, болангни к;айтариб бераман. Фак;ат
бир шартим бор. Сен менга х;ак^к;атни айтишинг
керак! - деди.
Аёл бир оз уйланиб, деди:
- Лекин, барибир, сен менга боламни к;айтар-
майсан.
- Д ем ак, сузингдан куринадики, х;ак;ик;атни
айтиш -айтмаслигингдан к;атъи назар, болангни
к;айтаролмайман. Негаки, агар сенинг х;озирги-
на орзингдан чик;к;ан сузлар х;а^к;ат булса, унта.
мувофик; болангни сенга к;айтармаслигим керак.
Борди-ю, сузларинг х;ак^к;атлигини инкор этсанг
х,ам фарзандингни к;айтариб беролмайман. Чунки
сен менинг шартимни бажармаган б^ласан!»
56
***
Протагор шогирди Эватл билан шартнома туза-
ди. Бу шартномага мувофик; Эватл узи олиб борган
суд жараёнида толиб чик;са, Протагорга пул бериши
лозим эди. Лекин шогирд бирор суд жараёнини
бошлашга шошилмайди. Ток;ати ток; булган устоз
шогирдига: «Сени судга бераман», - деб пуписа
к^илади. Эватл эса дали битта дам суд жараёнида
юлиб чик^маганини рукач к^либ, пул беришдан бош
тортади.
Шунда Протагор:
- У долда судга мзфожаат к^ламиз. Агар ажрим
менинг фойдамга дал булса, сен менга пул берасан.
Борди-ю, сен толиб чик^ан такдирингда дам мен-
дан к;арздор булиб к;оласан. Чунки аввал шундай
шартлашганмиз, - дейди.
Уз устозига муносиб шогирд булган Эватл Прота-
горни мана бу жавоб билан лол к,олдиради:
- Агар судда мен матлуб булсам, сизга пул бер-
маслигим аник;. Чзгнки келишувимизга мзгвофик,
мен толиб булсамгина тулов тулашим лозим. Суд
жараёнида толиб чик;сам дам пул бермайман. Чунки
мен галаба к;озонган буламан.
(Устоз ва шогирд Уртасидаги бу муаммоли муно-
зара жадон тарихи садифаларида «Эватл сафсата-
си» номи билан мудрланиб к;олган).
57
МО-ЦЗИ (МО ДИ)
(Тахминан милоддан аввалги 480—400 йиллар)
К,адимий Хитой файласуфи
Мо-цзи майда мулкдор оила-
сида тутилди. У галдираклар
ва куроллар учун сулок; ясовчи
модир уста булган. Конфуций
таълимотини чукур урганган.
У хитой фалсафасига биринчи
булиб ГУ (сабаб) ва ЛЭЙ (тур)
даражалари тушунчасини олиб
кирди дамда асослаб берди.
Мо-цзи к;арашлари унинг
шогирдлари томонидан туп-
ланган «Мо-цзи» китобида жамланган. Мо-цзининг
замондошларига таъсири шунчалар кучли булганки,
у худди Конфуций каби шудрат к;озонган.
Одамзот эндигина пайдо булган к^адим замонларда
инсонлар жазо нима эканлигини билишмас, адолатни
дар ким узича тушунарди. Ддолат дакдоа унта одам
ун хил з^йлар ва дар бири узича дак; эди. Ок^батда
одамлар зфтасида кучли адоват пайдо булди. Тартиб-
сизлик ва узаро адоватнинг сабаби бошбошдокдик
эканини англаган одамлар ораларидан энг адолатли
ва доно кишини дукмдорликка танлаб олишди ва уни
Само фарзанди, деб эълон к^лишди.
Мо-цзининг шогирди Пэн Цин устозига деди:
— Утмишни билиш мумкин, аммо келажакда
нималар юз беришини аввалдан билиб булмайди.
58
Мо-цзи шогирдига жавобан шундай деди:
- Фараз Ьуилгинки, юз ли узокдикда яшовчи як^ш
кишиларинг бошига орир кулфат тушди. Вазият шун-
дайки, бир кунда уларнинг х;аёт-мамоти х;ал булади.
Агар сен ана шу бир кун ичида уларнинг к;ошига
етиб боролсанг, тирик к;оладилар, ахс з^олда х;ало-
катга ма^кум буладилар. К,аршингда эса манзилга
элтувчи икки арава турибди. Аравалардан бири ута
мустах^сам ва бакувват отлар кушилган, иккинчиси-
нинг эса рилдираклари синган ва бир жуфт орик; от
кушилган. Кдни, айт-чи, сен к;ай бирини танлайсан?
- Албатта, бакувват аравани танлайман-да! -
деди шогирд уйлаб утирмай.
Шунда Мо-цзи истех;зо билан деди:
- Xjbn, унда нима сабабдан келажакни олдиндан
куриб булмайди, деяпсан?
***
Инсонлар уртасидаги узаро мех;р-му^аббат узга-
лар мулкига, хонадонига худди узиники каби муно-
сабатда булиб, х,ар бир кишини узини тушунгандек
тушунишга ургатади.
***
Одамлар орасида ута ноёб фазилатлари туфайли
з^аётдан куз юмганлар купрок; учрайди. Чунки ^ад-
дан ортик; юкни асраш доимо ранжу алам чекишга
сабаб булади. Зотан, баланд дарахтга энг аввал
болта урадилар, оху ва тошбак;анинг йиригини
х;ам дарров кулга туширадилар, катта илонни эса
биринчи булиб махрв этадилар.
* ★*
Девор к,андай тикланади? Бунинг учун х;ар ким
кулидан келган ишни бажаради: кимдир ришт те-
ради, бошк;а бир одам лой ташиб туради, яна биров
р и ш т н и н г бир текис терилишини улчаб боради. Шу
59
тахлит девор куриб битказилади. Адолат пойдево-
ри х;ам шу йусинда тикланади. Бу йулда фикрлай
олишга лаёк,ати булганлар, майли фикрласинлар.
Тарихий китобларни баён эта олувчилар эса та-
рихий китобларни талк^ш этаверсинлар, кулидан
бопща иш келадиганлар, шу хизматларини бажа-
раверсинлар. Ана шунда адолат йулидаги барча
ишлар албатта амалга оширилади.
★★★
Мо-Цзи яна куйидаги фикрларни олра сура-
ди: «Само адолатни севади. Адолатсизликдан эса
нафратланади. У инсонлар бир-бирини севиб,
бир-бирига доимо ёрдам беришини тилайди».
★* *
Донишмандларни давлат ишларига купрок; жалб
этиб, мартабаларини оширмок;, уларнинг бадавлат
ва эътиборли булишларини, амалдорлар устидан
назорат урнатишларини таъминламок; жоиздир.
***
Мамлакатнинг бутун бойлиги жам этилганда х,ам
кдммати жих,атидан донишмандлар ва давлат ишига
жалб этилган заковат сох^бларига тенглашолмайди.
★* *
Камбараллик - мамлакатдаги тартибсизликлар
илдизи.
★* *
Инсонга бах;о беришда унинг ниятлари мажмуи-
ни ваз^аракатлари натижасини куриб чикитп керак.
★★-к
Доно яукмдор халк;к,а фойда келтирмайдиган
харажатлардан воз кечади.
60
СУЩЮТ
(Милоддан аввалги 469-399 йиллар)
Машдур юнон файласуфи Сук;-
рот Аттика шадрида дайкалта-
рош Софроникс ва доя Фенарет-
та оиласида дунёга келди. У жуда
куримсиз к;иёфага эга булган.
Паст буйли, к;орни осилган, калта
буйинли, кенг ва дунг пешонали,
япалок;, танк;айган бурунининг
тешиклари катта, лаблари дурдок; Сукротнинг укки
кузлари кишига зимдан бок^ппга мойил эди. У доим
эски либосларда, ялангоёк; юрган.
Аёллар борасида дам Сукротнинг омади юришма-
ган. Гарчи икки марта уйланган булса-да, оилавий
бахтга эришолмаган.
Сук;рот асосий вак;тини мунозара ва бадсларда
утказган. Бадсларда доим унинг кули баланд келган.
Шунинг учун купинча унинг сочидан тортиб кал-
таклашган, устидан кулиб, дак;оратлашган. Сук;рот
даммасига дош берган. Хатто бир куни тепки еганда
дам чидаб тураверган. Одамлар бундан ажабланиш-
ганда уларга к;арата шундай деган: «Эшак тепса,
уни судга беролмайман-ку!»
Сук;рот модир рак^ос булган ва бундай машк^ни
жисмнинг саломатлиги учун фойдали деб билган.
У талабаларга огзаки сабок; берган ва деч к;андай
ёзма манба к;олдирмаган. Тимей исмли шогирди:
«Эй устоз, нима сабабдан доно фикрларингизни
к;огозга туширмайсиз?» - деб сураганда, Сукрот: «Эй
Тимей, улик дайвонларнинг терисига ишончинг ва
тирик, бардаёт фикрларга ишончсизлигинг жуда
мустадкам экан», —деб жавоб берган.
61
399 йил Сукрот бир юртдошининг фитнаси
туфайли фук;аролик меъёрларини бузганликда
айбланиб, улим жазосига хукм к^илинган ва к;атл
этилган. Судда Сукротнинг огзидан чик^ан сунгги
сузлар шундай булган: «Менга улиш учун, сизга эса
яшаш учун бу ерни тарк этиш фурсати етди. Фак;ат
бунинг к;ай бири афзаллиги Худодан узга х;еч кимга
аён эмас».
Судда 220 нафар одам Сукротнинг айбсизлигини
ёкдаб, 280 нафар киши эса унга к;арши овоз берган.
Уша даврдаги к;оидага кзфа, улимга мах;кум
этилганларга белгиланган вак;тда зах;арли цику
та (зах;арли сув усимлиги, бодиёни руми, зангпоя
деб х,ам аталади) усимлигини эзиб ичиришган. ...
Сукрот рух^гаинг эсон-омон бок^ш дунёга рихлат
этишини Тангридан фикран с^фаб, хотиржамлик
ва осонлик билан за^ар тулдирилган идишни бу-
шатади. Теграсидаги дустлари йотлаб юборишади.
Файласуф уларни тинчлантириб, сукунатда х;аёт
билан видолашиши кераклигини ук;тиради. У бир оз
юриб, оёкдари огирлашгач, турма бурчагидаги ёточ
чорпояга чузилади. Кейин: «Критон, биз Асклепий-
дан хуроз к,арзмиз. Хурозни к;айтаринг, ёдингиздан
чик^ласин», - дейди шогирдига. Бу Сукротнинг
сунгги сузлари эди. Кддимги юнонлар одатига кура,
беморларнинг тузалиши учун Аполлоннинг угли,
табиблар Тангриси Асклепийга хуроз суйиб, курбон-
лик к^линган. Сукрот уз рух^ини поклаш ва хаста
жисмдан халос булишни назарда тутиб, шогирдига
юк;оридаги васиятни айтган.
Сукротни бутун умри давомида Овидийнинг «Эв-
рилиш» асарида тилга олинган инсон хулк;-атвори-
даги бир нок^слик безовта калган. Овидий шундай
ёзганди: «Эзгуликка дуч келсам, мак;тайман-у, аммо
ёмонликнинг таъсирига бериламан».
62
***
Сукрот оила х;акдцаги к;арашларини мана бу з$ик-
матга жо этганди: «Уйланасанми, уйланмайсанми
- барибир пушаймон ейсан».
***
«Навк;иронлик чогларимда табиатни кузатиш
менинг энг севимли машгулотим эди, - дейди
Сукрот. - Х,ар бир х;одиса мени ажаблантирар,
х;айратга соларди: тугилиш, улиш, мавжудликнинг
боиси не?.. Мен оламнинг бир бурчидан кириб,
иккинчи бир бурчидан чик;арканман, узимга узим
биринчи навбатда шундай саволлар берардим:
«Тирик мавжудотлар, баъзи одамлар уйлагани-
дек, иссикдик ва совукдикнинг бир-бирига узаро
таъсир этиб, чириш жараёни юзага келиши ок;и-
батида пайдо булмасмикан? Инсон к;ай тарзда
фикр юритади? Кон ёрдамидами, х;аво ёки олов
воситас идами?»
Бундан тацщари, узимнинг бу тахлит тадкдоот-
ларга ярок;сиз эканимни англаш учун бутун борлик;,
фазо ва Ердаги узгаришлар ^ак^ща тинимсиз уй
сураверардим».
***
Сукротнинг баъзи х,аракатлари атрофдагиларни
х,айратга солган. Бир куни у кучада успирин Ксе-
нофантга дуч келиб к;олди. Йигитчадаги ботиний
истеъдодни илгаган файласуф кулидаги х;ассаси
билан унинг йулини тусди.
- Менга айт-чи, - суради Сукрот, -унни к;аердан
сотиб оладилар?
- Бозордан, - жавоб берди Ксенофант.
- Ё рни -ч и ?
- Уни х;ам бозордан харид к^ладилар.
63
- Донишмандлик ва эзгулик истаб к;аерга бора-
дилар?
Ксенофант уйланиб к;одди.
- Ортимдан юр, мен сени уша ерга олиб бораман,
- деди Сукрот шунда.
... Шу тарифа Ксенофант Сукротнинг бир умрлик
йулдоши ва дамсудбати булиб к;олди. У Сук;ротнинг
улимидан сунг Афлотун каби янги авлодларга устози
дак^адаги хотираларини эсдалик к^либ к;олдирди.
* ★*
Бир куни Алкивиад Сукротга уй куриш учун ер
майдони инъом этиш ниятида эканлигини айтди.
Сукрот унга жавобан шундай деди: «Айтайлик, мен-
га бор-йути биттагина шиппак керак булса-ю, сен
менга бутун бошли бир бук;анинг терисини инъом
этсанг, даммага кулгу булиб к;олмайманми?»
* ★★
Кунлардан бир кун Сукротнинг рафик;аси Ксан
типпа аввалига эрини обдан койиб, сунг устидан
сув куйиб юборди. «Айтгандим-а, - дея гулдиради
шурлик файласуф, - Ксантиппа аввалига момак;ал-
дирок; булиб гумбурлайди-да, сунг ёмгир булиб са-
валайди». Буни курган Алкивиад Ксантиппанинг
жанжалига дош бериб булмаслигини эътироф этади.
Сукрот Алкивиадга:
- Мен бу жанжалларга гилдиракнинг тухтовсиз
рирчиллаши каби куникиб кетганман. Масалан, сен
розларнинг рариллашига ток;ат к^ласан-ку!
- Шундайку-я, лекин бунинг эвазига мен роз-
лардан тухум ва гушт оламан, - дейди файласуфга
жавобан Алкивиад.
- Ксантиппа эса менга фарзанд туриб беради, -
дейди Сукрот.
64
***
Жанжалкаш рафик;ам мен учун гуё чавандознинг
асов оти кабидир. Асов отни буйсундиролган чаван
доз х;ар к;андай тулпорни бемалол минолганидек,
мен х;ам Ксантиппа билан муроса кдлиш восита-
сида узга кишилар билан осонгина муомалада була
оламан.
•к*
Таажжубки, х;айкалтарошлар тошни инсонга
Зташатиш йулида улиб-тириладилар-у, аммо узла-
рининг тошга з^сшаб к;олмасликлари з^акдоа к;ай-
рурмайдилар.
★* *
Салтанат з^ассасини кулида тутган з$ар к;андай
киши х;ам хукмдор булавермайди. Шунингдек, эъ-
тиборли амалдорлар томонидан сайланган, куръа
ташлаб ёки зуравонлик, ёинки алдов йули билан
давлат тепасига келиб к;олган кимса х;ам ^ак^крий
з^укмдор булолмагай, фак;атгина салтанатни бош-
к;ариш ук;уви булган зотларгина подшоз^шк ва
хукмдорликка лойикдирлар».
***
Сукрот файласуфларга таъриф берар экан:
«Файласуф донишманд х;амда жо>^ил оралигидаги
мавк;ени эгаллайди», - дейди.
-к -к-к
Мен бу одамдан кура донорок^лан. Сабаби, х;ар
иккимиз з<;ам баъзи бир жоиз ва зарур нарсаларни
билмасак-да, у манманлик к^лади, мен эса манман-
ликдан узимни тияман.
65
Адолат ва эзгуликдан айри тушган х;ар к;андай
билим дорулиликка айланади. Уни донолик, деб
аташ ножоиздир, - дейди Сукрот.
***
Узини англаган инсон узи учун нима фойдалили-
ги ва нималарга к;одир эканлигини яхши тушунади.
У кулидан келадиган иш билан шурулланиш асноси-
да уз эх;тиёжини к;ондиради ва саодатга эришади.
Х,ар к,андай хато ва бахтсизликлардан холи булади.
Бунинг натижаси уларок;, у узга одамларни к;адрлай
олади ва улардан эзгулик йулида фойдалана билади.
Ок^батда узини кулфатлардан асрайди.
***
Пул эзгуликни турдирмайди, аксинча, эзгулик
туфайли одамлар шахсий х;аётда х;ам, жамиятда
х;ам пул ва бошк;а бойликларга эга буладилар.
***
Ривоят к^ладиларким, Аполлодор Сукротга улими
олдидан к^тмматбах;о либос кийишни таклиф этади.
- Нега? - дейди Сукрот Аполлодорга жавобан. -
Бундан чикди эгнимдаги фак^рона либосим тири-
гимга ярокдигу, улигимга ярок;сиз экан-да?!
★* *
- Сукрот, афиналиклар сени улимга хукм этди-
лар, - дедилар файласуфга.
Сукрот хотиржамлик билан деди:
- Уларни эса табиат улимга мах^кум этди.
***
Суд чорида Сукротга суз берилди. Сукрот нутк^да
узини сунага, афиналикларни эса катта, олижа-
ноб, аммо семиз ва ялк;ов отга менгзайди. «Бундай
отларни бирорта суна чак;иб, чоптириб туриши
лозим, - дейди у ва бу ухшатишни шундай якун-
лайди: - Фикримча, Тангри мени кун буйи бутун
шадарни кезиб, дар бирингизни уйготиш ва тинмай
танбед бериб, турри йулга бошлаш з^чун юборган.
Сузларимга ишонинг, афиналиклар. Мен кабиларни
топиш сизларга осон булмайди. Менга ишонсангиз,
даётимни сакдаб цоласиз. Бирок; сиз суна чак^б туй-
кусдан уйкудан уйгонган ва разабга минган одамлар
каби мени осонлик билан уриб улдиришингиз дам
мумкин. У долда Тангри яна кимнидир йуллагунга
к;адар к;олган умрингизни рафлатда утказасиз».
* -к*
«К,андай одамни бахтли санамок; мумкин?» - деган
саволга Сук;рот шундай жавоб берди:
- Уткир акд ва теран, далол фикрлар эгаси бах-
тиёрдир.
***
Ёшларга кузгуга купрок; бок^ишларини масладат
бераман, - дейди Сукрот, - токи уларнинг хуш-
суратлари уз дуснларини шарманда этмасинлар,
бадбашаралари эса хунукликларини одоблари билан
безасинлар.
67
ДЕМОКРИТ
(Миллоддан аввалги 460-360 йиллар)
К,адимги юнон файласуфи
Демокрит Абдера шазфида
тутилиб усган. У бадавлат
оиланинг фарзанди эди. Аммо
бойликдан кечиб, бутун умри-
ни камбагалликда утказди.
Бор умрини донишсеварликка
баришлади. Миср, Эрон, Х^ш-
дистон, Дабашистонга саёх;ат
калган.
Демокрит шах;ар ташк;ари-
сида жойлашган ер остидаги саранада кечаю кундуз
тинмай ижод билан машрул булган.
У элликка як^ин асар ёзиб к;олдирган. «Инсон та-
биати туфисида»,«Fоялар х;ак^зда», «Мак;сад х;акдца»
ва боищалар шулар жумласидандир. Пифагорнинг
урли Аримнест Демокритнинг устози булган.
Эзгулик адолатсизлик к^лмасликкина эмас, уни
истамаслик х;амдир.
Суз - амалнинг сояси.
Узида йук; нарсалар учун рам чекмайдиган, бо-
ридан кувонадиганлар акдли кишилардир.
**★
Демокритнинг юз-кузидан сира табассум ари-
маган. Чунки одамлар бажараётган барча жиддий
амаллар унга кулгили туюларди.
68
Демокрит райриоддий нарсаларни дарров илгаб
олиш ва улардан х;айратланишнинг з^адисини олган
эди. Ривоят к^лишларича, Демокрит бир утинчи-
нинг саржинларни мукаммал х;андасавий шаклда
тахлаётганини куриб ва бу ишни мутлак;о онгли
равишда, мустакдл бажараётганини билиб з^айратга
тушади. Тахминларга Караганда, бу утинчи булруси
файласуф Протагор эди.
***
Не тонгки, з$ар к;андай одам к;анча куйи борли-
гини х;еч бир к^гйинчиликсиз айта олади-ю, лекин
х;амма х;ам нечта дусти борлигини санаб беролмай-
ди. Намотки, дустлар шунчалик к;адрсиз булса?
★* *
Демокрит мисдан ясалган ялтирок; к;алк;онни
куёшга тутиб, уз кузларини кур калган.
Файласуфнинг бу к^лмишини турлича изохдай-
дилар. Масалан, баъзи манбаларга кура, Демокрит
Куёшнинг табиатини тадк^щ этаркан, XIX асрда
х;аётини электромагнит тулк^нларини урганишга
бяритттлягян Хенри Хере такдирини такрорлаган.
Бошк;а бир ривоятда айтилишича, Демокрит
оламни «номукаммал асбоблар» ёрдамида куриш
имконидан узини атайин мазфум этиб, тафаккур
кузини очиш учун кузларини «дарча»га айлантир-
ган. Цицерон эса айтадики: «Демокрит узини-узи
сук^рликка мазреум этди. Чунки файласуф кузнинг
алдамчи манзаралари ва тусикдаридан халос булган
онг воситасида фикр юритиб, табиатни мушоз^ада
этиш ва англаш кишига купрок; завк; бакишлайди,
деб з^собларди».
69
***
Нафак;ат ёвни енгганлар, балки уз нафси устидан
дукмронлик кдла олганлар дам марддирлар, - деб
ёзади Демокрит. - Баъзилар бутун бошли шадар-
ларга докимлик к^лиш баробарида аёлнинг кулига
айланадилар.
***
Битта илмий исботу далилни кулга киритиш мен
учун форс салтанатига докимлик к^лишдан аъло-
рокдир, - деганди Демокрит.
***
Хамма нарсанинг 5фтамиёнаси аъло. Мул-кулчи-
лик дам, етишмовчилик дам мен учун бегонадир.
- дейди Демокрит.
★★★
Як;инларининг бахтсизлигидан кувонувчилар
такдир чархпалаги даммага уз таъсирини зптсази-
шини тушунмайдилар.
★* *
Хаддан ортик; тиламокдик гудакларга яраптади.
Эрларга эмас.
***
Мардлик такдир зарбаларини писанд этмайди.
***
Бир куни Демокрит тушлик чогида асал иси
уфуриб турган р о я т ширин анжирни ея туриб, уйга
толади: «Бу анжирлар нега даддан ортик; ширин?»
Файласуф саволига жавоб топиш учун туйкусдан
5фнида_н туради-да, анжир дарахти усадиган 6of
томон йул олади. Хизматкор аёл содибининг но-
70
га^он бесаранжом тортиши сабабини билгач кулиб,
анжирларни асалнинг идишига солиб келтиргани,
шу боис улар ^аддан ортик; ширали эканини маъ-
лум ЬуИлади. Аёлнинг гапларини эшитиб, анжирни
тадкдк; этишга бел борлаган файласуфнинг з^афсала-
си пир булади ва шаштини цайтаргани з^чун ундан
к;аттик; ранжийди. «Бу ердан кет, - дейди аёлга.
- Сен менинг таъбимни хира к^лдинг. Лекин бари
бир бу хрдисанинг тагига етмагунча тинчимайман».
Шундан сунг чиндан х;амДемокрит асоссиз ва ёлрон
анжир хдцисасини изохдашга к;атъий киришади.
***
Демокрит шундай деганди: «Коинотнинг ибтидо-
си - атомлар ва бушликдан иборат. Крлган барча
нарсалар фак;ат фикран мавжудцир».
***
Бу оламда ё з^еч нарса чинакам эмас, ёхуд чи-
накам нарсаларни биз илрай олмаймиз, - дейди
Демокрит.
***
Билишнинг икки куриниши мавжуд. Уларнинг
бири туйьулар воситасида билиш, иккинчиси та-
факкур ила билишдир.
**★
Бахт яхши кайфият, фаровонлик, уйрунлик, му-
таносиблик ва вазминликдир.
* ★*
Демокритнинг донодиги, зукколиги ва уткир
башоратчилик к;обилияти х;адида куплаб ривоятлар
яратилган. Улардан бирида х;икоя к;илинишича,
Эрон шох;и Доронинг со^ибжамол ва суюкли ра
71
фик;аси вафот этади. Хукмдорнинг ч}гкур к;айвуга
ботганини курган Демокрит х;амма айтганларини
сузсиз бажариш шарти билан маликани тирил-
тиришга ваъда беради. Доро сарой аъёнларига
Демокрит истаган нарсани м ^ а й ё к;илиш х;ак;ида
фармойиш беради. Х,амма айтганлари бажо бул-
гач, Демокрит фак;ат биргина нарса етишмаётга-
нини, яъни маликанинг к;абрига х;аёти давомида
сира FaM чекмаган учта одамнинг исмини ёзиш
кераклигини, шунда малика уша захоти тирили-
шини айтади. Табиийки, кудратли хукмдор битта
х,ам рамсиз одамни тополмайди. Шунда Демокрит
одатдагидек кулиб, Дорога к;арата шундай дейди:
«Ана шунак,а ношукур зот, рам-ташвиш фак;атгина
сенинг бошингга тушгандек эртаю кеч йиглага-
нинг-йирлаган. Ахир, ак;алли битта х,ам рамсиз
одамни тополмадинг-ку!»
★★★
Оламлар сон-санок;сиздир, - деб ёзади Демок
рит. - Улар турлича катталикда булиб, сарх;адсиз
бушликдан вужудга келади, яшайди ва х;алок була-
ди. Уларнинг баъзисида Куёш х;ам, Ой х,ам йук;.
Баъзиларида эса Куёш ва Ой бизникидан каттарок;,
айримларида уларнинг сони бир нечтадир. Оламлар
орасидаги масофа турлича булиб, баъзи жойларда
улар руж-руж, боища ерларда сийрак жойлашган.
Баъзи оламлар усиш жараёнини, айримлари та-
рак^иётининг энг гуллаган даврини кечираётган
булсалар, бошк;алари х,алокатга юз тутганлар. Бир
жойда оламлар турилса, иккинчи жойда ройиб була-
ди. Улар бир-бирлари билан т^кдашиб, ^алокатга
учрайдилар. Баъзи оламларда жонзотлар з^ам, усим
ликлар х^м, сув з$ам булмайди.
72
"к"к
Сардадсиз фазода мен каби санок;сиз демокрит-
лар мавжуддир.
***
Ута купол сузлаётган бир одамни куриб, Демок
рит шундай деган экан: «Бу одам сузлай олмасликни
уддаларкан-у, аммо сукут сакдашни эплай олмас
экан».
*
Билимлар муллигига эмас, фикрлар муллпгига
интилмок; жоиз, - дейди Демокрит.
★* *
Очик;-ойдин сузламокдик - озод руднинг сифати-
дир. Бирок; уни бевак;т ижро этиш хатарли.
*★
Узгалар устидан дукмронлик даъво к^лувчи одам
аввало узини бошк;ара билмоги лозимдир.
★* *
Виждонли ва инсофсиз одамларни нафак;ат ба-
жараётган амалларидан, балки ходиш-истаклари-
дан дам билиб олиш мумкин.
73
АНТИСФЕН
(Милоддан аввалги 444-366 йиллар)
Антисфен - милоддан аввал
ги V-IV асрларда яшаб утган
юнон файласуфидир. У авва-
лига файласуф Хоргийнинг
шогирди булган. Кейинчалик
Сукротдан илм урганган. Ан
тисфен чекка Пирея шахрида
яшасада, х;ар куни 40 стадия
(1 стадия - 184,75 газ) йул
босиб, Сукротнинг хузурига
к;атнаган. Кейинчалик А н
тисфен киниклар мактабига
асос солган. Файласуф Диоген Антисфеннинг энг
ик;тидорли шогирдларидан эди. Антисфен улимга
хукм этилган устози Сукрот билан к;атл олдидан
х;амсух;бат булган. Антисфен биринчилардан булиб
куллар ва озод к;ашшокдарга хос буюмлар з^амда
либосларни узига раво курди. Шу йул билан узи асос
солган киник мактабининг бошк,алардан ажралиб
туришини таъминлади. Киниклар эгниларига калта
жомакор камзул кийиб, кулларида гадойларнинг
турваси ва дарбадарларнинг таёгини кутариб юр-
ганлар. Эх;тиёжларни х,ар томонлама чегараламок;
Антисфен х;аётининг мазмуни саналган. У узини
«зотсиз куппак» деб атаган. 77 ёшида }Т1ка силига
чалиниб, вафот этган.
Антисф еннинг к;уйидаги асарлари маълум:
«Х^ик,ат», «Фикр ва билим х;ак?вда», «Савол ва жавоб
х;ак,ида», «Севги, никох, ва фарзандларнинг дунёга
келиши х;а1дида», «Геракл».
74
***
Антисфендан энг зарур илм к;айси эканлиги
хусусида сураганларида: «Илмларнинг энг зарури
нокерак нарсаларни унутиш илмидир», - деб жавоб
берганди.
***
Фалсафа менга уз-узим билан судбат куришни
5фгатди, - дейди Антисфен.
***
Яхши ва ёмон одамларни ажратиш лаёк;атини
бой берган дукумат далокатга мадкумдир.
* -к *
Адолатли зотларни туришганингиздан дам аъло
куринг, - деганди Антисфен.
-к-к *
Донишмандлик мак;омига эришганлар кераксиз
буюм ва фикрларга чалгимасликлари учун боища
илмларга ^изик^асликлари жоиз.
★* *
Антисфеннингуз шогирдларига ута к;аттик^улли-
ги сабабини с}фашганда, у шундай жавоб беради:
«Хакимлар дам беморларга к,аттик^улдирлар» •
***
Бир одам Антисфенга деди:
- Сени купчилик мак;таяпти.
Антисфен ундан ажабланиб суради;
- Нима, бирор номаъкул иш килиб куйдимми?
ккк
Узгалардан куркувчи кимса, гарчи узи буни сез-
масада, кулдир.
75
КИРЕНАЛИК АРИСТИПП
(Милоддан аввалги 430-355 йиллар)
«Фалсафанинг фойдаси
шундаки, у х;ар к,андай одам
билан сузлаша олиш имкони-
ни беради», - деган эди фай
ласуф Аристипп. Юнонис-
тоннинг Кирена шазфида
турилиб усган бу файласуфни
невараси билан чалкаштириб
юбормаслик учун Катта Арис
типп, деб аташган. Аристипп
аввал Протагор, кейинчалик
Сук;рот кулида тах;сил олган.
У ропату маловат инсон учун
энг олий бахт, деб з^исобловчи
киреналиклар ёхуд гедонистлар мактабини яратган.
Аристиппнинг энг садок;атли издошлари орасида
унинг к^зи Арета алозрода ажралиб турарди. Арета
отасининг ишини давом эттириб, муаллималик
кдлган ва урли Кичик Аристиппга х,ам фалсафа
илмини ургатган.
Аристипп Сук,ротнинг шогирдлари орасида
биринчилардан булиб, тингловчилардан пул олиб
устозига жунатиб турган.
Хятттямдорлик ва батпанг кийинишни хуш курган
нозиктаъб Аристипп олам кезиб, киборларча х;аёт
кечирган. Афсуски, унинг бирорта х,ам асари биз-
гача етиб келмаган.
•к-к -к
Аристипп Коринф денгизида кемада сузиб юрган
чогида к,аттик; б5фон туради. Файласуфнинг к^аттик;
76
куркувга тушганини курган йуловчилардан бири
Аристиппга дейди:
- Биз - одций одамлар унчалик курк^аяпмиз-ку,
сиз файласуф була туриб, нега бунча даз^шатга ту-
шаяпсиз?
Аристипп унга шундай жавоб к;айтаради:
- Сиз х;ам, мен х;ам з^еч шубх;асиз, айнан бир
нарса хусусида - ширин жонимиз учун ^ай^ураяп-
миз-у, бирок; х;ар иккимизнинг жонимиз турлича
к;имматга эгада.
***
Бир куни Аристипп хукмдор Дионисий хузурида
дустини з^имоя к^илди. Бирор наф чик^гагач, узини
хукмдорнинг пойига ташлади. Буни к5фган сарой
аъёнларидан бири уни мазах к^либ кулди.
Шунда Аристипп деди: «Айб менда эмас, балки
кулокдари оёкдарида жойлашган Дионисийда».
***
Файласуф Ксенофант Аристипп з^акрвда шундай
деганди: «Аристипп доимо узини бегона з^ис этиб
яшашни севарди».
★* *
Аристиппдан сурадилар:
- Файласуфлар узгалардан к;ай жиз^атлари билан
устунлар?
Файласуф жавоб берди:
- Борди-ю, барча к;онунлар бекор крнлинса, фак;ат
файласуфларгина аввалгидек яшайверадилар.
★* *
Бир куни хукмдор Дионисий к;андайдир сабаб
билан Аристиппнинг бетига тупуради. Аристипп бу
тах^ирга чидаб, бир амаллаб узини босади. Амал-
77
дорлар Аристиппнинг устидан куладилар. Аристипп
эса уларга к;арата шундай дейди:
- Балик^илар митти балик^аларни овлаш учун
узларини денгиз томчиларига рзшара куладилар.
Мен эса катта балик, тутиш истагида сачраган ту-
пукларга дош бераман.
***
Аристиппга бир масалани такдим этиб:
- Ечиб бер-чи, - дедилар.
Файласуф уларга хитоб к^лди:
- Эй нодон, борланган долида кишиларни шун-
чалик ташвишга куювчи бу тугунни ечмок; нечун?
***
Кимдир файласуфларни доимо бадавлат зотлар
бусарасида куришини айтганда, Аристипп деди:
- Х,акимлар дам беморларнинг хонадонларига
купинча узлари борадилар. Зеро, дамма дам бе-
морлар урнида эмас, балки дакимларнинг урнида
булмок^ни истайди.
* -к -к
Узининг ута билимдонлиги билан мак;танувчи бир
кимсага Аристипп деди:
- Таомларнинг зарурини меъёрида еган одам
даддан зиёд o b k ^lt тановвул к^лувчилардан кура
сорломрок; булганидек, куп ук^ган дар к;андай одам
олимга айланавермайди. Бунинг учун дар ким ук^[-
ганларидан узига фойда ола билмоги лозимдир.
■к-к -к
Аристипп судца уз ишини димоя к^лмок; мак;-
садида нотик; ёллади. Куттчилик унинг бу ишини
к,оралади. Шунда Аристипп деди: «Ахир, зиёфат
бераётган чогимда дам ошпаз ёллайман-ку!»
★* *
Аристиппдан донишмандлар билан оддий одам-
ларни фаркдаш йулини сурадилар. У шундай жавоб
берди: «Уларни ажратиш учун ялангоч з^олда нота-
ниш одамлар орасига куйиб юборинг».
★★*
- Жох;ил булиб яшагандан к;ашшокдикда кун
кечирган аълорокдир, - дейди Аристипп. - Чунки
к;ашшокдар пулдан, нодонлар эса одамгарчиликдан
мазфумдирлар.
***
Бир куни мева-чева арчиб утирган файласуф
Диоген йулдан утаётган Аристиппга:
- Агар сен х,ам мана шу сабзавотларни еб к;аноат
к^лганингда, мустабид хукмдор саройида хизмат
к;илишга мажбур булмас эдинг, - деди кинояли
кулиб.
- ^зинг эса, —деди Аристипп, —одамлар билан
муомала к;илмок;ни билганингда сабзавот арчиб
утирмасдинг.
79
АФЛОТУН (ПЛАТОН)
(Милоддан аввалги 428-347 йиллар)
К,адимги юнон файласуфи
Афлотун Афина шахрида туга-
либ усди. Унинг асл исми Арис-
токл булган. «Платон» унинг
лак;аби булиб, юнонча «кенг
елкали», «булали» деган маъно
ни англатади. Бу лак;абни унга
Сукрот берган. Афлотуннинг
оиласи бадавлат булмаса-да, аслзодалар насабидан
эди. Отаси Аристон Афинанинг охирги шозщ Кодр
авлодига мансуб булган. Афлотун аслзода афиналик-
ларга хос булган риёзиёт, мусик;а, грамматика ва
гимнастикадан таълим олган. Гераклит, Парменид,
Зенон фалсафаси билан танишган. Милоддан аввалги
407 йилда Сукрот билан учрашган. Сукротнинг ули-
мигача унинг энг якрн шогирдлари к;аторида булган.
Куп вак^гини шеъриятга багишлаган. Манбаларга
кура, у к;атор достонлар, лирик асарлар, фожиа ва
комедияларнинг муаллифи булган. Унинг 25 га як,ин
шеърий усулда битилган миниатюра-эпиграммала-
ри бизгача етиб келган. Бундан ташк;ари, унинг 23
та асл нусхадаги ва 11 та унинг к;аламига мансуб
дея тахмин к^линадиган сух;бати, «Сукрот мадди»
деб номланган нутк^1, пгунингдек, 13 та мактуби
маълум. Афлотуннинг сух;батлари куйидагилардан
иборат: «Протагор», «Федон», «Парменид», «Теэтет»,
«Тимей», «Критий», «Лахет», «Менон», «Давлат», «Сиё-
сатдон», «К,онунлар», «Федр», «Филеб» ва бошк;алар.
Афлотуннинг Атлантида туррисидаги х;икояси
кейинги маданиятларнинг з^аловатини бузиб, ав-
лодларнинг ичига рулрула солди. Унинг ёзишича,
12 минг йил оддин Гибралтар як^ннида сирли к;итъа
мавжуд булиб, бир кеча-кундуз ичида денгиз к;аъ-
рига чукиб кетган. Афлотун далокатнинг аник; }ф-
нини курсатмаган, аммо файласуфнинг обруйи шу
к;адар баланд эдики, дардол гойиб булган атлантлар
мамлакатини излашга киришилган. Уни дозир дам
излашмокда...
***
Ботинийликдан зодирийликка утишга олиб ке-
лувчи дамма нарса ижоддир.
★* *
Афлотун улимидан оддин тушида ок^ушга айланиб,
дарахтдан-дарахтга учиб юрганини, куш овловчилар
эса уни тутолмай сарсон эканликларини куради.
Сукротнинг шогирди булмиш Симмий бу тушни
таъбирлаб, куш овловчилар утмишдаги дадоларнинг
фикрларини шардловчи кимсалар эканини, Афлотун-
нинг бир йула дам табиий, дам ахлок^й, дам илодий
сифатларини жам этган фикрларини изодлашга
уларнинг курби етмаслигини айтади.
***
Афлотун келгуси авлодларга х,еч к;ачон эскирмай-
диган мана бу угитни мерос к^олдирган: «^ак^ик^ий
ва турри фикрлай олувчи фаиласуфлар давлат те-
пасига келмагунча ёхуд з^укмдорлар илодий ик;ти-
дорлари ила том маънодаги файласуфлик мак^омига
кутарилмагунларига к;адар инсоният ёвузликдан
кутулолм айди».
■к к *
Бошига кулфат тушган мустабид дукмдор Дио-
нисийдан Афлотуннинг донишмандлиги унга нима
81
бергани х ;а^ да сурашди. Сицилия хукмдори шун
дай жавоб берди:
- Намотки мен Афлотундан х;еч нима олмаганга
ухшасам?! Ахир, такдир зарбасини хотиржамлик
билан к;арши олдим-ку!
***
Афлотун Катта Дионисийнинг мустабид з^окими-
ятини аслзодалар хукуматига айлантириш мак;са-
дида унинг хузурига борди.
Унинг мак;садидан хабар топган Дионисий сура-
ди:
- Айт-чи, Афлотун, энг бахтли одам ким?
- Сукрот, - деб жавоб берди Афлотун.
- Сенингча, хукмдорнинг энг асосий вазифаси
нимадан иборат? - яна суради Дионисий.
Афлотун деди:
- Кул остидагиларни яхши хулкди к;илиб тарбия-
лашдан иборат.
Дионисий учинчи саволини берди:
- Айт-чи, наз^от одил суд х;еч нарсага арзимаса?
Уша даврларда Дионисийнинг хукумат суди уз
одиллиги билан донг таратганди. Бирок; Афлотун
сир бой бермай, бу саволга шундай жавоб к;айтарди:
- Арзимайди. Чунки одил х;акамлар йиртилган
куйлакни тикиб куядиган ямок;чига $Ъсшайди.
- Сенингча, мустабид хукмдор булиш з^чун жа-
сурлик сифати зарурми? - сунгги саволини берди
Дионисий.
- Асло, - деди Афлотун, - мустабид хукмдор ас-
лини олганда энг курток; одамдир. У х;атто сарта-
рошнинг устарасидан з$ам чучийди.
Бу жавобдан разабга келган Дионисий Афлотунга
шу куниёк, Сицилияни тарк этишни буюрди.
82
***
Афлотун фалсафага таъриф бериб, куйидаги
мисраларни ёзиб к;олдирганди:
- Оламда билимдан кучли нарса йукдир. Билим
з$ар к;андай хузур-х;аловатдан х;ам, бопща нарсалар-
дан х;ам ззфрокдир.
***
Фалсафа билан машрул булинг. Шунингдек,
ёшларда х;ам фалсафага рагбат уйготинг.
***
Дак^щатни англашга интилувчилар чин файла-
суфлардир.
* **
Хайрат файласуфларга хос сифат. Ана шу сифат
фалсафанинг ибтидоси саналади.
* **
Донишмандлар ^ам, жоз^иллар з$ам фалсафа
билан машрул була олмайдилар. Донишмандлар
билан жоз^иллар оралиридаги одамларгина х;ак^1к^й
файласуф була оладилар.
***
К^анчалик ноёб к;обилиятли ва уткир зез^нли бул-
масин, фалсафага мойиллик х^иссини туймаган одам
у билан як^инлашолмайди. Зеро, фалсафа бегона
к;албларда илдиз отолмайди.
**★
Фалсафа билан ёшликда, меъёрида машхул бул-
мокдик жоиз. Бу к;оидага амал к^лмаганларни з^ало-
кат кутади. ^ар к;анча заковатли булманг, ёшингиз
83
бир жойга бориб к;олганда умрингизни фалсафага
баришласангиз, хурмат-эътиборли инсон булиш
тажрибасидан айрилиб к;оласиз. Бундай х;олатда
одамлар билан бирор иш юзасидан су^батлашиш-
га к^шналасиз, уларнинг кувонч ва ташвишларига
шерик булолмай, умуман, одций инсоний муомала
ва одобни узлаштиролмай азият чекасиз. Нати-
жада к;андай ишга киришманг ва к;андай амални
бажарманг - хох; шахсий, хох, давлат мик;ёсидаги
фаолиятингизда худци фалсафий суз^бат ва муно-
зарага аралатттган хукумат кишиси каби барчата
кулги буласиз.
***
Афлотун билим инсоннинг аввалги х;аётида кур-
ганлари ва орттирган тажрибаларини эслаши эка-
нини таърифлаб шундай деганди: «Ко^инлар инсон
pyjpi барх;аёт эканини таъкидлайдилар. Рух; ердаги
х;аётни тарк этганидан сунг, - буни одатда улим,
деб атайдилар, - яна к;айта турилади ва х,еч к;ачон
улмайди. Шунинг учун инсон з^аётини такродорлик-
да, эзгулик билан утказмога даркор. Башарти рух;
барх;аёт экан, у к;айта-к,айта тутилаверади. Ерда
ва узга оламларда х;амма илмлардан, вок;еалардан
бохабар булиб, комиллашиб бораверади. Натижада
оламда у билмайдиган х;еч к;андай илм к;олмайди. Бу
илмлар инсоннинг эзгулиги, саховати ва боища шу
каби яхши сифатлари эвазига ёдга тушади.
Модомики, табиатда х;амма нарса бир-бирига
алокддор ва рух; з^амма илмлардан бохабар экан,
инсон биргина нарсани эслай олса, к;олганларини
там дадиллик ва райрат билан излаб топиб, билиб
олади. Зеро, изламок; ва билмок; эсламок^ганг айнан
узидир.
84
★* *
Афлотун мудаббат дак;ида шундай деганди:
«Менимча, одамлар мудаббатнинг асл кудратини
англаб етмаганлар. Агар улар буни тушунгянля-
рида эди, севгига атаб улурвор ибодатхоналар ва
медроблар куриб, курбонлик келтирган булардилар.
Аекин биринчи галда бажарилиши лозим булган бу
вазифаларни дозиргача деч ким адо этмади. Ахир,
Эрос - энг инсонпарвар маъбуда. У одамларга ёрдам
беради, игунингдек, инсониятни дарду аламлардан
форот этиб, буюк саодатга нойил этади».
**★
Турфа одамларнинг турлича фикр юритиши на-
тижасида дамфикрлик йук;олади ва натижада дар
бир одам бонща бир одамдан унинг фикрлаш тарзи
учун нафратлана бошлайди.
***
Хеч ким аввалги амалларини к;айтармайди.
Чунки тез прядя яхши кунлар келишига ишонади.
Инсоннинг узлигидан тубан кетиши жодилликдир,
узликдан кщори булмок; эса доноликдир.
***
Кулгисиз жиддий нарсаларни англаб булмайди.
Умуман, идрокли булишни истаган инсон дара-
ма-к;аршиликни фак;ат к;арама-к;аршилик ёрдами-
дагина англаб олиши лозим.
**★
Шоир —агар у х^ак^ик^ий шоир булишни истаса,
шунчаки фикр эмас, афсоналар яратмоги лозим.
***
Х,ар к;андай саволга жавоб бериш мумкин, фак,ат
у турри берилса бас.
85
Утакетган жохдллик у даражада дах;шатли айб
эмас, катта ёвузлик х;ам эмас. Нотутри йуналтирил-
ган билимдонлик ва бойлик унга нисбатан хавфли-
рок; ва жазога лойикдир.
**
Тафаккур ягона муносиб тангадир. Фак;атгина
ана шу тангага х,амма нарсани алмашиш мумкин.
Шунда мардлик, одиллик, мулох;азакорлик - бир суз
билан айтганда, эзгулик - сохталикдан фориг була-
ди. Бу эзгуликка хузур-х;аловат, куркув ва бошк;а
нарсалар хох, йулдош булсин, хох; булмасин, у доимо
тафаккур билан х,амк,адамдир.
***
Яхши инсон х;аётлик чорида х;ам, улимидан сунг
х;ам завол топмайди.
ДИОГЕН (ДИОГЕН)
(Милоддан аввалги 400-323 йиллар)
Юнон файласуфи синоплик
Диоген киниклар мактаби
асосчиси Антисфеннинг шо-
гирди эди. Антисфеннинг ули-
мидан сунг Диоген Коринфга
кучиб утади. Чунки Синопда
Д иоген узи билан мулок;от
кдлхулик бирор одам тополмай
к;олганди. У Коринфда узига
бошпана сотиб олмайди. Мех;-
мондуст танишлариникига х;ам бормай, очик; осмон
остида яшай бошлайди. Анчайин дарз кетган сопол
хум унга бошпана вазифасини утади.
Диоген х;аммага зах;архандалик ва нафрат билан
муносабатда булган.
Унинг «Севги х;ак;ида», «Давлат» («Полития»),
«Эдип», «Фиест» (фожиа) номли асарлари маълум-
дир. Диоген пиширилмаган саккизоёкри еб, вабо
касали билан огриб к;олган ва вафот этган. Баъзи
манбаларда ёзилишича, у нафас к^силиши ок^иба-
тида х,аётдан куз юмган.
Искандар Зулк;арнайн 70 ёшли Диоген билан
Коринфда, шах;ар четидаги сарв дарахтларидан
иборат Кранеон урмонида учрашиб к;олиб, ^амсуз^-
бат булган. У узини файласуфга буюк шох, Искандар
деб танитганда, Диох;ен тап тортмасдан: «Мен эса
куппак Диох;енман», - деган экан.
* ★*
«Мен мутта^ам булмаган одамни излаяпман».
(Бир куни Дио^енни кундуз куни кулида ёни
87
турган фонус кутариб олиб, ниманидир излаётган
х;олда курадилар. Одамлар ундан нима кдлаётгани-
ни сураганларида, юк;оридагича жавоб к;айтарган
■экан).
***
Искандар Зулк;арнайн Диоген з^ак^ида шундай
деган: «Шох; булмаганимда, Диох;еннинг урнида
' булишни истардим».
***
Антон Павлович Чехов Диоген з^ак^ща: «Эркин ва
чукур фикрлаш орк;али з^аётни англашга интилиш
ва оламдаги аз^мок;она югур-югурлардан нафратла-
ниш - булар инсон зоти з$еч к;ачон тушуниб етолма-
ган икки эзгуликдир. Сиз уч к;аватли темир к;афас
ичида ётган чорингизда з^амуларнинг з^ар иккисига
эгалик к^ла оласиз. Диоз{;ен сопол зсумда яшаса-да,
оламдаги барча султонлардан кура бахтлирок; эди».
***
Ватандошлари Диоз^енга атаб куплаб мисдан
ишланган ёдгорликлар бунёд этдилар. Файласуф
турилиб усган шаз^ар - Синопда тикланган ана шун
дай ёдгорликлардан бирида куйидаги мазмундаги
ёзувларни ук;ишингиз мумкин: «Диоз<;ен! Ииллар
туфони тош ва бронзаларни зс;ам емириб ташлайди.
Аммо сенинг таълимотинг мангу к;олажак. Сен биз-
ни к;аноат к^хлишга 5фгатдинг з^амда базстга элтувчи
йулни курсатдинг».
* ★*
Диоз«;ен уз ватанидан кувилгач, Афинага й^л ола-
ди. Бу шаз^арда у Сукротнинг шогирдлари - Афло
тун, Аристипп, Эсзсин, Антисфен ва Эвклид Мега-
раянин билан учрашади. К^дт ^тмай Антисфендан
88
бонща х;аммасидан кунгли совийди. Диоген Антис-
фен билан жон-дилдан суз^батлашар, унинг узини
эмас, таълимотини мак;тар, з^акдоатни очиб берув-
чи фикрларгина инсонларга фойда келтиришини
доимо таъкидларди. Диоген Антисфенни етарли
даражада к;аттик^ул эмасликда айблаб, уни кучли
шовк;ин кутариб, узини узи эшитмайдиган жанг
карнайига ухшатарди. Антисфен эса Диоз^еннинг
феъл-атворидан завкданганча, сабр-ток;ат билан
унинг танбехдарига кулок; тутарди.
**★
Антисфен мени озод калган кундан бошлаб мен
кулликдан кутулдим.
Бу к;андай руй берди? Антисфен менга узимга
тегишли ва бегона нарсаларни ажрата билишни
ургатди. Бойлик, мол-давлат меники эмас; lyraiu-
ганларим, к;ариндош-уругларим, дуст ва к;адрдон-
ларим, шон-шузфат, шунингдек, дустлар билан
мулок;от - барчаси менга бегона.
«Хуш, сен нимага эгалик к;илишинг мумкин?
Шуни билгилки, фак;ат тасаввурларинггина узингга
тегишлидир, - деганди Антисфен. - Улар мутлак;о
озод ва эркин. Деч кимга буйин эгмайди. Xе4 ким
уларга халак^гг бериб, сени истагингдан узгача з^а-
ракат к;илитттгя мажбур этолмайди».
***
Афлотундан «Инсон - патлардан холи икки оёк;-
ли жонивордир», деган таърифни эшитган Диоз^ен
хурознинг патини юлиб ташлайди-да, Академияга
келтиради ва шундай зситоб к^лади: «Мана, Афло
туннинг одами!» (Шундан сунг одамнинг таърифла-
рига «Энли тирнокди жонивор», деган ибора з^ам
кушилган экан).
89
★* *
Севгини очлик енгади, агар оч к;олишга кучингиз
етмаса, сиртмок^и буйнингизга илинг, тамом-вас-
салом.
***
Рисоладагидек яшамок; з^чун ё акдга, ё сиртмок^а
эга булмок; лозим.
***
Диоген муз^им нарсалар з^ав^ида мулщаза юрит-
ганда одамлар унга кулок; солмай утиб кетавера-
дилар. Шунда у кушга ухшаб чугурлай бошлайди.
Атрофида без!;исоб одамлар тупланади. Шунда
файласуф тупланганларнинг булмагур нарсалар
кетидан югуриб, мух^им нарсалар учун эса з^атто
жойларидан жилмасликларини айтиб, изза к^лади.
★* *
Диоген бир хасисдан садак;а суради. Унинг икки-
ланиб турганини курган файласуф деди: «Мухтарам
зот, мен сендан нон з^чун садак;а сураяпман, сарана
учун эмас!»
★★★
Диох;ендан фалсафадан к;андай наф кургани
35^ и д а сураганларида, у куйидагича жавоб берди:
«Х,еч булмаганда такдирнинг я;ар к;андай бурилиш-
ларига тайёр туришни ургандим!»
*★
«Менинг фалсафа билан ишим йук;», дегувчи ким-
сага Диоген шундай деганди: «Яхши яшаш х;ак;ида
к^йрурмас экансан, яшашдан не мак;сад?»
90
***
Диох;енни тилшуносларнинг Одиссей мусибатини
тадщщ этиб, узлариникидан вок^ф эмасликлари,
мусик;ачилар асбобларининг торларини созлаб, уз
ахлокдарини тузата олмасликлари, риёзиётчилар-
нинг эса осмондаги Ой ва К,уёшни кузатиб, оёкдари
остида нима борлигини к^рмасликлари х;айратга
соларди.
•к"к*
Бир боланинг х;овучлаб сув ичаётганини курган
Диоген халтасидан пиёласини одди-да: «Бола оддий-
лик бобида мендан х;ам узиб кетди», - деб ташлаб
юборди.
ккк
Бир одам к;орозга ёзилган узундан-узок; маъру-
засини ук;иб берарди. K|ofo3 урамининг охиридаги
ёзувсиз жойга кузи тушган Диоген хитоб к^лди:
«Бардам булинглар, биродарлар, сох^л куринаяпти!»
***
К,айси вак;тда нонушта к^ьлмокдик лозимлиги ху-
сусида савол берган одамга Диоген шундай жавоб
беради: «Агар бадавлат булсанг, истаган вак;тингда,
к;ашшок; булсанг, курбинг етган вак;тда нонушта
кдлишинг мумкин».
ккк
Кимдир Дио^еннинг кувгин к^линганини юзига
солиб камситганда, у шундай деди: «Эй, бадбахт.
Ахир, ана шу кувгин туфайли мен файласуф булол-
дим-ку!»
91
***
Диоген бир з^айкалнинг к;аршисига келиб тилана
бошлади. Ундан нега бундай к^лаётганини сураш-
ганда: «Узимни рад жавобига куниктирмок^иман»,
—деб жавоб к^лди.
***
Диох;ендан нима сабабдан одамлар фак;ат к,аш-
шокдарга хайр-эз^сон беришлари, файласуфларга
эса з^адяни раво курмасликлари х;адида сзфашди.
Файласуф придай жавоб берди: «Чунки одамлар
к;ачонлардир ок;сок; ёки сук^ир булиб к;олишларини,
лекин з^еч к;ачон донишмандга айланмасликларини
язони билишади-да!»
***
Искандар Зулк;арнайннинг отаси Македония
з^укмдори Файлак;ус (Филпп) Коринфга к;арши
юриш бошлаганини ва у ерда узига к;арши тайёр-
гарлик кетаётганини эълон к;илди. Шунда Диоген
узи яшайдиган зсумни у ёвдан-бу ёк;к;а юмала-
та бошлади. «Нега бундай к;илаяпсан, Диоген?»
деб сураганларида: «Х,озир з^амма узига яраша
ташвиш билан югуриб юрибди. Ана шундай бир
пайтда менинг бекор утиришим яхши эмас. Хум-
ни думалатишимнинг боиси, бисотимда шундан
бошк;а нарсам йук;!»
★* *
Бир «сакровчи» Диох;енгадеди: «Эх,, эсиз, шундай
бакувватлигингга к;арамай, Олимпия беллашув-
ларида к;атнашмайсан-да. Агар к;атнашганингда,
албатта, биринчи 5финни олган булардинг».
- Мен Олимпия беллашувларидан х;ам муз^имрок;
мусобак;аларда к^тнашаман, - деди файласуф.
92
- К^андай мусобак;а у? —тушунолмай суради «сак-
ровчи».
Диоген таънаомуз бош чайк;аб деди:
- Ахир, яхши биласиз-ку, мен ёмон хулкдар билан
беллашаман.
***
Диоз^еннинг шундай зржматли ривояти бор:
- Без^исоб бойлик эгаси булган бир одам ер юзи-
даги барча давлатлардан мансаби, ёши, жинси,
тили турлича булган мез^монларни чорлаб, катта
зиёфат берди. Бу сахий зот мех^юнларнинг з^ар би
рини уз дидига мос тансик, таомлар билан сийлади.
Мез^монлар роз^атланиб овк;атланиб, уй соз^ибига
миннатдорчилик билдиришди. Аммо мез^монлар
орасидан бир одам олдига куйилганига к;аноат
кдлмай, кушниларининг, ожиз з^амда заиф кимса-
ларнинг, х,атто гудакларнинг овк;атига чанг солди. У
бурнидан чик^сунча огзига овк;ат тикрнштираверди...
К^ссадан xpicca шуки, бех^исоб бойликлар эгаси
ва мурувватли одам - табиатдир, зиёфатга келган
мездмонлар - ер юзидаги барча халкдар, очкуз одам
эса узидан ожизларнинг барча нарсасини тортиб
олгувчи бадавлат кимсалардир.
93
ШАНЯН
(Милоддан аввалги 390-338 йиллар)
Хитой файласуфи Шан Ян
камбагаллашган аслзода оила-
дан булиб, х;акркрий исми Гунь-
сунь Ян эди. Шан Ян Вэй сал-
танати хукмдори Вэн-хо унинг
биринчи вазири файласуф Ли
Куй (424-386 йиллар)нинг ку-
лида тах;сил олди. Кейинчалик
у саройда маслах,атчи ва ислох;отчи вазифаларида
хизмат к^илди. Шан Ян легистлар мактабининг ва-
килларидан эди. Унинг «Шан вилояти хукмдорининг
китоби» номли асари бизга маълум.
Цинь хукмдори Сяо Гун (милоддан аввалги
361-388 йиллар) Шан Ян таълимоти билан к^зик^иб,
унга давлат ислох;отларини утказишни ишониб
топширди. Бу вок;еа к;адимий Хитойдаянги фалса-
фий таълимотнинг илк бор х,аётга татбик; этилиши
сифатида тарих сах^фаларига битилди. Ва бу иш
катта муваффакдятлар билан амалга оширилди.
Шан Ян ута юксак фаросат сохриби эди. У уз ис-
дох,отлари баъзи гурухдар томонидан к;аршиликка
учрашини аввалдан кура билди. Шу боис барча
шубх;а ва гумонларнинг олдини олиш, жамоатчи-
ликда давлат к,онунларининг кучига ишонч туй-
руларини уйготиш учун аввалдан махсус фармон
чик;арди. Бу раройиб фармонда кимда-ким катта
рулани елкасига ортиб, мамлакат пойтахтининг
шимолий дарвозасидан жанубий дарвозасига к;а-
дар олиб борса, уша одамни 10 тилла танга билан
мукофотлаш ваъда к,илинганди. Угття вак^тларда
10 тилла танга жуда катта бойлик саналарди. Шу
94
туфайли фармонни эшитган фук;аролар ишонишни
х;ам, ишонмасликларини х;ам билмай х;айрон к;олди-
лар. Х,еч ким бу ишни бажаришга журъат этмади.
Шунда пойтахтнинг марказий майдонида мукофот
50 тилла танга кдлиб белгилангани э$акдцаги фар-
мойиш ук^б эшиттирилди. Бир фук;аро бу ишни
амалга оширишга розилик билдириб, рулани х;ам-
манинг куз унгида елкасига ортди-да, шах;арнинг
бир бурчидан иккинчи бурчига олиб борди. Хукумат
вакиллари халойик; гувоз^лигида 50 тилла тангани
санаб, эгасига топширдилар. Бу тадбир одамларни
давлат к;онунларига ишонтириш мак;садида атайин
уйлаб топилганди. Шан Ян шунга ухшаш амалий
тадбирлар ёрдамида жамоатчиликни давлат к;о-
нунларига ишонишга ва хурмат к^лишга ургатган.
***
«Агар билимлар мунтазам рагбатлантирилаверса,
тинимсиз кенгая боради. Ва натижада мамлакатни
идора этиш мушкуллашади, чунки макр-з^ийла ку-
чайиб кетади. Билимларга тусик; куйиб, рарбатлан-
тирилмаса, одамлар самимий ва оддийликларича
к;оладилар», - деб ёзади Шан Ян.
***
Давлат ё дех^ончилик ва ё уруш туфайли осо-
йишталикка эришиши мумкин, хукмдор х;ам ё
дех;к;ончилик, ёки уруш туфайлигина обру-эътибор
к;озонади.
***
Агар мамлакат цашшок; булса-ю, урушга к;арши
бутун кучини сафарбар этса, унга душман мамла-
катда огу пайдо булади. К,ашшок, мамлакатда эса
олти турдаги текинз^флик бардам топади. Борди-ю,
95
мамлакат бадавлат булиб, х;еч ким билан уришмаса,
огу шу мамлакат ичида пайдо булиб, олти кури-
нишдаги текинхурлик юзага келади. Натижада
бундай давлат заифлашади.
Текинхурликнинг олти куриниши куйидагилардир:
1. Кексайганда лок;айд яшашга интилиш.
2. Донни уйламай-нетмай сарфлаш.
3. Гузал либос ва лаззатли таомларга ружу куйиш.
4. Серх;ашам буюмларга мух;аббат.
5. Уз вазифасига совук^онлик билан к;араш.
6. Таъмагирлик.
***
«Бир лах;за х;ам цонунни ёддан чик;армаслик дар-
кор, -дейди Шан Ян. - Тарафкашларни кучсизлан-
тириш, гапга чечанларни кулга олиш ва х;ар к;андай
мулох,азакорликка чек куйиб, мамлакатни фак;ат ва
фак;ат к;онунга таяниб бошк;ариш жоиздир».
***
Кдттик; жазо чораларини куллаб, жиноят учун
узаро жавобгарлик тизими жорий этилганда одам
лар узларида к;онун кучини синаб куришга журъат
кдлолмайдилар.
* ★*
Нодон халк^ш бошк,ариш осон. Тентак одамларни
ofhp мех^атга мажбурлаш осон. Акдли кишилелни
эса машак^атли мех^атга жалб этиш мушкулдир.
***
Жазо куч-кувватни пайдо к;илади, куч-кувват
кудратни, кудрат эса ларзага солгувчи улурвор-
ликни, улутворлик уз навбатида эзгуликни юзага
келтиради. Демак, эзгуликнинг ибтидоси жазодир.
96
***
Мутлак;о доно хукмдор донишмандликка эмас, ко
нунга таяниб иш куради. Агар у крнундан воз кечиб,
илмни афзал курса, унинг фук;аролари уз ишларини
ташлаб, шухрат кетидан кува бошлайдилар.
***
Одатда, хукмдор эзгулик, акд-фаросат, жасурлик
ва куч-кувват бобида фук;аролардан фарк; к^глмайди.
Шунга к;арамай халк; орасидаги донишманд зотлар
хукмдорга к;арши х^шла-найранг ишлатишга журъат
этолмайдилар; фук;аролар ичидаги жасур ва кучли
одамлар хукмдорни улдиришга жазм гщлолмайди-
лар; фук;аролар сон жих;атдан купчиликни ташкил
этсаларда, уз хукмдорларини тахтдан ардаришга
курк;адилар; баъзи одамлар юксак мукофотлар эва-
зига без^исоб бойликни кулга киритишга к;одир бул-
салар-да, бунинг учун курашиб утирмайдилар; ва
них;оят, фз^аролар кескин жазо чоралари кулланган
човда х,ам норозилик билдиролмайдилар. Буларнинг
барисига сабаб битта. У х;ам булса - к;онун.
***
100 нафар одам бир куённи кувар экан, жонивор-
ни 100 булакка ажратиб, булашиб олиш учун эмас,
балки х;али х;еч ким бу куёнга эга булмагани боис бу
ишни бажарадилар. Ва аксинча, агар бутун бозор
куён сотувчилар билан тулиб-тошиб кетса х,ам х;еч
ким куённи утирлашга журъат г^илолмайди. 4}шки
бу куёнларга эгалик хукук,и зфнатиб булингандир.
***
Аслзодалик мартабаси ва маош билан рарбатлан-
тириш усули мамлакатни ё яшнатади, ё х;алокатга
мах;кум этади.
97