TMO Tarih Kitabı

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

Tabloda görüldüğü üzere ekim yasağının kaldırıldığı 1974-1975 sezonundaki oldukça az olan ekim sahası 1976-
1977 sezonunda oldukça yüksek bir miktara ulaşarak 720 bin dekara ulaştı. Ekim alanlarının genişlemesiyle birlikte
1975 yılındaki 5.757 tonluk üretim 28 bin tona ulaştı.

Birleşmiş Milletler Uyuşturucu Maddeler Komisyonun 13-24 Şubat 1978 tarihleri arasında Cenevre’de yapılacak
olan Beşinci Dönem Olağanüstü Toplantısı’na Afyon Şubesi Müdürü Numan Baycı katıldı.882 1980- 1981 kampanya
döneminde 30 milyon TL karşılığı Fransa’nın Frankopya firmasına 600 bin kg çizilmemiş haşhaş kapsülü satıldı.
Ofis tarafından 1981 yılında MKE’den afyonu depolamak amacıyla 25 adet depo satın alındı ve bunlar Afyon Bölge
Müdürlüğünde muhafazaya alındı ve haşhaş depolaması için kullanıldı.883 1981 yılında haşhaş kapsülü depoları için
de Şuhut, Sandıklı ve Çardak işyerlerinde biner tonluk, Burdur ve Çivril işyerlerinde biner tonluk iki adet, Bolvadin
işyerinde 1000’er tonluk dört adet depoların montajı devam etmekteydi. Alkaloid Fabrikası inşaatı devam ederken bir
taraftan da 1978-1983 yılları arasında gerçekleştirilmesi düşünülen 250 milyon lira tutarlı “Haşhaş Kapsülü Depolama
Projesi” başlatıldı.884 Ofis hem kendi hem de diğer laboratuvarlar adına yurt dışından 28.668.955,33 liralık uyuşturucu
madde getirdi.885

Afyon İşleri Müdürlüğü, Haşhaş ve Alkaloidleri Müdürlüğü adları altında TMO Genel Müdürlüğüne görev olarak
verilen haşhaşın ekimi, kontrolü, satın alınması, işlenmesi ile üretilen ürünlerin pazarlanması görevlerini yürüttü. 1986
yılından 31.03.1993 tarihine kadar TMO’ya bağlı Alkaloid ve Sanayii İşletmeleri Müessese Müdürlüğü olarak görevini
sürdürdü.

03.06.1986 tarihinde yürürlüğe giren 3298 sayılı Uyuşturucu maddelerle ilgili Kanun 18.04.1988 tarih ve 88/12850
sayılı Kararname ile yürürlüğe giren Haşhaşın Ekimi, Toplanması, Kontrolü, Değerlendirilmesi, İmhası, Satın Alınma-
sı, Satılması, İhracı ve İthali Hakkındaki Yönetmelik, TMO Yönetim Kurulunun 25.09.1992 tarih ve 23/382-11 sayılı
Kararıyla kaldırılarak Genel Müdürlüğe bağlı olarak kurulan Haşhaş Üretim ve Islah, Pazarlama, Ticaret ve İşletme
Şube Müdürlüklerinden oluşan Haşhaş ve Alkaloid İşleri Daire Başkanlığı kuruldu ve hâlen aşağıda belirtilen görevleri
yürütmektedir.

- Toprak Mahsulleri Ofisinin faaliyet konusuna giren, haşhaş ekimi, üretimi, kontrolü, satın alınması ve nakli ile
ilgili faaliyetleri planlamak ve yürütmek,

- Haşhaş türlerinin; tohumunda yağ oranı, afyon ve kapsülünün ihtiva ettiği morfin ve alkaloidler yönünden artı-
rılması ve ıslahı için araştırmalar yapmak, yaptırmak, araştırma izni verilen diğer kuruluşların bu konuda yapacakları
çalışmalara katılmak,

- Afyon Alkaloidleri Fabrikasını işletmek, haşhaş kapsülü ve afyondan, afyon alkaloidleri ve uyuşturucu müstah-
zarları imal edecek entegre tesislerin kurulmasını ve işletilmesini sağlamak,

- Afyon ve afyondan elde edilen ürünler ile Afyon Alkaloidleri Fabrikasında üretilen ürünler ve yan ürünlerin,
haşhaş kapsülü ve tohumunun yurt içi ve yurt dışında gerekli pazar araştırmasını yaparak satış ve ihracatını gerçek-
leştirmek,

- Afyon Alkaloidleri Fabrikasının faaliyetlerini verimli bir şekilde sürdürülebilmesi için ihtiyaç duyulan kimyasal
madde ve yedek parçaların tespitini yapmak, teknik ve idari şartnamelerini hazırlayarak alımı gerçekleştirilecek olan
ilgili daire başkanlıklarına iletmek,

- Bu tesislerde haşhaş kapsülü dışında işlemeye uygun ürünler için araştırma çalışmaları yapmak ve yaptırmak,
verimliliği tespit edilen bu ürünleri işlemek,

- Gerektiğinde, numune veya yurt içi ihtiyacı için uyuşturucu maddeleri dış ülkelerden satın almak ve pazarlamak,

882 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 101, Toplantı Tarihi: 29.12.1972, Karar No: 614/9.
883 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine…, s.77.
884 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine…, s.89.
885 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine…, s.78.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 251

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

Burdur Ajansında 2017 Yılında Haşhaş Kapsülü Alımı
Türkiye’de haşhaş ekimi-üretimi ve pazarlamasının daha aktif ve verimli bir hâle getirilmesi amacıyla haşhaşla
ilgili tüm faaliyetlerin içerisinde yer alacağı bağlı ortaklık şeklinde bir anonim şirket kurulması hususunda sürdürülen
çalışmalar tamamlanmış ve Yönetim Kurulunun 01.02.2001 tarih, 3/27-4 sayılı kararıyla kabul edilerek yürürlüğe ko-
nuldu.
Ayrıca Ofis haşhaşın verimliliğini artırmak amacıyla GMP (Good Manifacturing Practices) (iyi ilaç üretimi ve uy-
gulamaları) ile ilgili olarak üniversitelerle işbirliği içinde ortak eğitim ve araştırmalar yapıldı. Emniyet Genel Müdürlüğü
ve Jandarma Genel Komutanlığı ile işbirliği yapılarak narkotik ve uyuşturucu ile mücadelede kullanılan köpeklerin
saha eğitimleri zaman zaman Alkaloid Fabrikası tesislerinde uygulamalı olarak yapılmaktadır. Bu eğitimde fabrikada
bulunan değişik türdeki uyuşturucu maddelerle yapılan pratik eğitimlerle köpeklerin bu mücadelede daha aktif olarak
değerlendirilmesi sağlanmaktadır. Ofis’in bu konudaki başka bir görevi ise Türkiye çapında yakalanan uyuşturucu-
ların savcılık gözetiminde fabrikaya getirilmesi ve değerlendirilmesi, değerlendirilme imkânı olmadığı takdirde imha
edilmesidir.
AAF üretim programında bulunan yarı mamul ve mamul maddelerle bu maddelerin üretimi sırasında yan ürün
olarak elde edilen ürünler ve stoklarda bulunan mevcut ham afyonların yurtdışında pazarlanması için temsilcilik tale-
binde bulunan firmalarla yapılan sözleşme ile temsilcilik hakkı verilmekteydi. Nitekim Mısır’da yerleşik Semiramis For
İnternational Trading firması ile 01.01.1993 tarihinde, Tayvan-Çin Halk Cumhuriyeti’nde yerleşik Tong Sing Chemi-
cals Co. Ltd. firması ile de 02.03.1993 tarihinde 1 yıl süreli sözleşme yapılarak temsilcilikler verildi.

252 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

Yıllar Üretim Alanı Afyon Alım Yıllar Üretim Alanı Haşhaş Kapsülü
(dekar) Miktarı (dekar) Alım Miktarı
1933 (Ton)* 1975 (Ton)*
1934 44 250 1976 86 5.752
1935 20 148 1977 221 14.277
1936 25 274 1978 721 36.611
1937 37 426 1979 506 28.253
1938 26 208 1980 176 11.714
1939 28 246 1981 195 13.735
1940 31 262 1982 153 10.146
1941 30 223 1983 5.844
1942 30 206 1984 85 3.710
1943 28 282 1985 70 8.110
1944 30 290 1986 126 2.470
1945 27 183 1987 49 3.538
1946 26 108 1988 54 3.386
1947 19 137 1989 62 9.870
1948 31 307 1990 183 2.860
34 429 84 4.570
90

1949 23 46 1991 270 19.984
1950
1951 28 160 1992 164 6.250
1952
1953 31 339 1993 69 2.685
1954
1955 43 456 1994 253 12.450
1956
1957 50 460 1995 601 25.050
1958
1959 33 131 1996 119 4.741
1960
1961 44 300 1997 297 10.948
1962
1963 45 350 1998 492 27.963
1964
1965 38 124 1999 872 31.332
1966 276 11.564
1967 34 225 2000 458 21.436
1968 507 17.530
1969 33 300 2001 994 47.619
1970 42 368 2002 303 16.190
1971 39 202 2003 256 12.403
1972 36 300 2004 420 27.443
1973 38 265 2005 246 8.164
1974 28 85 2006 200 9.849
Toplam 22 83 2007 489 31.086
24 130 2008 519 33.555
20 90 2009 549 40.979
13 125 2010 135 3.497
16 127 2011 323 19.244
10 60 2012 266 16.223
13 146 2013 616 30.730
6 74 299 16.550
0 0 2014 237 16.097
0 0 2015
  2016
8.925 2017

Toplam   704.258

Tablo 72 : Yıllar İtibarıyla Haşhaş Ekim Alanları ve Ofis Tarafından Satın Alınan Haşhaş Sakız/Kapsülü Miktarları

(*1938-1974 yılları arasında üretim haşhaş kapsülünün çizimi yoluyla elde edilen sakızdan yapılmaktaydı. Bu tarihlerden sonra-
ki alım miktarları ise çizilmemiş haşhaş kapsülünü ifade etmektedir.)

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 253

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

Afyon Alkaloidleri Fabrikası Kurulması ve Faaliyetleri

Afyon Alkaloidleri Fabrikasının Girişinden Bir Görüntü
Osmanlı, uluslararası afyon ticaretine yasaklar getiren 1912 Lahey Afyon Sözleşmesi ve 1914 tarihli ek protokole
imza atmadı. Lozan Antlaşması gereği Lahey Anlaşması yürürlüğe konulacak ve morfin eroin ile afyon kaçakçılığı
konusunda uluslararası alanda morfin, eroin ve afyon kaçakçılığı konusundaki taahhütler yerine getirilecekti. Ancak
afyonun 1924 yılında Türkiye’nin elde ettiği ihracat gelirinin beşinci sırasında yer alması ve aynı yıl borsada işlem
görecek kadar önemli bir ürün olması afyonla ilgili söz konusu taahhütlerin yerine getirilmesini engelledi. 1925 yı-
lında Türkiye Cenevre Afyon Konferansı’na katıldı ancak üretimi sınırlandırma konusundaki kararlara imza atmadı.
Türkiye’nin haşhaş üretiminde kendisini sınırlayacak bir taahhüde girmemesi İstanbul’u dünya morfin ve eroin üre-
timinin önemli merkezlerinden biri hâline getirdi. 1926 yılında Türkiye’ye gelen girişimciler afyon fabrikaları kurmak
için Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti (Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı)’ne çok sayıda başvuruda bulundu. Bu
girişimciler arasında yer alan bir grup Japon işadamı Türkiye’de ilk afyon fabrikasını, aynı yıl İstanbul’da Beyoğlu’nda
bulunan Mecidiye Kışlası’nın bir bölümünde kurdu ve üretime başladı. Bu fabrikanın sahibi olan Japon Hite Sagan
ve Türk vatandaşı Hosep Galenyan’ın ortaklığındaki şirket, kaliteli afyonu ham madde olarak satmak yerine onu iş-
leyerek tıpta kullanılan çeşitli alkaloidleri ve sentetik ilaçları üretip daha fazla gelir elde etmek amacıyla Oriental Pro-
ducts Company adını aldı. Şirket, 10 bin İngiliz Sterlini sermayeye sahipti. Üretime başladığı ilk ayda 20-25 kg afyon
işleyebilen fabrika, 1930 yılında bu rakamı ayda 1560-1950 kg’ye (20-25 kasa) yükseltti ve bir ayda 200 kg morfin ve
eroin üretme kapasitesine ulaştı. Aynı dönemde Kikuçi isimli Japon kimyager yönetiminde 25 kalifiye işçi bu fabrikada
çalışmaktaydı.886

Afyon Alkaloidleri Fabrikası İçinden Bir Görüntü

886 Çıtır, a.g.t., s.94.

254 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

1929 yılı Mayıs ayında Eyüp, Bahariye semtinde Ecza-yı Tıbbiye ve Kimyeviye, kısa adı ETKİM olan ve Musevi
Taranto ailesi tarafından işletilen fabrika 100 bin lira sermayeli idi. 30-35 işçi kapasiteli ve ayda 100 kasa (7.700 kilo)
afyon işlenen fabrikada ortalama 800-1000 kg arasında morfin ve eroin elde edilmekteydi.

Üçüncü ve diğerleri arasında en büyük üretim kapasitesine sahip bir fabrika da yine İstanbul Üsküdar Kuzgun-
cuk’ta 04 Aralık 1929 tarihinde çıkarılan bir hükûmet kararnamesiyle kuruldu. Ecza-yı Tıbbiye ve Kimyevi Türk Anonim
Şirketi kısaca TETKA adıyla anılan şirket, her biri 40’ar liralık 2.500 hisse ile toplam da 100 bin Türk lirası sermayeyle
kuruldu. Aylık 150 kasa (11.500 kilo) afyon işleyebilen fabrikada, iki ton morfin ve eroin üretilmekteydi. Fransız teknis-
yenlerin yönetimde 60 işçi istihdam edilen fabrikanın yönetim kurulu diğer şirketlere göre daha uluslararası çaptadır.
Dört Türk, bir Belçika, bir Fransa ve bir de Meksika vatandaşının yer aldığı yönetim kurulunun en dikkat çeken üyesi
dönemin Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan Vekili Trabzon Milletvekili Hasan Saka idi. Bundan sonra yapılan fabrika
kurma ile ilgili talepler kabul edilmemiştir.

1929 dünya ekonomik bunalımının Türkiye ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileri ile devletin, ekonomik alandaki
tedbirleri hareke geçirdi ve önemli gelir kalemlerinden olan afyonun satışındaki düşüşü engellemek ve ülke içerisinde
işlemek üzere yeni bir fabrika kurma girişimine izin verildi. Ancak bu tasarı uzun yıllar gerçekleşmedi. 1933 yılında
açılan afyon fabrikaları meclis kararı ile kapatılıyor. 1939 yılında Dört Yıllık Sanayi Planı’nda bir afyon (morfin) fabri-
kası tesisinin açılması da bulunmaktaydı ve bu hususta Ofis görevlendirilmişti.887 Ancak aradan geçen yıllar içerisinde
bu mümkün olamamıştı.

1974 yılında Ecevit Hükûmeti tarafından Afyon ekimine getirilen yasak kaldırıldığı gibi üretim yapacak Afyon Alka-
loidleri Fabrikasının kuruluş çalışmaları da bu dönemde başlatıldı. İlk olarak fabrikanın yer seçimi yapılacaktı. Fabrika
yer seçimi etüdü işi, Tümaş Türk Mühendislik Müşavirlik ve Müteahhitlik AŞ firmasına verildi. Ofis Genel Müdürlüğü
bu fabrikanın kendi il ve ilçelerinde kurulmasını ihtiva eden taleplerin yoğunlaşması üzerine, bu isteklerde belirtilen
mahalleri yerinde görmek, karşılaştırma yapmak, fizibilitelerini tespit etmek ve buna göre öncelik sırasını tayin etmek
üzere Afyon Müdür Muavini ile Afyon Bölge Müdür Muavini ve Fenişleri Müdürlüğü Arazi teknisyeninden kurulu üç
kişilik heyet görevlendirdi.888

Afyon Alkaloidleri Fabrikası İçinden Bir Görüntü
DPT’den onay alınmak suretiyle 20 bin ton haşhaş kapsülü işleyecek olan Afyon Alkaloidleri Fabrikasının in-
şaatı, ana ünite olarak ekstraksiyon, derive ile diğer yardımcı ve sosyal tesislerin inşasını ihtiva etmekteydi. Bolva-
din’de Kızılhöyük mevkiinde kurulacak Afyon Alkaloidleri Fabrikası için Bolvadin’de mülkiyeti belediyeye ait olan arazi
07.05.1976 tarih ve 201/2 sayılı umumi menfaat kararı ile 1976 yılında kamulaştırıldı, mülkiyeti Ofis’e devredildi ve

887 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 12, Toplantı Tarihi: 24.01.1939, Karar No: 17.
888 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 731, Toplantı Tarihi: 04.12.1975, Karar No: 8616/9.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 255

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

bina bu arsaya yapıldı. Belediyeye m2’si için 150 kuruş ödendi. Ayrıca tapusuz 35 parselden oluşan 432 dönüm ara-
zinin de zilliyetlik zabıtları da Ofis’e aktarıldı.889

İstanbul Afyon Şube Müdürlüğü Laboratuvarında Çalışmalar
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının uygun görüşü ve Maliye Bakanlığının finansman yönünden olumlu ce-
vaplarına uygun olarak, tekliflerin değerlendirilmesinde Alman K-noll AG firması ile görüşmelere başlandı. Bu firma
ile yapılacak müzakereleri yürütmek üzere kurulan komisyona Bakanlık Özel Müşaviri ve daha sonraki yılların Gıda
Tarım ve Hayvancılık Bakanı Hüsnü Doğan da katıldı. Fabrika 1975 yılında 26 ayda tamamlanmak üzere 33.102.000
milyon DM karşılığı 200.896.038 Türk lirasına ihale edildi.890
Ofis personellerinden Kimya Mühendisi Hatice Zümrüt Karadeniz ile Fahrettin Konak Bolvadin’de kurulmakta
olan afyon fabrikasındaki makinaların kullanma şeklini, ambalaj şekillerini ve diğer teknik bilgileri öğrenmek maksa-
dıyla K-noll AG Chemiche Fabriken firması nezdinde 6 ay müddetle Federal Almanya’ya gönderildi.891

Afyon Alkaloidleri Fabrikası Bahçesinden Bir Görüntü

889 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 33, Toplantı Tarihi: 21.05.1976, Karar No: 223/3.
890 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 722, Toplantı Tarihi: 24.10.1975, Karar No: 8620/1. Bolvadin’de
kurulacak olan Afyon Alkaloidleri Fabrikası temel atma töreni masraflarının Ofisçe karşılanması kararlaştırıldı. Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim
Kurulu Kararları, Toplantı No: 57, Toplantı Tarihi: 27.08.1976, Karar No: 361.
891 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 85, Toplantı Tarihi: 23.12.1976, Karar No: 540/10.

256 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

1976 yılında Alkaloid Fabrikasının organizasyonuna ait rapor düzenlenerek yönetime sunulmuş, konu bir ko-
misyonda değerlendirilerek, fabrikanın şimdilik işletme şeklinde yönetimi benimsenmişti.892 Fabrika ana ünitelerinin
inşaatı 1978 yılında tamamlandı. Makine aksamının montajı ile sosyal ve yan tesisleri inşaatı ise devam etmekteydi.893
Fabrikanın 1979 yılı başlarında deneme çalışmalarına başlayacağı umulmaktaydı.

Bu fabrikada üretilecek maddelerin ham maddesi; bilindiği gibi haşhaş kapsülüdür. Kapsülün içerisinde bulunan
morfin, kodein gibi tıp alanında kullanılan uyuşturucu maddeler, konsantre hâline getirilebildiği gibi aynı zamanda,
tıpta en çok kullanılan morphine elorhidrate, codeine, codelns phosphate, ethylmorphine cior- hidrate (dionin) gibi
uyuşturucu maddeler de üretilecekti. Fabrikada 20 bin ton çizilmemiş ve tohumu alınmış haşhaş kapsülü işlenecek,
bu miktar hammaddeden 90 bin kilo consantre adı verilen morfinhidrat, 4500 kilo tabiî codeine üretilecekti. Elde edi-
lecek 90 bin ton morfinhidrattan 42.058 kilosu hiçbir temizleme işlemine tâbi tutulmadan tıpta doğrudan doğruya kul-
lanılan derive imaline verilecekti. Derive imali için kullanılacak 42.058 kg morfinhidratın 45 bin kg kodeinfosfat, 2.200
kg Etilmorfinklorhidrat (dionin), 25 kg da morfinklorhidrat üretilmesi planlanmıştı. Uyuşturucudan 5 bin kg kadarı ülke
ihtiyacı için ayrılacak geri kalanı da ihraç edilerek yılda 50-60 milyon lira karşılığı döviz tasarrufu sağlanacağı gibi
yaklaşık olarak 80-90 milyon ABD Doları tutarında bir gelir sağlanacaktı.894

Fabrikanın geçici kabulü 1985 yılında gerçekleştirildi. Bu kabul için Dışişleri Bakanlığı kanalı ile Macar uzman
Prof.Dr. Barna Mezey danışman olarak getirilmesi kararlaştırıldı. Mezey kabulden 15 gün önce gelerek gerekli ince-
lemelerde bulundu.895

Yıllar İşlenen Üretilen Verim Yıllar İşlenen Üretilen Verim
Kapsül Ama Morfin c=(b/a) Kapsül Ama Morfin c=(b/a)
1991 (Ton) (a) 2005 (Ton) (a)
1992 (Ton) (b) 0,0029 2006 (Ton) (b) 0,0041
1993 0,0031 2007 0,0037
1994 6.620 19 0,0031 2008 17.508 71 0,0034
1995 9.795 30 0,0033 2009 22.827 83 0,0044
1996 9.037 28 0,0032 2010 22.413 76 0,0041
1997 7.982 27 0,0033 2011 22.565 99 0,0040
1998 15.365 49 0,0032 2012 25.095 103 0,0037
1999 14.294 47 0,0033 2013 23.603 93 0,0038
2000 12.365 40 0,0032 2014 27.203 101 0,0036
2001 16.623 54 0,0320 2015 26.139 100 0,0035
2002 21.945 70 0,0032 2016 27.070 96 0,0033
2003 2.103 67 0,0032 Toplam/Verim 20.595 71 0,0035
2004 21.743 70 0,0034 27.314 90 0,0037
17.781 57 0,0037 25.015 87
20.386 69 478.640 1.755
15.254 57

Tablo 73 : 1991-2016 Tarihleri Arasında Afyon Alkaloidleri Fabrikası Tarafından İşlenen
Kapsül ve Bundan Elde Edilen Morfin Miktarı ve Verim

Kuruluşun bünyesinde olan Afyon Alkaloidleri Fabrikası İşletme Müdürlüğü 19.10.1983 tarih ve 2929 sayılı Ka-
nunla Alkaloid Müessesesi olarak Tekel İşletmeleri Genel Müdürlüğüne bağlandı, ancak devir işlemleri yapılmadan
Alkaloid Müessesesi bu kez 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin geçici 5. maddesi gereğince ile Türkiye Şeker
Fabrikaları Anonim Şirketine bağlanarak ve devir işlemleri 1984 yılı içerisinde yapıldı. Türkiye Şeker fabrikalarına

892 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 82, Toplantı Tarihi: 16.12.1976, Karar No: 523/8.
893 Toprak Mahsulleri Ofisi, 40. Hizmet Yılı 1938-1978, s.76.
894 Toprak Mahsulleri Ofisi, 40. Hizmet Yılı 1938-1978, s.50.
895 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 62, Toplantı Tarihi: 17.10.1985, Karar No: 535/9.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 257

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER

devredilen Müessese, henüz devir işlemleri tamamlanamadan 07.03.1985 tarih ve 85/8 sayılı Ekonomik İşler Yüksek
Koordinasyon Kurulu (Yüksek Planlama Kurulu) Kararıyla tekrar Ofis’e bağlandı.896

Haşhaş Alım Çalışması
1987 yılında Fabrikanın bağlı olduğu TMO Alkaloid Müessesesi Müdürlüğü isminin, müesseseye yeni bağlanan
işletmelerin görevlerini de kapsayacak şekilde TMO Alkaloid ve Sanayi İşletmeleri Müessesesi Müdürlüğü olarak de-
ğiştirilmesine karar verildi. 1992 yılına kadar bu Müdürlük altında İşletme Müdürlüğü olarak faaliyet gösteren Fabrika,
1993 yılından itibaren Genel Müdürlüğe bağlı bir işletme olarak faaliyetlerini sürdürmektedir.

Afyon Alkaloidleri Fabrikası İşletme Müdürlüğü İdari Binası

896 TMO, 1986 Yılı 49. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, s.7.

258 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

II. BÖLÜM

HAŞHAŞ İLE İLGİLİ FAALİYETLER
Haşhaş Kapsülünün Alım Merkezinden Fabrikaya Nakli

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 259



III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE
NAKLİYE

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE
NAKLİYE

Ziraat Bankası Silo Komisyonu, Silo Siyaseti ve Silo İnşası (1932-1938)

1932 senesinde banka eliyle buğday piyasasının düzenlenmesi konusunda gerçekleştirilen girişimler sonucunda
alınan buğdayın depolanması ve muhafazası ihtiyacı ortaya çıkmıştı. Buğdayın alımını müteakip hemen satılabilmesi
mümkün ve doğru da olmadığından saklanması zorunlu idi. Bilhassa yukarıda bahsi geçen Ziraat bankası alım mer-
kezlerinin olduğu yerlerde depo olmayışı, olanların da buğdayı sağlıklı bir şekilde saklayacak özelliklerden yoksun ol-
ması acil bir ihtiyacı ortaya çıkardı. Tüccar veya halkın elinde bu tür geniş saklama mekânlarının da olmaması buğday
alımını zora sokması ve üreticinin şikâyetini de beraberinde getirdi.897 Bu durum çiftçiden alınan buğdayın muhafazası
için yeterli kapasitede depo inşasını, bu inşada tabiî olarak bir silo siyasetinin takip edilmesini mecburi hâle getirdi.
Çünkü ülkede bu alımlar için yeteri kadar silo, ambar ve depo mevcut değildi. Silo siyaseti mevcut ihtiyaçlar için hangi
çeşit siloların, hangi bölgelerde, ne kadar kapasitede ve bütçesinin ne olacağının tayin edilmesini içerecekti. Aslında
Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren başlayan ve 1930’larda devletçiliğin gündeme gelmesiyle daha görünür hâle
gelen buğday siyasetinin başarılı olması için kaçınılmaz bir şekilde gündeme gelen ve bu siyaseti destekleyen bir silo
siyaseti takip edilmeye başlanacaktır.

Silo siyasetinin ortaya çıkmasında en etkili durum Türkiye’nin buğdayda bu dönemde genel itibarıyla ihracatçı bir
ülke olması ve bunu daha da artırmak istemesiydi. Çünkü basit olarak inşa edilen ambarlar ancak ürünü belirli bir süre
saklayabilmekten daha öte bir fonksiyonları ve buna dair teknik donanımlara sahip olmadıklarından silonun gördüğü
vazifeyi göremezlerdi. Bu anlamda silo sadece ihracat için değil, aynı zamanda ihtiyaç olduğu dönemlerde ithalat için
de gerekliydi. Bunun yanı sıra silo sadece buğdayı değil, arpa, mısır, çavdar, yulaf ve diğer her türlü yağlı hububatı
saklayabilirdi. Yani bir anlamda Pekin’in de isabetle belirttiği üzere, “Silo ambardır, depodur, fabrikadır, laboratuvardır.
Fakat kendi mevzuunun alakası nispetinde bunların hepsini bir araya toplamış mükemmel bir müessesedir.”898

Buğday tüm insanlığın ortak besin maddesi olmasına rağmen dünyanın bütün bölgelerinde o bölgenin ihtiyacını
karşılayacak kadar üretim yapılabilmesi iklim şartları ile toprağın yapısından dolayı mümkün olmamaktadır. Bazı
bölgeler buğday üretimine uygun olduğu hâlde bazı yıllar iklim şartlarından dolayı bu mümkün olamamakta, üretim
miktarı oldukça düşük kaldığından bölge insanını doyurabilecek kadar bile ürün elde edilememekte, diğer taraftan
bazı bölgelerde de iklim şartları buna hiç imkân tanımamaktadır. Bütün bunlar ürünün ihtiyaçtan fazla olduğu yıllarda
ihtiyat için depolanmasını zorunlu hâle getirmektedir. Bu durum ürünün yakın bir coğrafyaya naklini icap ettirdiği gibi,

897 Atasagun, a.g.e., s.311-312.
898 Pekin, a.g.e., s.20.

262 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

nakil kıtalararası da olabilirdi. Böylece tarım faaliyetleri, iktisadi faaliyetlere dönerek insanlık için daha geniş bir anlam
içermekteydi.

Buğday belirli şartları sağladığınızda uzun süre saklanabilir ve bozulmadan üretildiği yerlerden tüketileceği başka
bölgelere nakline imkân veren dayanıklı bir ürün olmasına rağmen bu saklama özen ve dikkat gerektiren bir işlemdir.
İhraç ya da ithal edilecek ürün miktarı yükseldikçe silo ve ambar ihtiyacı da o oranda yükselmektedir. Yani hacmi ister
küçük ister büyük olsun bütün mahsulde gereken stokların korunması; ihracatı ve ithalâtı; bir memleketin iç pazarları-
nın yaptığı sevkiyat ve nakliyatın rasyonel bir tarzda yapılabilmesi ancak silolarla mümkün olabilmektedir.

1934 yılında ülkedeki silo mevcudiyeti şöyleydi: Atatürk Orman Çiftliği’ndeki 1000 tonluk arpa silosu (1300 ton
buğday) ile Balıkesir’deki 1000 tonluk makineli kâgir ambarın ve keza 1000’er tonluk Yerköy, Şefaatli, Akşehir, De-
nizli basit kâgir ambarlarının birinci tipten; 4 bin tonluk Eskişehir, Sivas, Konya, Ankara, Polatlı, Yerköy 5 bin tonluk
Afyon silolarının ikinci tipten ve 10 bin tonluk modern tesisatlı Derince ambarları (1897) ile Devlet Demiryollarına ait
Haydarpaşa silolarının (1904-1908) (A ve B Silolarının umum kapasitesi 15 bin ton) üçüncü tipten olduğu görülür. Bu
tip silolar haricinde de yalnız büyük stokların muhafaza edilmesine mahsus her türlü teçhizatı bulunan modern depo
olabilecek mahiyette silolar da bulunmaktaydı. Bunların yanı sıra Devlet Demiryollarının Haydarpaşa’daki silolarıyla
yine devletin yaptırdığı ve yaptırmakta olduğu silo ve ambarların toplam hacmi 64-65 bin ton kapasitesinde bulun-
maktaydı. Yine Demiryollarına ait fakat mekanik tertibata sahip olmayan Alsancak ambarları da 20-25 bin ton hububat
alabilmekteydi. Bunlara muntazam olan tüccar ve değirmen depoları da ilave edilecek olursa toplam olarak bütün
memlekette depoların 150 nihayet 200 bin tonu geçmeyeceği söylenebilir. 1930’lardaki bu vaziyete göre Türkiye’de
mahsul henüz iyi şartlarda saklanmamakta, modern donanıma sahip olan silo, depo ve ambarlar dışında kalan depo
ve ambarlar çoğunlukla hiçbir teknik vasfa sahip olmayan eski cami ve medreselerden, ev, dükkân ve köylerde de
kerpiç veya hımış odalarla toprak içindeki kuyulardan oluşmaktaydı.899

Ürün Cinsi Üretim Miktarı İhracat Miktarı
(Ton) (Ton)
Buğday 2.713.732 116.325
Arpa 1.672.348 158.033
Yulaf 158.784 22.282
Çavdar 243.585 18.217
Mısır 489.123 -
Toplam 5.277.572 314.857

Tablo 74 : 1934 Yılı Üretim ve İhracat Miktarları (Ton)900

Tabloda görüldüğü üzere 1934 yılında gerçekleşen üretimden tohumluk ve ihracat miktarları çıkarıldığında geriye
2 milyon ton gibi büyük ölçekteki hububatın saklanması gerekmekteydi. Eldeki mevcut depolama imkânları ise yuka-
rıda belirttiğimiz verilere göre bunun oldukça altında olup kâfi olmaktan çok uzaktır. Ayrıca çavdar ve mısır gibi diğer
hububat ürünleri de düşünüldüğünde (ihracat ve tohumluk yeterli miktarları hariç) 2,5 milyon tonu aşan hububatın
modern şartlarda saklanması gerektiği ortaya çıkmaktadır. Tablo 74’de görüldüğü üzere üretim ve ihracat arasındaki
fark aynı zamanda ülke içinde tüketilen ve bu süreçte depolanması gereken miktarı göstermektedir. Bunun bir kısmını
üretici kendi ihtiyacı için kendi şartları ile yapacaktır. Ancak bu yıllarda buğdayın değerlendirilmesi amacıyla Ziraat
Bankası aracılığıyla yapılan alımlar dikkate alındığında depo ihtiyacı net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Aynı zamanda
ihraç edilecek ürünlerin de tarladan çıktığı ham haliyle değil, ancak belli işlemlere tabi tutulduktan sonra korunması
gerektiğinden basit bir depo yeterli gelmeyecektir. Bu noktada ambar ihtiyacı ön plana çıkmaktadır.

1930’lu yıllarda Türkiye’de olduğu gibi ister ihracatçı ister ithalatçı olsun diğer ülkelerde de benzer ihtiyaçlar se-
bebiyle silo inşaat programları hazırlanmaktaydı. Dünya ölçeğinde 1934 yılı rakamları dikkate alındığında dünyada
buğday unu, çavdar, arpa, yulaf gibi hububat ürünlerin ihracatı toplamda 37 milyon ton gibi yüksek bir rakama ulaş-

899 Hımış evler Marmara ve Ege bölgelerinde yaygın olan bir ev tipi olup, evin iskeletini, birbirlerine çatılmış keresteler ve bunların arası da
kerpiç ya da tuğla ile örülmekte ve çatılar da kiremit örtülüdür.

900 Pekin, a.g.e., s.28.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 263

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

maktaydı. Sadece Kuzey Amerika ve Kanada’nın 1934 senesi (Temmuz) hububat stoku Türkiye mahsulünün (1934-
1935 senesi mahsul yekûnu ton) 3,5 misli kadar bir büyüklüğe, yaklaşık 18 milyon ton gibi bir miktara ulaşmaktaydı.901

Örneğin hububat ekim sahası 7 milyon, sadece buğdayın ekim sahası 5 milyon hektar olan İtalya’nın 7,5 milyon
ton gibi bir miktarı saklaması gerekmekteydi. Bu yıllarda İtalya’nın nüfusu 43 milyon kadardı. 1933 yılındaki üretim
miktarı 8,1 milyon, 1934 yılı mahsulü ise 6,350 bin ton olan İtalya aynı senelerde 300 bin ton ve daha sonra 250 bin
ton ihraç gerçekleştirdiğine göre 7,5 milyonluk tüketim söz konusuydu. İtalya’nın 1936 yılında 700 bin tonluk silo ve
ambar mevcudu bulunmaktaydı. 1937 yılında bitecek olan silolarla birlikte kapasite 1,100 bin tona ve 1938 yılında da
2 milyon tona ulaşacaktı. Böylece İtalya’nın silo ve ambar mevcudunun Türkiye’nin elindekinden daha fazla olduğu
anlaşılmaktadır. Fransa’da ise 1937 yılında yapılacak olanlarla birlikte silo ve ambar mevcudu 510 bin tona ulaşa-
caktır. Fransa’da değirmencilik şirketleri ile liman şirketlerinin inşa ettiği silolar da buna dâhildir. Fransa’nın ticarete
sevk edeceği 2,083 milyon tonluk buğday ürünü olacak toplamda yapılacak olanlarla birlikte 827.500 tonluk bir silo ve
ambar mevcuduna ulaşacaktır. İngiltere ise 5 milyon tonluk bir stok oluşturmanın planlarını yapmaktaydı.902

Türkiye’de ise 1934 senesi mahsulünden tohumluk ile o sene zarfında yapılan ihracat çıktıktan sonra kalan
buğday, çavdar ve mısırın tamamı 16 milyon nüfusun gıdasına tahsis edildiğinde kişi başına düşen miktar yıllık 144
kilodur. Yalnız buğdayı hesap edersek adam başına 128 kilo buluruz ki bu rakam 1925-1930 seneleri için Avrupa
memleketlerinin kişi başına tüketimlerinin ortalamasına yakındır. Ancak, nüfusunun %56’sı çiftçi ve başlıca gıdası
ekmek olan bir memleket halkı için bu ortalama azdır. Kanada’da kişi başına 213,5 Arjantin’de 149 ve Avustralya’da
146 kilo buğday tüketilmektedir. Türkiye bu açıdan bu ülkelerin gerisinde kalmaktadır. Türkiye’nin adam başına 128
kilo buğday tüketimini sağlayabilmek için 2,7 milyon ton daha mahsule ihtiyacı bulunmaktaydı. Hâlbuki iyi sene ile
kötü sene mahsul farkı (1932 - 1934) takriben 800 bin tondur. Sadece bunun yarısı kadar bir stok bulundurulsa dahi
memleket ihtiyacının ancak %20’si temin edilmiş olacaktı. Bu hesaba göre, Türkiye ihtiyacı olan stokun muhafazası
için 400 bin tonluk kapasitede silo ve ambar gerekmekteydi. Kişi başına düşen buğday tüketim miktarını hiç olmazsa
180 kiloya çıkarmak, mısır, çavdar, hatta arpa ve darı yiyen halkı buğdaya alıştırmak ve kavuşturmak gibi bir hedef
de ortaya konulduğunda bunun için de yıllık olarak yaklaşık 1 milyon ton (tohumluk dâhil) bir mahsul fazlasına ihtiyaç
bulunmaktaydı. Bu durum memleket ihtiyacı olan saklama ve bunların temizlenmesi araçlarının artışını beraberinde
getirmekteydi.903

1934 yılı verilerine göre Türkiye’de 407 bin ton hububatın ülkenin büyük limanlarına sevk edildiği anlaşılmaktadır.
Bu miktarın bir kısmı dağıtım yapılarak bir kısmı da gönderildiği mahalde kullanılarak tüketilmektedir. İhtiyacı göre-
bilmesi için Mersin, İzmir, Samsun, Tekirdağ ve Sirkeci’de daha 65 bin tonluk silo inşa edilmesi gerekmekteydi. Ülke
içinde hububatın dağıtımı için de demiryollarının genişlemesine paralel olarak silo inşaatlarının yapılması gerekmek-
tedir. Netice itibarıyla ihracat, stok siloları ile toplama, stok ambarları da dâhil olmak üzere 1938 yılında devlet elinde
hâlen mevcut 61 bin tonluk kapasiteye 139 bin tonluk daha ilave edilerek Türkiye’nin asgari ihtiyacının ancak yarısının
karşılanması söz konusu olabildi.904

2056 sayılı kanun Ziraat Bankasına silo ve ambar inşası yetkisi vermemekteydi. Bunun üzerine Tarım Bakanlığı-
nın girişimleri ile silo ve ambar inşası için yeni bir kanun teklifi hazırlandı. Kanunun gerekçesinde silo ve ambarların
memleketin iktisadını koruması ve hububat ziraatını teşvik edecek şekildeki bir tarife ile çalışması öngörülmekteydi.
Bu tarifeyi Bakanlar Kurulu yürütecek ve bu ambar ile siloların işletilmesinden doğan bir zarar olduğu takdirde bu dev-
let bütçesinden karşılanacaktı. Yani böylece devlet çiftçiyi korumak üzere ürünü bu şekilde sübvanse edebilmek için
depolanması zorunluluğunu karşılama seçeneğini de bu kanunla mümkün hâle getirmekteydi.

Diğer taraftan 1932 yılında kabul edilen 2056 sayılı kanunun üçüncü maddesi, satın alınan buğdayın satışından
elde edilecek kârdan oluşacak meblağın buğdayın muhafazası için gereken silo ve depoların inşasının kullanılmasına
imkân tanımaktaydı. Ancak Ziraat Bankasının buğday ticareti, kâr etmek şöyle dursun bilançosu daima zararla kapa-
nan bir durum arz etmekteydi. Bu durumda oldukça zorunlu olan silo ve depo inşaatlarının yine Ziraat Bankasından
alınacak kredilerle gerçekleştirilmesi kararlaştırıldı.905

901 Pekin, a.g.e., s.39.
902 Pekin, a.g.e., s.40.
903 Pekin, a.g.e., s.41-42.
904 Türkiye’de 1938’de mevcut silo ve ambarların bölgelerine göre mevcudu için ayrıca bkz. Pekin, a.g.e., s.43 - 44, 46.
905 Atasagun, a.g.e., s.312.

264 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Satın alınan ve bir süre saklanması gereken buğdayın muhafazası, temizlenmesi, haşereden korunmak için
ilaçlanması ile ayırma işlerinin yapılabilmesi ve bu mallar üzerine varant muamelesi yapabilmek için silo ve depo inşa
etmek gerekmekteydi. 11.06.1933 tarih ve 2303 sayılı Kanunla hububatı satın almakla görevli olan Ziraat Bankasına
aldığı ürünü depolamak için de yeni ve tamamlayıcı olan hububat ambar ve ambar inşası görevi de kanunla eklenmiş
oldu.906 2303 sayılı Kanun, 6 maddeden oluşmaktaydı. Bu kanunun 1. maddesinde aynen; “Memleket hububatının
muhafaza, temizleme, ilaçlama ve ayırma işleri ve bu mallar üzerine varant muamelesi yapabilmek üzere Ziraat Ban-
kasınca (3 milyon) liraya kadar silo ve ambarlar inşa ettirilecektir. Bu silo ve ambarlara konacak hububattan alınacak
ücret tarifesi İcra Vekilleri Heyetince tespit edilecektir.” denilmektedir. Kanunun 4. maddesine göre, “yapılacak silo
ve ambarların sayısı ve yeri, büyüklük ve biçimleri, yaptırma işleri, işletme yolları, kadroları ve varant muamelesinin
esasları ile uğraşmak üzere Ziraat Vekâletinin istemesiyle İcra Vekilleri Heyeti bir Komisyon yapar”907 denmekteydi.
Bu durum tarım ve hububata verilen önemin de göstergesi olarak bir buğday ve buna bağlı olarak bir silo siyasetinin
başladığını göstermektedir. Bu kanunla üreticiye değer fiyatını buluncaya kadar malını iyi bir şekilde saklama imkâ-
nını veren varant işlemi de sağlanmıştı.908 Asıl dert de buydu zaten. Ürünün değer fiyatını bulması ve çiftçinin zarar
etmesini engellemek ve bu yolla güçlenmesini sağlamak.

Silo Komisyonu, inşasına karar verilen silo ve ambarların sayısı, yeri, büyüklük ve biçimleri, inşaat işleri, işletme
tarzları, kadroları ve varant muamelesinin esasları ile görevliydi. Bu komisyonun çalışmaları neticesinde inşasına ka-
rar verilen silo ve ambarlar için harcanacak paranın amorti müddeti ve faizi Maliye ve Ziraat Vekâletleri ile Ziraat Ban-
kası arasında birlikte kararlaştırılacaktı. Silo ve ambarlara konulacak hububattan alınacak ücret tarifesi ise Bakanlar
Kurulu tarafından belirlenecekti. Faiz, amortisman ve işletme masrafları alınacak ücretlerle kapatılması durumunda
ortaya çıkacak açık ertesi yılın Ziraat Vekaleti bütçesine tahsisat koymak sureti ile ödenecekti. Amorti edilen bütün
silo ve ambarlar ise Hükûmet uhdesine verilecekti.909

Komisyon, 19.06.1933 tarihinde Ziraat Vekili Muhlis’in başkanlığında, Ziraat Bankası Meclisi İdare Reisi Sabit,
Ziraat Vekâleti Müsteşarı Atıf, İktisat Vekâleti Müsteşarı Hüsnü, Ziraat Bankası Umum Müdürü Kemal Zaim, Maliye
Vekâleti Muhasebatı Umumiye Umum Müdürü Faik, Devlet Demiryolları ve Limanları Umum Müdürü Rıfat Beylerden
teşkil edildi.910

Kapasiteleri ihtiyacın çok altında olmakla birlikte bu kanunun kabulünden önce de Türkiye’de daha önce inşa
edilen ambar ve depolar mevcuttu. Bunların başlıcaları ve büyükleri Derince ve Haydarpaşa limanlarında bulunmak-
taydı. Devlet Demiryolları Haydarpaşa’da bulunan siloları 1926-1927 yıllarında onararak 15 bin tonluk bir kapasite
oluşturmuştu. Ancak ihtiyaçları karşılamaktan çok uzak olan bu kapasitenin artırılması için Ziraat Bankası bu kanun
çerçevesinde yeni ambar ve silolar kurmaya başladı ve 4 adet 4’er bin tonluk betonarme depo ile biri makineli olmak
üzere 6 adet 1.000’er tonluk kâgir ambar inşa edildi. Aynı zamanda 10 bin tonluk eski ambar da tamir edilerek mo-
dernize edildi.911

1933-1934 yıllarında araştırma yapmak üzere Türkiye’de bulunan Amerikalı bir heyetin verdiği rapor da ürün de-
polamayı tavsiye etmekteydi. Bu raporda, uygun ve yeterli depo bulunmadığı müddetçe kuru üzüm, hububat ve sair
çabuk bozulmayan maddelerin bile muntazam satışı mümkün değildir. Anadolu çiftçisinin sadece kendi ihtiyacı için
yeterli hububatı sakladığı bazen bir kuyu bazen de evindeki boş bir odadan başka bir depo ya da ambarı bulunma-
maktaydı. Demiryollarının bazı istasyonlarda geçici olarak buğdayı bekletmek amacıyla üstü kapalı hangarları bulun-
masına karşın bunların buğdayın daha büyük piyasalara sevki öncesinde hububatın temizlenmesi ve tasnif edilmesi
için gerekli olan siloları mevcut değildir. Nakliye ücretleri ise yabancıların bu konudaki şartlarının oldukça fazla ve ağır
olmasının yanı sıra oldukça da yüksektir. Bu durumda hasat sonrasında saklanamayan hububatın piyasaya hemen
sevk edilmesi ile ürünün fiyatı düşük kalmakta, bu da büyük zararlara yol açmaktaydı denilmektedir.912

906 Resmi Gazete, 22.6.1933, Sayı: 2434.
907 Pekin, a.g.e., s.15.
908 Varant, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da dayanak göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan, belirli bir tarihte ya da belirli
bir tarihe kadar, alma ya da satma hakkı veren bir menkul kıymet türüdür.
909 Atasagun, a.g.e., s.312.
910 Pekin, a.g.e., s.17. Bu listeyi Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, 14614 nolu Kararname ile 19.06.1933 tarihinde onayladı.
911 Pekin, a.g.e., s.9.
912 Pekin, a.g.e., s.14.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 265

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Ayrıca 1936 yılında çıkarılan 2985 numaralı Muvazene-i Umumiye Kanununun 25. maddesine göre silo ve ambar
inşaatlarında kullanılmak üzere 800 bin liraya kadar bono ihraç edildi.913 1937 yılında Ziraat Vekili Muhlis Erkmen’in
Meclis’te bütçe görüşmeleri sırasında silolarla ilgili verdiği bilgiye göre, Türkiye’de halen 66 bin tonluk silo mevcut
olup, bunun 46 bin tonluk olanı doğrudan Ziraat Vekâleti tarafından inşa edildi. İhraç silosu olarak halen 65 bin ve
içerideki toplanma, stok ve varant için de 70 bin tonluk, toplamda 200 bin tonluk siloya daha ihtiyaç bulunmaktaydı.
Bunun 46 bin tonluk olanı inşa edilmiş, hazırlanan bir plan ile 54 binini daha yaparak siloları 100 bin tona çıkarmak
amacıyla bir kanun projesi de hazırlanmaktaydı. Bunun yanı sıra silodan daha fazla ambar yapılması gerekirdi. Am-
barlar halk tarafından yapılabilir mahiyette olmasına rağmen silolar teknik donanımlarından dolayı oluşacak maliyet
yüksekliği sebebiyle devlet eli ile yapılabildi.914

Silo Komisyonu 1933 - 1938 yılları arasında birçok alım merkezinde ve limanlarda olmak üzere çeşitli saklama
kapasitelerine sahip silo ve ambarlar inşa ettirdi. Bunların işletme ve idareleri de Kanunun beşinci maddesi gereğince
Ziraat Bankası bünyesinde kurulan Buğday İşleri Müdürlüğüne verildi. Silo Komisyonu eliyle inşa olunan silo ve am-
barlar şunlardır:915

Şehir Silolar Şehir Ambarlar
Ankara Kapasite (Ton ) Akşehir Kapasite (Ton)
Konya 4.000 Balıkesir 1.000
Polatlı 4.000 Çerikli 1.000
Afyon 4.000 Yerköy 1.000
Yerköy 5.000 Şefaatli 1.000
Sivas 4.000 Denizli 1.000
Eskişehir 4.000 1.000
Toplam 4.000 Toplam
29.000 6.000

Tablo 75 : Ziraat Bankası Tarafından İnşası Gerçekleştirilen Silo ve Ambarların İnşa Edildikleri
Şehir ve Kasabalar ile Tonajları (1933-1938)

Önceden mevcut olanların yanı sıra Silo Komisyonu marifetiyle inşa olunan silolar ve ambarlar 3491/1938 sa-
yılı Kanunun 12. maddesinin (E) fıkrasına göre Toprak Mahsulleri Ofisi’ne sermaye olarak devredildi. Ayrıca 1938
yılında Uyuşturucu İnhisarlar İdaresinden devir alınan Ankara Orman Çiftliği’ndeki arpa silosu Bakanlar Kurulunun
15.12.1938 tarih ve 10005 sayılı Kararı ile Ofis’e devredildi.916 Bu silo 01.08.1939 tarihinde tekrarbina, makine ve
techızatı ile birlikte Atatürk Orman Çiftliği’ne devir edildi.

Toprak Mahsulleri Ofisi Depolama Faaliyetleri

Toprak Mahsulleri Ofisinin ana faaliyetlerinden birisi de satın alınan hububatın depolanması ve muhafazasını
sağlamaktır. Hububatın gerekli şartlara sahip olan depolarda saklanmaması durumunda, hırsızlık, çürüme, bozulma
gibi sebeplere bağlı olarak ciddi ürün kayıpları söz konusu olabilmekteydi. Ürünün depolanması ile yeni bir süreç baş-
lamakta olup sağlıklı depolama ve buna yönelik iş ve işlemler son derece önem taşımaktadır.

Ürün depodaki serüveni boyunca belirli aralıklarla muayene edilmektedir. Bu muayenede, hububat içerisindeki
böcek, akar, fungus (mantar) gelişimini engellemek ve ürün kalitesini korumak amacıyla çevre sıcaklığı ve nemi ile
ürün sıcaklığı ve neminin uyuşması için havalandırma ve ilaçlama faaliyetlerinin yapılması gerekmektedir. Bu sebeple
Ofisçe yürütülen en yoğun ve hassas işlemlerden birisi de ürünün sağlıklı bir şekilde muhafazasını sağlamak oldu.

913 Pekin, a.g.e., s.18.
914 Pekin, a.g.e., s.19
915 Atasagun, a.g.e., s.313.
916 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 21, Toplantı Tarihi: 13.03.1939, Karar No: 17.

266 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Depolama esas itibarıyla açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılabildiği gibi Ofis tarafından alınmış olan ürünlerin
depolama şekilleri de bu ürünlerin özelliklerine göre farklı olabilmekteydi. Örneğin çeltik ve pirinç depolamasının çu-
vallı olarak yapılması, çeltik ve pirincin ise zeminden asgari 10 cm yükseklikte olması gerekmekteydi. Tahta ızgaralar
üzerinde rutubet %16 olursa üst üste 8, %15 ve daha aşağı olursa üst üste 10 çuvala kadar istif yapılabilmektedir.
Özellikle hububatta geniş olarak kullanılan açıkta depolama ile rutubeti %14 ve daha aşağı olan ürünlerin kuru iklim
şartlarında bir yıl ya da daha fazla süreyle muhafazası mümkün olmaktadır. Açıkta depolamada depo yerinin belir-
lenmesinde; taban suyunun düşük, arazi eğiminin uygun, dolma toprak olmaması, toprak yapısının yağmur sularını
geçirmeye uygun durumda olması konuları önem taşımaktadır. Bakliyat genellikle yatay depolarda dökme olarak
gerçekleştirilmekte ve pazarlanması amacıyla da boylarına göre sınıflandırılıp çuvallı olarak depolanmaktaydı.917

Ofis’in ilk İdare Kurulu toplantısında konuşan İktisat Vekili Şakir Kesebir, stok ve depolama ile ilgili olarak aşağı-
daki bilgileri vermektedir:

“Bu merkezlerde silo ve ambarlar vardır. Maalesef birçoklarında muntazam ambarlar ve silolar yoktur. En büyük
sıkıntı ambardır. Eski cami, metruk kiliseler ve depolar ambar diye kullanılıyor. Bu sıkıntı daha bir müddet devam
edecektir ve yeni müşküllerle karşılaşması da muhtemeldir. Muvakkat olarak büyük merkezlere nakiller, müsait yer-
lerde depolar bulundurmak ve kısmen de harici satışlar temini suretiyle idareye çalışmıştır ve çalışılacaktır. Yalnız
bu muvakkat çareler kâfi değildir. Ambar ve silo meselesi bu noktadan ehemmiyetlidir. Bu mühim mevzu hükûmet
programında da ifadeye mecbur oldu. 100 bin ton buğdayımızı muntazam depo ve silolarda bulundurmalıyız. Elimizde
ancak 46 bin tonluk silo ve ambar vardır. Bu rakama bir o kadarını daha ilave etmeliyiz. Hatta bu da kâfi değil. Normal
senelerde mubaayat 150 bin tondur. Bir kısım buğday satıldığından 100 bin tonluk yer kâfi gelir. İleride birinci hedefi-
miz silo ve ambar kabiliyetini 100 bin tona çıkarmaktır ki, bunu bir program dâhilinde yapacağız. Silo ve ambar inşaası
için en lüzumlu yerler bellidir. Yalnız işi bir ticari cepheden bir de Müdafa-yı Millîye noktasından etüt etmek lazımdır.
Müdafaa bakımından memlekette biraz stok bulundurmak zarureti vardır. Belki bazı yerlerde stok veya silo bulundur-
mak iç icaplarına muvafık değildir. Lakin millî bir müessese olduğumuzdan Millî Müdafaayı da düşünmemiz lazımdır.
Mesela şarkta, Erzurum’da silo veya depo inşası ticari noktadan elverişli değildir. Belki oralarda depo hususunda bir
sıkıntı mevcut ise de daha ehemmiyetli yerler vardır. Şarktaki stok meselesi -Millî Müdafaa endişeleri itibarıyla- ilk
safhadadır.”918

Ofis’in kuruluşundan itibaren geçen sürede daima depo, silo ve ambar inşası söz konusu oldu. Bazı dönemlerde
ise kapalı hububat depolama konusunda yapılan projelerle bu girişimler yoğun bir hâle getirildi. Ofis’in hububat ve
bakliyatla ilgili görevlerini sağlıklı bir şekilde yerine getirebilmesi ve bu ürünlerin alım ve satımını yapabilmesi tamamen
elinde bulunan ve yeniden inşa edilen silo, depo ve ambarlara bağlı idi. Ziraat Bankasının 1933-1938 yılları arasında
inşa ettirdiği 29 bin ton silo ve 6 bin ton ambar TMO’ya devredildi. Yukarıda da bahsettiğimiz üzere Silolar Komisyonu
Reisliği, 3491 sayılı Kanun gereğince Ofis’e devredilecek olan silo ve ambarların toplam maliyetini 552.080,72 lira
olarak belirlemişti. Bu miktar Ofis kuruluşunda sermaye olarak yer aldı.919

Aynı zamanda 01 Haziran 1939’dan itibaren Ziraat Vekâleti Silo Teknik Heyeti Ofis bünyesine alındı. Ardından
ülkede üretim açısından en fazla ihtiyaç hissedilen bölgelerden başlamak üzere yeni bir silo-depo inşaat programı ha-
zırlanarak uygulamaya geçildi. Programın bütçesi 2.750.000 TL idi. Aşağıda görülen ambar inşaatları 1940 yılı hasat
sezonuna yetiştirilmek üzere temelleri atıldı. Bu arada Genelkurmay Başkanlığı tarafından stok bulundurmak üzere
Trakya’da kurulması düşünülen 3.500 tonluk ambarlar için de Ticaret Vekâleti’nden izin alındı. Savaş halinin getirdiği
lüzum üzerine İstanbul civarında da yeterli miktarda buğday stoku bulundurulması konusundaki Hükûmet talebi üze-
rine Haydarpaşa banliyö alanında muhafaza şartlarına sahip ambarlar araştırıldı. Ancak bu bölgede hububat muha-
fazasına yönelik gerekli şartlara sahip ambar bulunamadığından burada galvaniz saçla örtülü 2.500 ton hacminde bir
hangar inşasına başlandı. Yerköy, Çerikli ve Şefaatli istasyonlarındaki kargir ambarlar ise tamir ettirilerek bunlardan
istifade yoluna gidildi. 1939 yılı zarfında silolara 32.251 ton buğday depolandı.

917 Albayrak, a.g.t., s.98.
918 TMO, İdare Meclisi Kararları, Toplantı Tarihi: 14.10.1938, Toplantı No: 1, Ofis İdare Meclisi’nin 1. Toplantısı.
919 Başbakanlık Yüksek Murakabe Heyeti, Toprak Mahsulleri Ofisi 1938 Yılı Faaliyet Raporu, s.3.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 267

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Kapasite İnşa Edileceği Yer Kapasite İnşa Edileceği Yer
(Ton) (Ton)
2000 Yahşıhan 1500 Beylikahır
2000 Sarıoğlan 1500 Sandıklı
2000 Şarkışla 1500 Çardak
2000 Çumra 1500 Çay
2000 Ilgın 1500 Ereğli
2000 Sarayönü 1500 Bor
2000 Karaman 1500 Çankırı
1500 Armağan 1500 Kunduz

Tablo 76 : 1939 Yılında TMO Bünyesinde Başlanılan Ambar İnşaatları920

Bu inşada zaman zaman yabancı uzmanların işgücüne de başvurulmaktaydı. Nitekim Ofis Romanya vatandaşı

Mühendis Rabinoviç’i 25.11.1939 tarih ve 2/12386 sayılı Kararname çerçevesinde 350 lira ücretle 6 aylığına istihdam
etti. 27.05.1940 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile görev 6 ay uzatıldı. Daha sonra adı geçenin silo ve ambar inşaatında
uzman olmasına ve Ofis tarafından verilen ilanlara rağmen yeterli niteliğe sahip Türk mühendisi bulunamamasından
dolayı Ofis tarafından yaptırılmakta olan 14 ambar inşaatı sona erene kadar istihdam edilmesi kararlaştırıldı.921

1940 yılında Ofis elindeki depoların durumları incelenerek, yapılması gereken tamir, tadilat işleri ile ihtiyaçları
tespit olundu. 1940 yılında Ofis silolarına 68 bin ton ürün girdi ve 98.875 ton ürün çıktı. Silolarda görevli personelin
tespiti üzerine ürünün 15.845 tonu transfer edildi, 777 tonu havalandırıldı, 27.190 tonu da temizlendi. Ayrıca savaş
hali dolayısıyla bu depolar için gerekli pasif korunma tebdirleri de alındı. Yukarıda verilen programa dâhil hâli olan
diğer bazı ambarların proje ve keşiflerinin hazırlanmasına devam edilirken diğer taraftan da Bozöyük istasyonunda
500 ve Pehlivanköy istasyonunda 650 ton kapasiteli ambarlar da satın alındı. Bunun yanı sıra Haydarpaşa siloları-
nın mülkiyetinin tamamen, Derince silolarının da yalnız bina kısmına ait mülkiyetinin Ofis’e devri için gerekli işlemler
başlatıldı.922

1942 yılı inşaat programında 37 bin tonluk depo ve silo inşaatı bulunmaktaydı. Afyon-Konya-Adana hattı üzerinde
bulunan 13 bölgedeki 11 bin tonluk inşaat emanet usulü ile müteahhide verildi. Ankara-Eskişehir arasındaki dört is-
tasyondaki ise 3 bin tonluk ambar ve müştemilatının yine emaneten inşasına başlandı. Ankara-Çankırı-Kayseri-Sivas
hattı üzerindeki istasyonlarda yaptırılacak 10 bin tonluk ambar ve müştemilatı inşaatının eksiltme ihalenin yapılma-
sına karar verildi. Depo yapılması düşünülen yerlere mühendis ve mimar gönderilerek Devlet Demiryolları idaresinin
inşaatlar için gösterdiği sahaların durumları ile bu idarenin yer göstermediği yerlerde de mahalli mülki makamlarla
temasa geçilerek saha temini için çalışıldı. 3 bin tonluk Erzurum ambarı ile alım binası ve müştemilatı tamamlanarak
işletmeye açıldı. 1940 ve 1941 yıllarında inşasına başlanan 4 bin tonluk Diyarbakır, bin tonluk Yıldızeli, 2 bin tonluk
Akşehir, 2 bin tonluk Dinar ambar ve alım binalarının inşaatları tamamlanarak hizmete alındı. Bu dönemde savaş orta-
mından dolayı başta çivi olmak üzere inşaat malzemelerinin ülkede bulunamıyor olması yüzünden inşaatlarda gecik-
meler, müteahhidin inşaatı terk etmesi gibi durumlar çok sık yaşanmaktaydı. Ofis bu sebeple inşaatlar için gerekli belli
başlı inşaat malzemesi ile alât-edavatın tedarikini kendisi gerçekleştirmekteydi. Netice itibarıyla 12 bin tonluk ambar
inşaatı 1943 ilkbaharında tamamlanacak ve hizmete alınacaktı. Bu yıllarda karayollarının gelişmemiş olması dolayı-
sıyla hububat nakliyesi ilgili bölümde de daha kapsamlı ele alındığı gibi demiryolu ile yapılmakta ve bu yüzden Ofis bu
depoları daha çok demiryolu güzergâhına yapmaktaydı. Kuruluşundan kısa bir süre sonra Ofis’in depoladığı hububat
miktarı artmaya başlamıştı. Nitekim 1942 yılında Ofis silolarına 116.275 ton hububat girmiş, silolardan 102.945 ton
hububat çıkmış, 7.459 ton hububat transfer edilmişti. Silo inşaatları ile birlikte Ofis alım merkezlerinin olduğu yerlerde
alım binaları, memur evleri ve lojmanlar yapılmaktaydı.923

920 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1939 Bilanço Kâr ve Zarar Hesabı İdare Meclisi Raporu, Yeni Cezaevi Matbaası, Ankara 1940, s.5-6.
921 BCA, 030 18 01 02, 91 50 9; BCA, 030 18 01 02, 93 114 2.
922 TMO, Üçüncü Hesap Yılı 1940..., s.12.
923 TMO, Beşinci Hesap Yılı 1942 Bilânço, s.15-16.

268 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

1943 yılında toplamda 105.600 ton hacmindeki 8 silo ve 42 ambardan oluşan depo mevcudu savaş yıllarında
artan alımları muhafaza etmekten uzak kalmıştı. Bu sebeple Millî Korunma Kanunu’nun uygulandığı 1943 yılında
142.500 tonluk 120 ambar ve hangar inşası programa alındı, ancak bunlar yılsonuna kadar tamamlanamadığından
368.084 tonluk 101 adet çeşitli bina kiralanarak stok için yer ihtiyacı karşılandı.924

1944 yılında inşası bitenlerle birlikte Ofis mülkiyetindeki ambar ve silolarının tonaj toplamı da 204.100’e ulaştı.
Ayrıca ihtiyaç olduğundan 562.900 tonluk ambar kiralandı. Böylece yapılan hububat koruması 877 bin tonu buldu.
Ancak yılın son aylarında bu miktar 1,2 milyon tona çıktığından 110 bin ton ürünün açıkta muhafazası sağlandı.925

1945 yılında önceki yıllardan inşaatına başlanmış olan 41 bin tonluk 29 adet ambarın bitirilmesiyle stoklama
kapasitesini genişletti. Bu doğrultuda Ofis, ülkenin çeşitli bölgelerinde farklı tonajlarda çelik silo inşaatı planladı ve
başlattı. Bu yıl sonunda bitirilenlerle birlikte mülkiyeti Ofise ait ambar, hangar, silo ve demontabl silolardan işletmeye
alınmış olanların tonajı 336.420’yi buldu. Ayrıca 501.432 tonluk ambar kiralandı. 1945 yılı itibarıyla silolarda ve depo-
larda hububat stoku 957 bin ton civarındaydı.926

Toprak Mahsulleri Ofisi, hububat, bakliyat alım ve satım işlemlerinin yanında 1946 yılında silo ve ambar yapımına
da devam etti. 1946 yılında mülkiyeti, Ofise ait olan silo, demontable çelik silo, ambar, hangar ve salaşların hacmi 417
bin tonu aştı.

Depo Çeşitleri Adet Kapasite
(Ton)
Silo 7 39.000
Çelik silo 1.060 95.400
Betonarme ambar 19.000
Kargir ambar 10 196.400
Hangar 89 14.000
Çelik hangar 14 18.500
Salaş 3 9.600
Kerpiç ambar 7 300
Ahşap ambar 1 28.000
Toplam (a) 35 420.200
Kiraya verilen ambarlar (b) 1.226 21.800
Muhafaza altında olan (c) 12.850
Kalan Depolar d=a-(b+c) 385.550
Kira ile Tutulanlar Depolar (e) 192.149
Genel Toplamı f=(d+e) 577.699

Tablo 77 : 1947 Yılında TMO Tarafından Kullanılan Depo Çeşitleri, Adet ve Kapasiteleri927

Ofis kuruluşundan geçen 10 yıllık dönemde yürüttüğü en önemli faaliyetlerinden biri de hububat depolama ka-
pasitesinin artırılması oldu. Bu çerçevede 1934 yılında 150-200 bin tonluk mevcut siloya Ziraat Bankası tarafından
yapılan yaklaşık 30 bin silo ile birlikte nihayetinde 200 -230 bin tonluk bir silo-ambar-depo varlığını devralan Ofis bu
mevcudu yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere yaklaşık iki katına çıkarmaya muvaffak oldu.

924 TMO, 1943 Çalışma Bilanço Kâr…, s.11.
925 TMO, 1943 Çalışma Bilanço Kâr…, s.8.
926 TMO, 1944 Çalışma, Bilanço, Kâr…, s.22.
927 Başbakanlık Umumi Murakebe Heyeti, Toprak Mahsulleri Ofisi 1947 Yılı Raporu, s.38.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 269

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

TMO bu yıllarda modern teknolojiden en üst düzeyde yararlanmaya çalışmaktaydı. Depolama kapasitesi artı-
rılmış olan silo ve ambarlarda kullanılmak üzere, üreticiden alınan hububat içindeki yabancı maddelerin azaltılarak
temiz saklamak ve sevk etmek prensibinin sağlanması amacıyla 16 adet muhtelif marka ve tipten selektör temin edi-
lerek çeşitli iş yerlerine dağıtıldı.928 1950 yılında Ofis’in elindeki buğday depolama miktarı 400 bin tona yükseldi. Bu
rakam o yılki hububat üretiminin %11’ine denk gelmekteydi.

Adnan Menderes’in I. Hükûmet Programı TMO’nun yeniden revize edilmesinin zaruri olduğu, Ofis’in tarım alanın-
da daha işlevsel hâle getirilmesi ve Marshall Yardımı programından aldığı payla ilk etapta silo ve hangar yapımı için
bir hazırlanarak uygulamaya konulmasına karar verildi.929 Bu on yıllık dönemde Ofis faaliyetleri açısından en önemli
gelişmelerden biri de hububatın depolama ve muhafazasını sağlayacak olan kapalı tesislerin sayı ve kapasitelerinin
önemli oranda artırılmış olmasıdır. Çünkü bu dönemde Ofis, eskisinden oldukça fazla miktarda hububat alımı gerçek-
leştirdi, bu durum da tabiî olarak depo ihtiyacını artırdı.

1951 yılında Sorgun Milletvekili Yusuf Karslıoğlu Demokrat Parti Genel Başkanlığına Ofis’e yazdığı dilekçede;
kalabalık bir üreticinin olduğu Sorgun’da Ofis’in büyük bir düzen ve sükûnetle üreticiye kolaylık ve samimiyet gös-
terdiğini, Aydınlı olan ambar şefinin dirayet ve kabiliyetini Parti nokta-i nazarından bildirmeyi bir vicdan borcu olarak
saymaktaydı. Karslıoğlu, senelik 10 bin ton üretimi olan, yağışlı mevsimlerde deposuzluktan alım yapmak imkânları
sınırlanan Sorgun’da kapalı depolar yapılmasını talep etmekteydi. Ofis, bu talebe 2000 tonluk bir hangar tesis edil-
mesinin karar altına alındığı şeklinde cevap verdi.930 Yani TMO, siyaset adamlarının yaptıkları tespit ve taleplerde
değerlendirmekteydi.

1951 yılında alım miktarının oldukça yüksek olması sebebiyle hububatın muhafazası için yeterli gelmeyen am-
barlardan hariç olarak ve geçen senelere nazaran daha büyük ölçüde üstü muşamba ve toprakla örtülü yığınlar ya-
pılmasına ihtiyaç duyuldu. Bu ihtiyaç karşısında alınan düzenli muhafaza tedbirlerinden olumlu neticeler alındı. Ofis
stokların haşere ve diğer hastalıklara karşı korunması hususunda gerek teknik icapların uygun bir şekilde yerine geti-
rilmesi, gerekse bu konuda personelin daha iyi yetişmesi amacıyla İskenderun, Samsun ve İzmir bölgelerine uzman-
lar gönderdi ve bu konuda yapılan denemelerden olumlu netice alındı. Bu tecrübelere dayanarak Ofis’in depolama ve
muhafaza işleri yönetmeliği hazırlama çalışmalarına devam edildi. 1951 yılında iç merkezlerde inşasına başlanan 8
silonun mekanik tesisatına ait etüd ve projeler tamamlanarak İtalyan Reggiane firmasına ihale edildi.931

1951 yılına gelindiğinde hala büyük çapta kapalı depo ihtiyacının olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Erzurum Mil-
letvekili Mustafa Zeren Sarıkamış’ta sinema binası olarak kullanılan eski kilisenin ambar olarak kullanılmasını talep
etmekteydi. Zeren’in talebine binaen bu konuda Hükûmetle temasla bulunulduğu cevabı verildi. Ardından da Ekonomi
ve Ticaret Bakanlığından Kars Valiliğine yazılan yazıda Millî Korunma Kanununun 33’ncü maddesine dayalı olarak
kilisenin hububat deposu olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.932 İhtiyacın devam ettiği 1952 yılında Ofis’in Haydarpaşa
Limanı’nda bulunan DDY’ye ait A-B silolarını kiralamasından da anlaşılmaktadır.933

928 TMO, 1949 On İkinci Hesap Devresi…, s.28.
929 Nadir Yurtoğlu, Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), Atatürk
Araştırma Merkezi, Ankara 2017, s.183.
930 BCA, (Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Evrakı Kataloğu) 030 01 00 00, 98 606 6.
931 TMO, 1951 Ondördüncü Hesap Devresi…, s.22.
932 BCA, 030 01 00 00, 98 606 5 2.
933 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 179, Toplantı Tarihi: 10.09.1952, Karar No: XXXIII/1909.

270 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

İskenderun Silosu
1952 yılından itibaren Ofis alım miktarlarının artmasına paralel olarak ürün muhafaza tesislerinin hacmi de hızlı
bir şekilde artış gösterdi. 20 bin tonluk İskenderun Silosu inşaat ve tesisat işine başlandı.934 Daha sonra proje tevsii
edilerek kapasite 40 bine çıkarıldı ve 05.12.1955 tarihinde ihale edildi. Mersin 10 bin tonluk çelik butler silo da yine mü-
teahhide 15.03.1955 tarihinde ihale edildi. Nafia Vekâleti liman sahasında bu inşaat için yer gösterdi. 01.10.1956’da
bitmesi ve silonun 1957’de işletmeye açılması planlandı.935 Nitekim 1952 yılı sonunda muhtelif cins ve tipte Ofis mali
muhafaza tesislerinin toplam hacmi 557.400 ton iken 1953 yılına kadar inşası ve tesisatı tamamlananlarla birlikte
974.320 tona yükseldi.936 TMO’nun depo kapasitesinin ihtiyaç kapsamında yıllara göre sürekli artırılmasının yanında
hububat alımları miktarında da yıldan yıla artış sağlandı. Depo ve siloların çelik olanları için gerekli malzemelerin
çoğunluk itibarıyla yurt dışından getirildi. Nitekim 1951-1952 yılında M.S.A. (Marshall Yardımlarını tedvir etmek üzere
kurulan (ECA) İdaresi 1951 takvim yılı sonunda lâğvedilerek yerine 1952 başlangıcından itibaren (MSA) Teşkilâtı
ikame olunmuştur.) kredisi ile Amerika’dan 455 bin ton hacme sahip 355 adet portatif hangar malzemesi 1952 sonba-
harında ülkeye gelmeye başladı ve sahil bölgelerinde temel inşaat ve montajları başlatıldı. 1952 yılında kadar 70 bin
tonu, 1953 sonuna kadar da 361 bin tonu hizmete girdi. Kalan 24 bin 14 bin tonluk kısmının inşaatına başlandı kalanı
da mevsim şartları sebebiyle 1954 yılında tamamlandı.937
1953 yılında Amerikan İmar Kalkınma Bankasından 14 Temmuz 1950 tarihli anlaşma kapsamında açılan 3,9
milyon dolar kredi ile Reggiane firmasından alınan 7 adet 25.800 ton kapasite silonun inşaatı Alman Suka firmasının
taahhüdü altında devam etti. Bunlar 4.500’er ton kapasiteli Sarayönü, Kadınhan, Akçakale, Fakılı, Bismil siloları ile
1.100 tonluk Çumra ve 2.200 tonluk Höyük depoları idi. Bu siloların tümü 1954 yılında hizmete girdi. Aynı kredi kap-
samındaki bazı silolar ise yerli firmalara ihale edilmişti. Örneğin Nihat Ataç ve Muhsin Kadirbeyoğlu firmasına 4 bin
tonluk Erzurum silosu inşaatı verildi. Amerika firmalarına 60 adet çelik kule ile 10 biner ton kapasiteli çelik silo siparişi
verildi. Bunlar da 1955 yılına kadar inşa edilecekti. Bu siparişlerin üretiminin yerinde kontrolü ve kabulünü yapmak
üzere Ofis’ten teknik bir heyet Amerika’ya gönderildi.938

934 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 152, Toplantı Tarihi: 28.05.1952, Karar No: II/1498.
935 BCA 030 01 00 00, 98 606 8.
936 TMO, 1953 Onaltıncı Hesap Devresi..., s.21.
937 TMO, 1953 Onaltıncı Hesap Devresi..., s.25; TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.36 vd.
938 TMO, 1953 Onaltıncı Hesap Devresi..., s.29.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 271

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Aynı kredi kapsamında Fransa’dan alınan 72 bin ton kapasitede 29 adet hangardan mekanize hâle konulacak 2-3
bin tonluk Aksaray, 2x3 bin tonluk Horasan, 4x3 bin tonluk Yerköy çelik hangarlarının götürücü kanal, elevatör kulesi
ve boks bölmeleri inşaatı tamamlandı. Bu üç tesis 1954 alım kampanyasına kadar hizmete alınmış olacaktı.

Ofis yapılacak bu yeni silo ve depolar için Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğüne ait arazileri ve siloları kullana-
bilmek amacıyla 1952 yılında bu kurumla irtibata geçti. Konuyla ilgili olarak;

1. Ofis Haydarpaşa’da bulunan A ve B silolarını Devlet Demiryolları’ndan kiraladı.
2. Haydarpaşa, Alsancak, İskenderun’a inşa edilecek silo yerleri:
3. Derince’de TMO’nun kuracağı silo yeri Bakanlık nezdinde harekete geçildi.
4. İskenderun’a kurulacak silo yeri hakkında yine DDY ile mutabakat gerçekleşti.
5. Mersin’de TMO’ya verilmesi talep edilen 32 no’lu parselin verilmesi onaylandı.
6. Keçiborlu’da TMO’nun istediği sahanın tahsisinde iki idare arasında uzlaşma oldu.
7. Yıldızeli’nde TMO’nun istediği sahanın bitişiğinde aynı şartlara sahip bir ada tahsis edildi.
8. Sivas ve Zile hakkındaki yer ihtiyaçları da TMO’dan sorulmuştur.939
1953 yılında Ofis’e tahsis edilen M.S.A. kredileri ile Avrupa’da kullanılmak üzere ayrılan Maliye Vekaleti ile İktisa-
di İşbirliği Teşkilatı Genel Sekreterliği tarafından Ocak 1953 sonuna kadar siparişe bağlanarak akreditifinin açılması
şart koşulan 480 bin dolarlık malzeme alındı. Bu konuda ihtiyaçların tam olarak temini için adı geçen Genel Sekreterlik
ile Amerikan misyonu ve Ofis temsilcilerinin katılımı ile 29.01.1953 tarihinde Dışişleri Bakanlığında bir toplantı yapıldı.
Bu toplantıda alınan kararla 18 olan kamyon sayısının 27’ye çıkarılması, listede yer alan Avrupa kısmındaki 598 bin
dolarlık, liman malzemesi içinde yer alan 42 traktör ile 84 treylerin alımının süratlendirilmesi açısından bunların Tür-
kiye iç piyasasından temin edilmesi kararlaştırıldı. Toplamda 3.940 bin dolarlık tutarın Amerika, 1,310 milyon dolarlık
tutarın Avrupa, 462 bin dolar tutarlık alımların ise iç piyasadan yapılmasına karar verildi. Bu alımlar içerisinde saatte
150 ton hububat temizleyen iki adet eleme makinesi, dâhili silolarda kullanılmak üzere saatte 50 ton hububat temizle-
yen 8 adet temizleme makinesi, 10 adet 40 ton çekerinde çok kollu emniyet mekanizmalı sabit kamyon baskülü, 100
adet 30 ton çekerinde çok kollu emniyet mekanizmalı kamyon baskülü gibi makineler alındı.940 Ofis stokladığı ürünleri
haşere ve diğer hastalıklardan korumak için araştırmalar gerçekleştirdi. Örneğin 1953 yılında TMO’ya önerilen “phos-
toxin” isimli ilacın denemeleri ve laboratuvar tahlillerinden olumlu neticeler alındı.941

Pnömatik Cihazı

939 BCA, 030 01 00 00, 98 606 8 3.
940 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 13, Toplantı Tarihi: 30.01.1953, Karar No: I/164.
941 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.22.

272 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Gemiden siloya silodan gemiye hububat nakliyesine sağlayan Pnömatik cihazlarını çalıştırmak üzere eleman ye-
tiştirmek amacıyla Alman Hartmann Firması tarafından görevlendirilen uzman Theder Schmid İzmir’de 22.04.1953’de
işe başladı. Ancak Schmid hastalanarak memleketine döndü ve yerine firma tarafından uzman Jozef Gorium görev-
lendirildi. Adı geçen 08.01.1954’de 50 Mark ve 30 lira yevmiye ile işe başladı.942

Kayseri-Himmetdede Columbian Silosu ve Demiryolu İltisak Hattı

Silo birinci programına göre ülkenin 60 yerinde çelik silo kurulması kararlaştırıldı. 1954 yılında Dün-
ya Bankası FAO (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı) kredilerinden faydalanarak Ofis tarafından
Amerika’da Columbian Steel firmasına 60 adet çelik silo, Buttler firmasına iki adet 10 bin tonluk çelik
silo sipariş edildi. Bu malzemeler, ABD’ye gönderilen üç kişilik bir Ofis heyeti tarafından teslim alındı.943

Trabzon Limanı ve TMO Silosunun 1950’lerdeki Durumu

942 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 133, Toplantı Tarihi: 09.06.1954, Karar No: XI/2077.
943 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No:110, Toplantı tarihi: 24.02.1954, Karar No: VIII/1645.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 273

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Çelik siloların inşaatı ise 26.04.1954 tarihinde Raymond Byzar Organization firmasına ihale edildi. Bu firma
01.02.1955 tarihinde bu işleri yapamayacağını ileri sürerek işleri birinci programa 230 bin kapasite ilave edilerek ve iş
yerleri sayısı 69’a çıkarılarak mezkûr işlerin idare ve nezareti yine Amerikan Raymond Concrete Pilo Co’ya ihale edil-
di. Yeni sözleşmede yapılacak inşaatların yerel müteahhitlere ihale yoluyla yaptırılacağı esası taraflarca kabul edildi.
Bu sözleşmeye göre Raymond firmasına tanınan teknik hizmetler karşılığı ücretlerle firmanın işlerini yürütebilmesi
için ihtiyacı olan malzeme ve teçhizat masrafları 3.883.885 dolar olarak hesap edildi. Raymond Byzar Organization
Firması, Raymond Concrete Pilo Company ve Ofis arasında 12.05.1955 tarihinde tasfiye ve devir anlaşması yapıldı.
Daha sonra parayı ICA (Uluslararası Kooperatifler Birliği) fonundan karşılamak üzere harekete geçildi. Bu siloların
240 bin ton kapasitedeki birinci partisi ülkeye geldi ve ait oldukları iş yerlerine sevk edildi. Ardından kalan 230 bin ton
kapasitedeki malzeme de firmalarından sevke başlandı.

34 bin tonluk Haydarpaşa Silosu 17.06.1953 tarihinde ihale edildi 01.06.1956’da tamamlandı. Aynı şekilde liman
inşaatı ve demiryolu vaziyetinin de bu tempoya göre düzenlenmesi gerçekleştirildi.

31.05.1958’de Cumhurbaşkanı Celal Bayar ile Başbakan Adnan Menderes’in katılımıyla, Genel Müdür Suat Bo-
layır’ın eşliğiyle Haydarpaşa Liman Tesisleri ve Haydarpaşa Silosunun açılışı gerçekleştirildi.

Dönemin Başbakanı Adnan Menderes’in İzmir Silosu Defterine Yazdığı Övgü Yazısı.944
TMO, kapalı tesislerinin tonajını 1950 yılında 429.900 tona; 1951’de 455.780’e; 1952’de 577.780’e; 1953’te
958.600’e; 1954’te 999.400’e ve 1955 yılının 11 aylık süresinde 1 milyon tona çıkardı. Ayrıca bu dönemde 34 bin
tonluk Haydarpaşa; 20 bin tonluk İzmir; 10 bin tonluk Trabzon; 60 bin tonluk Ankara; 60 bin tonluk Konya Horozlu,
100 bin tonluk Mersin; 20 bin tonluk Tekirdağ ve 60 bin tonluk İskenderun depoları olmak üzere toplamda 364 bin
tonluk depoları da inşa hâlinde olup hizmete açılmayı beklemekteydi. Bu rakama 490 bin tonluk çelik silolar da ilave
edildiğinde kapalı depo tonajı yaklaşık 1,9 milyon ton kapasiteye ulaşmış olacaktı. Ayrıca yine 2x2 bin tonluk Ceyhan
Kargir ambarının götürücü kanal ve elevatör çukuru inşaatı ile Çerikli Kargir ambarların götürücü kanal ve cidar tak-
viyesi yeniden ele alındı.945

944 TMO Dergisi, Ekim 1958, Sayı 43
945 Yurtoğlu, a.g.e., s.183.

274 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Depo Çeşidi 1950 Kapasite 1955 Kapasite
(Ton) (Ton)
Beton silo 49.000 83.000
Beton ambar 19.000 19.000
Kargir ambar 197.000 200.000
Ahşap ambar 23.000 28.000
Ahşap hangar 23.000 23.000
Çelik hangar 19.000 552.000
Çelik Kuleler 430.000 95.000
Toplam 760.000 1.000.000

Tablo 78 : 1950 ve 1955 Yıllarında Karşılaştırmalı Olarak Ofis Elinde Bulunan
Depoların Çeşitleri ve Kapasiteleri946

20 bin tonluk Tekirdağ silosu mekanik tesisatı Simon Kredisi ile temin edildi. İnşaat yerli müteahhitlerle yapılacak
olup projeleri hazırlanmaktaydı. 10 bin tonluk Trabzon Silosu 07.05.1952 tarihinde ihale edildi. 01.06.1956 tarihinde
tamamlanması planlandı. Tesisat montajı 01.12.1956’da bitirilerek işletmeye açılacağı düşünülmekteydi.

Depolar Adet Kapasite
(Ton)
İnşaatı bitmiş olanlar
102.900
Betonarme ve ahşap silolar 17 4.000

Çelik silolar 1 19.000
201.780
Betonarme ambarlar 10
28.000
Kâgir ambarlar 126 14.000

Ahşap ambarlar 41 9.000
25.000
Ahşap hangarlar 14 72.000
455.000
Salaşlar 6 95.220
1.025.900
Eski tip çelik hangarlar 10
304.000
Fransız tipi çelik hangarlar 29 790.000
1.094.000
Portatif çelik hangarlar 355

90 ar tonluk çelik tanklar 1.058

Toplam 1.667

İnşa hâlinde ve inşası kararlaştırılmış olanlar

Betonarme silolar 7

Çelik silolar 70

Toplam 77

Tablo 79 : 1955 Yılı Sonunda Ofis Depoları ve Kapasiteleri947

946 BCA, 030 01 00 00, 98 606 8.
947 TMO, 1955 Onsekizinci Hesap Devresi..., s.42.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 275

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Tablo’da da görüldüğü üzere 1955 yılı itibarıyla TMO’nun toplamda 1.025.900 ton kapasitesine 1.667 adet depo-
su bulunmaktaydı. İdare Meclisinin 11.05.1955 tarihinde aldığı 16/512 sayılı Kararına istinaden Çelik Silolar Müdürlü-
ğü kuruldu ve 01.06.1955 tarihinde faaliyete geçti.

Columbian Silosu
Ofis ihtiyacı olan bazı malzemeleri dış piyasadan kredili olarak temin etti. 1957 yılında ICA ve Maliye tahsisleri ile
Ankara silosu için yeraltı kablosu ve trafo istasyonu, dizel santral işleri için 700 bin TL tutarında malzeme sipariş edildi.
ICA’dan alınan kredi ile çuval, pnömatik ve baskül yedekleri ithal edildi. Ayrıca 6 milyon İngiliz Sterlini tutarında Simon,
6.050 bin dolarlık Columbian ve Dünya Kalkınma Bankasından alınan kredilerle silo inşaat ve tesisat malzemesinin
ithalatı devam ettirildi ve çelik siloların ihtiyacı için gerekli malzemeler Raymond Concrete Pile firması namına verilen
ICA tahsisleri ile satın alındı.948
Bu dönemde yaptırılması düşünülen silolar içerisinde en büyük olanlar, Mersin (100 bin), Güvercinlik (60 bin),
Haydarpaşa (34.500 ve 20 bin), İskenderun (20 bin), Ankara (7.500), Konya (8 bin), Diyarbakır (16 bin) tondur. 100
bin tonluk Mersin Silosu’nun inşa edileceği arsa denizden kazanılacaktı. Mersin Silosu İngiliz Simon Handling Engine-
ers Şirketine ihale edildi. Şirketle 18 Aralık 1956 tarihinde Mersin Silosu projesinin makinelerini ve üst yapısını tasvip
eden bir protokol yapıldı. Ancak silo için gerekli kazık çakma konusunda daha fazla araştırma yapılması gerekli oldu.
Kazık işleminin doğru yapılmaması silonun ve makinelerinin doğru çalışmamasına sebebiyet vereceğinden bu iş için
Avrupa’da toprak mekaniği üzerinde önde gelen Kopenhang’dan Prof. Brinch-Hansen ve Londra’dan Prof. Skempton
görevlendirilerek, bu hocalarla Ofis memurlarının müzakere etmeleri sağlandı.949

04/03/1955 Tarihinde Columbian Firmasıyla Sözleşme İmza Töreni

948 TMO, 1957 Yılı Yirminci Hesap Devresi…, s.37-38.
949 Simon Handling Engineers Limitet Şirketinin TMO Genel Müdürlüğüne 11 Ocak 1957 tarihli yazısı.

276 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Ofis ihtiyaç duyduğu uzmanlık hizmetlerini yabancı kişi ve firmalardan da temin etmekteydi. Nitekim üç yıla yakın
bir zamandır TMO’da hububat depolanması, tahmil ve tahliye konularında müşavir olarak çalışan Bross’un hizmet
müddeti M.S.A. kredilerinden ödenmek kaydıyla 31.12.1953 tarihine kadar uzatıldı.950 Bross’un süresi, 1952-1953
programı çerçevesinde alınan 7.155 bin dolarlık 60 adet çelik kule malzemesinin Türkiye’ye gelmesi FAO’dan temin
olunacak, yaklaşık bedelleri 6.306.700 dolar olan malzeme listesinin müzakeresi, kabulü ile alımı, gelen ve gelecek
olan yeni malzemenin kullanılmasında ve diğer çeşitli konularda istifade etmek üzere 1954 yılı sonuna kadar uzatıl-
dı.951

Kurumu iyi tanıyan Amerikalı Mr. Harwey Bross, görevini tamamlayıp Amerika’ya dönmesi münasebetiyle Türkiye
ve TMO’daki çalışmaları hakkında verdiği bir mülakatta Ofis’in beğenilen yönlerini şu şekilde ifade etmekteydi: “TMO,
iş raporlarında, realiteden uzaklaşmadan, iddiasız ve mübalağaya kaçmadan plan, program ve doğru rakamlara da-
yanarak, yaptıklarını ve yapacaklarını açıklamıştır. Ayrıca bu müessesenin, alım ambarlama, sevk ve silolama işlerin-
de kısa bir sürede eski metotlardan yeni metotlara geçmede gösterdiği hız ve başarı iftihar vesilesidir.”952

Harvey Bross’un Veda Kokteyli953
Bu yıllarda Ofis tarafından silo ve ambar yapım politikası belirlenerek, ihtiyaca göre her yıl yeni silo ve ambarlar
yapılmış ve hizmete sokulmuştu. Ofis, yeni depolar inşa ederken bu konuda dünyada meydana gelen yenilikleri de
takip etmekte, yeni çıkan malzemeler ve yeni depolama araçlarını tespit ederek modern depolar yapmaya çalışmak-
taydı. Bu anlamda Ofis kendi alanında modernleşmeyi de sürdürmekteydi.

Haydarpaşa Silosunun açılışında Cumhurbaşkanı Celal Bayar,
Başvekil Adnan Menderes ve Genel Müdür Suat Bolayır.

950 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 30, Toplantı Tarihi: 25.03.1953, Karar No: VII/363.
951 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 9, Toplantı Tarihi: 22.01.1951, Karar No: VI/1316.
952 Ahmet Teksoy, “An Interview With Mr. Bross”, TMO Dergisi, s.8, Yıl: 1, Kasım 1955, s.48.
953 Teksoy, a.g.m., s.45.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 277

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

SİLOLAR HANGARLAR AMBARLAR
Betonarme Ahşap Çelik Beton Kargır Ahşap
BÖLGELER 2 16 Portatif Fransız Eski tip Salaş Çelik Yekûn
Ad. Çelik Tipi Çelik Tank 96
Çelik Ahşap

62 4 6 _ 1 11 3

1 - İstanbul Tonaj * 54.000 10.000 20.000 67.000 10.000 6.000 _ 2.000 10.700 3.500 183.200
Ad. 1 _ 14 1 _ 88
_3 2 67

2 - İzmir Tonaj 20.000 _ _ 4.000 _ 10.000 _ _ 17.080 500 _ 6.030 58.610

Ad. 2 _ 3 16 1 _ 1 1 21 8 _ 156 209

3 - Afyon Tonaj 9.000 _ 30.000 16.000 2.000 _ 1.000 1.500 32.500 4.000 _ 14.040 110.040
Ad. 6 _ 25 29 10 _ 7 2 20 4 _ 70 173

4 - Ankara Tonaj 89.500 _ 202.000 30.000 25.000 _ 7,000 5.000 33.100 2.000 _ 6.300 399.900
Ad. 6 _ 4 22 3 _ 206 282
13 25 3 _

5 - Konya Tonaj 80.400 _ 100.000 47.000 8.000 _ _ 7.500 43.000 4.500 _ 18.540 308.940
21 58 _ 1
4 13 2 _ 19 80

6 - İskenderun Tonaj **120.000 _ _ 84.000 5.000 4.000 _ 23.000 3.500 _ 800 239.500

Ad. 1 9 65 _ 1 2 2 12 5 1 120 218

7 - Samsun Tonaj 4.000 _ 36.000 74.000 _ 4.000 2.000 3.000 17.500 2.500 500 10.800 154.300
Ad. 2 3 36 6 5 . _ 143 195

8 - Erzurum Tonaj 14.000 _ 16.000 36.000 17.000 _ _ 6.000 _ _ 12.070 101.870
Ad. 2 12 71 5 9 1
3 14 117

9 -Diyarbakır Tonaj 9.000 _ 86.000 73.000 10.000 _ _ _ 16.500 500 7.000 1.260 203.260

Ad. 24 1 71 365 29 10 14 10 127 27 4 776 1.458

Toplam Tonaj 399.900 10.000 490.000 431.000 72.000 25.000 14.000 19.000 200.380 21.000 7.500 69.840 1.759.620

Tablo 80 : 1958 Yılında TMO Silo, Depo ve Ambar Kapasiteleri954

(*1960’da hizmete girecek Tekirdağ Silosu. ** 1961’de hizmete girecek Mersin Silosu toplama dahildir.)

Dönemin Hükûmeti TMO’nun faaliyetlerine büyük önem vermekteydi. Gerek Cumhurbaşkanı gerekse Başbakan
ve bakanların silo açılışlarında bulunduklarını görülmektedir. 31.05.1958 tarihinde Haydarpaşa Silosunun açılışında
da aynı şekilde Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başvekil Adnan Menderes, Ticaret Vekili Abdullah Aker de katıldı.
Açılış töreninde Genel Müdür Suat Bolayır da bir konuşma yaptı. Ayrıca İzmir Alsancak silosunun 22.09.1958 tari-
hindeki açılışında yine Adnan Menderes bulunmaktaydı. Genel Müdür Suat Bolayır burada yaptığı konuşmada; 1950
yılında Ofis elinde 429 bin tonluk depo bulunmakta olup bunun sadece 49 bin tonu mekanizedir. 1957 sonunda ise
bu miktar 1,068 bin ton artmak suretiyle 1.497.900 tona yükselmiş bulunmaktaydı. 1958 yılına kadar 1,816 bin ton
hacme ulaşılması hedeflenmiş olup 49 bin ton mekanize kapasiteden de 942 bin tona ulaşılmış olunacaktır. 1958
yılında ulaşılan kapasite 1.636 bin ton olup Hâlen 318 bin tonluk silo inşaat hâlindeydi. Bunun 198 bin tonunun 1958

954 TMO, Toprak Mahsulleri Ofisi 1938-1959, TMO Yayınları, Ankara 1960 (Sayfa Numarası bulunmamaktadır.)

278 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

senesi içinde bitirmeyi programa bağlanacak olup bunlar 60 bin tonluk Ankara Güvercinlik Konya Horozlu silolarının
da olduğunu belirtti.

Yapılan modern depolarla birlikte bu depolarda kullanılan kamyon baskülü, pnömatik, temizleyici, götürücü ci-
hazlar ve vagon iticileri ile hububatın süratli ve ekonomik bir şekilde üreticinin ürününün bekletilmeden alınması, nakil
vasıtalarına da gecikmeden yüklenilmesi mümkün olabilmekteydi. inşaat 1958 yılında tamamlanmış olacaktı.

İzmir Alsancak Limanı Beton ve Columbian Siloları
Alsancak’ta silonun inşa edileceği yer 09.09.1952 tarihinde Bayındırlık Bakanlığı ve Toprak Mahsulleri Ofisi tara-
fından tespit edildi. Sözleşmenin imzalanması için her iki idare birlikte çalışmaktaydı. Nitekim açılışı 1958’de yapılan
Alsancak silosu Alman AHİ B.A.U firması ile İbrahim Yolal firmasına, tesisat kısmı ise Alman MİAĞ firmasına 20
bin tonluk yaptırıldı. Silo 5,5 metre derinlikte radyejeneral temel üzerine 50-20 metre yükseklikte betonarme karkas
olarak inşa edildi. Siloda 30-40 metre yükseklikte 5,10 metre çapında adedi 500 ton hububat alan 36 ana kuyu ve
her biri 100 ton alan 24 ara kuyu ile gazlama, havalandırma tesisleri ile günde 250 ton mal hazırlayan paçal tesisleri
bulunmaktaydı. Bu siloya harcanan inşaat malzemesi ile 2 oda bir salondan oluşan 1.344 daire yapılabilmekteydi. Bu
dönemde silo ve depo yapımının yanı sıra hububatın süratli ve ekonomik bir şekilde manipüle edilebilmesi için 145
adet 10 ton ile 100 ton arasına değişen araba baskülü, 56 adet 24 ve 150 saat/ kapasiteli pnömatik, 62 adet temiz-
leme ve tartı cihazı, 750 adet auger (hububatı götürücü alet) alındı. Böylece bir taraftan depoların modernleştirilmesi
sağlanırken diğer taraftan da hububatın hızlı bir şekilde nakliyesi, depolanması, yüklenmesi gibi işlemlerinin modern
araç ve gereçlerle yapılması sağlandı. Bu şekilde 1950’den bu yana silolardan ayrı olarak temin edilmiş olan bu cihaz-
lar; yükleme boşaltma kapasiteleri düşük olması sebebiyle Türk limanlarına yanaşamayan gemilerden de boşaltma/
yükleme yapabilme imkânı oldu.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 279

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Tekirdağ’da Traktörle Gelen Ürünün Tartımı
Amerikan yardım Heyeti Orta Şark müşaviri Harvey Bross, Ankara’daki Amerikan Yardım Heyeti Reisliğine 16
Aralık 1957’de vermiş olduğu raporun sonuç bölümünde şöyle demekteydi:
“Ofis’in 5 sene evvelki depolama imkânları çok az idi ve teçhizatı da yoktu. Bütün hububat, müteahhitler vasıtasile
çuvallarla maniple ve nakledilirdi. Mühim miktarda artan depolama kapasitesi, hali hazır kolaylıkları ve manipülasyon
malzemesi ile mukayese edilecek olursa, manipülasyon ve nakliyede dökme metoda intikal; Toprak Ofis’in kendi
personeli ile kendi hububatını manipüle etmesi 5 senelik bir mucize olarak tavsif edilmelidir. Çok eski metotlar ve
adetler modern olanlara inkilâp etmiştir. Amerika ilerleme hususunda yardım etti ve Türkiye de bunu iyi bir şekilde
tatbik etti.”955

1959 Yılında Ofis Elinde Bulunan Siloların Çeşitlerine Göre Türkiye’ye Dağılımı956
1959 yılında Ofis elinde 17 adet betonarme silo bulunmakta olup bunların toplam tonajı 246.296 ton idi. Çelik silo
ise 438 bin ton olup sayısı 67 idi. Çelik hangar sayısı 438 olup, bunların kapasitesi 529 bin tona ulaştı. Kargir ambar
6 olup, 8.750 ton, ahşap hangarlar 3 tanedir. Bunlar da 5 bin ton kapasitededir. Bunların yanı sıra memleketin birçok

955 TMO Dergisi, Suat Bolayır’ın Konuşması, 1 Temmuz 1958, Sene 4, Sayı 40, s.7.
956 TMO, Toprak Mahsulleri Ofisi 1938-1959, TMO Yayınları, Ankara 1960 (Sayfa numarası bulunmamaktadır.)

280 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

yerinde sayısı 25 olan yardımcı muhafaza tesisi bulunmaktaydı. 5 adet kârgir yangın tulumbası, 2 adet kârgir atölye
binası vardı.957

Tesisin Türü Makineli Makinesiz Toplam
I-Silolar Adet
Betonarme silolar Adet Ton Adet Ton 22 Ton
Ahşap depo 376.900
Çelik silolar 22 376.900 -- 1 10.000
Toplam 70 488.000
II. Kargir depolar 1 10.000 -- 93 874.900
Betonarme ambarlar
Kargir ambarlar 70 488.000 --
Toplam
III. Ahşap depolar 93 874.900 --
Ahşap ambarlar
Ahşap hangarlar 1 2.000 9 17.000 10 19.000
Salaşlar 125 205.080
Toplam 5 10.000 120 195.080 135 224.080
IV. Çelik depolar
Eski tip çelik hangar 6 12.000 129 212.080
Fransız tipi çelik hangar
P. Çelik hangar - - 22 16.500 22 16.500
Toplam - - 11 11.000 11 11.000
Çelik tanklar - - 1 2.000 1 2.000
Genel Toplam - - 34 29.500 34 29.500

1 4.000 8 12.000 9 16.000
29 72.000
8 23.000 21 49.000 355 455.000
393 543.000
- - 355 455.000 720 64.800
1.375 1.736.280
9 27.000 384 516.000

- - 720 64.800

108 913.900 1.267 822.380

Tablo 81 : 1963 Yılında Ofis Bünyesinde Bulunan Silo, Ahşap-Kârgir-Çelik Siloların Tiplerine Göre Tonajları958

Ofis zaman zaman mevcut depo, ambar ve silolarını bilirkişilere incelettirerek bunlarla ilgili işlemler, bunların
akıbetleri konusunda yapılması gerekenleri belirlemekteydi. Nitekim 1961 yılında halka duvarları briketle inşa ettirilen
ve briketleri sağlam olduğu belirlenen Kuluköy, Meydan, Pınarbaşı, Cihanbeyli, Kadınhan, Ilgın, Akşehir, Diyarbakır,
Akçakale, Ceylanpınar çelik silolarının durumlarının İTÜ Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa İnan başkanlığında kuru-
lacak bir heyete incelettirilmesi kararlaştırıldı ve heyet, yapılan program dâhilînde işyerlerinde gerekli incelemelerde
bulundu.959

957 BCA, 030 01 00 00, 612 3 18-39.
958 TMO, 1963 Yılı ve 25. İnci Hesap Devresine…, s.54.
959 TMO, 1961 Yılı ve 23. Hesap Devresine…, s.28.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 281

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

1955 yılında Kaman’da İnşa Edilmiş Olan Ahşap Ambar960
Bu mevcut depolar bilirkişiler tarafından kontrol ettirilerek yapılması gerekli işler tespit edilmekteydi. Nitekim 1964
yılında dış duvarları briketle inşa edilmiş olan 10 işyeri profesörler heyeti tarafından incelendi. Heyetin verdiği rapor
çerçevesinde tam kapasite çalışmaları halinde takviye edilmesi veya mevcut durumlarına göre %60-50 noksanı ile
tahmil yapılmak suretiyle kullanılması hususu vurgulandı. Bu çerçevede Kadınhan silosunun takviye edilmesi Kulu,
Akşehir, Meydan, Pınarbaşı, Diyarbakır, Ceylanpınar silolarının %60, Cihanbeyli, Ilgın, Akçakale silolarının %50 ka-
pasite ile şimdilik kullanılması neticesine varıldı. 1963 yılı inşaat mevsiminde Kadınhan çelik silosunun takviyesinin
sağlanması kararlaştırıldı.961
Yukarıdaki tabloda görüleceği üzere TMO’nun 1963 yılında sahip olduğu mekanize 108 adet silo ve depo, tüm
depo miktarının yarısına ulaşmıştı. Ofis’in 1939’daki depo durumunun artık kat kat üstüne çıkmıştı.

960 Bu ambar 1970’li yılların ilk yarısında söküldü. Alınan hububat bundan sonra Ajans’ın hemen yanındaki boş arazide açığa depolandı.
Çok sonraki yıllarda da çelik silolar inşa edildi. TMO’nun bu satırların yazarının hayatında çocukluğundan itibaren önemli bir yeri ve hatıraları
bulunmaktadır. Yukarıda fotoğrafı görülen bu ambarın çevresi yazarın yıllar boyu oyun alanı olmuştu. Ambarın her iki yanında bulunan boş alan
büyük bir mahallenin çok sayıdaki çocuk ve gençlerinin eğlenme, oynama ve toplanma alanı oldu. Ambar söküldükten sonra daha da büyük bir
çocuk merkezi oldu. Önündeki boş arazi futbol sahası olarak kullanılmakla birlikte, ambardan kalan beton zemin ise çocukların bilye oynadığı,
tornet isimli el yapımı arabacıkların ve bisikletlerin sürüldüğü, el yapımı topaçların döndürüldüğü bir yer oldu. Yazar çocukluktan çıkıp delikanlılığa
erdiği 1980’li yıllarda bu defa Ofis’le bir başka şekilde temas etti. Artık tarladan hasat edilen hububatı direkt olarak traktörle Ofis’e teslim etme
görevini yüklendi. Bu yıllarda hububat örneğinin alınması, fiyat tespiti, arkasından hububatın depolanma merkezine götürülmesi gibi işler bazen
günleri bulmakta ve üretici Ofis’le sürekli temas halinde olmak durumundaydı. Ofis, üreticinin hayatında bu şekilde senede belki bir iki ay etkili
olan bir kurumdu. Kış aylarında da Ofis bu defa ucuz pirincin satın alındığı yerdi. 1987 yılında cereyan eden mercimek krizinde de aynı şekilde
Ofis kapısında günlerce beklemek durumunda kalınmış, zaten fiyatı dibe vurmuş olan mercimeğin bitlenmesini önlemek adına bir an önce Ofis’e
teslim etmek durumu ortaya çıkmıştı. Netice olarak Ofis, yazar örneğinde bu ülkede yaşayan birçok insanın hayatında yeri ve izleri olan tarihi bir
kurumdur.

961 TMO, 1964 Yılı ve 26. Hesap Devresine…, s.29.

282 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

İzmir Alsancak Silo ve Bölge Binası (1969)

Ofis’in diğer faaliyetlerinin yanı sıra daima bir depo, işyeri planlama ve inşası söz konusu oldu. Nitekim 1965 yı-
lında İzmir Alsancak’ta yaptırılacak TMO Bölge Müdürlüğü binası ve çelik silo için zemin incelemeleri yapıldı. 1960’lı
yıllarda silo, depo ve ambar inşası konusunda büyük bir hamlenin olmadığı görülmektedir. Bir önceki dönem yapılan
hamle bir dönem için Ofis ihtiyacını görecek nitelik ve kapasitedeydi. Bu dönemde Haydarpaşa 20 bin tonluk ek silosu,
İzmir Alsancak 12 bin tonluk depo dışında büyük silo ve depo inşası söz konusu olmadı. 20 bin tonluk Tekirdağ silosu
montaj, etüd ve projesi hazırlandıktan sonra 1970 yılında tamamlandı ve hizmete alındı. 20 bin tonluk beton silonun
ve Ankara’da Genel Müdürlük binası arkasındaki arsasında yapılacak eğitim merkezi binası ile Genel Müdürlük hiz-
met binası bilgi ve projeler hazırlanarak Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Müsteşarlığına sunuldu. Planlı dönemde
bütün yatırımlar DPT Müsteşarlığından izin alınarak yapılabilmekteydi.962

TMO, 1968 yılı sonu itibarıyla 1.213 parçada 1.705.220 tonluk depo imkânına sahipti. Bunun 91 adedi 883.200
ton muhafaza gücünde çeşitli silolar, 1122 adedi 842.020 ton muhafaza kapasitesinde çeşitli vasıfta ambar ve han-
garlardı. Kira ile tutulanlar, yıl sonu itibarıyla, 43 parçada 31.693 ton kadardı. O yıl çeşitli hububat alımları 583.019
tondu. Geçen yıldan devreden 886.559 ton çeşitli hububat ile 1968 yılında kaydedilen umumî harekete tâbi hububat
toplamı 2.493 bin ton dolaylarındaydı. Bu hareketin 1.652 bin tonu, 883 bin ton muhafaza hacmindeki silolarda 707
bin tonu 874 bin ton saklama hacmindeki depolarda, 134 bin tonu açık yığınlarda gerçekleştiğini göstermektedir.963

962 TMO, 1966 Yılı ve 28. Hesap Devresine…, s.30.
963 TMO, 1968 Yılı Raporu, s.9.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 283

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Açık Yığın Depolama

Teknolojik gelişmelerin yanı sıra iklim şartlarının da ekilişler için son derece elverişli geçmesi sonucunda 1971
yılındaki hububat üretimi büyük bir seviyeye ulaştı. Hububat üretimi için altın yıl oldu. O günkü şartlarda Ofis’in toplam-
da 1.736 bin tonluk bir depolama kapasitesi bulunmaktaydı. Bu miktar dışında kalan buğday iklim şartları uygun olan
bölgelerde tekniğine uygun bir tarzda açık yığın şekilde depolandı. O yıl 2,5 milyon gibi oldukça yüksek bir hububat
stokuna ulaşıldı. Bu durum bugüne kadar yapılan kapalı depolamanın yetersiz olduğunu göstermekteydi.

1972 yılı içerisinde depolarda ve açıkta hareket gören ürün miktarı şöyledir:

Depo Çeşitleri Kapasite 1971’den 1972’de 1972’de 1973 Yılına Devir
(Ton) Devreden Giren Çıkan Eden
Silolar Ürün Miktarı Ürün Miktarı
Yatay Depolar Ürün Miktarı (Ton) Ürün Miktarı
Kiralık Depolar (Ton) (Ton) (ton)
Açıkta Yığınlar
Toplam 884.700 746.033 1.790.535 1.947.998 588.570
795.420 527.381 693.223 764.152 456.452
247.663 200.799 256.663
96.244 823.255 747.990 40.380
- 836.316 911.581
1.927.783 2.205.974 3.507.812 3.716.803 1.996.983

Tablo 82 : 1972 Yılı İçinde TMO’nun Depo Hareketleri964

964 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.19.

284 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

1972 yılı sonu itibarıyla 2.098.524 ton emtia stokunun depolama şekilleri aşağıda gösterilmiştir:

Açık Açık Yığında Depolanan Ürünlerin Dağılımı
Yığında
Bölge Adı Kapalı Topraklı Polietilen Muşambalı Genel Toplam
Depoda Ürün Samanlı Topraklı Ürün Miktarı (Ton)
İstanbul Ürün Miktarı Miktarı Ürün Miktarı 210.203
İzmir (Ton) Ürün (Ton)
Afyon (Ton) Miktarı (Ton)
Ankara (Ton)
Konya 127.059
İskenderun 39.144 83.144 55.006 27.796 342
Samsun 67.585
Erzurum 0 0 0 0 39.144
Diyarbakır 248.663
Toplam 234.292 33.448 33.025 0 423 101.033
176.852
295.796 6.520 286.416 2.860 544.459
50.794
49.719 294.026 220.420 73.556 50 528.318
173.728
1.167.836 80.919 2.404 0 78.515 257.771

3.390 1.315 2.075 0 54.184

9.552 9.552 0 0 59.271

130.413 0 92.818 37.595 304.141

930.688 328.242 482.661 119.785 2.098.524

Tablo 83 : 1972 Yılında TMO’nun Kapalı Depo, Açıkta Topraklı, Samanlı Ve Muşambalı Saklama Durumu965

1972 yılından 1973 yılına 2 milyon tonun üzerinde stok devretmesi Ofis elinde bulunan kapalı depoların büyük
çoğunluğunun dolmasına yol açtı. Bu sebeple hububatın alınıp masraf yapmaktansa Mersin ve İskenderun işyerleri
nakliye ücreti ödenerek bu işyerleri arasında hububat nakliyesi yapıldı.966

Ürün Çeşitleri 1971 Stok 1972 Stok Stok Fark
(Ton) (Ton) (Ton)
Buğday 1.993.856 1.877.381 -116.475
(Rezerv stoku) 78.083 92.016 13.933
Arpa 167.189 75.095 -92.094
Çavdar 65.001 51.870 -13.131
Yulaf 2.001 259 -1.742
Mısır
Çeltik 19.377 383 -18.994
Pirinç 3.535 2.551 -984
Un 2.681 2.410 -271
Yan Ürün(Tali Hasılat) 357 252
Toplam 609
2.332.080 2.102.574 -229.506

Tablo 84 : 1971-1972 Yıllarında Türlerine Göre Ofis Stok967

965 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.22.
966 TMO, 1974 Yılı ve 36. Hesap Devresine..., s.16
967 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.15.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 285

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Ofis, elindeki hali hazır depo kapasitesinin Türkiye’nin o günkü ve gelecekteki zirai üretiminin artma ihtimalini de
göz önüne alarak en ideal reel ve en ekonomik şekilde takviye ve düzenleme işlemlerinin yürütülmesi “Depolama
Master Planı” hazırlanması için çalışmalara başladı. 1973 yılında 896.200 ton (dikey), 799.450 ton (yatay), 107.666
ton kiralık depo bulunmaktaydı. 1972 yılından 1973 yılına 1.862.662 ton hububat devretmiş, 3.094.339 ton hububat
ise depolardan çıkış yapmıştı. Üretim ve TMO’nun alımlarının artışını işaret eden bu göstergeler, Ofis’in yeni bir de-
polama planlaması ihtiyacını getirdi.968

1975 yılında Ofis’in en uygun depo kapasitesini belirlemek amacıyla yürütülen Depolama Master Planı’nın birinci
kısmı tamamlanarak, nisan ayı başında FAO’nun sağladığı teknik iki uzmanın katılması ile planın ikinci kısmı ile ilgili
gerekli düzeltmeleri yapıldı. Bu iş için gerekli olan Ticaret Bakanlığında mevcut 135/370 tip bilgisayarın 100 bin lira
karşılığında kullanılması kararlaştırıldı.969 1972-1976 yılları arasında altyapısı oluşturulan Depolama Master Planı 1,7
milyon tonluk yeni depolama tesislerinin inşasını Ofis Fen İşleri Müdürlüğü takip etmekteydi. Aslında 1974 yılında
fiilen başlamış olan Depolama Master Planı’nın ilk kısmı 1975 yılında tamamlandı uzun devredeki optimum depo
kapasitesi970 1975 yılında İstanbul ve İskenderun’da yeni olmak üzere toplamda 16 bin tonluk depo hizmete alındı.971

Bölge Adı İşyeri Adı Kapasite (Ton)

İstanbul Keşan 3.000
İstanbul İpsala 3.000
İstanbul Çorlu 3.000
İstanbul Hayrabolu 2.000
İstanbul Lüleburgaz 1.000
İstanbul Malkara 1.000
İskenderun Kadirli 3.000
Toplam 16.000

Tablo 85 : 1975 Yılında Bitirilen Yeni Depolar ve Kapasiteleri972

Depolama Master Planının öngördüğü en uygun depo kapasitesi tamamlanıncaya kadar açıkta hububat muha-
fazası bir zorunluluktu. Bu bakımdan açıkta hububat muhafaza şekillerinden teknik ve ekonomik yönden en yararlı
olanını tespiti amacıyla Ofis’e ait 11 iş yerinde (her iş yerinde 4 tip) deneme yığınları tesis edilerek bunlarla ilgili bir
ara rapor tanzim edildi ve makama takdim edildi.

Bölge Adı Kapalı Depo (Ton) Polyetilenli-Açık Samanlı Açık Genel Toplam
Yığın Yığın (Ton)
İstanbul 82.947 (Ton) (Ton)
İzmir 64.9O4 447.617 0 530.564
Afyon 67.403 171 32.302 32.473
Ankara 150.637 160.974 1.377
Konya 227.592 304.026 0 229.754
İskenderun 178.131 453.097 0 454.663
Samsun 58.242 36.500 156.531 680.689
Erzurum 74.127 1.657 0 371.162
Diyarbakır 151.107 26.199 4.559
Toplam 1.055.090 360.556 30.115 59.899
1.790.797 224.884 104.885
541.778
3.070.771

Tablo 86 : 1975 Yılında Ofis Elinde Bulunan Depo ve Stok Durumu973

968 TMO, 1974 Yılı ve 36. Hesap Devresine..., s.16.
969 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 678, Toplantı Tarihi: 20.03.1975, Karar No: 8339/13.
970 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.81.
971 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.17.
972 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.17.
973 Ayrıca 40.363 ton pirinç ve 6.230 ton çeltik bulunmaktaydı. TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.22.

286 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Ofis artık kapasite değerlendirmesi amacıyla boş kalan depolarını zaman zaman kiraya da vermekteydi. Alttaki
tablo, 1975 yılında kiraya verilen depolar ve alınan bedelleri göstermektedir:

Bölge adı Kiraya Verilen Alınan Kira Ortalama
Depo Bedeli Kira Geliri
İstanbul (Ton) (TL) (TL/Ton)
İzmir 2.500 102.000,00
Afyon 8.500 116.900,00 40,80
Ankara 3.000 9.604,80 13,75
Konya 3.300 5.471,00
İskenderun — - 3,20
Samsun 18.000 97.375,78 1,66
Erzurum 3.000 49.205,00
Diyarbakır 1.090 2.496,30 -
Toplam 23.500 225.050,00 5,41
62.890 608.102,88 16,40
2,29
9,58
9,67

Tablo 87 : 1975 Yılında Kiraya Verilen Depoların Bölge Müdürlüklerine Dağılımı

Depolama Master Planı çerçevesinde 1977 yılından itibaren 1,7 milyon ton olarak planlanan mekanik depo in-
şasının 1985 yılına kadar 5 milyon tona ulaştırılması hedeflenmekteydi. İstanbul, İskenderun ve Diyarbakır bölgeleri
işyerleri için 10 bin ve 20 bin tonluk mekanize yatay depoların yapılması kararlaştırıldı.974 Aynı yıl içerisinde Master
Plan gereğince Diyarbakır Bölgesi’nde yaptırılan 100 bin tonluk depo inşaatlarının 160 bin tona çıkarılmasına karar
verildi.975

Depolama Master Planı çerçevesinde birinci öncelikte yer alan ve müteahhitlere ihaleleri yapılan 530 bin tonluk
mekanize yatay depoların inşaatları 1978 yılında hâlen devam etmekteydi. Bundan sonra yapılacak depoların finans-
manını Dünya Bankası tarafından karşılanabilmesi için gerekli uluslararası şartnameler hazırlandı. Dünya Bankası
heyeti ile yapılan görüşmeler çerçevesinde depo dağılımı, tipi ve dizaynı konularında da çalışmalar yapılmaktaydı.
Dünya Bankası finansmanı ile kurulması öngörülen Tekirdağ, Derince ve İskenderun silo kapasitelerinin belirlenmesi-
ne dair etüd tamamlanandı. 1979 yılında Dünya Bankası ile Ofis arasında imzalanan İkraz Anlaşması, projenin müşa-
virlik hizmetlerini yürütecek firma seçiminde ortaya çıkan ihtilaflar sebebiyle 1982 yılına kadar fiilen başlatılamadı.976

974 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 43, Toplantı Tarihi: 12.05.1977, Karar No: 252/8.
975 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 91, Toplantı Tarihi: 03.11.1977, Karar No: 513/13.
976 TMO, 1978 yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.61.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 287

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Helezon Konveyörler İle Gemi Yükleme
Ofis hizmetlerinin kökleşmesi, yaygınlaşması ile satın alınan buğdayın tekniğine uygun olarak depolanması, ko-
runması ve ihtiyaç fazlası hububatın da hızlı bir şekilde ihraç edilebilmesi için yeni depolama tesisleri ve bunların yanı
sıra yeni tahmil-tahliye cihazları ile donatılması ihtiyacı doğdu. Bu sebeple Dünya Bankası ile Marshall kredilerinden
yararlanmak suretiyle sabit tesis olarak 1978 yılında 23 adet 396 bin tonluk beton silo, 71 adet 490.700 tonluk çelik
silo, 1 adet 4.500 tonluk ahşap silo, 1 adet İngiliz tipi çelik silo, 100 adet 100 bin tonluk Butler tipi çelik depo, 298 adet
352 bin tonluk Quanset tipi depo, 35 adet 60.050 tonluk MKE tipi çelik depo, 31 adet 2.790 tonluk çelik tank; 20 adet
40 tonluk, 167 adet 30 tonluk, 54 adet 20 tonluk olmak üzere toplamda 241 adet, vasıta baskülü alındı. Ayrıca tahmil
tahliyede kolaylık sağlayan ve seyyar cihaz mahiyetinde; 20 adet Neuero, 8 adet Vacuvatör, 24 adet Simon, 5 adet
Leyland ve 10 adet Hartman marka toplamda 59 adet pnömatik; 1.316 adet benzin motorlu, 260 adet elektrik motorlu
toplamda 1.576 adet elevatör ile hububatın tartı işleminde kullanılan 1.683 adet tartı cihazının temini sağlandı.977

Butler Tipi Çelik Silo

977 Toprak Mahsulleri Ofisi, 40. Hizmet Yılı 1938-1978, s.76.

288 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

1970’lerin başlarında 2 milyon ton olarak gerçekleşen stok miktarı 1979 yılında 2,7 milyon tona ulaşmıştı.

Bölge Adı Kapalı Polietilenli Muşamba Açıkta Kapalı Pirinç
Depoda Topraklı (Ton) Yekun Depo ve Stoku
İstanbul Yığın Açıktan (Ton)
İzmir (Ton) (Ton) Stok (Ton)
Afyon 693
Ankara 55.954 29.376 - 29.376 85.330 -
Konya 20.471 584 1.701 2.285 22.756 -
İskenderun 19.817 127.396
Samsun 136.722 107.579 - 107.579 586.624 26
Erzurum 122.584 449.902 - 449.902 607.865 -
Diyarbakır 128.830 485.281 - 485.281 254.709
27.192 125.879 11.145 118
- 98.687 - 16.032 49
14.614 11.145 912 11.145 317.444 -
50.452 9.584 1.418 -
506
257.408 266.992

Tablo 88 : 1980 yılında TMO’nun Bölgelere Göre Gerçekleştirdiği Hububat Stoku978

TMO Deposu Önünde Kağnılar

1980 yılında Depolama Master Planı Ofis ve Dünya Bankası arasında yeniden revize edilerek 860 bin tonluk 36
adet betonarme dikey kara silosu ve inşaatı ve donatılması, Tekirdağ ve İstanbul’a sırasıyla 30 bin ve 20 bin tonluk
depolama kapasiteli tahıl tipi liman silolarının inşaatı ve donatılması, Haydarpaşa ve İzmir liman silolarından kamyon
kabul ve boşaltma imkânlarının temini ve tesisleri yapılması planlandı. Aynı zamanda bu işyerlerinde çalışacak per-
sonelin eğitimi de öngörüldü. Bu anlaşma çerçevesinde TMO’nun bilgisayar ve haberleşme sisteminin daha üst sevi-
yeye çıkarılması, ileri sistem bilgisayarların montaj ve uyum çalışmaları yapılacaktır. Bütün bu işler için yurt dışından
müşavirlik hizmeti alınması için şartname hazırlandı.979

978 TMO, 1980 Yılı ve 43. Hesap Dönemine…, s.38.
979 TMO, 1980 Yılı ve 43. Hesap Dönemine…, s.76.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 289

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

1981 yılında bilgisayar sisteminin kurulması için müşavirlik hizmetleri konusunda IBM firması ile mühendislik
hizmetleri için de Üniversal Engineering Corporation firması ile bir sözleşme yapıldı. Depolama Master Planı’nın
%61,20’si tamamlanmıştı.980 1981 yılındaki proje tutarı 4 milyar olup, projenin süresi ise 1977-1982 arası olarak be-
lirlenmişti.981

İşyeri Mekanize Yatay Depo İnşaatları Tamamlanma Oranı (%)
Diyarbakır Kapasitesi (Bin Ton) 100
Ceylanpınar 40 100
Urfa 20 100
Mardin 30 100
Batman 10 100
Viranşehir 20 100
İmamoğlu 20 100
Yenice 10 100
Misis 20 100
Doğankent 20 100
Çukurköprü 10 100
Adıyaman 20 100
Kahta 20 100
İhsaniye 10 100
Işıklar 20 70 inşaat devam ediyor
Kırmıt 20 95 inşaat devam ediyor
Gaziantep 10 85 inşaat devam ediyor
Besni 10 97 inşaat devam ediyor
Muratlı 10 100 hizmete açılmıştır
Saray 40 60 inşaat devam ediyor
Hayrabolu 20 98 inşaat devam ediyor
Silivri 20 40 inşaat devam ediyor
Edirne 20 50 inşaat devam ediyor
Malkara 20 100
İpsala 20 20 inşaat devam ediyor
Keşan 20 50 inşaat devam ediyor
Uzunköprü 20 90 inşaat devam ediyor
10

Tablo 89 : 1975 Yılında Başlayan Depolama Master Planı’nda Yer Alan
Mekanize Ufki Depo İnşaatlarının 1981 Yılındaki Durumu982

1982 yılında 3.599.080 ton hububat. Haşhaş, un ve kepek gibi mamullerin de eklenmesiyle miktar 3.682.065 tona
yükseldi.983 1982 yılında Ofis, tüm bölgeler itibarıyla 504 bin ton silo, 330 bin ton yatay depo ve 2.353 bin ton da açık
stok hâlinde depolama yapmıştı.984 Açık depolamada 1982 yılı itibarıyla 1 tonun masrafı 6,01 iken örneğin kiralama
ile tutulan depolarda bir tonun maliyeti 97.90 liraya kadar yükselmekteydi. Bu durum Ofis’in yeni depolar yapmasını
da zorunlu hâle getirmekteydi. 1982-1983 kampanya döneminde ofis, 552.620 ton kapalı, 777.661 ton açıkta olmak

980 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine..., s.89.
981 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine..., s.87-88.
982 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine..., s.97, 98.
983 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.40-41.
984 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.45.

290 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

üzere 1.330.281 ton hububat, 30.699 ton pirinç, 7.579 ton çeltik stoku ile girdi. 1983’te hububat alımlarının olması
depoların yetersizliği nedeniyle alımların 2.449.107 tonu açığa depolandı.985

Depo Türleri Kapasite
Dikey Depo (Ton)
892.100

Yatay Depolar 996.170

Mekanik Tertibatlı Depolar 400.000

Toplam 2.288.270

Tablo 90 : 1982 Yılında TMO Elinde Bulunan Silo, Ambar ve Depolar986

1982 yılında İstanbul, Diyarbakır ve İskenderun Bölge Müdürlüklerine bağlı 27 işyerinde Depolama Master Pla-
nı’nda yer alan toplam 530 bin tonluk depolama tesislerinden Diyarbakır 140 bin, İskenderun, 160 bin ve Trakya
80 bin ton olmak üzere 380 bin tonluk bölümü tamamlandı. Proje, 1982 yılında Dünya Bankası tarafından bir ara
değerlendirmeye tabi tutarak projede fiziki değişiklikler talep edildi. Hazırlanan rapora göre, proje revizesiyle ortaya
konulan yeni betonarme 910 bin tonluk düşey silo inşaatı projesinin 1 milyon tona çıkarılması önerildi. Bu öneriye göre
200 bin ton betonarme liman silosu, 100 bin ton kara silosu (tüketim bölgelerinde) ve 700 bin ton yatay depo (üretim
bölgelerinde) inşa edilmesi öngörülmekteydi.987 Banka tarafından önerilen fiziki öneriler Hükûmet tarafından da kabul
gördü ve bu çerçevede müşavir firma ile işler tasfiye edildi. Projenin yeni durumuyla ilgili olarak çalışmalar sürdürüldü.
Araziler alınarak zemin etütleri, plankoteler ve yerleşim planları hazırlandı. Avam ve kesin avam projeler tamamlandı.

Samsun Limanı ve Columbian Silosu

TMO tarafından tahıl depolama kapasite ve olanaklarını geliştirmek, tahıl maddelerinin yerli piyasada sürümünü
ve dış satımını daha elverişli şartlar altında gerçekleştirmek amacına yönelik olarak projenin finansman ihtiyacının
bir bölümünü karşılamak üzere, Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankasından 85 Milyon dolar kredi alındı. Bu kredi
ile 1742-TU Projesi revize edilerek 910 bin ton kapasiteli yeni düşey silolar yapılması kararlaştırıldı. Türkiye’nin 36
değişik yerinde inşa edilecek olan siloların 33 adedi 800 bin tonu kara silosu, 3 adedi 110 bin ton liman silosuydu. 2
adedi de mevcut liman silolarının yükleme tesislerinin ıslahı idi. 1982 yılında seçimi yapılan mühendislik ve müşavirlik

985 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.42.
986 TMO Dergisi, Sayı: 40, Yıl 1983, s.8.
987 TMO, 1983 Yılı ve 46. Hesap Dönemine…, s.102.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 291

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

firması tarafından avam ve tatbikat projelerini tamamlayarak zemin etütlerini yaptı ve konunun tetkiki için İstanbul
Teknik Üniversitesi’ne gönderildi, Şubat 1983’te yapılarak onay için Dünya Bankası’na gönderildi.988

1983 Yılı Yatırım Programı’nda yer alan silo projesinin tutarı 42,87 milyon liraydı. Projenin 510 bin tonluk kısmı
tamamlanmıştı. Daha önce başlanılan mekanize ufki depoların inşaatları tamamen bitirildi ve hizmete açıldı. Bunlar
içerisinde Silivri 30 bin, Edirne 20 bin, Işıklar 20 bin, Keşan 20 bin, Saray 20 bin ve İpsala (%80’i bitmiş) 20 bin ton-
du.989 Kredinin diğer kısmı ise tane kurutma makinaları ile inşa edilmekte olan Güvercinlik eğitim binası gibi işlere
harcanacaktı.990

Dönemin Genel Müdürü Ahmet Özgüneş 21-25 Ocak 1985 tarihleri arasında Wahshington’da yapılacak 1742-
TU no’lu Tahıl Depolama Projesi kredisi ile ilgili olarak İkraz ve Proje Anlaşması’nı revize etmek üzere Hazine ve Dış
Ticaret Müsteşarlığına bağlı komisyona dâhil olarak ABD’ye gitti.991

Bu görüşmelerTürkiye’nin tahıl depolama kapasitesini artırmak amacıyla, Dünya Bankası ile Türkiye Cumhuriyeti
Hükûmeti arasında 02 Temmuz 1979 tarihinde imzalanan 1742-TU İkraz Anlaşması; ülkemizin değişen ve gelişen
şartları, üretim miktarı, sübvansiyon, pazarlama vb. konular da dikkate alınarak bir fiziksel değişiklik gerektirdiği kabu-
lüyle revize edildi 29 Mart 1985 tarihinde yeniden imzalandı. Bu anlaşma

- 130 bin ton toplam kapasiteli 4 adet Betonarme Liman Silosu,

- 220 bin ton toplam kapasiteli 17 adet Çelik Silo,

- 310 bin ton toplam kapasiteli 24 adet Yarı Mekanik Yatay Depo,

- 95 bin ton toplam kapasiteli 11 adet Düz Yatay Depo,

olmak üzere toplam 755 bin ton kapasiteli tahıl depolama tesisleri inşa edilmesi programa alındı. Dünya Banka-
sından proje inşaatları için 77,8 milyon çeşitli hizmetler için de 7,2 milyon ABD Doları olmak üzere toplamda 85 milyon
dolarlık kredi sağlandı 21 milyon doları ise milli bütçeden karşılanacaktı. Revize edilen ve Özgüneş tarafından imza
edilen Anlaşma 08.05.1985 tarih ve 85/9460 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla onaylanarak yürürlüğe girdi. Böylece
Proje revize edilerek yeniden uygulamaya sokulmuş oldu. Bunlara ilaveten; mevcut Haydarpaşa (İstanbul) ve Alsan-
cak (İzmir) silolarına karayolundan hububat alım ve yükleme imkânları da ilave edilecektir. Betonarme liman siloları-
nın inşası için öngörülen süre 36 ay olup, tüm inşaatların 1989 yılı sonunda bitirilmesi öngörülmekteydi.992

20 Mayıs-08 Haziran 1985 tarihleri arasında Türkiye’deki hububat işleme altyapısı ile ilgili olarak araştırma yap-
mak ve bunun için TMO depolama tesislerinde inceleme yaparak bunu bir rapor halinde Ofis’e vermek üzere Arne J.
Martinsen görevlendirildi. Hububat depolanması, işlemesi ve nakliyatında dünya çapında tecrübe ve Türkiye hakkında
da iyi bilgiye sahip olduğu bildirilen uzman Arne J. Martinsen’in haziran 1985’de Türkiye’ye gelerek başta mısır üretim
yerlerindeki depolama ve kurutma tesislerini, liman silolarını ve bilahare Trakya’daki depolama imkânlarını Ofis’ten
bir yetkilinin iştiraki ile mahallinde görerek kurutma tesisleri ile depolama kapasitesinin daha verimli çalıştırılması için
neler yapılması gerektiği konusunda yardımcı olmak üzere, masraflarının Ofis tarafından karşılanması kararlaştırıldı.

1742-TU Projesi, Teknik İşler Daire Başkanlığına bağlı bir birim olan Tahıl Depolama Projesi Şube Müdürlüğü
tarafından yürütülecekti. Bu Şube 1985 yılında adı geçen daire başkanlığından ayrılarak Tahıl Depolama Projesi Grup
Başkanlığı adıyla müstakil olarak çalışmaya başladı.993

Hububat depolanması, işlemesi ve nakliyatında dünya çapında tecrübe ve Türkiye hakkında da iyi bilgiye sahip
olduğu bildirilen uzman Arne J. Martinsen’in haziran 1985’de Türkiye’ye gelerek başta mısır üretim yerlerindeki depo-
lama ve kurutma tesislerini, liman silolarını ve bilahare Trakya’daki depolama imkânlarını Ofis’ten bir yetkilinin iştiraki

988 TMO, 1982 Yılı ve 45. Hesap Dönemine…., s.89
989 TMO, 1983 Yılı ve 46. Hesap Dönemine…, s.97.
990 TMO, 1983 Yılı ve 46. Hesap Dönemine…, s.90 vd.
991 BCA, Bakanlar Kurulu Kararı, 17.01.1985 tarih ve 85/9004 sayılı Kararname ve Eki.
992 TMO, 1985 Yılı ve 48. Hesap Dönemi…, s.82.
993 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 73, Toplantı Tarihi: 12.12.1985, Karar No: 638/14. 02 Temmuz 1979
tarihinde imzalanan İkraz Anlaşması 1979 yılında 77,8 milyon doları IBRD (Dünya Kalkınma Bankası) kredisi 82, 2 milyon doları ise Türk lirası
olan ve toplam maliyeti 160 milyon dolar olan yeni düşey silolar 1742-TU tahıl depolama projesi, 31.12.1984 tarihinde tamamlanmak üzere 1979
yılında hazırlanmıştı. Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 34, Toplantı Tarihi: 01.08.1980, Karar No: 478/42; Toprak
Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 51, Toplantı Tarihi: 16.09.1980, Karar No: 570/5.

292 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

ile mahallinde görerek kurutma tesisleri ile depolama kapasitesinin daha verimli çalıştırılması için neler yapılması
gerektiği konusunda yardımcı olmak üzere, masraflarının Ofis tarafından karşılanması kararlaştırıldı.

İşyerleri Kapasite İşyerleri Kapasite
(Ton) (Ton)
Betonarme Liman Siloları Yarı Mekanik Yatay Depolar
Tekirdağ 30.000 Kırşehir 20.000
Bandırma 20.000 Havsa 10.000
İzmir 40.000 Malıköy 10.000
İskenderun 40.000 Sincan 10.000
Toplam 130.000 Karakeçili 20.000
Çelik Silolar Keskin 10.000
Lüleburgaz 10.000 Balışeyh 10.000
Çatalca 10.000 Topaklı 10.000
Kırklareli 10.000 Boğazlıyan 10.000
Maltepe 20.000 Yozgat 10.000
Alpu 10.000 Karapınar 10.000
Burdur 10.000 Çumra 10.000
Polatlı 20.000 Çeltik 10.000
Beylikköprü 10.000 Yunak 20.000
Yahşihan 10.000 Şereflikoçhisar 20.000
Şefaatli 10.000 Aksaray 10.000
Sarayönü 10.000 Kulu 20.000
Şenyurt 10.000 Çeşmelisebil 10.000
Bismil 20.000 Sülüklü 10.000
Sinan 20.000 Yeniceoba 10.000
Samsun 20.000 Cihanbeyli 10.000
Erzurum 10.000 Çınar 20.000
Toplam 210.000 Silvan 10.000
Çifteler 20.000
Toplam 310.000

Tablo 91 : 1986 Yılında Tahıl Projesi Kapsamında İnşa Edilecek Depoların Cins, Yer ve Kapasitesi994

Projenin dış finansman ihtiyacının karşılanması amacıyla Dünya Bankası ile mayıs ayının ilk yarısı içinde Was-
hington Büyükelçiliği Maliye ve Ekonomi Müşaviri Alaeddin T.Yörük başkanlığında Ofis ’ten de bir heyetin katılması
kararlaştırıldı. 795 bin ton kapasiteli Tahıl Depolama Projesi 1742-TU no’lu İkraz Anlaşması’na göre kısmen Dünya
Bankası kredisiyle fiili olarak 1987 yılında 56 yerde başlatıldı. 1988 yılı sonunda çelik silo, düz ve yatay depolar, 1989
yılı sonunda da betonarme liman siloların bitirilmesi planlandı.995

994 TMO, 1986 Yılı 49. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, s.106-107.
995 TMO, 1987 Yılı 50. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, s.122.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 293

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Liman Hububat Yükleme

Düz ve Yarı Mekanik Yatay Depolar ile Samsun dışındaki Çelik Silolar; daha çok iç üretim merkezlerinde hasat
sonu TMO’nun yapacağı tahıl alımlarına cevap verecek şekilde ikişer ayrı kapasitede planlandı.996

Dünya Bankasıyla yapılan anlaşma gereğince; betonarme liman silolarının müşavirlik-mühendislik hizmetleri
Agriconsult AB. (İsveç) firmasına, çelik silolar ve yatay depoların müşavirlik-mühendislik hizmetleri ise Unitek Ltd.ye
ihale edildi ve adı geçen firmalar tarafından hazırlanan projeler üzerinde, TMO Genel Müdürlüğü tarafından gerekli
düzeltmeler yapılarak Dünya Bankasınca da uygun bulundu. Betonarme liman ve çelik silolar için uluslararası olarak,
yarı mekanik ve düz yatay depolar için ise yerli firmalara açık olarak, anahtar teslimi esasına göre ihaleye çıkıldı. Ay-
rıca; Tekirdağ limanında yapılacak betonarme silo için mevcut iskelede TMO’ya yer ayrılamaması nedeniyle, silo yeri
bir miktar kaydırılarak, bunun hizasına TMO’nun imkânlarıyla yeni bir ihraç iskelesi yaptırıldı. Dört tip depolama tesisi
için çıkılan ihaleleri kazanan firmalarla, aşağıda belirtilen meblağlar üzerinden sözleşmeler imzalanmıştır. Tekirdağ
Liman Silosunun temeli ise 23.06.1987 günü atılmıştır.997

Tesis Firma Sözleşme Tarihi Sözleşme Bedeli
Betonarme Liman Laing-Mapa Günal- 7.1.1987 40.825.000 - US $
Siloları Redler Ortak Girişimi 9.1.1987
Çelik Silolar Atilla Doğan- Phenix 7.339.964.575.-TL
Rousies- Mimag Ortak 4.2.1987 105.909.092.- FFr
Yarı Mekanik Yatay Girişimi
Depolar İdil İnş. Tic. AŞ 24.469.359.184- TL
Düz Yatay Depolar 7.912.652.- US$
Doğuş İnş.Tic. AŞ 12.1.1987 5.436.994.181.-TL
1.537.298.- US$

Tablo 92 : Tahıl Depolama Projesi’nde İhaleyi Alan Şirketler, İhale Tarihi ve İhale Bedeli.

996 Proje ile ilgili bilgiler TMO Dergisi, “Modernleşiyoruz” Yıl 17, Sayı 48, Mayıs 1987, s.8-10.
997 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 31, Toplantı Tarihi: 22.06.1987, Karar No:31/329-2

294 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Betonarme Liman Siloları Kapasite Betonarme Liman Siloları Kapasite
(Ton) (Ton)
Tekirdağ 70.000 Yarı Mekanik Yatay Depoları
Bandırma 20.000 Topaklı 10.000
İzmir 40.000 Boğazlıyan 10.000
İskenderun 40.000 Yozgat 10.000
Toplam 170.000 Karapınar 10.000
Çelik Silolar Çumra 10.000
Lüleburgaz 10.000 Çeltik 10.000
Çatalca 10.000 Yunak 20.000
Kırklareli 10.000 Şereflikoçhisar 20.000
Derince 20.000 Aksaray 10.000
Alpu 10.000 Kulu 20.000
Burdur 10.000 Çeşmelisebil 10.000
Polatlı 20.000 Sülüklü 10.000
Beylikköprü 10.000 Yeniceoba 10.000
Yahşihan 10.000 Cihanbeyli 10.000
Şefaatli 10.000 Çınar 20.000
Sarayönü 10.000 Silvan 10.000
Şenyurt 10.000 Çifteler 20.000
Bismil 20.000 Toplam 310.000
Kayseri 20.000 Düz Depolar
Samsun 20.000 Gelibolu 10.000
Erzurum 10.000 Osman Paşa 5.000
Gökçebey 10.000 Ayrancı
Toplam 220.000 Çakmak 10.000
Yarı Mekanik Yatay Depoları Eşmekaya 10.000
Kırşehir 20.000 Kadirli 10.000
Havsa 10.000 Hilvan
Malıköy 10.000 Siverek 5.000
Sincan 10.000 Tepe 10.000
Karakeçili 20.000 Biçer 10.000
Keskin 10.000 Altınekin 10.000
Balışeyh 10.000 Toplam
Genel Toplam (Ton) 5.000
10.000
95.000
795.000

Tablo 93 : Tahıl Depolama Projesi’nin Türleri, İnşa Edileceği Yerler ve Tonajları998

1990 yılında 170 bin ton beton , 210 bin ton çelik silo, 310 bin ton yarı mekanik yatay ve 95 bin ton düz yatay depo
olmak üzere toplam 785 bin ton olarak tamamlandı. Yani proje 10 bin ton eksiğiyle tamamlanmış oldu.

Dünya Bankası uzmanları tarafından proje sonucunda verilen raporda; “Genel koordinasyon, proje icrasının sü-
pervizyonu, müteahhit ve müşavir tarafından getirilen önerilerin incelenmesi ve onayı, sözleşme dokümanları çerçe-
vesinde takibi, zamanlamanın kontrolü, kabul tesislerinin yapılması, ödemelerin takibi ve onaylanması hususunda
üstlendiği önemli yükümlülüklerini sürdürmüştür. Birim bu çabalarından ötürü tebrik edilmeye layık olup misyonumuz
bu kendini adamış kaliteli ve tecrübeli personelin bundan böyle Dünya Bankası kredi kapsamı haricinde icra edilecek
yatırımlarda da son derece önemli görevleri başarı ile yerine getirebileceğinden tamamı ile emindir.” denilmekteydi.

998 TMO, 1988 Yılı 51. Hesap Dönemi Çalışma, Bilanço…, s.145.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 295

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Depo Türleri Adet Kapasite
(Ton)
Liman silosu 11 241.000
Beton silo 17 184.000
Çelik silo 67 472.000
Yarı mekanik depo 53 530.000
Diğer çeşitli depolar 689 932.000
Toplam 837 2.359.000

Tablo 94 : Ofis Elinde Bulunan Depoların Cins, Sayı ve Tonajları

Babaeski Ajansı Maydü, Düz Yatay Depoları ve MKE Tipi Çelik Hangarları
Yukarıda bahsedilen proje dışında artan hububat potansiyeline karşılık depolama kapasitesinin yetersiz kalması
sonucunda üstü pvc örtü ile örtülmesi ve bu örtünün uzun süre kullanılmaya imkân tanıyacak, ısı ölçüm, havalandır-
ma tesisatı ile devamlı kontrol altında tutulması, ayrıca bu tesislerin yüksek kapasiteli mekanik cihazlarla seri olarak
doldurulup boşaltılması sağlayacağı düşünülen maydü depoların yapılması gündeme geldi. 1987 yılında 2,4 milyon
ton civarında depolama tesisi bulunmaktaydı. Toprak altı açık yığınlarda depolanarak kalite ve kıymet kaybının önlen-
mesi amacıyla ABD, Kanada ve Avusturalya’da kullanılan, Oval veya dairesel kesitli olabilen ve 2.500 - 5.000 - 10.000
tonluk veya daha değişik tonajlarda yapılabilen Modern Açık Yığın Depolama Ünitelerinin (MAYDÜ) 89 işyerinde 1
milyon ton olarak yapılması planlandı. 1988 yılında 35 işyerinde 400 bin ton, kalanı ise 1989 yılı içerisinde bitirile-
cekti.999 Bu proje ile Türkiye’nin artan hububat üretimi ve TMO’nun yaptığı alımların sağlıklı bir şekilde depolanması
sağlanmış olacaktı. Önceki projenin bitirilmesiyle birlikte depo kapasitesi bugüne kadar yapılanlar dikkate alındığında
%30’un üzerinde muazzam bir artış sağlanmış olacaktı.

999 TMO, 1988 Yılı 51. Hesap Dönemi…., s.151.

296 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Maydü Hububat Yükleme
Bir taraftan modern depolar yapılırken diğer taraftan daha önceki yıllarda yapılmış olan bir kısım depolar ise
kullanılamaz hâle geldiğinden elden çıkarılmaya başlandı. 1948 yılında Marshall yardımı ile Ofis’e verilen Kayseri,
Afyon, Ankara, Konya, Samsun, Erzurum ve Diyarbakır bölgelerine bağlı işyerlerinde bulunan ancak kapasitelerinin
yetersizliği, sıklıkla arızalanmaları sebebiyle Ofis’in ihtiyaçlarına karşılamayan toplamda 422 adet 90 tonluk çelik tank
bulunmaktaydı. Bilhassa Orta Anadolu’daki küçük ve orta ölçeklikteki çiftliklerinin ihtiyaçlarına cevap verebilecek ka-
pasitede olduklarından bunların 1987 yılında Teknik İşler Dairesi Başkanlığı tarafından belirlenen fiyatlar üzerinden
satılması kararlaştırıldı.1000

Açık Yığın Depolama
31.12.1991 tarihi itibarıyla toplam stok 8.047.764 ton olup, bunun 1.007.944 tonu silolarda, 1.446.916 tonu depo-
larda, 5.505.628 tonu açık yığınlarda 87.276 tonu ise diğer yerlerde muhafaza altına alınmış bulunmaktadır. Toplam
stokların %67’si açıkta, % 33’ü ise kapalı depolarda muhafaza altına alınmış bulunmaktadır. 1991 yılı sonunda Ofis’in
ton kapalı depo kapasitesi, modern açık depolama üniteleri (MAYDÜ) olarak adlandırılan depolarla birlikte 4,162 mil-
yon tona ulaştı. Aynı tarihte kapalı depolardaki toplam ürün miktarı 2.254.259 tondu. Bu tarih itibarıyla 100 bin tonluk
depolama tesisi de kiralanmış durumdaydı. Aradaki fark buğday dışındaki ürünlerin daha az miktarda depolanmasın-
dan kaynaklanmaktadır.

1000 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 55, Toplantı Tarihi: 22.10.1987, Karar No:55/587-8.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 297

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Bölge Silo Yatay Depo Maydü Toplam İnşaatı Devam
(Ton) (Ton) (Ton) (Ton) Eden (Ton)
Kayseri 111.500 418.200 87.700
İstanbul 191.700 308.500 115.000 1.037.500 103.400
İzmir 199.000 59.330 530.000 245.830 30.000
Afyon 176.500 80.500 109.500 40.000
Ankara 167.500 10.000 520.900 27.600
Konya 29.000 269.500 0 517.600 42.000
İskenderun 278.400 327.500 642.100 39.600
Samsun 193.100 19.500 75.000 124.700 29.000
Erzurum 224.600 74.500 55.000 153.000 9.600
Diyarbakır 266.000 90.000 394.000 4.800
Toplam 95.200 1.684.330 10.000 4.163.330 413.700
66.000 12.500
123.000
1.576.500 5.000
902.500

Tablo 95 : 31.12.1991 Tarihi İtibarıyla Bölgelere Göre Buğday Depolama Kapasitesi

1991 yılında kullanılabilir kapasiteye göre 4.163.330 ton olan mevcut deponun %38’si, kapasitesi 1.576.500 ton
silo, %40’ını 1.684.330 ton yatay depo ve %22’si 902.500 ton maydü depodan oluşmaktaydı.

Silo depoların %42’si, yatay depoların %32’si, maydülerin %25’i Ankara, Konya ve Kayseri bölgelerinde yer al-
maktaydı. Depo kapasitelerini artırmak amacıyla toplam kapasitesi 413.700 ton olan depoların inşaat devam etmek-
teydi.1001

1993’te Ofis tarafından işyerlerinde boş kalan depolar, tüccar, değirmenci, üretici gibi üçüncü şahıslarca talep
edilmesi hâlinde, Artık Kapasite Yönetmeliği’nde yer alan fiyatlar çerçevesinde kiraya verilmesi esası getirildi.1002

Bölge Silo Yatay Depo Maydü Toplam İnşaatı Devam
(Ton) (Ton) (Ton) (Ton) Eden (Ton)
Kayseri 138.000
İstanbul 223.300 317.500 127.500 488.800 21.600
İzmir 294.000 65.500 530.000
Afyon 132.000 139.500 1.141.500 8.400
Ankara 125.100 -
Konya 69.000 274.500 5.000 197.500 -
İskenderun 238.400 263.000 70.000
Samsun 191.100 23.500 55.000 213.500 -
Erzurum 219.800 58.900 85.000
Diyarbakır 138.000 10.000 433.500 27.600
Bandırma 85.200 9.500 2.500
Urfa 80.600 197.000 10.000 520.600 42.000
Toplam 75.300 1.750.000 10.000
54.500 5.000 566.800 -
59.300 910.000
1.722.500 118.700 -

142.000 34.200

223.300 4.800

74.000 30.000

261.300 9.600

4.381.500 178.200

Tablo 96 : 1994 Yılında Silo, Yatay Depo ve Maydülerle İnşaatı Devam Eden Depoların Hacimleri (ton)1003

1001 Albayrak, a.g.e., s.97-102.
1002 Albayrak, a.g.e., s.92-94.
1003 TMO, Faaliyet Raporu 1994, s.46.

298 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Ofisin depolama kapasitesi biten inşaatlarında kullanıma alınmasıyla 31.12.1994 sonu itibariyle depolamam ka-
pasitesi 4.381.500 tona ulaşmıştır. 1991 yılına göre artış oranı 0,05’tir.

31.12.1994 tarihi itibarıyla toplam stok 2.911.739 ton olup bunun 626.143 tonu silolarda, 835.238 tonu depolarda,
1.396.322 tonu açık yığınlarda, 54.036 tonu ise diğer yerlerde muhafaza altına alınmış durumdadır. Toplam stokların
%50’si kapalı depolarda, %50’si ise açık yığınlarda depolanmıştır.

Buğday depolama esasına göre 4.232.700 ton olan kapalı depo kapasitesi MAYDÜ’lerle birlikte 31.12.1994
itibarıyla 4.381.500 tona ulaşmıştır. Aynı tarih itibarıyla kapalı depolardaki toplam ürün miktarı 1.481.474 tondur.1004

1991 ve 1994 tabloları incelendiğinde 3 yıl içinde inşaatı biten depoların faaliyete alınması ile depolama kapasi-
tesinin 350 bin ton artışı olduğu görülmektedir.

Yıllar Liman Silo İç Silolar Silo Yatay Depo Maydü Toplam
ve Yatay
2004 Depoları 1.915.000
2005 1.905.000
2006 1.931.500 1.792.350 915.000 4.622.350
2007 1.948.000 1.779.250 895.000 4.579.250
2008 1.858.930 1.801.350 900.000 4.632.850
2009 1.639.450 870.000 4.457.450
2010 528.000 1.305.900 1.688.530 645.010 4.192.470
2011 528.000 1.287.900 1.581.000 695.000 4.110.000
2012 517.000 1.283.700 1.582.600 660.000 4.058.500
2013 526.000 1.273.800 1.593.600 650.000 4.044.300
2014 526.000 1.266.200 1.608.500 607.500 4.015.800
2015 526.000 1.516.200 1.603.000 607.500 4.002.700
2016 526.000 1.518.200 1.650.000 597.500 4.289.700
2017 526.000 1.638.200 1.636.500 577.500 4.258.200
526.000 1.603.600 1.641.500 582.500 4.388.200
1.572.000 562.500 4.264.100

Tablo 97 : 2004-2017 Yılları Arasında TMO’nun Depolama Kapasitesi

Bu yatırımların tamamlanmasından sonra 2002 yılında Teknik İşler Daire Başkanlığı ile birleştirildi.

2007’li yıllarda depoculuk alanında TMO tarihinde yeni bir dönemi başladı. Bu dönem Lisanslı Depoculuk dö-
neminin başlangıcıydı. 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu 17.02.2005 tarih 25730 sayılı Resmî
Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi. Kanunla hububatın:

Ticaretini kolaylaştırmak ve geliştirmek, depolanması için yaygın bir sistem oluşturmak, kalitelerinin yetkili sınıf-
landırıcılar tarafından saptanmasını sağlamak, mülkiyetini temsil eden, finansmanını, satışını ve teslimini sağlayan
ürün senedi çıkartmak, emniyetini sağlamak ve kalitesini korumak ve bankaların sistem içerisinde yer almasını sağ-
layarak kredi kullanımını yaygınlaştırmak gibi hususlar amaçlanmaktadır.

17/08/2006 tarih, 2006/T-27 sayılı YPK Kararı ile 19/08/2006 tarih, 26264 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan
değişiklikle TMO Ana Statüsünün 4. Maddesine “Görev alanındaki ürünlerin piyasasını düzenlemek için, ürünlerin
kapalı depolarda muhafazasını sağlamak amacıyla diğer kişi ve kuruluşlar tarafından inşa edilmiş ve/veya inşa edile-
cek depoları uzun sürelerle kiralamak; bu amaçla yapılacak depolara kiralama garantisi vermek” şeklinde ilave bent
eklenmiştir. 2007 yılında TMO Genel Müdürlüğü tarafından başlatılan “Uzun Süreli Kiralama Garantili Lisanlı Depo
Yapımı” kapsamında lisanslı depoculuğa uygun 150 bin ton kapasiteli fındık depolarının yapım ihalesi gerçekleştirildi
ve depoların yapımına başlandı. Hububat için de ilk kez 2008 yılında “Uzun Süreli Kira Garantili Depo Yapım Ham-
lesi” başlattı. Bu kapsamda 1 milyon 650 bin ton kapasiteli depo yapımı planlandı. İlk etapta 600 bin ton kapasiteli
depo için ihaleye çıkıldı. 130 bin tonluk kısmı için sözleşme imzalanabildi. 130 bin ton kapasiteli yeni depo da Sivas/

1004 TMO, Faaliyet Raporu 1994, s.84.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 299

III. BÖLÜM

STOK, DEPOLAMA VE NAKLİYE

Kangal’a 30, Afyon/Emirdağ’a 10, Aksaray’a ise 20 bin ton olmak üzere toplam 60 bin tonu yaptırıldı. Kalan 70 bin ton
için yapılan sözleşmeler iptal edildi. Hazine Müsteşarlığınca Toprak Mahsulleri Ofisinin depoculuk yatırımlarını kendi
kaynakları ile gerçekleştirilmesi uygun görüldü. 2012 yılında planlanan proje hayata geçirilerek Ofisçe öz kaynaklar
kullanılarak ilk etapta “Tarımın Barajlarını İnşa Ediyoruz” parolası çerçevesinde 300 bin ton kapasiteli yeni depoların
yapılmasına karar verildi. Bu kapsamda 28.06.2012 tarihinde ihaleye çıkıldı. Yapılan ihale ile toplam 13 işyerinde;
Sarıkaya 30 bin, Karapınar 20 bin, Çumra 20 bin, Yunak 20 bin Şereflikoçhisar 30 bin, Viranşehir 30 bin, Bismil (30
bin), Besni (10 bin), Nurdağı (20 bin), Babaeski (10 bin), Mucur (30 bin), Çankırı (30 bin) ve Çorum (20 bin) Yozgat
40 bin kapasiteyle depo yapımına başlandı.

2013 yılı yatırım programı çerçevesinde 120 bin ton kapasiteli deponun yapımına yönelik olarak 27.11.2013 tari-
hinde ihaleye çıkıldı. Yapılan ihale ile toplam 4 noktada olmak üzere; Kaymaz 30 bin, Sivrihisar (20 bin, Haymana 30
bin ve Yozgat 40 bin ton kapasiteli depo yapımına başlandı.

Lisanslı depoculuk sisteminin teşvik edilmesi ve diğer yatırımcılara örnek teşkil etmesi için Toprak Mahsulleri Ofi-
si, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Ordu İl Özel İdaresi, Umumi Mağazalar Türk Anonim Şirketi, Gümrük ve
Turizm Ticaret İşletmeleri Anonim Şirketi iştirakiyle “TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret
Anonim Şirketi” (LİDAŞ) 05.02.2010 tarihinde kuruldu. 26.02.2010 tarihli Ticaret Sicil Gazetesi’nde yayımlanmasıyla
tüzel kişilik kazandı. Şirketin kuruluşunda toplam sermayesi 51 milyon TL olup bunun %48’si Ofis’e, %49’u Türkiye
Odalar ve Borsalar Birliği’ne, %2’si Ordu İl Özel İdaresine, %0,5’i Umumi Mağazalar Türk Anonim Şirketine (UMAT
A.Ş., %0,5’i Gümrük ve Turizm Ticaret İşletmeleri Anonim Şirketine ait idi. Ordu Valiliğinin 11.07.2018 tarihli kararıyla
Ordu il Özel idaresinin şirket sermayesindeki % 2’lik payı Ofise devredilerek TMO’nun şirket sermayesindeki payı
%50’ye yükselmiştir. Ayrıca Şirket faaliyetlerini geliştirmek ve daha fazla noktada lisanslı depo faaliyeti göstermek
amacıyla 2018 yılında şirket sermayesi 102 milyon TL’ye yükseltilmiştir

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan yönetmelikler kapsamın-
da 2011 yılında 7 adet firmaya lisanslı depo işletmesi kuruluş izni, sadece TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depo-
culuk Sanayi ve Ticaret AŞ’ye faaliyet izni verildi. Bu kapsamda söz konusu şirket ilk olarak 2011 yılında Polatlı’da
32.500 ton kapasite ile lisanslı depoculuk faaliyetlerine başladı.

16 Ekim 2014 tarih, 29147 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile ‘Tarımsal Ürünlerin
5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Çerçevesinde Lisans Alarak Faaliyet Gösteren Depolarda
Muhafaza Edilmesi Halinde Kira Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Karar ile 5 yıl süreyle, lisanslı depo işlet-
melerine 3 TL/Ton depo kira desteği ödenmeye başlandı. Bu karar ile lisanslı depo yatırımları hız kazanmıştır.

TMO, 2011-2015 yılları arasında sadece lisanslı depo olarak TMO-TOBB LİDAŞ’ta alım yaparken, 2016 yılın-
dan itibaren sözleşme imzaladığı tüm lisanslı depolardan Elektronik Ürün Senedi (ELÜS)’ler ile alım-satım yapmaya
başladı. Bu uygulama ile 2016 yılında 222 bin ton, 2017 yılında ise 335 bin ton, 2018 yılında ise 1,3 milyon ton ürün
lisanslı depolar üzerinden ELÜS yoluyla alındı.

2016 yılında Lisanslı depoculuk sisteminin geliştirilmesi ve TMO’nun yeniden yapılanmasına yönelik olarak; eki-
liş, üretim, TMO alımları, ticari faaliyetler ve ulaşım vb. kriterler dikkate alınarak TMO tarafından belirlenecek yerlerde
3 milyon tona kadar lisanslı depoculuk olarak işletilmek üzere uzun süre (10 yıl) kiralama garantisi verilmek suretiyle
depo yaptırılmasına yönelik çalışma başlatıldı. TMO tarafından uzun süreli kiralama yoluyla hububat depoları yaptırıl-
ması işi kapsamında; I. ihale 29.09.2016 tarihinde yapıldı, 18 noktadaki toplam 1 milyon ton kapasiteli depo için iha-
leye çıkılmış ve 11 noktadaki toplam 640 bin kapasiteli depo için firmalarla sözleşme imzalandı. II. ihale 11.11.2016
tarihinde yapıldı ve 46 noktadaki toplam 2,36 milyon ton kapasiteli depo için ihaleye çıkıldı ve 33 noktadaki toplam
1.690 bin ton kapasiteli depo için firmalarla sözleşme imzalandı.

2017 yılında aynı kapsamda; III. ihale 08.05.2017 tarihinde yapıldı. 17 noktadaki toplam 610 bin ton kapasiteli
depo için ihaleye çıkıldı ve 4 noktadaki toplam 220 bin kapasiteli depo için firmalarla sözleşme imzalandı. 2018 yılında
gerçekleştirilen IV. ihale 26.02.2018 tarihinde yapıldı, 35 noktadaki toplam 670 bin ton kapasiteli depo için ihaleye
çıkıldı ve 7 noktadaki toplam 260 bin kapasiteli depo için firmalarla sözleşme imzalandı. Bu kapsamda V. ve son
ihale ise 28.08.2018 tarihinde yapıldı. 22 noktada toplam 430 bin ton kapasiteli depo için ihaleye çıkıldı ve bir noktada
toplam 40.000 ton kapasiteli depo için firma ile sözleşme imzalandı.

2018 yılında TMO bünyesinde bulunan depolara üst kullanım hakkı verilerek lisanslı depoculuk faaliyeti gös-
terilmesi ve ilave depo kapasitesi yaptırılması şartlarıyla uzun süreli (10 yıl) kiraya verilmesi işi başlatılmıştır. Bu
kapsamda toplam 17 nokta için (410 bin ton) ihaleye çıkılmış olup tamamının yer teslimi yapılmıştır. Hâli hazırda 120

300 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)