The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:27:04

100_mumtoz_faylasuf

100_mumtoz_faylasuf

МИХАИЛ ВАСИЛЬЕВИЧ ЛОМОНОСОВ

(1711-1765)

Рус файласуфи Михаил Ло­
моносов узига тук; хонадонда
дунёга келди. Ломоносов келиб
чик;ишига кура майда савдо-
гарлардан булган.

У Москва шахридаги славян-
юнон-лотин академиясида, ке­
йин Киевдаги диний академи-
яда тах;сил олди. Шундан сунг
Петербург Фанлар академияси
к;ошидаги университетда y ^ -
ди. 1736-1741 йилларда эса
Германияда билим олди. Уч йил олмон файласуфи
Христиан Вольф кулида фалсафа илмини урганди.
Михаил Ломоносов табиатан матрур, мустак^ил
фикрловчи шахе эди. У з^ар доим ватанига бирор
фойда келтиришга интилиб яшаган.
Ломоносов модда ва х;аракатнинг сакданиш к;о-
нунини кашф этган.
Файласуфнинг куйидаги асарлари маълум: «Ис-
сик; ва совук^шнг сабаблари х;ак^ида муло^азалар»
(1749), «Журналистларнинг фалсафа эркинлигини
куллаб-кувватловчи мак;олаларни ёзиш чогидаги
вазифалари туррисида мулох;аза» (1755), «Ернинг
к;атламлари х,ак,ида» (1763).
1753 йилнинг 1 мартида Ломоносовга император
Елизаветанинг фармойиши билан дворянлик мар-
табаси берилади. Шунингдек, Копорск уездидан 9
минг ботмон ер ва 212 нафар крепостной дех;к;он
ажратилди.
Ломоносов 1765 йилнинг 4 алрелида вафот этди.
Орадан бир йил утгач, рафик,аси Елизавета Андре-


евна х;ам я;аётдан куз юмди. Файласуфнинг ёлтаз
фарзанди Елена эса киевлик руз;оний билан турмуш
курди ва 22 ёшида оламдан утди.

***

Ривоятларга Караганда, М.Ломоносов Россия
хукмдори Пётр I нинг (1672-1725 йиллари) нико^сиз
фарзанди булган. Маъл}гмки, Пётр I нинг нимжон,
бемех;р шах;зода Алексейдан булак меросхури йук;
эди. Шу сабабли бир куни Пётр I мастликда: «Дайси
соз^ибжамол менга утил туриб берса, ким булишидан
к;атъи назар, уни малика деб эълон к^сламан» деб
юборади. Бундан фойдаланган Архангельскдаги
РЗ^оний бойваччалар 1711 йилнинг 17 январида
Усть Тоснога дам олгани келган Пётр I га холмогор-
лик соз^ибжамол етим к^з Еленани «тух;фа» этади-
лар. Орадан куп утмай, Елена шахсан Пётр I нинг
фармойиши билан Двинск к;ишлок; ок;сок;оли Лука
Ломоносовнинг жияни Василий Дорофеевга унаш-
тирилади. Пётр I кушмачи бойваччаларга: «Агар
уБил фарзанд тутилса, унга бувасининг хотираси
учун Михайло деб исм куйинг. Yfahm з^амда унга
оталик к;илмиш кимса Ломоносов фамилиясини к;а-
бул этсинлар. Бу оила Лука Ломоносов к;араморида,
унинг назорати остида яшасин. Бу сир них;оятда
махфий сакданиши зарурлигини зшутманг. Бола-
нинг моддий, молиявий таъминотини уз зиммамга
оламан», - дея амр этган.

***

^ак;ик;ат ва ишонч моз^иятан икки тугишган
опа-сингил, илоз^ий ота-она фарзандларидир, удар
х;еч к;ачон узаро сен-менга бормайдилар, фацатбаъ­
зи бировлар шух,ратпарастлик орк;асидан узбилар-
монликларини куз-куз к^лиш ма^садида уларнинг
уртасига низо соладилар.

349


Худонинг иродасини паргар (циркуль) ёрдамида
улчашга жазм этган риёзиётчи хато келади. Аммо
Инжил орк;али фалакиёт ёки кимё илмини урганиш
мумкин деб уйловчи илоз^иётчи х;ам но^акдир.

-к-к"к

Амалиёт к;онунини фалсафий билимлар билан
тулдирмок; керак.

***

Табиат тахдили к^шин, аммо ёк^мли, фойдали
ва олижаноб иш.

***

Жисмларнинг хусусий сифатларини механика
к;онунлари билан тушунтириш мумкин.

★* *

Жисмларнинг моз^ияти тортишиш ва инерция
кучида мужассамдир.

***

Купчиликда атомларга таянувчи фалсафий метод
ё нарсаларнинг келиб чик^шини тушунтириб берол-
майди, ёки Яратувчини инкор этади, деган к;атъий
ишонч мавжуд. Бу хулосаларнинг х;ар иккиси з^ам
хато. Зеро, з$еч бир табиий асос материя ва умумий
х;аракатнинг моз<гиятини аник;-равшан з^амда тулик;
изохдаб беролмайди, к;олаверса, бирор-бир табиий
асос йукди, у кудратли зс,аракатлантирувчи кучнинг
мавжудлигини зур бериб так,озо этса.


ДЕНИ ДИДРО

(1713-1784)

Француз файласуфи Дени
Дидро Франциянинг шимо-
ли-шарк;ий к;исмидаги Лангр
шазфида хунарманд оиласида
дунёга келди. Дастлабки таъ-
лимни 8-9 ёшида Лангрдаги
диний коллежда олди.

12 ёшида Париждаги д‘Ар-
кур номидаги диний коллежга
ук;ишга юборилди. Коллежни
тамомлагач, санъат магистри
деган унвонга сазовор булди.

Отаси Дидро илох^ёт илмининг игухратли намоян-
даси булишини орзу калган. АммоДидро отасининг бу
орзусини амалга оширолмади. У х;аётдауз урнини то-
пиш учун узок; изланди. Дастлаб прокурор ёрдамчиси,
кейин ук^тувчи, таржимон булиб ихплади, оч-юггун
х;олда х;аёт кечирди. Отаси эса «бекорчи» углига ёрдам
беришдан буткул воз кечди. Дени купинча тунлари
Париж кучалари ва хиёбонларининг дуч келган жо-
йида тунаб к;оларди. 1743 йилдаДидро савдогарнинг
беваси, Шамьпоннинг к^зига яширинча уйланади.
Бир нечта фарзанд куради. Уларнинг орасида ке­
йинчалик биринчи булиб отасининг таржимаи х;олини
ёзган Мария-Анжелика х;ам бор эди.

1767 йилда рус императори Екатерина II Дидрони
Россияга таклиф этади. УДидронинг шахсий кутубхо-
насини сотиб олади х,амда файласуфни кутубхоначи
этиб тайинлайди. Дидрога катта маош тайинлаб,
50 йиллик микдордаги маошни аввалдан тулайди.
Аммо шунга к;арамай, Дидро фак,ат 6 йилдан кейин-

351


гина - 1773 йилда Голландия орк;али Россияга утиб,
Петербургга келади. 1774 йилда Россиядан уз вата-
нига к^йтади. Файласуф шеърлар х;ам машк; калган.
Дени Дидро 1784 йилда вафот этди. Унинг куйидаги
асарлари маълум: «Фалсафий фикрлар» (1746 йилда
яширинча босиб чик^рилган бу китоб Париж пар-
ламентининг к;арорига мувофик; ёк^б юборилган),
«Кузи очикдарга наси^ат сифатида ёзилган сук^рлар
з^идамактуб» (1750 йил), «Табиатни изохдашга дойр
фикрлар» (1754 йил), «Шаккокнинг сайру сайё^атлари
ёки хиёбонлар» (1747 йил), «Роз^иба» (асар 1760 йилда
ёзилган булса-да, илк марта 1796 йилда чоп этил-
ган), «Д’ Аламбер ва Дидро су^бати. - Д ’ Аламбернинг
туши - Суз^батнинг давоми» (1769 йил) «Материя ва
з^ракатнинг фалсафий асослари» (1770 йил), «Актёр
з^акддаги парадокслар» (1773 йил), «Физиология ун-
сурлари» (1782-1783 йиллар).

***

Ишончсизлик - фалсафа томон куйилган бирин­
чи к,адам.

★* *

Жисмларни миямдагидек эмас, балки табиатда
к^ндай булса, шундайлигича к;абул к^ламан: улар мен
учун уз хоссаси ва фаолиятига эга булган зсилма-зшл
жисмлардир. Улар портлаш содир булмаслиги учун
силитра, кумир ва олтингугуртнинг учта язслит моле-
куласи, учкундан нари сакданадиган тажрибахона-
дагидек, табиат куйнида з<^.ракат к^ладилар.

•к-к-к

Укувчим, мени $пк^иётганингда туйгулар биздаги
барча билимларнинг асосини ташкил этишини ал-
батта ёдда тут. Табиат - Худо эмас, инсон - маши­
на эмас, фараз - далил эмас. Агар китобларимнинг
исталган ерида ушбу к,оидаларга зид келувчи бирор


фикрга дуч келсанг, билки сен бу ердаги фикрларни
умуман тупгунмагансан.

***

Сизни тухум олдин пайдо булганми ёки товук^ш,
деган савол х;аяжонга соладими, демак, сиз жонивор-
лар аввал к;андай булса, хрзир х,амшундайлигича- уз-
гаришсиз к;олган, деб уйлайсиз. К^андай бемаънилик.

**к

Дамма нарса кузатишга курбимиз етмай крлган
ерда тугайди.

* кк

Агар ер юзида х;амма нарса аъло булганда, аъло
нарсанинг узи булмасди.

***
Т^н чога к^линурмонда адашиб к;олдим. Кулимдаги
ожизгина пирпираган шам - менинг ягона йул кур-
сатувчим эди. Ногохрн рупарамда нотаниш кимса
пайдо булди ва шундай деди: «Дустим, турри йулни
топиш учун кулингдаги шамни учир». Бу нотаниш
кимса —илох^ётчи олим эди.

-к-к*
Истеъдод авлоддан-авлодга утадиган зодагонлик
унвони эмас.

***
Яхшиларни мукофотлаш билан ёмонларни жазо-
лаган буламиз.

ккк

Э^гиросларни енгишни мак;садк^либ куйиш - акд-
сизликнинг энг юк;ори чук^иси.

★к к

Дамма нарса фойдалилигига к;араб белгиланади.

353


ВОВЕНАРГ ЛЮК ДБ КЛАПЬЕ

(1715-1747)

Фарангистонлик файласуф
Люк де Клапье Вовенарг Экс
шах;рида дворян оиласида
турилган.

У француз армиясида капи­
тан унвонида хизмат калган.
1741 йилги х;арбий ^аракат-
ларнинг бирида оёгини со-
вук;к;а олдириб куйган. 1744
йилда эса чечак билан орриб,
кузлари деярли к^фмай к,олган.
Вовенарг ёзувчи Вольтер билан хат ёзишиб турган...
Унинг куйидаги асарлари маълум: «Озодлик з^акрвда
мулохдзалар» (1737 йил), «Бойликларнингтенгсизлиги
х;акдца муло^азалар», «Мантищ<;а зид фикрлар: янги
мулох;азалар ва максималар»1(1746 йил).
Файласуф зукко ва бир-бирини инкор к^лади-
ган, янги, хилма-хил фикрларга жуда уч булган. У
эътиборга лойик; куйидаги вок;еани хрикоя к^илади:
«Менинг ёшгина хизматкорим бор эди. Бир куни
саёх,ат чогида нотаниш одам билан тушлик к^лдим.
Хизматкор х,амсух,батим жуда акдли одам эканли­
гини айтди. Мен бу одамнинг акдли эканлигини
к,аердан билгани билан крнзикдим.
- Акдли одам х;ар доим турри гапиради.
- Яъни, х,еч кимни алдамайдими?
- Йук,, жаноб, узини узи алдамайди.
Бу жавобни эшитганимдан кейин х;еч бир зукко
одам бундан яхширок; жавоб топиб бера олмасди,
деган хулосага келдим».

1Максима - лотинча асосий к,оида, мантилий ва ахлокий тамойил деган
маънони англатади.


***

Инсонда кучли, аммо бир-бирига к;арама-к;арши
эз^тирослар к;анчалик куп булса, у к;ай со^ада бул-
масин, биринчиликка эришишга шунчалар нок;о-
биллик кдлади.

***

Иллатлар туфайли кулга киритилган фойда доимо
улкан зарар билан к;оришик; булади.

★* *

Одамлар баъзан узлари ишонмайдиган мадтов-
ларни х;ам ёк;тирадилар.

** *

Тимсоллар тафаккурни безайди, туйгулар эса
уни ишонтиради.

** *

А^мокдар биз уйлаганчалик куп эмас. Одамлар
бир-бирларини тушунмайдилар, холос.

** *

ПТутфатпараст одамлар ёмон дипломатлардир:
улар сукут сакдашни билишмайди.

** ★

Курток; одам иззатталаб одамга нисбатан камрок;
^ак;орат аламини тортади.

тк★*

Келхуси авлодлар балки биздан кура купрок; били-
шар ва узларини ак^лирок; хисоблашар. Аммо улар
биздан-да бахтлирок; ва донорок; була оладиларми?
Узимиз хам оталаримиздан куп билсак-да, улардан
яхширок; эмасмиз-ку!

355


Туррисини айтишга журъат этаман: инсонни акд
файласуфга, шухратсеварлик к;ахрамонга, эзгулик
эса донишмандга айлантиради.

***

Акд бизни кайфият таъсирида кул уриладиган
ах,мок;она ишлардан халос этолмайди.

* **

Ожиз одамларнинг дустлиги уларнинг нафрати-
дан кура хавфлирокдир.

* **

Инсон цанчалар акдли булса, тушунарсиз мулох;а-
засизликка шунчалар мойиллашиб боради.

***

Умид х;аётий неъматларнинг энг фойдалиси
х;амда энг з^алокатлисидир.

* **

Севги иззатталабликни х;ам енгади. Зеро, аёлни
у х,атто сиздан нафратланганда х,ам севиш мумкин.

* ★*

Агар з^икматли сузда изох^а мух;тожлик сезилса,
демак бу суз тобига етмаган.

* **

Бирор янгиликнинг яшаб кетишида мушкуллик
тутилиши унга зарурият йукдигидан далолатдир.

* ★★

Инсон устидан х;окимлик циладиган х,ар к,андай
эх,тирос атрофдагиларга у томон йул очади.


ЛЕЖЕ-МАРИ ДЕШАН

(1716-1774)

Фаранг файласуфи Дешан
Франциянинг Ренн (Бретань)
шазфида кичик амалдор оила-
сида дунёга кедди. У 17 ёшидан
бошлаб х;аётини Монтрай-Велле
ибодатхонасида утказган.

Дешан ута кузатувчанли-
ги, уткир ак;ли ва бениз^оя Н
хурфикрлиги билан бопщалар- В
дан ажралиб турган. У «Хамма Н
нарса», «Бир бутун», «Деч нарса» И
деган тушунчалар устида бош к;отирган биринчи
файласуф эди.

Дешаннинг айник;са, «Деч нарса» звдидаги к;а-
ратттлари куп бах;сларга сабаб булган. «Деч нарса»
нима эканлиги з^акрида з^атто оддий тушунчанинг
узи йук;», - деган эътирозга жавобан Дешан комил
ишонч билан шундай дейди: «Агар биз бу суз з^акдда
тушунчага эга булмаганимизда ундан фойдаланмас
эдик. «Деч нарса» доимо у ёки бу буюм, идишда
суюкдик, з^амёнда пул, хонада зкиз^озларнинг йук;-
лигини билдиради».

Дешан узининг тарихий вазифасини яхши анг-
лар ва буни яширмасди. «Хулосаларимнинг айрим
к^смини, - деб ёзганди у, - з^амма ердан, бошк;а 1^ис-
мини фак;ат баъзи файласуфлардан топиш мумкин.
Учинчи к^смини эса з<;ечк;аердан топиб булмайди».

Монтрей-Белле ибодатхонасидан узок, булмаган
жойда эътиборли аслзодалардан маркиз Марк-Рене
де Вуайе д’ Арженсоннинг ер-мулки жойлашган бу-

357


либ, унинг саройда катта нуфузга эга отаси к;омусий
олимларга х;омийлик к^ларди.

Фалсафага мех;р куйган маркиз де Вуайе куп-
чилик телба деб з^исоблайдиган рох^б Дешаннинг
фикрлари билан к^зик^б к;олади ва уни уз х;омийли-
гига олади. Де Вуайе уз курюнида Дешан таълимоти
билан таништирувчи тугарак ташкил этади. Дешан­
нинг куйидаги асарлари маълум: «Аср ру^и х;ак;ида
мактуб» (1769 йил), «Тафаккур овози: саволлар ва
жавоблар» (1770 йил), «Да*дик;ат ёки х;акдаий тизим».

***

Шуниси ашщки, Дамма нарса ва Деч нарсанинг
мох^шти аслида бир эканлиги х;ак^да менгача х,еч
ким уйлаб курмаган, ёзмаган, гапирмаган.

***

Дак;ик;ат - аслида дунёдаги энг оддий нарса.
Аммо жамиятдаги тартиб-к;оидалар ножуя йуна-
лишда ривожланаётгани сабабли х,ак^к,атдан жуда
узок; булган хгак^1к|атни очиш учун куп йиллар да­
вомида фикрлаш, бош к;отиришга тутри келди...

•к ie ie

Узок, вак,т давомида мен мавжуд Бутунликни,
Интих;они урганибман-у, аммо Дамма нарса ва
Чексизлик х,ам мавжудлигини сезмай долибман.

ie к ie

Табиатда х,еч нарса аввалдан белгиланмаган
ва курилмаган булса, унда амалга ошмай турган
х,амма нарса тасодиф, амалга ошгани эса зарурият
мевасидир (Дешанга к;адар х,еч ким бундай нук,таи
назарни илгари сурган эмас).


***

^амма нарса бири иккинчисидан келиб чик;ади,
бири-иккинчисига к;айтади...

* -к *

Акд-идрок туйруларсиз мавжуд булолмайди.
Аммо туйрулар ало^ида з^олда акд-идрокни таш-
кил этолмайди. Акд-идрок туйрулар бирлиги ва
уйгунлигидир. Шу боис х;ар бир алозрвда олинган
туйвулардан келиб чик^б хулоса чик;ариш умумий
нарсалар з^акдда к^смлар асосида бир тухтамга ке-
лиш демакдир. Бундай зсулоса бемаъни зсулосадир.
Чунки бу к^смлар барча к^исмлар биргаликда олин-
ганда келиб чик;адиган умумий хулосага нисбатан
бутунлай боищача табиатга эга булиши мумкин.

***

Ижодкор ва ижод айни бир нарсанинг узидир.
Бир бутун нарса уз к^исмлари ёрдамида мавжуд
булганидек, крясмлар з^ам ана шу бир бутунлик асо­
сида яшайди.

***

К|арама-к;арши томоннинг бири иккинчисининг
инкори эмас, балки энг кичик тасдиридир.

***

Сабаб ва ок^бат - мазмуни бошк;а тушунча билан
муносабатдагина очиладиган, фак;ат бири бошк;а-
сидан келиб чициб мавжуд була оладиган икки ту­
шунча. Урилнинг сабабчиси - ота, угли туфайлигина
«ота» деган номга эришган. Агар угли булмаганда у
цам ота булмасди. Yfha шунинг учун урилки, унинг
отаси бор. Ота шунинг учун отаки, унинг угли бор.

359


ГРИГОРИЙ САВВИЧ СКОВОРОДА

(1722-1794)

Г. С.Сковорода Украинанинг
Полтава губерниясидаги оддий
казак онласида дунёга келди.
16 ёшида Киев Академиясига
ук;ишга кирди. У Европанинг
Венгрия, Германия, Италия
каби давлатларида булган. К,ай-
си давлатга боришидан к;атъи
назар, аввало уша ердаги уни-
верситетларда маъруза тинг-
лашга шошилган. У шу тарифа
уч йил хорижда х,аёт кечирган. Файласуф лотин,
юнон, немис ва яхудий тилини билган.
Мустак^л фикр эгаси Сковорода жангари таби-
ати, кескин х,амда турри фикр юритиши туфайли
х;амма ерда кувгин ва тух^латга учраган.
Сковорода 1759 йилда Харков Коллегиумига ук^[-
тувчиликка таклиф этилади. 10 йил шу даргохда
даре беради. Бу муддат ичида икки марта ишдан
четлаштирилади ва яна жойига тикланади. Аммо
учинчи мартасида олим Коллегиумни бутунлай
тарк этади. 1769 йилдан бошлаб Сковорода дар-
бадарликда х;аёт кечиради. «Модомики, севимли
Ватанимни х;еч нарса билан рози к^лолмас эканман,
лоак;ал х,еч кимсага зарарим тегмаслиги учун бор
кучимни ишга соламан...», - деб ёзган эди файла­
суф. Сковорода 25 йиллик дарбадарлик даврида
р о я т унумли ижод К^1ЛДИ.
Файласуфнинг куйидаги асарлари маълум: «Нар-
гис», «Илоз^ий кеча ёхуд мангулик з^акдда», «Олам
алифбоси», «Эзоп масаллари», «Илоз^ий кушик^лар


бори», «Беш йуловчининг чинакам х;аётий бахт
зэдидаги сух;бати», «Узук».

Сковорода уз кулёзмаларини йулхалтасида олиб
юрган. Афсуски, х;аётлик чогида унинг битта з$ам
кулёзмаси чоп этилмаган. У улимидан икки ой аввал
Орлов губерниясига боради ва шогирди Ковалин-
ский билан учрашиб, х;амма кулёзмаларини сакдаб
куйиш учун унга топширади.

Сковороданинг к;абри устига унинг васиятига
кура куйидаги сузлар ёзиб куйилган: «Олам мени
кушдек овлашга уринди, аммо тутолмади».

★* *

Табиий нарсаларнинг з^аммаси осонлик билан
кулга киритилади, пуч ва ортш^ча нарсаларга эри-
шиш эса мушкулдир.

***

Бутун олам икки вок;еликдан иборат. Уларнинг
бири зоз^ирий, иккинчиси ботинийдир. Зо^ирийси
махлук;от, ботиний вок;елик эса Тангридир.

***

Жамики нарсалар узаро борлик ^олда, режа асо-
сида яратилган. Xе4 бир нарса бу асоссиз мавжуд
булолмайди.

***

Билиш к;ийин эмас, куникиш к^йин.

***

Калб гузалликни курмай туриб сева олмайди.

***

Чохга ёки тубсиз сувга кулаган кимса к^шинчи-
лик *ак ^д а эмас, кутилиш *ак;ида уйлаши керак.

361


Хамма фанларнинг уруга инсон ботинида яши-
ринган. Инсон ботини уларнинг махфий манбаидир.

***

Ташвишни ёк;тирмайдиган кимсалар оддий ва
фак^рона яшашни урганмокдари даркор.

***

Купчилик кулидан келмайдиган ишнинг амалга
ошишига ишонмайди.

***

Сен фак;ат бир нарсага: узингни англашга интил.
Тангрининг бок^й овозини тингламай туриб, унга
к;албингдан жой бера оласанми? Тангрини танимай
туриб, унинг овозини тинглай оласанми? Тангрини
топмай туриб, уни таний оласанми? Узингни англа-
май, топмай туриб, Тангрини топа оласанми?

***

Жисмимиз уз-узича х;еч к,андай х;аракат к^лмай-
ди. У буткул фикрларимиз кулига айланган. Унинг
сох^би булган фикр эртаю кеч тухтовсиз х;аракатда,
х,аяжонда. У гох; мулох;аза юритади, гох; маслах,ат
беради. Нималарнидир аникдайди, нималаргадир
мажбурлайди. Жисмимиз эса бошвок; солинган
хукиз каби беихтиёр унинг измига буйсунади. Шун­
дай кдлиб, жисмимиз эмас, балки аввало фикримиз
инсонлигимизни белгилайди.


ПОЛ-АНРИ ГОЛЬБАХ

(Паул ГенрихДитрих)

(1723-1798)

Француз файласуфи Пол-Ан­
ри Гольбах Германиянинг Гей-
дельстейм шах;рида савдогар
оиласида туи1лди. У баронлик
насабига мансуб эди. Гольбах
Лейден дорилфунунини туга-
тиб, Францияга йул олди ва
Париж шазфида мук^им яшаб
к;олди. Унинг Париждаги Сен-
Рош кучасида жойлашган уйи
маш^ур француз маърифат-
парварларининг к;ароргох^ булган.

Гольбахнинг куйидаги асарлари маълум: «На-
сронийликнинг фош этилиши» (1761), «Ижтимоий
тизим» (1713), «Табиий сиёсат» (1773), «Табиий
ахлок;» (1770), «Табиат тизими ёхуд фикрий олам
ва рух^й олам к;онунлари ^ак^зда (1770), «Табаррук
мараз» (1768), «Этократия ёки ахлокдеа асосланган
з^укумат» (1776).

Гольбах «Табиат тизими» асарини дустлари дав-
расида васиятнома деб атаган.

Олим узи асарлар ёзибгина к;олмай, узи севган
китобларни туплаган, авайлаб сакдаган. Унинг

шахсий кутубхонасида 2777 жилд китоб булган.
1770 йилда Гольбахнинг «Табиат тизими», «Насро-

нийликнинг фош этилиши» ва «Табаррук мараз
асарлари Париж парламента томонидан eiqiiiira
хукм к^линди, чунки уларда да^риилик ру^идаги

фикрлар бор эди. Олимнинг эътик;одига куРа ’

табиатнинг бир булаги, шунинг учун ^ам фаолия

363


табиат к;онунларига буйсунади. Файласуф шунга
кура инсоннинг бири иккинчисига к;арама-к;арши
турган, икки хил моз^иятга эга булган диний к;а-
рашларини танкдо келади.

***

Инсон - табиат мах,сули.

***

Инсон узини табиатнинг имтиёзли мавжудоти
деб билиши учун х;еч к;андай асос йук;. Зотан, у х;ам
табиатнинг бонща мах,суллари каби бек;арорликка
ма^кум этилган. Унинг сохта устунлиги замири-
да фак;ат адашиш ётади. Инсон узи макон этган
ер курраси узра фикран юксакликка кутарилиб
курсин-чи. Шунда у одамзотга худди бошк;а х,ам-
ма мавжудотларга дарагандек к;арайди. Дар бир
дарахт узига хос мева бергани каби х,ар бир инсон
х;ам узининг ало^ида кувватига хос равишдаги х;а-
ракатлари ёки к^лмишлари мевасини бераётганини
куради. Дамда узининг }фнини к;айта бах;олашга
ундаётган пуч хаёдлигини инсон бир вадтнинг узида
х,ам Коинот кузатувчиси, х,ам Коинотнинг бир була-
ги эканлиги туфайли пайдо.булганини англайди.

* ★*

Биз сабаби узимизга номаълум булган, билим-
сизлигимиз х,амда тажрибасизлигимиз туфайли ав-
валдан куриб булмайдиган нарсаларни тасодифий
х,одисадар деб атаймиз.

***

Жамиятлар х,ам тирик организмлар каби инк;и-
розлар, акдсизликлах;залари, инк^лоблар, ^аётий уз-
гаришларни бошидан кечиради, улар х,ам тутилади,
усади, улади, согломликдан беморлик сари, бемор-


ликдан саломатлик сари юз тутади ва ни^оят, барча
инсон зоти каби болалик, ёшлик, етуклик, кексалик
боск^чларидан утиб, улимга рубару булади.

***

Мустабид хукмдор ^окимияти доимо халк; вакил-
лари хукмига итоат этиши х;амда узларига ишонч
билдирган одамларга доимо тобе булиши зарур.
Вакиллар бу одамларга нисбатан хужайин эмас,
балки ижро этувчи, ишончли шахслардир.

**★

Инк;илоблар ва ижтимоий б^ронлар жамият
учун кулфат, албатта. Шу боис жамият уларни
мустак^иллик ва бардавом фаровонликка эришиш
йулидаги мук;аррар, лекин мувак^ат босцич сифа-
тидагина куллаши мумкин.

***

Куч билан урнатилган хукумат куч билан сакдаб
турилади.

** *

Бахтли булмок; учун давлатмандликнинг узигина
кифоя к^лмайди. Бунинг учун боиликдан фойдала-
нишни х;ам уддалаш керак.

***

Бу оламда руй берган энг йирик вок;еалар асосида
ётувчи истаклар ак^л кузи билан к;араганда арзимас
булиб туюлади. Купинча ахлок; хусусидаги ба^слар,
болаларча инжик^иклар, ихтилофлар, к;андайдир
вазир ёки хонимнинг ёмон кайфияти, элчининг
сурбетлиги, к;арокчининг куполлиги, нотурри к;абул
к^илинган суз - мамлакатда уруш оловини ёк^ш учун
кифоя к^хлади.

365


Эришилган нарсалар уларга сарф этилган кувват
ва харажатларни к,оплаганини камдан-кам лоллар­
да к5фиш мумкин. Хукмдорларнинг сиёсати одатда
катта сарф-харажатлар эвазига майда нарсаларга
эришиш билан чегараланади.

***

Болалигиданок; узининг нотутри фикрлари из-
мида булган, мутаассибликка муккасидан кетган
одамлар кузларидаги жах;олат пардасини сак^аб к;о-
лишни мух^м деб з^исоблашади ва уларнинг кузини
очишга уринган кишилар билан курашишади. Агар
зулматга урганиб к;олган кузлари бир лах,за ёруглик-
ни кургудек булса, бундан азоб чекишади ва разаб
билан машъал тутган кишиларга ташланишади.

***

Инсон бахти унинг орзу-истаклари ташк^1 муздгг-
га кднчалик мое тушиши билан белгиланади.


КАНТ ИММАНУИЛ

(1724-1804)

Германиялик мутафаккир
Иммануил Кант Кёнигсберг
шадрида хунарманд уста оила-
сида турилиб усди. У оиладаги 9
нафар фарзанднингтуртинчиси
булган. Кант болалик ва усмир-
лик чорларида тез-тез касалга
чалингани сабабли нимжон,
жиззаки з^амда ва^имачи эди.

1745 йилда у Кёнигсберг
университетининг ило^иёт факультетини тамомла-
ган. 1755 йилдан то 1797 йилгача шу ерда метафи­
зика, мантик;, ахлокрий фалсафа, физика, риёзиёт-
дан даре берган. Умрининг охиригача буйдок; утган.
57 ёшида «Соф тафаккур танкдци» деб номланган
асосий асарини ёзиб тугаллаган.

Унинг куйидаги асарлари маълум: «Осмоннинг
умумий табиий тарихи ва назарияси» (1755), «Ман­
тик;» (1800), «Амалий мантик; танк^ди» (1788), «Ан­
тропология» (1798). Булар Кантнинг энг йирик ва
машхур асарлари сирасига киради.

Олим шахсий х;аётида фалсафий масалалар ху­
сусида су^батлашишни хуш курмаган. Афтидан, у
узининг тинглашга эмас, фак;ат ук;итишга к;обили-
ятли эканини яхши англаган.

Даётининг^ар бир ла^заси муайян тартибга солин-
ган файласуф х;ар кеч роппа-роса соат 10 да уйкуга
ётган, тонгги соат 5 да уйгонган. У 30 йил давомида
бир марта хам бу тартибни бузмаган. Роппа-роса кеч-
ки соат 7да саирга чик^ан. Кённгсбергда яшовчилар
Кантга к;араб соатларини текширишган.

367


Фалсафа сох;асини куйидаги саволлар билан че-
гаралаш мумкин:

1. Мен нимани била оламан? 2. Мен нима к^л-
м о р и м керак? 3. Мен нимага ишонишим мумкин?
4. Инсон нима?

Биринчи саволга метафизика фани, иккин-
чисига ахлок;, учинчисига дин ва тзфтинчисига
антропология жавоб беради. Юк;оридаги уч савол
охиргисига келиб так;алади.

* ★*

Рад этилишдан чучимаслик керак. Боинга нарса­
дан - сени тушунмасликларидан эх;тиёт бул.

***

Х,ар бир фан фак;ат риёзиёт билан инокдашган-
дагина мукаммалликка эришади.

***

Жилла курса, илох^иёт факультетининг: «Фалса­
фа факультети - ш\щиёт факультетининг ок;сочи»,
- деган маррурона даъвосига кушилса булади. (Бу
уринда: «Ок;соч бекасининг олдида машъала тутиб
йул бошлайдими ёхуд унинг ортидан этакларини
кутариб юрадими?» - деган савол очик; к,олади).
Ишк^либ фалсафа факультетини ёпиб, огзини юмиб
куйишмаса булгани.

-к-к-к

TauiK^i хотиржамлик фак,ат зох^ран мавжуддир-
Инсон табиатидаги пинх,оний шуб^алар урурини
таг-томири билан бартараф этмок; жоиз. Бирок,
бунинг учун биз аввало бу куртакка эркинлик ва
х;атто озук,а беришимиз керак. Шундагина у ниш
уриб, кузга куринади ва уни илдизи билан йук;отиш
мумкин булади.


***

Эътик;одга жой бериш учун билимларимни
сик^иштиришимга турри келди.

***

^ Орзимиздан чик;аётган ^амма сузлар ^ак^оний
булмори керак. Аммо бу, биз х;ар к;андай з^а^ик;атни
очик; айтишга мажбурмиз, дегани эмас.

***

Этика - эътик;од фалсафаси.
***

Даз^олик -ургатиб з$ам, урганиб з^амбулмайдиган
истеъдод ма^сули.

***

Изтироб фаолият истагини уйкотади.

***

Саломатлик з^олатидаги мез^натдан кейинги з$ор-
дик; з$ар к;андай жирканчлик аралашмасидан холи
булган энг буюк з^иссий лаззатдир.

***

Инсондаги кулайликка моиилликз^иссиз^аётдамав­
жуд булган х,вр к;андай ёвузшкд&н х;ам ёмонрокдир.

***

Фикрларни эмас, фикрлашни ургатмок; керак.

***

Чезфамизнинг ранги ёлюн сузлаётганимизни фош
этади. Аммо у х,амма вак^гз$амёлроннинг исботи булиб
хизмат цилавермайди. Купинча бизни айблаётган
кимсанинг андишасизлигидан з<;амк^зарамиз.

369


РОБИНЕ ЖАН БАТИСТ РЕНЕ

(1735-1820)

Француз файласуфи Робине
Ренне шазфида камбараллашган
дворян оиласида тугилиб усди.
Унинг отаси парламент матбаа-
чиси булган. Робине 1760 йили
Голландияга кучиб утади.

1761-1766 йилларда «Табиат
з$ак;ида» номли асари устида
ишлаб, унинг турт жилдини
нашрга тайёрлайди.
Робине 1820 йилда Ренне шахрида вафот этади. У
улими олдидан черковнинг к^стови билан уз к^рашла-
ридан воз кечиш з^адидаги к;огозга имзо чекади. Унда
куйидаги сузлар бор эди: «Дазратим М.Леонга ишониб
топширилган мазкур инкорнома улимимдан сунг зуд-
лик билан эълон к^линсин. Тангрига уз фикрларим,
сузларим ва х;аракатларим тутрисида з^исоб беришга
тайёр х,олда ёшлик чогимда билимсизлигим, акд-
сизлигим ва эътиборсизлигим туфайли, шунингдек,
инкдлоб даврида маълум сабабларга кура ёзилган
бир к,анча китобларимдаги нотуфи, инкорга лойик,
фикрларнинг х^ммасидан чин кунгилдан, ошкора воз
кечаман. Х,амда Тангридан ва одамлардан бош эгиб
кечирим сурайман».

Интих,о билан чексизлик уртасида з^еч к;андай
умумийлик йук,.

Чексизлик биз учун англаб б^лмас нарсадир. Биз
унинг зсаёлий тимсолини яратишга, унга дойр жуяли
роя ишлаб чик,ишга без<уда уринамиз. Чексизликни


тасаввур к^лишга кумаклашувчи на бир сезги, на
бир рак;ам, на бир улчов мавжуд эмас. Мох^ятига
кура чекланган инсон онги уни англашга ожиз.

***

Хис этмок; англамок; демакдир.

***

Оламда эзгулик ва ёвузликнинг нисбати тент.
Бундан келиб чик;адики, табиатда эзгулик ва ёвуз­
лик мутаносиблиги му^имдир. Бу мутаносиблик
табиат уйгунлигининг шартидир.

***

Хамма нарса бир-бирига узаро емиш булиб хиз-
мат к^глади.

***

Агар душманингиз булса-ю, сиз ундан нафрат-
лансангиз, у з^олдаунга ро^ат-фарогат, улугворлик,
куплаб ёш ва гузал маьшук;алар, туганмас бойлик,
чексиз х;окимият тиланг. Ана шунда унинг кулфат-
ларга кумилиб к;андай х,алок булишини курасиз.

***

Тана рух^га, рз^у эса танага таъсир курсатади.

***

Табиатшунос «нима учун?» деган саволдан воз
кечиб, «к;андай к^илиб?» деган савол устида бош
к;отириши керак. «Хандай к^глиб?» деган савол ку-
затишлар натижасида пайдо булади. «Нима учун?»
деган савол эса тафаккуримиздан келиб чик|ади ва
билимларимизнинг тадрижига 6ofahk; булади.

Хамма нарса фак;ат зоз^ран я;алокатга мах^ум.
Аслида эса фак;ат шакл узгаради, холос.

371


тттам ф о р НИКОЛА СЕБАСТИАН РОК

(1741-1794)

Француз файласуфи Шамфор
клермонлик руз^онийнинг фар­
занди булиб, коллежда тарбия
олаётган чоридаёк; зукколиги
билан бонщалардан ажралиб
турарди. Шамфор коллежни би-
тиргач, аббатлик мартабасига
эга булган, аммо бу уни заррача
кувонтирмаган.

Файласуф му^тожлик нима-
лигини жуда эрта англаб етди.
У 1761 йилдан бошлаб Кёльнда, кейинрок; Парижда
аслзода хонадонларда укртувчилик калган. Гарчи
бошлаган ипш катта ру^онийлик мартабасига эри-
ттптгтт учун муносиб булса-да, Шамфор ёзувчиликни
маъкул курган.
У битган кдсидалар, кувнок; крнссалар, фожиа асар-
лар аслзодалар жамиятига йул очди: Франция коро­
ли ва к^гроличасининг илтифотига кура, унга маош
тайинланди. Шах,зода эса Шамфорга котиблик лаво-
зимини таклиф этди. 1781 йилда Шамфор Франция
академиясига аъзо булди. Бора-бора киборлар жами-
ятининг чин вакилига айланди. Саройнинг эътиборли
кишилари файласуфга хурмат билан к^рашган.
Шамфорнинг бахтли, рам-ташвишсиз х^.ёти узок;
чузилмайди. Франция инк^лобининг таъсири уни х^м
четлаб утмади.
На муайян тартибга эга жамият, на уз к,арашлари
ва юмушига эга булган одамлар уткир ак^ созфиби
Шамфорни инк^роздан асрай олишди.

Хурфшфлиги ва теран киноялари Шамфорнинг
ишсиз к,олишига сабаб булиб, турма остонасига етак-


лаб келди. У ориряраланиб з^алокбулганитуфайлишна
иккинчи марта к;амалишдан кутулиб к;олди. Шам-
форнинг асосий асари «Дикматлар ва фикрлар, доно
иборалар ва латифалар» деб номланади.

***

Агар одамлар узларида эзгуликка му^аббат ва
мадтовга локдйдлик, мезщатгаташналик ва шузфатга
бепарволик каби к^рама-к;арши сифатларни жамлай
олганларида жуда яхши буларди.

★ * -к

Жидций ишлар чогида одамлар узларини к;андай
лозим булса, шундай тутадилар. Майда ишларда эса
уларнинг асл к^гёфаси куриниб к;олади.

***

Тарбия икки нарсага: ахлок^а ва муло^азакорликка
таянмота керак. Ахлок; эзгуликка тиргак булса, му-
лоз^азакорлик ёмонликдан асрайди. Агар сиз фацат
ахлокда суянсангиз, анцов ва жафокашларни, фак;ат
мулоз^закорликка таянсангиз, узига пишик; згудбин-
ларни тарбиялаб етиштирасиз.

***

Эзгу ишимиз учун мукофотлаш асносида савобни
биздан тортиб олишади.

■к* *

Виз купчилик орасида эмас, ёлшзликда бахтиёр-
рок^миз. Бунинг боиси таго^оликда жонсиз нарсалар
х;акдда, одамлар орасида эса улар тутрисида уйлага-
нимиздадир, балки?

***

Хаддан ортик; юксак фазилатлар з^амбаъзан инсон-
ни жамиятучун ярок;сиз ^олга келтириб куяди. Зотан
бозорга з$ам катта олтин ёмби билан бормаидилар. У
ерда танга, айшщса, мадда ча^алар керак булади.

373


***

Ёмонлиги билан жамиятни бездирган одамни ту-
затиш арзирли ишми? Бунинг урнига унта дуч келган
одамлардаги кунгил синикдигини даволаш осонрок;
эмасми?

***

Олижаноблик - олийз^иммат к;албнинг з^амдардли-
гидан узга нарса эмас.

ie ie ie

Донишмандларга нисбатан тентаклар куп. Ва з^атто
донишмандларнинг узида x^lm доноликка нисбатан
тентаклик мулрокдир.

★* *
Уз душманларидан нафратланиш учун инсоннинг
акди етарли булиши керак.

ie ie ie

Табиат шундай йул тутганки, хомхаёллик нафак;ат
телбаларга, балки донишмандларга х^м хосдир. Акс
х;олда, донишмандлар уз донолигидан к^ттик, азият
чеккан булишарди.

ie ie ie

Биз атрофдагиларга кулгили куринмаслигимиз
учун к,анча акд кераклигини х;атто тасаввур х;ам
этолмаймиз.

"к к ie

Акдли, аммо кучли феъл-атворга эга булмаган
одамга к^йин.

★★★
Камбагал, аммо эркин одам уз э^гиёжи учун фак^т
узига-узи югурдаклик к^лади. Бадавлат, аммо к^арам
одам эса узга одамга ва хдтто бир йула бир неча ки-
шига югурдак булади.

374


ЛИХТЕНБЕРГ ГЕОРГ КРИСТОФ

(1742-1799)

Немис файласуфи, табииёт-
нгунос олим, санъат билимдони
Аихтенберг ру^оний оиласида
17-фарзанд булиб дунёга келди.
Ушанда унинг атиги 4 нафар
опаси з^аётбулган, холос. 9 ёши­
да Георг отасидан жудо булди.

Узи кетма-кет рахитхастали-
ги туфайли букир булиб к;олган.

У дастлаб Дариштадт гим-
назиясида укдди. Кейин янги
очилган Гёттинген з^ниверсите-
тида физика, риёзиёт ва фала-
киётшуносликдан тах;сил олди.

Аихтенберг куплаб фалсафийзржматлар муаллифи.
Унинг куйидаги асарлари маълум: «Физиогномика
з^авдца» (1778 йил), «8» рак;амли нутк;.. «Дикматлар».

***

Шуниси жуда ачинарлики, одамларнинг ёвузликни
камайтиришга булган интилиши жуда куп ёвузлик-
ларни келтириб чик;аради.

** *
Хрр куни кукка илтижо крлиб нгундай олий бахт
тилайман* фак^атак^ллнх^амдаолижаноб одамларгина
билим ва кудратда мендан узиб кетсинлар.

** *

АфтидаН) з^еч кимнинг бахти тукис эмаслигини
етарлича яцк;ол тасаввур этишнинг узи *ам тукис
бахтга етишмокрнинг як^н йулидир.

375


***

Инсоннинг уз иродасига к^рши яшаши аянчли.
Истакка к;арши равишда барх;аёт к;олиш эса ундан
х;ам даздцатлирокдир.

***

Хамдардлик ах^миятсиз садок;атдир.
★* *

Инсон феъл-атворини тугрирок; тушуниш учун
бошкд воситалар булмаганда уни ранжитадиган х;а-
зилдан фойдаланиш мумкин.

***
Купчилик хатолардан крчишни эмас, улардан аф-
сусланишни эзгулик деб хрсоблайди.

***

Узига бино куйган одамнинг устунлиги шундаки,
унинг рак^гблари оз булади.

-к-к-к
Кулларча зсатти-з^аракат фак;ат кулларнинг узига-
гина хос эмас.

•к * к

Инсон х^кдда ута мураккаб тасаввурда булма, бал­
ки оддийгина мулоз^аза юрит. Уни ута язсши ёки ута
ёмон деб х^соблама.

**★

Бировни к;оралашдан олдин доимо уни окдаш им-
кони бор-йукдигини уйлаш керак.

ккк

Албатта, мен: «Х^мма нарса узгача булса язанирок;
булади», - дея олмайман. Аммо шуни тасдикдайманки,
х^мма нарса яхширок, булиши учун х,аммаси узгача
булмоки жоиз.

376


***

Азумокди донога айлантириш кургошинни олтинга
айлантириш сингари мушкул ишдир.

***
«Олим» сузи замирида баъзан фак;атбир нарса- куп
нарсага ургатилган, аммо узи х;ечнарсаук^лаган одам
туфисидаги тушунча ётади.

***
Дамма нарсадан камида бир марта шубх^лан. Дат-
то «икки карра икки - турт» деган оддий х;акдаат х;ам
бундан холи булмаслиги мумкин.

★* *
Бахтсизлигимизнингумумий манбаи шундаки, биз
нарсаларни к,андай к;абулк^лсак, улар х^ск^щатан^ам
шундайлигига ишонамиз.

***
Биз шундай оламда яшаймизки, битта а^мок;
куплаб а^мокдарни, битта донишманд эса жуда оз
доноларни яратади.

★ -к ie

Шубх^. хушёрликка тент булмоги жоиз. Акс ^олда у
хатарли туе олади.

★* *

Одамлар купинча дин йулида уруш бошлашлари,
аммо диний к;оидаларга камдан-кам ^олларда амал
к^лишлари ^айратланарли эмасми?

* ★★
Узимизга маълум заифликларимиз бизга зарар
етказмайди.

377


Одамлардан уз истагимиз даражасида эмас,
балки уларнинг имкониятлари даражасида ёрдам
сурашимиз жоиз.

***

Доноликка илк к;адам - з^амма нарсага хужум k^i -
лишдан, сунгги к;адам эса - х;амма нарсани бошдан
кечиришдан иборат.

•к-кie

Янги нарсани куриш учун к,андайдир янги нарса
яратиш зарур.

***

Нима булганда х;ам, барибир, к;абр такдир зар-
баларига к;арши энг аъло к;алъадир.


ЙОЗДНН ВОЛЬФГАНГ ГЁТЕ

(1749-1832)

Немис файласуфи Йоз<;анн
Вольфганг Гёте Франкфурт
шахридатурилибусди. У 17 ёши­
да хукук^ни зфганиш мак;садида
Лейпциг шах;рига жунайди. Ке­
йин Стасбургда таз^сил олади. 21
ёшида Иоганн Готфрид Гердер
(1744-1803) билан учрашади.

1775 йилнинг 7 ноябрида ёш
дах;о Гёте герцог Карл Август
таклифига биноан Веймарга келади. У герцогнинг
махфий масла^атчиси лавозимини адо этиб, маъ-
мурий бошк;арув санъатига дойр муъжизаларни
намойиш этишга муваффак; булади. Киск;а вакт
ичида мукаммал тартиб-интизом урнатиб, давлат
хазинасини бойитади.

Гёте башоратчилик к;обилиятига х;ам эга эди. У
куп вок;еаларни олдиндан айтиб берган ва х;еч к;а-
чон адашмаган. Гётенинг табиатида бек;арорлик,
жиззакилик, енгилтаклик каби хусусиятлар х;ам
булганидан атрофдагилар уни бадфеъл одам деб
з^исоблашган.

Гёте 3000 дан зиёд шеърлар муаллифи. Унинг
Веймарда чоп этилган асарлар туплами 143
зкилддан иборат. Куйида уларнинг энг асосийла-
рини санаб утамиз:

«Таврида ифигенияси» (1787), «Рим элегиялари»
(1788), «Торквато Тассо» (1796), «Наботот эврили-
ши» (1790), «Фауст» (1808), «Сехрли сибизра», «Ранг
з^акдаа таълимот».

1797-1817 йилларда Гёте Веймар театрини
бошк;арган. 1794 йили Йоханн Фридрих Шиллер

379


(1759-1805) билан танишган. 1808 йилда Наполе­
он билан учрашган. Гёте OFHp сил хасталиги билан
орриган. Шундай вадтлар булганки, томогидан к;он
куюлиб келган, аммо шунга к;арамай, у 83 йиллик
умрини мутладо cofaom одамдек яшаб утган. Са-
ломатлигини муста^камлаш ва табиатидаги нук;-
сонларни енгишда юксак иродасини, сабот-мато-
натини намойиш этиб, замондошларини з^айратга
солган.

Гёте х;ак^щаги маълумотларнинг бизга тулалигича
етиб келишида унинг хонадонида ёрдамчи-котиб
булиб ишлаган ёш адабиётшунос Йох;анн Петер
Эккерманнинг хизматлари катта.

Манбаларга кура, Гёте кул урмаган касб булма-
ган: у портретнавис, манзаранавис рассом, х;ай-
калтарош, меъмор, танк^здчи, хотиранавис, публи­
цист, актёр, режиссёр, театр директори, мудовачи,
заргар, кимёгар, анатом, ботаник, физик, геолог,
оптик, файласуф, фалакшунос, муаррих, санъат-
шунос, давлат арбоби, молиячи, кутубхона мудири
х;ам булган.

***

Инсоннинг тавба-тазаррута булган э^тиёжи х;еч
к;ачон йук,олмайди.

★* *

Майда одамлар орасида майдалашасан. Катта
одамлар орасида эса узинг х;ам усасан.

***

Инсон курашчи демакдир.

* 'к *

Яшашга ва эркинликка х,ар куни улар учун ку-
рашувчи одамгина лойикдир.

380


***

Узим турримдаги билимсизлигим лах;за сайин
ошиб бормокда.

•кк -к

Айтишларича, икки к;арама-к;арши фикр орасида
х;ак^к;ат ётар эмиш. Асло бундай эмас, уларнинг
орасида муаммо ётади.

***

Нафрат фаол норозилик туйруси, х;асад эса, ак-
синча, суст норозилик з^иссидир. Шу боис з^асаднинг
к^иск;а фурсатда нафратга айланишидан з^айрат-
ланмаслик керак.

ккк

Хаммага бирдек ёк;иш истаги энг кулгили ис-
такдир.

***
Чорак соат давомида товланиб турган камалакни
пайк;амай куядилар.

ккк

Акд билан мух;аббат уртасида з$еч к;андай уму-
мийлик йук;!

***
Яхшиликни йук,отиш - кам йук;отиш, номусни
йук^отиш —куп йук;отиш, мардликни иук;отиш —
х;амма нарсани бой бериш демакдир.

★* *
Яшаш учун ралаба к;озонишни }фган.

381


Дядил фикрлар шашка уйинидаги олдинги к;а-
тор доналари вазифасини бажаради: улар х;алок
булса-да, галабани таъминлайди.

★* ★

Вак;т нафак;ат одамлар, балки ёдгорликлар усти-
дан х;ам хукмронлик х^илади.

***

Инсон учун фак;ат биргина бахтсизлик мавжуд.
У х;ам булса, х,аётга х,еч бир фойдаси тегмайдиган
ёки мехратдан чалгатадиган гоя билан банд булиш.

***

Дамма нарсани зудлик билан к;айтадан бошлаш
истаги инсоннинг узига хос хусусиятидир.

***

Дар бир фаолиятни у узок; давом этиши ва х;атто
орзуга, х;аёт тарзига айланиши керак булган так;-
дирда х;ам байрам билан бошламаслик жоиз. Фак,ат
эсон-омон них;оясига етказилган ишнигина байрам
кдлинг. Ишни тантана билан бошлаш иштиёкримиз-
ни оширувчи ва кейинги саъй-х;аракатларимизда
йулдош булувчи Байрат х,амда куч-кувватимизни
сундиради.

★★★

Энг к^ийин нарса нима? Бу сиз учун энг осон
туюладиган иш: яъни шундокдина куз олдингизда
турган нарсаларни куришдир.


ЙОХДНН ГОТТЛИБ ФИХТЕ

(1762-1814)

Фихте Германиянинг Рам-
менау шадрида истик;омат
к^илувчи камбарал хунарманд
оиласида дунёга келган. У тасо-
диф туфайлигина савод чик;а-
риш имкониятига эга булган.
Мильтиц исмли барон ундаги
к;обилиятни сезиб, з^омийлик
к;илган.

1774 йилда Фихте Шульп-
фортдаги мактабга боради.
Бирок; бахтга к;арши шу йили унинг х;омийси з^аёт-
дан куз юмади. Фихте мух;тожлик туфайли уи,ишни
ташлашга мажбур булади ва хонадонларда муал-
лимлик кдла бошлайди. Шу билан бирга Лейпциг,
Йен, Виттенберг шадрида илоз^иёт ва з^т^укдан
маърузалар тинглайди.

1790 йилда бир талабага Кант фалсафасидан
таълим бериш асносида кутилмаганда узининг з^ам
фикри тиникдашиб, к;арашлари узгаради. Такдир-
ни к;арангки, куп фурсат утмай, Фихте Кант билан
учрашиб унга узининг «Янгиликнинг атрофлича
танкойди» деб номланган илк асарини такдим этиш-
га муваффак; булади. Кант эса кутилмаганда ёш
мухлисига хайрихоз^лик курсатиб, бу асарни нашр
этиш учун тавсиянома беради з^амда Данцигда хо-
надон ук^ггувчиси булиб ишга жойлашишида ёрдам
курсатади.

Кантнинг тавсияси билан чоп этилган асари Фих-
тега катта шузфат келтиради. 1794 йилда у Йен уни-
верситетининг профессори булади. Бу лавозимга

383


Фихте у н т вак;тда Саксон Веймар герцоглигида
вазир булиб ишлаётган Гётенинг тавсиясига кура
утказилган эди. 1798 йилда Фихте узини асоссиз
равишда р о я в и й узбошимчаликда айблаганларга
норозилик сифатида университетни тарк этади.
1810 йилда у Берлинда янги ташкил этилган Олий
мактабнинг биринчи ректори этиб сайланади.

Фихте 1814 йили ичтерлама хасталиги туфайли
вафот этди. Унинг к;абрига урнатилган ёдгорликка
инжилдан олинган куйидаги тузал сузлар битилган:
«Устозлар само ёритгичи каби ёрду сочаверадилар,
эзгулик йулини курсатувчилар юлдузларга ухшаб
мудом ва мангу чаракдаб тураверадилар».

Файласуфнинг х;аёти з^ак^гдаунинг урли Имману­
ил Герман Фихте уз хотираларида ёзиб к;олдирган.

Фихтенинг тула асарлари туплами 8 жилддан
иборат булиб, ундан куйидаги асарлар зфин олган:

«Ахлок^гйлик х;аг$идаги таълимот тизими» (1794),
«Олимнинг вазифалари туррисида маърузалар»
(1794), «Умумий илми дониш асослари» (1794—1795),
«Илми дониш ёки фалсафа деб аталувчи тушун-
ча туррисида», «Тилга к;обилият ва тилнинг келиб
ч и р ш и туррисида» (1795), «Табиий хукук^нинг илми
дониш тамойилларига мувофик; асослари» (1797),
«Кенг оммага энг янги фалсафанинг асл мохрияти
х;ак^1даги куёш каби ёрк^н хабар» (1800), «Ёпик;
савдо давлати» (1800), «Янги фалсафий тамойил-
ларнинг илми дониш нук;таи назаридан тарихи ва
танк^гди» (1830).

Фихтенинг к,арашлари узига хос ва фавкулодда
сермах;сулдир. Унинг фикрича, Аллох; яратган олам
ичра яна бир олам - инсон олами мавжуд. Уни
инсон яратган. Аслини олганда бизни ураб турган
оламда одамлар кули билан яратилган нарсалар
бисёр. Улар замондошларимиз, аждодларимиз мах,-

384


сулидир. Биз бу мах;сулларни сузда ифода этамиз,
фикрлар воситасида уйлаймиз. Аждодлардан мерос
к;олган муаммоларни му^окама кдламиз. Улар ном
куйган ва ойдинлаштирган нарсаларни кзфамиз.
Улар к;олдирган турмуш тарзи асосида яшаймиз.
Инсон оёри етмаган гушаси йук; табиатнинг куйнида
кун кечирамиз. Дамма нарсанинг тархи бузилган,
х;амма нарсага таъсир утказилган, з^амма нарса
узгартирилган. Фихте ана шундай хулосалар билан
оламни урганиш ва англашдаги янгича, дадил та-
шаббусларга йул очиб берди.

★* *

Инсон узи бурчли булган х;амма ишни бажаришга
к;одир.

***

Узимдан таищаридаги нарсаларни узгартирол-
маганим учун узимдагиларни узгартиришга к;арор
тгилдим . Фалсафага, айнан Кантфалсафасигаузим-
ни урдим.

***

Даракат к^лмок;! Даракат к^лмок;! Биз шунинг
учун мавжудмиз.

***

Уз-узингни идрок эт, атрофингни ураб турган
х;амма нарсадан нигох^нгни уз ва ботинингга бок;.
Бу фалсафанинг уз шогирдига куядиган биринчи
талабидир. Бунда ran сендан таищаридаги эмас,
балки фак;ат сендаги нарсалар ^ацида боряпти.

***

Дар к;андай воцелик таъсирчанликдир, х;амма
таъсирчанлик вок;еликдир.

385


***

Табиат одамларни эркинлик, яъни фаолият учун
яратди.

***

Биз билганимиз учун даракат кдлмаймиз, балки
даракат )гчун яратилганимиз туфайли биламиз.

***

Инсон зотига мансуб одамлар бир-бирларига ух-
шамайдилар. Уларнинг jbonain томони битта. У х,ам
булса, барчанинг пировард мадсади - мукаммаллик.

***

...Ва мана, вак;т ок^мида к;ачонлардир мавжуд
булган илмнинг синик; парчалари сузиб юрибди.
Сиз уларнинг бебах;о эканини эшитгансиз. Кур-
бингиз етганича илм синикдарини бу ок^мдан ту-
тиб оласиз-да, к^зикувчиларга курсатасиз. Сиз бу
булакларни синдириб, эзиб ёки бехосдан шаклини
бузиб юбормаслик учун ва бешикаст х;олда авлод-
ларингизга, авлодларингиз эса уз авлодларига к;ол-
дириши учун, улар эса уз навбатида к^зикувчан
наслларга курсатиши учун асраб-авайлайсиз. Гох;о
уларни силаб-сийпаб тозалайсиз.

Мен сизнинг хузурингизда пайдо булдим. Ва сиз
лутф курсатиб, мени узингизга дуст санадингиз. Сиз
менга дустларча ёрдам курсатишга уриндингиз.
Кунглингиз мени ром этишни, огохдантиришни,
маслах;ат беришни тиларди... Сиз аввалига мен баён
этган нарсаларни тарих, Кант ок^шидаги булаклар
деб х^собладингиз. Ва уларни узингиздаги коллек-
циялар билан такдослашга жазм этдингиз. Бундан
х;еч бир иш чик^лагач, уларни х;аётий тажриба ок;и-

386


мидахи парчалар деб з^исобладингиз. Мен не демай,
к;андай далиллар билан ишонтиришга уринмай ва
к;анчалар тантанавор таъкидламай, к;ай йусинда
к;аршилик курсатмай, барибир, сиз менинг илмий
к;оидаларимни тажрибавий к;оидаларга, мушох;ада-
ларимни идрок мах,сулига, фалсафамни психология-
га тенглаттттиришдан воз кечмадингиз...

...Шундай к;илиб, сиз коллекциянгиздаги х;ар
бири узича мавжуд булган булакларни бир бутун деб
зщсобладингиз. Х|ар бирини алоздзда х,олда хотирада
сакдаш мумкин деб уйладингиз. Бирок; бу алохдца
парчалар сиз к;амраб олган х;олатда бири иккин-
чисига тутри келмас, ёпишмасди. Шунда шовк^ин
кутардингиз: «Зиддият!» Бундай х;олат сизда изчил
сунъий баён туррисида х;еч к;андай тушунчанинг
йукдиги, сизга фак;ат донолар з^икматларини жам-
лашгина маълумлиги туфайли руй берди.

387


ГЕОРГ ВИЛЬГЕЛЬМ ФРИДРИХ ГЕГЕЛЬ

(1770-1831)

Немис файласуфи Гегель
Вюртемберг князлигининг
пойтахти Штутгарт шахрида
турилган. Унинг отаси хази-
нахона котиби булиб хизмат
калган.

Гегель тулик; университет
таълимини олган.

Илоз^иётшунослик фанлари
номзоди ва фалсафа магистри
даражасига эга булган. 1793 йилдан 1800 йилгача
хонадонларда муаллимлик ва тарбиячилик калган.
1801 йилда Йен шахрига келади ва ма^аллий уни-
верситетда фалсафадан даре беради.
Гегель Арасту замонидан буён яшаб келаётган
мантик; илми анъаналарини биринчилардан булиб
к;айта куриб чикди х;амда фалсафа тарихидаги энг
дадил тамойилни илгари сурди. Унинг мазмуни
шундай: «К,арама-к;аршилик - х;ак^к;ат мезони. К^а-
рама-к^ршиликнинг йукдиги эса - хатолар мезони».
Гегель 61 ёшида тусатдан вабога чалиниб х^ётдан
куз юмди.
Гегелнинг куйидаги асарлари маълум: «Халк,
дини ва насронийлик» (1793), «Фихте ва Шеллинг
тизимлари зфтасидаги тафовут» (1801), «Мантик;
илми» (1812-1816), «Фалсафий илмлар к;омуси»
(1817), «Хукук; фалсафаси асослари» (1821), «Хукук;
фалсафаси» (1826).
Гегелнинг шогирдлари томонидан унинг маъру-
залари, режалари, к;ораламалари х,амда чизгилари
орасидан танлаб олинган асарлари куйидагича ном-

388


ланади: «Фалсафа тарихига оид маърузалар», «Тарих
фалсафасига дойр маърузалар», «Эстетикага оид
маърузалар», «Диний фалсафага дойр маърузалар».

* ★*

Фалсафа ва дин умумий мазмун, эх^гиёж ва ман-
фаатларга эгадир.

ie -к -к

Дин умуман инсон онгининг энг юксак ва сунгги
сох,асидир. У шундай собаки, инсон унга мутлак;
х;ак^к,ат оламига кирган каби к;адам куяди.

к ie к

Теран акд ва ажойиб фикрлаш к;обилиятига эга
булган одамлар купинча ёмон уйинчи булиб чик;а-
дилар. Бу уларни уйинлар к^зик;тирмаслиги билан
эмас, балки уларнинг фикрлаш к;обилияти з^аётнинг
цоидаларини куллаш з^адисини язсши эгалламагани
билан изохданади.

***

Ук^иб билмок; бошк;аларнинг фикри турри экан­
лигини тушунмокдир.

***

Х^аракат инсон к^иёфасини очиб берувчи энг аник;
воситадир. Инсон к^андай^аракат крилса, з^шандаидир.

ккк

Дунёга ак/i кузи билан бок^ан одамга дунё з^ам
ок;илона к;арайди.

* кк

Нутк; з^айратланарли даражада кудратли воси­
тадир. Аммо ундан фойдаланиш учун акд со^иби
булиш лозим.

389


***

Эркин одам ^асадгуйлик к^лмайди, у буюклик ва
юксакликни сиддидилдан тан олади х;амда уларнинг
мавжудлигидан кувонади.

***

Чин хушмуомалаликка айнан бурч сифатида
к;арамок; жоиз. Умуман, биз узгаларга илтифотли
булмогимиз керак.

Инсоннинг бурчлари т]фт турга булинади.
1) Уз олдидаги бурчи. 2) Оиласи олдидаги бурчи.
3) Давлат олдидаги бурчи. 4) Узга одамлар олдидаги
бурчи.

■к* -к

Ор-номус тамойилларининг асосий к;оидала-
ридан бири шундан иборатки, х;ар бир одам ким
булишидан к,атъи назар, уз хатти-х;аракати билан
узгалар ундан устун булишига йул куймаслиги жоиз.

** *

Инсон узига хужайин булмас экан, табиатга х;ам
эгалик кдлолмайди.

* ★*

Инсон билим туфайлигина бар^аётдир. Билим,
тафаккур инсон х,аёти, барх;аётлиги негизидир.

** *

Шиддат билан таназзулга якринлашиб бораётган
халкринг такдирини фак;ат дах,огина садлаб к;оли-
ши мумкин.

390


★* ★

Дакдоатга к;алб кузи билан бок^лок; жоиз. Тандаги
куз билан уни куриб булмайди.

★* *
Урни келганда х;ак^к;атни айтмаслик яхши эмас.
Бу нарса узингни х;ам, узгаларни х;ам тах^ирлаш
демакдир. Бирок; лаёк;ат ёки хукук; булмаганда
х;ак^к,атни айтмаган маъкул.

***
Околона мак,садга эришиш учун интилувчи ти-
ришк;ок; одамга иродавий кудрат к;анчалар зарур
булса, цайсарлик шунчалар номак;булдир.

***
Мен куплаб ажойиб фанларни биламан, аммо
фалсафадан ажойиброрини тополмадим.

391


СТЕНДАЛЬ

(1783-1842)

Француз адиби, файласуф ва
инсоний э^тирослар назариётчи-
си Стендаль Франциянинг Гренби
шадрида турилиб усди. Унинг
з^ак^щий исми Анри-Мари Бейль
эди. Стендаль 1800-1812 йиллар-
да Бонапарт кушинида хизмат
калган. Бородино жангларининг
iyBox^i булган.

Бонапарт инк;ирозга учра-
гандан кейин Италияга жунаб
кетади. 1821 йилда эса яна Фран-
цдяга к^йтади.
1831 йилда Франция консули сифатида Италия-
нинг Чивитавеккья шазфига кучиб утади. Унинг
биринчи асари «Рим, Неаполь ва Франция» (1817) деб
номланган.
Замондош одамларнинг севишга к;одир эмаслиги -
Стендаль романларининг етакчи мавзуси эди.
Унинг куйидаги асарлари маълум: «Италия тасви-
рий санъати тарихи» (1817), «Севги х;акдда (1822),
«Армане ёки 1827 йилдаги Париж салонидан лавз^а-
лар» (1827) (Стендалнинг мазкур биринчи романи
эътиборсиз к;олган), «Ь^изил ва к,ора» (1831), «Люсьен
Левен» («Кдзил ва ок;») (1836), «Парма ибодатхонаси».
Стендаль 1842 йилда «Ламель» номли сунгги рома-
нини ёзиб тугатолмай миясига к,он куйилиши ок^ба-
тида вафот этди.
Стендалнинг «Севги х^ида» номли асари етарли
муваффакдят к;озонмаган булса-да, муаллиф томо-
нидан узок; йиллар мобайнида йирилган севгининг
узига хос жихдтлари туррисидаги фикрлар x^lmoh уз
к^мматини йук;отмаган.

392


ккк

Бой берилган нарса туфисидаги хотира келажак-
дан кутишимиз мумкин булган нарсадан доим устун
туради.

ккк

Аскар касалхонатуфисидауйламагани каби ёззпзчи
з$ам танкрид х;акдца уйламаслиги керак.

к -к ie

Сабр-ток,ат х;амда разабни жиловлай олиш к;обили-
ятидан мазфум кишини сиёсатчи деб булмайди.

ккк

Тушулар оламида факдт биргина к;онун- узингз^чун
севимли одамга бахт ато этмок; к;онуни хукмрондир.

ккк

Дуст учун узни з^аркуни ва пинхрна курбон кдлмок;
муайян бир вазиятда унинг учзгажон фидо этмок/шк-
дан аълорокдир.

***
Дунёда икки бахтсизлик бор: эз^тироснинг к,онди-
рилмай крлиши ва зуадцан ортик; рам-андух; чекиш.

к к it

Гузаллик - бахт з^к^даги бир ваъда, холос.

ккк

Хусн севгининг пайдо булишида пешлавз^а каби
зарурдир.

ккк

Санъат учзш бироз рамгин ва етарли даражада
бахтсиз одамлар керак.

***
Умри давомида фак;ат бир марта севганларни
енгил-елпи одамлар деб з^исоблайман. Уларнинг са-
док,ати, доимийлиги —шунчаки одат ёки тасаввурнинг
йукдиги белгиси, холос.

393


СБВГИ ТАЖРИБАСИ ТУРРИСИДА

...Мен юксак эх;тиросдан холис булишга ва со-
вук^он файласуф сифатида эркин фшф юритишга
х;аракат крламан. Куйида севги деб аталмиш дард
боскрчлари виждонан ва аник; тасвир этилган:

1) севги-эхргирос;
2 ) севги-майл.
Севги-з^шрос бизни манфаатларимизни курбон
ктглиттгга мажбурлаган бир пайтда, севги-майл бунга
мослашишга ундайди;
3) жисмоний севги;
Инсоннинг феъл-атвори к^нчалик совук; ва курук;
булмасин, у 16 ёшида шу йулга к;адам куяди;
4) севги шузфатпарастлик.
Тарк этилган ошик; манманлик ва рамгинлик алами-
ни тортади, романларда тасвирланган тимсоллар уни
х^яжонга солади ва у узини с о ри н ч Уртаётган ошик;
деб билади. Чунки шухратпарастлик доимо юксак
эх^гирос булиб куринишга иштиёк^юндцир.

***

Севги! Сен бизни бу дунёдаги к^ндай телбаликлар-
дан завкданишга мажбур этасан-а?!

**★

Замин буйлаб ёйилган хдр к^ндай севги айни бир
к,онуниятга амал калган х,олда турилади, яшайди ва
улади.

***

Ишк, безгакка зЬапайди, у иродага борлик; булмаган
тарзда пайдо булади ва сунади.

***

Мен к^лб тубида руй бераётган нарсалар туррисида
сузлашни истайман.

394


АРТУР ШОПЕНГАУЭР

(1788-1860)

Олмон файласуфи Артур
Шопенгауэр узига тук; савдо-
гар оиласида дунёга келди. У
аввал тижорат, тиббиётдан
сабок; олиб, кейин фалсафани
ургана бошлади. 1809 йилдан
бошлаб Германиядаги энг
машхур Геттинген дорилфуну­
нида ук^иди. Тиббиёт, физика,
зоология, фалакиётшунослик,
табиий тарих, психология, мантик;, инсон мияси
анатомияси фанларини зфганди. 1811 йилдан эса
Берлин дорилфунунида Фихте х;амда Шлейермахер
маърузаларини тинглаб, фалсафадан сабок; олди.

Шопенгауэрда ёшлигиданок; тушкунлик кайфия-
ти шакллана бошлаган. «Даёт - жуда шуб^али нарса
ва мен умримни у х;акда фикрлаш учун багишлашга
к;арор кдлдим», - деб ёзганди файласуф узининг
х;аётий маслаги тутрисида. Шопенгауэрнинг узига
ишончи жуда юксак булган.

У кексайган чорида з^ам хасислиги, сузларининг
кескинлиги ва сабрсизлиги билан шузфат к;озонган.

Дамкасбларининг таъкидлашича, Шопенгауэр
ута сершуб^а одам булган. Доимо атрофидагилар
гуёки ундан ниманидир яшириб, унга к;арши фитна
уюштираётганидан гумонсираб юрган.

Шопенгауэрнинг Берлин дорилфунунидаги до-
центлик фаолияти узок; давом этмаган. Чунки у уз
маърузаларида бонща файласуфларни тах;к,ирлаб
ёдга олар ёки уларни умуман тилга олмасди.

1825 йилда Шопенгауэр ук^иувчиликни ташлаб,
Франкфурт-Майн шазфига кучиб боради ва х,аёти-

395


нинг куп к^исмини шу ердаутказади. У инглиз, фран­
цуз, италян ва испан тилларини мукаммал билган.

Шопенгауэр 30 ёшида «Олам ирода ва тасаввур
сифатида» деб номланган энг машхур асарини ёзган.

У биринчи булиб «руций маловат» атамасини
куллаган. «Энг олий даражадаги турфа ва давомий
хузур-х;аловат рух;ий х;аловатдир...» деб ёзганди
файласуф.

Шопенгауэр куннинг асосий к^смини икки хона-
ли уйидаги иш булмасида утказган. Мутолаа - унинг
энг севимли магшулоти эди.

Файласуф бир умр буйдок; утган. У юкумли ка-
саллик туфайли вафот этишдан улгудек курк^ан.
Шундай хавфни сезиши билан дарх;ол турар жойини
алмаштирган.

Шопенгауэрнинг куйидаги асарлари маълум:
«Куз ва гуллар туррисида» (1816), «Олам ирода
ва тасаввур сифатида» (1819), «Ахлок^шнг асоси»
(1841), «Этиканинг икки асосий муаммоси» (1841),
«Дин х;акдаа» (1851), «Парерга ва Парамипоме-
нон» (1851), «Севги метафизикаси». Бу асар икки
жилддан иборат булиб, «Парерга» - лотинча «Кушим-
ча асарлар» деган маънони англатади. Шопенгау­
эрнинг машхур «Турмуш хрикматлари» туплами х;ам
ана шу китобга киритилган.
Артур Шопенгауэр 1860 йилда вафот этди. Улим
тушагида ётган файласуфдан дустлари к;аерга дафн
этиш туррисида сураганларида, у: «Менга барибир.
Улар мени излаб топишади», деб жавоб берган экан.

it 1с-к

Фалсафа менга х;еч нима бермади, бирок; у жуда
куп нарсаларни сакдаб к,ола олди.

396


***

Фалсафанинг бошланиши ^айронликдан эмас,
балки х;айрат ва к;айрудандир.

ккк

Агар тафаккур йук; к^линса ёки барча бопгча-
нокдардаги мия олиб ташланса, бутун олам бардам
топади. Буни х;азил деб к;абул к^лмаслигингизни
илтимос к^иламан. Мен жидций гапираяпман. Чунки
олам фак;атгина бизнинг (барча жониворларнинг)
тасаввуримиз сифатида мавжуддир, холос. Бу та-
саввурлардан ташк;ари олам йук;.

***

Эътикрд ва билим - тарозининг икки падласи: бири
к^анча баланд булса, иккинчиси шунча пастдир.

***

Фалсафанинг шу топгача муваффак^штсизликка
учраб келаётганининг сабаби шундаки, уни санъат
йулидан эмас, илм йулидан излайдилар. Файласуф
фалсафа илм эмас, санъат эканлигини з$еч к;ачон
унутмаслиги керак.

* кк

Мукаммал давлатга асос солиш учун энг аввало
шундай мавжудотларни яратиш керакки, токи улар
^амма ерда ва хрр доим уз манфаатларини жамият
фаровонлиш йулида курбон к^лишга к;одирбулсинлар.

***

Мен ва менинг вак;тим: бир-бирига сира турри
келмайди.

ккк

Хар бир чеклаш бахтга йуллайди. Яъни, бизнинг
нигохдаримиз, ^аракатларимиз ва шубх;а-гумонла-

397


Click to View FlipBook Version