TMO Tarih Kitabı

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

TMO İdare Meclisi’nin Reis Latif Aküzüm Başkanlığında 16.05.1956 Tarihindeki Yönetim Kurulu Toplantısı
1955 yılında 01 Haziran ile 23 Kasım arası yaklaşık 6 aylık dönemde 1.136.810 ton hububat satın alındı.408
TMO’nun 1938’de çiftçinin hububatını satın alması karşılığında ödediği miktar 5 milyon lira iken 1950’de bu rakam 126
milyon liraya, 1953-1954 kampanya döneminde ise 551 milyon liraya yükseldi.409 Bu durum dönemin hükûmetinin Ofis
faaliyetlerine ve tarım kesimine verdiği önemi göstermektedir. TMO halka ulaşmanın en önemli aracı kurumlarından
biri olduğundan Hükûmet, tarım kesimini memnun etmek için kırsalda yaşayan ahaliyi en fazla ilgilendiren hububat
konusunda kurumu devreye soktu.
Bu dönemin ikinci safhasında, iç üretim azaldığından ihracattan vazgeçilerek ithalat yapılmak durumunda kalındı.
Bu çerçevede 20 Ocak 1958 tarihinde ABD ile Sürplüs (fazlalık) Anlaşması imzalandı. Bu anlaşma gereği ABD’den
254 bin ton buğday ile 41 bin ton mısır satın alındı.410 13 Şubat 1959 tarihinde aynı anlaşma çerçevesinde buğday,
pirinç ve fasulye alındı. ABD ile tekrar yapılan 22 Aralık 1959 tarihli, “Ziraî İstihsal Fazlalıkları Anlaşması”na göre 314
bin ton buğday ile 25,5 bin ton mısır ithali kararlaştırıldı.411 (Ek Tablo 22)
1961’de dünyada tahıl üretiminde düşüş gözlenirken Türkiye’de de Doğu Anadolu ve asıl üretim bölgesi bulunan
Orta Anadolu’nun bazı bölgelerinde maruz kalınan kuraklık nedeniyle üretim azaldı. Ancak yine de 12 milyon ton civa-
rında hububat üretimi oldu. 1961 yılı Ofis’in hububat alım miktarı sadece 53.000 ton yani üretimin %0,4’üydü. Alımın
düşük kalması sebebiyle 1961 yılında 909.833 ton ithalat yapılmak durumunda kalındı. (Ek Tablo 22, Ek Grafik 1)
ABD ile 22 Ekim 1960 tarihinde 120 bin, 11 Ocak 1961 tarihinde 200 bin, 29 Mart 1961 tarihinde 150 bin, 29
Temmuz 1961 tarihinde 200 bin ve 06 Eylül 1961 tarihinde 500 bin tonluk anlaşmalar imzalandı.412 29 Mart 1961 tarihli
anlaşma ile 10 bin ton pirinç, 17 Temmuz 1961 tarihli anlaşma ile de 10 bin ton mısırın ithali sağlandı. Ayrıca Sürplüs
Anlaşması esasları dâhilinde ve bedeli öz kaynaklardan ödenerek 78 bin ton buğdayın krom-buğday takası yöntemiy-
le, yine Türkiye’nin ihtiyacı olan 1.047.654 ton buğdayın da ABD’den alınması kararlaştırıldı. Yani planlanan alımların

408 A. Samim Karkın, “Toprak Mahsulleri Ofisi ve Faaliyetleri”, TMO Dergisi, Sayı 10, Yıl: 1, Ocak 1956, s. 8-9.
409 Nadir Yurtoğlu, Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), Atatürk
Araştırma Merkezi, Ankara.
410 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi, Bilânço Kâr ve Zarar İdare Meclisi Raporu, s.33.
411 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 9, Toplantı Tarihi: 27.02.1959, Karar No: 251/12.
412 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 28, Toplantı Tarihi: 22.01.1962, Karar No: 755/24.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 101

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

da üstünde toplamda 1.170.000 ton hububat alınmış oldu. Önceki yıldaki gibi iç alımların yetersizliği nedeniyle 1962
yılında da dünyanın en büyük buğday üreticisi olan ABD’den 29 Temmuz 1961 tarihli anlaşmada değişiklik yapan 05
Ocak 1962 tarihli mektup gereğince 300 bin ton, 14 Mart 1962 tarihli mektup gereğince 400 bin ton buğday ithal edildi.
Ayrıca 21 Haziran 1962 tarihinde ABD ile Hükûmet arasında 100 bin tonluk bir buğday ithalat anlaşması daha yapıldı.
Ancak çeşitli sebeplerle bu yıl yapılamayan ithalat 1963 yılına sarktı.413

Ofis gerek iç gerekse dış alımlarda buğday dışında da ürün alıp satmaktaydı. Nitekim nişasta, glikoz ve dekstrin
imal eden fabrikaların hammadde ihtiyaçlarını karşılamak üzere ABD’den yaklaşık 17 bin ton mısır anlaşması 21 Ka-
sım 1962 tarihinde imzalandı ve ürün ithal edildi.414

16 Aralık 1961 tarih ve 6/41 sayılı Kararname çerçevesinde, kuraklıktan zarar gören Erzurum, Kars ve Ağrı ille-
rinde kredili satış mahiyetinde devam eden buğday dağıtımına, 14 Şubat 1962 tarihinde hükûmet ile Amerikan ma-
kamları arasında imzalanan anlaşmaya kadar devam edildi. 15 Şubat 1962 tarihinden itibaren dağıtım hibe şekline
dönüştü. Amerikan Hükûmeti tarafından bu şekilde “hibe” olarak verilen 80 bin ton ekmeklik buğday, Bakanlar Kurulu
Kararına istinaden Ofis tarafından 50 bin tonu Erzurum, Kars ve Ağrı illerine, 30 bin tonu da Ankara, Kayseri, Çankırı,
Konya, Niğde ve Nevşehir illerine dağıtıldı. Ayrıca yine Bakanlar Kurulu Kararı ve Bakanlıklar Arası Komite Kararları
çerçevesinde 16 şehre 16 bin ton, 11 şehre 7.400 ton, 6 şehre 3.206 ton 4 şehre 31 bin ton kredili ekmeklik buğday
tahsis olundu.415

Bu dönemde Ofis alımlarını artırabilmek amacıyla buğday alım ve satış fiyatları arasındaki marj tümüyle kaldırıldı
ancak buna rağmen alımların yeterli olmaması ve iç ihtiyaçların tümüyle ithal buğdayla karşılanması karşısında bu
defa alış ve satış fiyatlarının, ithal maliyetine göre ayarlanması zorunluluğu doğdu.

Satışlar

1951-1962 yılları arasında TMO’nun satış işleri, iç ve dış satışlar adı altında iki ana grupta toplandı. İç satışlar-
da ekmeklik buğday satışları başta yer almaktaydı. Piyasadaki ekmeklik buğday satışlarında fiyatların yükselerek
tüketiciyi zorlayıcı bir mahiyete ulaştığında, K/977 sayılı Kampanya Kararnamesi gereğince en büyük mülkî amirlerin
müracaatı üzerine Ofis, piyasayı düzenlemek amacıyla düşük fiyatlı satışla müdahale etti.

1952 yılında üretimin ve buna bağlı olarak alımların da yüksek olmasına (1950-1954 yıllarında ortalama 1,3 mil-
yon ton) bağlı olarak toplamda 970 bin ton hububatın ihraç edilmesi için bağlantılar gerçekleştirildi.416 1952 yılında Ofis
tarafından 660 bin ton buğday, 255 ton arpa ve 25 bin ton mısır ihraç edildi. 1952 yılında Ziraat Bankası eliyle TMO
tarafından Ofis başalım fiyatı baz alınarak buğdayın kilosu 30 kuruş ve arpanın kilosu 19 kuruştan, tahsisi ise Tarım
Bakanlığı tarafından yapıldı.

Ofis halkın iaşesini temin etme konusundaki faaliyetlerine bu dönemde de devam etti. Nitekim 1952 yılında Ka-
radeniz sahil halkının ekmeklik ve yemeklik ihtiyaçlarına karşılık olarak mısır ile beraber kilosu 20 kuruştan buğday
dağıtımı yapıldı.417

1949 yılında yapılan ilk protokol sonrasında 1951 yılında da Karadeniz bölgesinde ekmeklik ve yemeklik mısır
ihtiyacının yine Fındık Tarım Satış Kooperatifleri eliyle yapılmasına bilhassa Karadeniz sahil şehirleri milletvekillerinin
Ekonomi ve Ticaret Bakanlığına yaptıkları yazılı ve müşterek müracaatları üzerine karar verildi.418 1951 yılında çıkarı-
lan 3/12648 sayılı Kararname ile ülke ihtiyacı için ithal edilecek 100 bin ton buğday ile Karadeniz ihtiyacı için azami 25
bin ton mısır ithali kararlaştırılmış, daha sonra buğday miktarı 110 bin tona çıkarılmıştır.419 Karadeniz bölgesinin mısır
ihtiyacı, ithal mısırla temin edilmeye daha sonraki yıllarda da devam edildi. Ofis bölgede geniş olarak teşkilatlanmış
bulunan Fındık Tarım Satış Kooperatifleri ile yeni bir protokol yaparak Karadeniz bölgesindeki mısır dağıtımını bu
kooperatife bıraktı.420

413 Bu dönemin ithalat ve ihracat rakamları için bkz. Ek Tablo 21 ve 22.
414 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1962 Yılı ve 24’üncü Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr Ve Zarar Raporu, Resimli Posta Matba-
ası, Ankara 1963, s.11.
415 TMO, 1962 Yılı ve 24’üncü Hesap Devresine…, s.12.
416 TMO, 1952 Onbeşinci Hesap Devresi…, s.13.
417 TMO, 1952 Onbeşinci Hesap Devresi…, s.12.
418 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 194, Toplantı Tarihi: 26.11.1952, Karar No: IV/2138.
419 BCA, 030 18 01 02, 125 26 8 3.
420 BCA, 030 18 01 02, 124 107 16.

102 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Ofis’in en önemli kamu hizmeti şehirlere ekmeklik buğday satışıdır. 1953 yılında İstanbul, Ankara, İzmir, diğer
şehirler ve Karadeniz’e yapılan ekmeklik buğday ve mısır satışları 462.785 ton, 1954 yılında ise 617.732 ton olarak
gerçekleşti.421

1953

Şehirler Miktar Satış Tutarı Maliyeti Fark
(Ton) (TL) (TL) (TL)
İstanbul, Ankara, İzmir -5.829.622
Diğer şehirler 345.497 103.663.622 109.493.244 -6.206.408
Karadeniz İhtiyacı Buğday 55.037 -2.932.121
Karadeniz İhtiyacı Mısır 25.454 9.757.583 15.963.991 -5.132.086
Toplam 36.797 -20.100.237
6.727.672 9.659.793
Şehirler 462.785 Fark
7.886.538 13.018.624 (TL)
İstanbul, Ankara, İzmir Miktar -8.633.330
Diğer şehirler (Ton) 128.035.415 148.135.652 -5.655.732
Karadeniz İhtiyacı Buğday -11.430.492
Karadeniz İhtiyacı Mısır 311.278 1954 -3.843.271
Toplam 188.701 -29.562.825
Satış Tutarı Maliyeti
83.396 (TL) (TL)
34.357
617.732 95.345.973 103.979.303

57.397.992 63.053.724

16.427.255 27.857.747

6.083.497 9.926.768

175.254.717 204.817.542

Tablo 21 : 1953 ve 1954 Yıllarında Ofis’in Büyük Şehirler, Diğer Şehirlere Yaptığı ve
Karadeniz’e Yaptığı İhtiyari Buğday ve Mısır Satış Miktar ve Tutarları422

1953 yılında buğday 34-36, çavdar 27, arpa 25, yulaf 24, mısır ise 20 kuruşa satıldı. Ofis, askerî birliklere üç
büyük şehirde 34.65 kuruştan satış yaparken, halka ise İstanbul’da 27,11, Ankara’da 28.83, İzmir’de 29.20, diğer
şehirlerde 30.03, Karadeniz sahil şeridinde ise 29,20 kuruştan satış yaptı.423 1954 yılında hububat fiyatlarında pek
değişme olmadı. Buğday 36 kuruşla hemen hemen aynı olup çavdar 31, arpa 29, yulaf 29 kuruştan alıcı buldu ve
bunların fiyatları bir miktar arttı. Mısır ise yine önceki yılla aynı olup 20 kuruştan satıldı.424 Ofis tohumluk dağıtımındaki
görevine bu dönemde de devam etti. 1954 yılında Ofis’ten buğday arpa ve çavdar olmak üzere yaklaşık olarak 167
bin ton tohumluk talep edildi. Ofis bu miktardan yaklaşık 131 bin ton tohumluk dağıttı. Ziraat Vekâletinin kendi teşkilatı
ile yaptığı tohumluk dağıtımı bunun dışındaydı.425

Karadeniz sahilin mısır tüketen halkının ihtiyacını karşılamak üzere buralarda kilosunu 20 kuruştan satılmasını
temin etmek üzere Fiskobirlik’e TMO tarafından Trabzon’da kilosu 18 kuruştan 40 bin ton yumuşak buğday satılması
25 Nisan 1954 tarih ve 4/2899 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kararlaştırıldı.426 Görüldüğü üzere büyük şehirler ile
hububat kıtlığı çekilen Karadeniz sahil şeridi ekmeklik buğday satışlarında maliyet altı bir fiyat uygulanmaktaydı. İki
yıl arasındaki zarar artışının sebebinin Karadeniz bölgesinin mısır tüketiminden buğdaya dönmesi ile diğer şehir ve
kasabalar ile genel ülke üretiminin düşüklüğü dolayısıyla yardım miktarının artırılmasından olduğu anlaşılmaktadır.427

421 TMO, 1955 Yılı Onsekizinci Hesap Devresi…, s.26.
422 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.19.
423 TMO, 1953 Onaltıncı Hesap Devresi…, s.15.
424 Fiyatlar Hükûmetin verdiği karar çerçevesinde İktisat ve Ticaret Vekâletine verilen yetki çerçevesinde bu bakanlık tarafından tespit
edilmekteydi. TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.19.
425 BCA, 030 01 00 00, 98 606 12.

426 BCA, 030 18 01 02, 135 42 12.

427 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.20.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 103

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Satış Türleri Miktar
(kg)
Askerî satışlar 109.581.385
Resmî daire ve Müesseselere satışlar 10.112.776
Değirmen satışları 30.955.029
Piyasa satışları 5.830.902
Tohumluk satışları 109.454.011
Halk iaşelik satışları 671.435.630
Mecburi satışlar 899.500
Toplam 938.269.233

Tablo 22 : 1955 Yılında Satış Türlerine Göre TMO’nun Gerçekleştirdiği İç Satışlar

Tablo 22’ye göre 1955 yılında TMO, ordu birliklerine askerî satışlar adı altında ekmeklik-yemlik hububat ile bak-
liyat ve pirinç sattı.428 Gerek fakir çiftçilere borçlandırma yoluyla gerekse peşin ödeme ile varlıklı çiftçilere tohumluk
satışı da gerçekleştiren Ofis, bu şekilde üreticiye 109.454.011 kg çeşitli cinste hububat tohumluğu sattı. Satışları içeri-
sinde en fazla yeri halk iaşesi için ucuz fiyatla yapılan satışlar tutmaktaydı. Doğal afetlerden zarar görenlere hükûmet
emriyle yardım satışları yapan Ofis, hayvan yemi ihtiyacı olan arabacılara, çiftlik sahiplerine, Et Balık Kurumu ve Ta-
rım Bakanlığı haralarına belirlenen kurallar çerçevesinde satışlar gerçekleştirdi.429 Satışlar, Ofis zararına neden oldu.
1954 yılı zararı 44.168.928 lira iken 1955 yılı zararı 44.491.862 liradır.430

Fındık Tarım ve Satış Kooperatifleri Birliği ile Ofis arasında imzalanan protokol gereği Ofis adına Doğu Karadeniz
sahil bölgesinde ekmeklik ve yemeklik buğday satış ve dağıtımı ile görevli Fiskobirlik ile yapılan protokol İktisat ve Ti-
caret Vekâletinin talimatı üzerine 1956 yılında sonlandırılarak bu bölgede Ofis teşkilatının kurulmasına karar verildi.431
Ancak bu karara rağmen ucuz fiyatlı hububat dağıtım işlerinin 1957 yılında da Fiskobirlik vasıtasıyla yürütülmesine
devam edildiği görülmektedir.432 1949’dan itibaren Fiskobirlik eliyle yapılan dağıtım ve satışlarda Fiskobirlik’in 1949’da
28 olan işyeri sayısının, 1956’da 144’e yükseldiği anlaşılmaktadır.433

1940 yılında, Refik Saydam Hükûmetince II. Dünya Savaşının yol açtığı ekonomik bunalım nedeniyle; halkın
toplumsal düzeninin (geçim ve alım zorluğu, karaborsacılık, vurgunculuk, fiyat yükselmesi) bozulmasının önlenmesi
ve ulusal savunma gücünün olumsuz etkilenmemesi gerekçesi ile çıkarılan Millî Korunma Kanununun uygulanmasına
11 Haziran 1956’da çıkarılan bir kanunla da ceza hükümleri iyice ağırlaştırılarak devam ettirildi. Dönemin hükûmeti
bozulan ekonominin düzeltilmesinde, bu kanunla düzeltmeye çalıştı.434

Ofis zaman zaman kış şartları ağır geçen şehir ve kasabalara buraların ahalisinden gelen talepler üzerine yemlik
ve yiyecek yardımları da yapmaktaydı. Nitekim 1956 kışını ağır geçiren ve 1,5 metrelik karlarla kaplı Ağrı ve buna
benzer bazı bölgelerde hayvan yemleri tükenmişti. Bu yüzden Ağrı Valiliği İhtiyaç Komisyonu ile Demokrat Parti İl
Başkanlığına hayvanlar zayıf olduğundan başka yerlere de götürülemeyeceğinden bahseden ve ücreti mukabili yem
temini talep eden müracaatlar önce Başbakan Adnan Menderes’e, ardından Ziraat Vekâletine daha sonra da TMO’ya
iletildi. Bu konuda ne gibi bir önlem alındığının da radyodan duyurulması talep edilmişti.435

428 A. Samim Karkın, “Toprak Mahsulleri Ofisi ve Faaliyetleri (1)”, TMO Dergisi, Sayı 12, Yıl: 1, Mart 1956, s.7.
429 Karkın, a.g.m., s. 8-9; Kuraklık, kış, don, su baskını, haşere, yangın, zelzele gibi doğal afetler sebebiyle muhtaç vatandaşlara TMO’ca
vade ile yeniden 10.000.000 liralık hububat satılması, Bakanlar Kurulunun 18.09.1957 tarih ve 4/9483 sayılı Kararnamesi ile onaylandı. BCA, 30
18 01 02, 47 48 10.
430 Karkın, a.g.m., s. 12-13; TMO Ekonomi ve Ticaret Bakanlığının izniyle maliyet fiyatlarını göz önünde tutarak hububat satışları yapmağa
K/904 sayılı Kararla yetkili kılınmıştır. Bu yetkiyi yürürlüğe koyan 12.08.1953 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı için bkz.: BCA, 30 18 01 02, 133 67 6.
431 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 122, Toplantı Tarihi: 12.07.1956, Karar No: 2400/21.
432 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 46, Toplantı Tarihi: 15.11.1957, Karar No: 1397/31.
433 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 122, Toplantı Tarihi: 12.07.1956, Karar No: 2400/21.
434 https://toplumsaltarih.wordpress.com/2016/09/21/Millî-korunma-kanunu/(Alınma Tarihi: 21.06.2018).
435 BCA, 030 01 00 00, 80 59 14.

104 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

1957 yılında ABD’den 600 bin ton buğday alınması için bir anlaşma imzalandı. Bu buğdayın Türk limanlarında
28 kuruştan alınması bir başarı olarak kayda geçti ve Genel Müdür Ali Suat Bolayır’a bir ödül verildi.436 1957 yılında
diğer gıda ve ihtiyaç maddelerinde alınmış olan ucuzlatma kararlarına paralel olarak sadece halk ihtiyacı için tanzim
satışlarına verilecek fasulyelerin satış fiyatlarının 220 kuruşa indirilmesi ve ihtiyaçları bütçelerinden karşılanan diğer
resmî daire, teşekkül ve müesseseler ile askerî birliklere ise eskiden olduğu gibi 245 kuruştan satışa devam olunması
kararlaştırıldı.437

TMO bu dönemde Türk iç ve dış politikasının en önemli başlıklarından birisi olan Kıbrıs’la ilgili de faaliyetlerde
bulundu. 1958 yılında Kıbrıs Türklerinin iaşesini sağlamak üzere Kıbrıs Türk Tüccarlar Birliği ile temas edilerek Ofis’in
stokları haricinde bulunan bazı yiyecek maddelerinin tedariki de yine Ofis tarafından serbest piyasadan gerçekleştiril-
di.438 Karışıklıklar baş gösteren Kıbrıs’a pirinç, sıra fasulye, horoz fasulye, vita yağı, berta yağı, pamuk yağı, makarna,
pamuk, küspe, akdarı ve çamaşır sabunu gibi ihtiyaç malzemeleri Ofis tarafından sağlandı.439 Bu yardımların sonraki
yıllarda da devam ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim Ofis vasıtasıyla Kıbrıs’a 1000 ton buğday ile 500 ton arpa İstanbul
Limanı’ndan Demirkale Vapuru ile 250 tonluk arpa ise Mersin Limanı’ndan Ziya Kalkavan motoru ile gönderildi.440

Ofis, 1958 yılında 3/11425 sayılı Kararname ile yürürlüğe koyduğu yönetmelik hükümlerine ve Bakanlar Kurulu
Kararına göre tabiî afetlerden zarar gören muhtaç vatandaşlara yemeklik ve yemlik hububat satışı yaptı. Ayrıca 5254
sayılı Kanun ile Ziraat Vekâleti tarafından muhtaç çiftçilere ve 3242 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde göçmenler
için talep olunan miktarlar dairesinde tohumluk hububat satışı gerçekleştirildi. Muhtaç ahali için de K/1095, K/1100 ve
K/1165 sayılı kararlar çerçevesinde Artvin, Rize, Trabzon, Giresun, Ordu ve Zonguldak vilayetleri köylerinin tamamı
ile Erzurum’un İspir, Oltu ve Tortum Kazaları, Gümüşhane’nin Merkez ve Toruz, Sivas’ın Suşehri kazası, Naipli nahi-
yesi, Koyulhisar kazası merkez ve Sisorta nahiyesi, Hafik kazasının İpsile nahiyesi, Sinop vilayetinin merkez, Gerze,
Ayancık ve Türkeli kazaları ve köyleri ahalisinin yemeklik ihtiyaçları için ucuz fiyatla buğday ve mısır satışı/dağıtımı
yapıldı.441

Ziraat Vekâleti çiftçinin tohumluk tahsislerini karşılamaktaydı. Ancak kalan noksan miktar Ofis’ten talep edilmekte
ve bu talepler Ofis stokları nispetinde karşılanması yoluna gidilmekteydi. Ziraat Vekâleti Ofis’ten tohumluk tahsisleri
için 1959 yılında 70 bin ton buğday, 30 bin ton arpa 5 bin ton çavdar ve 5 bin ton yulaf olmak üzere toplamda 110 bin
ton gibi yüksek bir rakam talep etti.442

Ofis, 1961 yılında satış politikasında önemli bir politika değişikliğine gitti. 5/1650 sayılı Kararname gereğince 21
Eylül 1961-31 Aralık 1961 tarihleri arasındaki dönemde, 20 Eylül 1961 tarihine kadar yapılmakta olan ve yörelere
göre değişen fiyat ve barem tatbikatına son verilerek 21 Eylül 1961 tarihinden itibaren her tür satışta istisnasız olarak
makarnalık (durum) buğdaya 83 kuruş, ekmeklik buğdaya 73 kuruş, çavdara 60 kuruş, beyaz, çakır ve siha arpaya 53
kuruş, beyaz, çakır ve siha yulafa 53 kuruş satış baremi uygulandı.443

Ofis’in Karadeniz sahil şeridinde bulunan şehirlerdeki ekmeklik tahıl satışlarında, istisnai satış bölgesine dâhil bu-
lunan yerlerden yalnız Ordu, Giresun ve Trabzon illerine ait olanların Genel Müdürlükçe gerektiğinde yeni işyerleri de
açmak suretiyle Ofis eliyle yapılması görüşü savunulmuşsa da Ticaret Bakanlığının talimatı gereğince bu illerdeki 25
işyeri kapatıldı. Ofis’çe ödenecek masraf ve komisyonlar karşılığında alıcıların temsilcisi valilere izafeten kiloda 6,75
kuruş masraf ve komisyon verilmek suretiyle Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Genel Müdürlüğü ile Toprak Mahsulleri
Ofisi Genel Müdürlüğü arasında 10 Nisan 1962 tarihinde imzalanan ana ve tali protokoller esasları kapsamında uy-
gulamaya başlandı. Bu illere ayrılan kredili buğday dağıtımı da ek protokolle, aynı esaslar kapsamında Ofis gibi 1938
yılında kurulmuş olan Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Genel Müdürlüğüne bırakıldı.

436 İktisat ve Ticaret Vekâleti Teşkilatlandırma Umum Müdürlüğünün 11 Nisan 1957 tarih ve 6-3684 sayılı yazısı ile. TMO Genel Müdürlüğü,
İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Arşivi, Ali Suat Bolayır Dosyası.

437 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 48, Toplantı Tarihi: 29.11.1957, Karar No: 1421/4.
438 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.32.
439 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.35. Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 86, Toplantı Tarihi:
09.08.1958, Karar No: 2547/24.
440 199 Sayılı Kanun ve 25.2.1961 tarih ve 5/586 sayılı Kararname gereği. Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı
No: 42, Toplantı Tarihi: 07.04.1961, Karar No: 790/11.
441 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.20.
442 BCA, 030 01 00 00, 99 612 1.
443 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1961 Yılı ve 23. Hesap Devresine Ait, Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, s.10.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 105

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi alımların yüksek olması yanında hem iç hem de dış satışların olduk-
ça yüksek olmasıydı. TMO yaptığı iç satışlarla birlikte dış satışlara da önem verdi. Bilhassa üretimin oldukça yüksek
olması iç tüketim haricindeki üretimin ihracını zorunlu hâle getirdi. Bu durum nakliye hususundaki işleri de en yoğun
hâle soktu. 1950-1954 yılları arasındaki alımı ortalama olarak yıllık 1,3 milyon tona yükseldiği gibi bunun karşılığı
olarak da bu dört yıllık devrede, hububat ihracatı yaklaşık 3 milyon tonu buldu.444 (Ek Tablo 20 ve 21)

Ofis, dış satışların dünya fiyat konjonktürüne uygun olabilmesi için bir taraftan Amerika, Kanada, Arjantin Avust-
ralya ve Fransa gibi ihracatçı ülkelerin stok, fiyat ve ihracat esaslarını yakından takip ederken; öbür taraftan İngilte-
re, Almanya, İtalya gibi ithalatçı ülkelerin stok, ithal miktarı sistemiyle de ilgilenmek durumunda kaldı. Ayrıca dünya
çapında hububat alışverişi yapan Londra, Hamburg ve Anvers borsalarının alım ve satımları izlenmekle birlikte Irak,
Kuzey Afrika ve Suriye gibi yemlik hububata rakip olabilecek ülkeler de yakından takip edildi.445 Bu rakamların takibi
ile Ofis’in hububat fiyatları ve stoklama ile ilgili hususlardaki politikalarını belirlemede kullanılan önemli veriler elde
edilmekteydi.446

TMO bilhassa 1951 yılından itibaren hububat ihraç etti. İhracat seyrinin 1956’ya kadar 1956 yılındaki en düşük
336 bin ton ile 1954 yılındaki 1 milyon ton arasında değişmekteydi. 1957 yılından itibaren ihracat miktarı devam et-
mekle birlikte 1957 yılındaki 275 ton gibi oldukça az miktar ile 1958 yılındaki 155 bin tonluk ihracatlar ise yok denecek
kadar az gerçekleşti. Bu yıllarda ihracat yapıldığı gibi ithalatında yapıldığı görülmektedir. 1955 yılında gerçekleşen
460 bin ton, 1957 yılında 774 bin ton gibi ithalat miktarlarını görmekteyiz. TMO bu veriler ışığında ihtiyacından fazla
olan hububatı alım dönemi başından 1955 yılı mart ayına kadar İsrail, Romanya, Irak, Almanya, İtalya ve Polonya
ülkelerine 195 bin ton buğday; 112 bin ton arpa ve 1.847 ton pirinci hükûmet aracılığıyla doğrudan; 133.873 ton hu-
bubatı ise ihracatçı firmalar vasıtasıyla dolaylı yönden ihraç etti.447 1958 yılında stokların müsait olması dolayısıyla
Ticaret Vekâletinin onayı ile buğday, arpa ve yulafın bir kısmı ihraç edildi. Bu arada ihale dışı olarak İsrail’e 25 bin ton
yumuşak buğdayın satışı yapıldı.448 İhracat ise 1960 yılında yok denecek kadar az olup karşılığında 414 bin ton gibi
yüksek bir ithalat gerçekleşti. 1960 yılında 400 bin ton civarında gerçekleşen ithalat, 1961 ve 1962 yıllarında ise yıllık
1 milyon ton civarında gerçekleşti. (Ek Tablo 21, 22, 23) 1949-1958 yılları arasında Ofis ihracattan 382.893.215 dolar
elde ederken ithalat için ise 102.376.094 dolar ödedi. İkisinin farkı olan 280.517.121 dolar artı döviz geliri elde etmiş
durumdaydı.449

Hükûmetler Ofis’in çalışmalarına önem vermekte ve Ofis’in çalışmalarını yakından takip etmekteydi. Nitekim
1959 yılında Ofis gerek Başbakanlığa gerekse diğer Bakanlık ve kurumlara çalışmaları konusunda geniş bilgi içeren
bir rapor sundu.450

17 Ağustos 1959 tarihli 1237 sayılı Kararname ile demiryolları güzergâhı ve limanlar haricindeki iç merkezlerde
yapılan alımlarda uygulanan nakliye ücretleri kaldırıldı. Böylece üreticinin eline kilogram başına 2 kuruş daha fazla
para geçmesi sağlandı. Birçok vilayet ve kazada un fiyatları yüksek olduğundan fiyatların makul bir düzeye indirilmesi
gerekli görüldü.451

1961 yılında İçişleri, Maliye, Tarım, Ticaret Bakanlıkları ile Ziraat Bankası ve Toprak Mahsulleri Ofisi temsilcilerin-
den oluşan heyet; 04 Nisan 1951 gün ve 3/12872 sayılı Kararname ile yürürlüğe konulan “Çeşitli afetler tesiriyle muh-
taç duruma düşen vatandaşlara yapılacak yardımın düzenlenmesine dair yönetmelik”in uygulamadan kaldırılması
suretiyle yemeklik ve yemlik hububat yardım satışları uygulamasına son verilmesi yönünde bir protokol imzalandı.452

444 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 2, C. 8, 1. Birleşim, 01.11.1955, s.15.
445 Karkın, a.g.m., s. 8-9.
446 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.6.
447 Karkın, a.g.m., s. 8-9.
448 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.32.
449 BCA, 030 18 01 02, 99 612 3 17.
450 BCA, 030 01 00 00, 99 612 1.
451 BCA, 030 01 00 00, 99 612 1.
452 BCA, 030 18 01 02, 139 35 15. EK 11.

106 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Teşkilat ve Kadro

Bu dönemde Kurum bünyesinde yapılan bütün faaliyetler başta genel müdür olmak üzere dört kişilik bir idare
heyeti tarafından yürütülmekteydi. İdare mekanizması, merkezde genel müdürlük taşrada bölge, şube ajans müdür-
lükleriyle ekiplerden teşkil etmekteydi.453

  1953 1954 1955 1956 YILLAR 1959 1960 1961 1962
1957 1958
İdare Meclisi
(Müdürler Kurulu) 3444444 44 
Memurlar ve
Hizmetliler 557 762 707 750 806 956 983 949 948 924
Merkez ve Taşra
Geçici İşçiler 2.680 3.547 3.822 4.223 4.420 4.937 5.137 5.357 5.197 5.048
Toplam 1.997 2.165 1.447 1.310 1.498 1.265 936 480 345 376
5.237 6.478 5.980 6.287 6.728 7.162 7.060
6.790 6.494 6.348

Tablo 23 : Toprak Mahsulleri Ofisi’nde 1953-1962 Yılları Arasında Çalışan Personel Sayısı

Ofis kuruluşundan itibaren yönetim kurulu başkan ve üyeleri 3491 sayılı Kanunun 16’ncı maddesine göre iki yıllı-
ğına tayin edilmekteydi. 1951 yılında açık bulunan TMO Yönetim Kurulu Başkanlığına Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı
eski İç Ticaret Umum Müdürlerinden İsmail Hakkı Veral 875 lira ücretle tayin edildi. Diğer üyelikler de aynı şekilde
yenilendi.454 (Ek Tablo 26)

Bu dönemde teşkilat açısından en önemli gelişmelerden birisi Bölge Baş Kontrolörlüğü ile Bölge Muhafaza ve
Hesap Kontrolörlüğü kadrolarının ihdas edilmesidir. 1952 yılı kadroları ile Bölge Müdürleri Yönetmeliğinin Kontrolörler
kısmına ait bölümünde ihdas edilen Bölge Baş Kontrolörlükleri, Bölge Muhafaza ve Hesap Kontrolörlüklerinin işlerini
ve aylık çalışma programlarını tanzim ve bu programının uygulamasını takip, faaliyet raporlarını tetkik ve mevzuata
göre gereğini yapmak üzere ilgili servislere tevdi etmek, Bölge Müdürünün vereceği özel mahiyetteki işleri ve ince-
lemeleri yapmakla görevlendirildi.455 Bu kontrolörleri tespit etmek amacıyla 04 Nisan 1955 tarihinde Ofis merkezinde
kontrolörlük imtihanı yapıldı. Bu imtihanı kazanan 1 teknik kontrolör ile 5 hesap kontrolörü atandı.456

1954 yılında İstanbul Afyon ve Malzeme İşletmesi, İstanbul Afyon İşletmesi Müdürlüğü ve İstanbul Malzeme Şube
Müdürlüğü olarak iki ayrı müdürlük hâline getirildi. Son düzenleme öncesinde Haydarpaşa, İskenderun, Horozlu, Eski-
şehir, Diyarbakır, Güvercinlik, Işıklar, Samsun, İzmir şubeleri de dâhil olan 13 şube sayısı Yerköy, Trabzon, Tekirdağ
ve Mersin’deki ambarların Şube Müdürlüğüne dönüştürülmesi ile 17’ye yükseldi.457

TMO’nun Eski Logolarından Biri

Bu dönemde teşkilat yapısındaki en önemli gelişme 1954 yılında Bölge Muhasebe ve Muhafaza Kontrolörlerinin
tayin, terfi ve aylıkları hakkındaki karar tasarısının kabul edilmesi oldu. Bu kararda kontrolörler birinci, ikinci ve üçün-
cü olmak üzere üç sınıfa ayrıldı. Kontrolörlerde aranacak vasıflara bakıldığında en az lise veya liseye denk tahsili

453 A. Samim Karkın, “Toprak Mahsulleri Ofisi ve Faaliyetleri”, TMO Dergisi, s. 10, Yıl: 1, Ocak 1956, s.8.
454 BCA, 030 18 01 02, 125 27 12.
455 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 178, Toplantı Tarihi: 27.08.1952, Karar No: XVIII/1859.
456 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 34, 33, Toplantı Tarihi: 28.04.1955, 21.04,1955, Karar No: 459/2, 418/6.
457 Şükrü Erbaş, “Taşra Teşkilatı Reorganizasyonu”, TMO Dergisi, Yıl 16, Sayı 46, Temmuz 1986, ss.5-7, s.6.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 107

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

bulunma, sağlık durumu memleketin her yerinde görev yapmaya elverişli olma gibi genel niteliklerin yanı sıra ifade
kâbiliyetinin olması, olayları tahlil ve terkip edebilmesi, mantıklı düşünebilmesi, ikna, icra ve yetiştirme kâbiliyetlerinin
bulunması gerekmekteydi. Ayrıca amirlik vasıflarından şahsiyet sahibi olması, samimiyet, doğruluk özellikleriyle baş-
kalarının sevgisini kazanmış olması, azimli olması, sorumluluktan kaçmaması, eleştirileri kabul edebilmesi, duygula-
rına kapılmaması gibi özelliklere sahip olmaları da beklenmekteydi. Mesleki açıdan da muhasebe usul ve esaslarına
vâkıf olması, genel olarak vergi, harcırah gibi mali mevzuatı, ofis mevzuatını, vergi kanunları, devlet demiryolları ve
nakliyat mevzuatı ve hukuku ile sigorta işlemlerini bilmesi, muhasebe kontrolörleri için ise alım, satım, ekspertiz, mu-
hafaza, ilaçlama ve nakliyat işlerine, Ofis mevzuatına ve muhasebe usullerine vâkıf olma gibi donanıma sahip olması
gerekmekteydi.458

TMO Genel Müdürü Feridun Üstün’ün, Yeni Alım Devresinin Açılması Münasebetiyle
13.06.1956 Tarihinde Gazete ve Ajans Temsilcileri İle Ofis Faaliyetleri Hakkındaki Basın Toplantısı459
İdare Meclisi, 1960 darbesinin ardından 15.07.1960 tarih ve 23 sayılı Kanun çerçevesinde Müdürler Kurulu adını
aldı. Bu dönemde Başkanı Genel Müdür olmak üzere biri Genel Müdür Yardımcısı, diğeri bir Şube Müdürü veya her
ikisi de Genel Müdür Yardımcısı olmak üzere 3 kişiden ibaret bir kurul hâlinde çalıştı. Bu kurul 1964 yılına kadar de-
vam etti.460
Bu arada Millî Korunma Kanununa karşı suçların affedilmesi, sermaye ve fon hesaplarının tasfiye edilmesi de
sağlanarak darbenin ardından 10 Eylül 1960 tarihli ve 79 sayılı Kanunla yürürlükten kaldırıldı.
İş hacminin artışı sebebiyle iş ünitelerinin sayılarının da artırıldığı görülmektedir. Bu nedenle şubeler nezdinde
yürütülen iş kolları ayrı birer ünite, müdürlük, şeflik hâline getirildi. Örneğin 1953’te Nakliyat Şubesine bağlı olan Mu-
hafaza ile Ticaret Şubesine bağlı olan alım işleri bir araya getirilerek Alım ve Muhafaza Müdürlüğü ile Ticaret Müdür-
lüğü bünyesinde bir servis olarak çalışan İstatistik ve Neşriyat Ünitesi de ayrı birer şube hâline getirildi. 1953 yılında
Fen İşleri adıyla çalışan inşaat ve tesisat konularının ülkedeki hububat üretiminin artmasına paralel olarak alımların

458 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 110, Toplantı Tarihi: 24.02.1954, Karar No: XXXXII/1679.
459 Üstün, 1332 (1916) yılında İstanbul’da doğdu. 1938 yılında Ankara Ziraat Fakültesinden mezun oldu. (Almanca ve İngilizcesi bulun-
maktaydı). 1938 yılında Ziraat Vekâleti Eskişehir Tohum Islah İstasyonunda öğretmen adayı olarak işe başladı. Daha sonra Eskişehir Tohum
Islah İstasyonunda asistan adayı oldu. 1942 yılında TMO’ya geçti. Burada Satış Müdürlüğünde işe başladı. Burada şeflik, müdür vekilliği, işletme
müdürlüğü, nakliyat müdürlüğü, hububat müşavirliği, Etüd ve Organizasyon Kurulu uzmanlığı, Genel Müdürlük uzmanlığı, Tetkik Kurulu uzman-
lığı yaptı ve 22.12.1954 tarihinde TMO Genel Müdürü oldu. 03.09.1956 tarihinde Newyork Ofis Teşkilatı reisliğine atandı. 158 sayılı Kanun gere-
ğince 06.01.1961 tarihinden 26.10.1961 tarihine kadar Kurucu Meclis üyeliği yaptı. TMO Genel Müdürlüğü, Personel ve Eğitim Daire Başkanlığı
Sicil Arşivi, Feridun Üstün Dosyası; BCA, 030 18 01 02, 117 76 19.
460 Toprak Mahsulleri Ofisi, 40. Hizmet Yılı 1938-1978, s.16.

108 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

ve stok tesislerinin artışıyla birlikte bu ihtiyaca cevap verecek şekilde ayrı bir Tesisat ve Bakım Müdürlüğü kurulmasını
beraberinde getirdi.461

Sadece merkez değil, taşra teşkilatı da görev yoğunluğunun getirdiği değişiklikten etkilenmişti. Örneğin 1953’te
İşletme Şefliği olarak geçen Yerköy ile Ambar Şefliği statüsünün üstünde bir vazife yürüten Mersin, Trabzon ve Tekir-
dağ ambarları ihracatın artması dolayısıyla Şube Müdürlüğüne dönüşmüştü. İstanbul Afyon ve Malzeme İşletmesi de
ayrı birer şube hâline getirildiler. Bunun yanı sıra bazı geçici ekiplerin iklim ve nakliye faktörlerinin de etkisi ile diğer
kampanya dönemine kadar süreklilik arz etmesi ve geçici ekip harcamalarının üçüncü sınıf ambar masraflarından
daha yüksek olması sebepleriyle 97 ekipten 75’i üçüncü sınıf ambar hâline getirildi. Böylece 1953 yılında 192 olan
ambar sayısı 1954 yılında 267’ye yükseldi. Yani taşra teşkilatında 81 iş yeri fiili olarak yaptıkları işin dengine uygun
bir şekilde yeniden adlandırılmış oldu.462

Bu dönemde teşkilat ünitelerinin 1953-1962 yılları arasındaki sayıları aşağıdaki tabloda verilmektedir.463

Yıllar Bölge İşletme Şube Ambar Ekip FİSKO Un Toplam
Müdürlüğü Müdürlüğü Müdürlüğü Şefliği Şefliği Birlik Fabrikası
1953 İşyerleri
1954 97
1955 9 2   192 41 91   391
1956 9   6 267 62 115   438
1957 9     *270 95
1958 9   10 251 92     341
1959 9   10 263 105     365
1960 9   11 274 91     374
1961 9   8 277 33
1962 9   8 286 26     399
9   8 309 8     385
9   8 234     336

    352
  1 259

Tablo 24 : 1953-1962 Yılları Arasında Taşra Teşkilatı ile TMO Adına İş Yapan İşyerleri Sayıları
(*) Ambar şeflikleri 1955’ten itibaren ajans müdürlüğüne dönüştürülmüştür.464

461 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.11.
462 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.12.
463 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.11.
464 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.11.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 109

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

1961 1962

ÜNİTELER Norm Fiili Norm Fiili
Kadro Çalışan Kadro Çalışan
(Kişi Sayısı (Kişi Sayısı
Sayısı) Sayısı)

Müdürler Kurulu ve Bürosu (İdare Meclisi) 5 4 5 4
Genel Müdürlük ve Bürosu 5 7 7 4
Umumi Kâtiplik 13
Tetkik ve İstişare Kurulu 20 21 22 23
Teftiş Kurulu 61 59 60 60
Hukuk Müşavirliği 13 13 13 13
Enformasyon, İstatistik ve Neşriyat Müd. 31 40 39 37
Dosya ve Genel Muhaberat Müdürlüğü 55 45 43 42
Satış Müdürlüğü 27 26 25 28
Alım ve Muhafaza Müdürlüğü 42 48 46 42
Afyon Müdürlüğü 12 11 12 11
Nakliyat Müdürlüğü 24 24 22 23
Genel Muhasebe Müdürlüğü 103 98 100 100
Merkez Muhasebe Müdürlüğü 49 46 47 42
Sosyal İşler Müdürlüğü 31 33 34 34
Zatişleri Müdürlüğü 49 48 53 48
Bakanlıkta çalışanlar (Zatişleri Md.) 26 19 20 17
Savunma Sekreterliği 10 17 19 15
İnşaat ve Bakım Müdürlüğü 31 27 28 24
Tesisat ve Bakım Müdürlüğü 66 69 70 66
Malzeme Müdürlüğü 64 63 63 66
Daire Amirliği 6 6 6 4
Daire Amirliği müstahdemleri 224 224 225 221
Muvakkat yevmiyeliler 161 161 151 151
İlâve kadrolar —
Sivil Savunma Uzmanı 11 1.109 1.110
Doktor 2 1.075
Millî Korunmadan devren gelenler 8
Müşavir 2
Toplam 1.151

Tablo 25 : 1961-1962 Yılları TMO Nazari ve Fiili Kadroları465

465 TMO, 1962 Yılı ve 24’üncü Hesap Devresi…, s.3.

110 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Ofis teşkilatının çalışma metotlarında çeşitli hizmetlerinin rasyonel bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak üze-
re bazı değişiklikler yapma gereği hissedildi. 1938’den 1954’e kadar iş hacmine ve çalışma şartlarına bağlı olarak,
merkez ve taşra teşkilatının muhtelif birimlerinde birçok şekil ve usuller denenmiş, bunların mahzurları ve muhasebe
işlemleri hakkında belirli kanaat edinilmiştir. Merkez ve taşra teşkilatının bütün ihtiyaçlara cevap verebilecek çeşitli
davaları zamanında hâlledebilecek ve yürütebilecek bir şekle dönüştürülmesi, bu amaçla daha yetkili, ihtisas ünite-
lerine sahip kılma gereği doğmuştur. Bu amaçla alım, depolama, muhafaza, nakliyat, iç ve dış satış işlerinin sevk ve
idaresinde uygulamalı, teşekküle en faydalı ve bu fonksiyonların icaplarına en uygun olan şekli müzakere ve teklif
etmek üzere müşavirlerden ve ilgili şube müdürlerinden oluşan bir komisyon oluşturulmuştur. Komisyon öncelikle ilga
edilen Etüd ve Organizasyon Kuruluna denk bir ünitenin kurularak, Ofis mevzuatının yeniden tetkik edilerek tamam-
lanması, şubeleri ilgilendiren konuların tetkiki, geleceğe yönelik etütlerin araştırmaların yapılması, yani etüt, planlama
ve organizasyon işlerini yapmakla görevlendirildi. Bunun yanı sıra zamanın ihtiyaçlarına göre mevzuatın revizyona
tabi tutulmasının gerekli olması, teşkilat ve görev talimatnamelerinin hazırlanması, geleceğe yönelik işlerin etüt ve
organizasyonunu gerçekleştirebilmek amacıyla bu gibi çeşitli işlerde görevli olmak üzere hâlen çalışan müşavir kadro-
sunda bulunanların dâhil olduğu “Tetkik Heyeti” adı ile yeni bir ünite kuruldu. Böylece 3 şube hâlinde bir tetkik heyeti
oluşturuldu.466

Büyük Çuvallara (Haral) Doldurulmuş Hububatın Ofis Alım Merkezine Öküz Arabası İle Nakliyesi

1954 yılında Ticaret Müdürlüğünde değişiklik yapılarak İhracat ve İç Satışlar Müdürlüğü, Alım ve Muhafaza Mü-
dürlüğü kuruldu. Nakliyat Müdürlüğü ise artan ihracat sebebiyle sadece ülke içindeki kara, demir ve deniz yolları
işlerini idare etmekle yetinmeyip gittikçe artan ihracat ve bu satışların (CİF) karşı tarafın limanında teslim olarak ge-
nişletilmesi, vapur temin etme, yükleme gibi daha güç işleri görmekte olduğundan sadece bu işlerle görevlendirilmesi,
muhafaza işlerinin ise bu müdürlükten ayrılması uygun görüldü. Bunların yanı sıra İstatistik ve Neşriyat Müdürlüğü
Ticaret Müdürlüğünden ayrılarak müstakil olarak kuruldu. Bu Şube Ofis’in bütün faaliyetlerini ve konularını ihtiva eden
istatistik işleri, neşriyat, kitaplık, servis ve fuar, propaganda ve reklam, fotoğraf ve arşiv işleri ile görevlendirildi.467

Bilhassa 1955 yılı ve hemen sonrasındaki yıllar Ofis’in kurumsallaşması açısından son derece önemli oldu. 1955
yılında Teftiş Heyeti, Dosya ve Umumi Muhaberat Müdürlüğü, Kasa Tazminatı, Afyon Müdürlüğü, İnşaat ve Bakım
Müdürlüğü, Alım ve Muhafaza Müdürlüğü, Zatişleri Müdürlüğü, Silolar İşletme, Muhasebe, İşyerlerine Ait Teknik,
Bölge Müdürlüğü, Memur ve Müstahdemler, Hukuk Müşavirliği Talimatnameleri, Bütçe Mubayaa Yetkisi Verilen De-
ğirmenlerde Yapılacak Kontrol İşleri, Sigorta İşleri Yönetmelikleri gibi çok sayıda talimatname ve yönetmelik uygula-
maya girdi.

1955 yılında müşavirler, kadroları ile birlikte Tetkik Heyeti adı altında çalışmalarına devam ettiler. Bu heyet ile
Alım ve Muhafaza , Nakliyat Müdürlüğü, Zatişleri, İç ve Dış Satışlar, İnşaat ve Bakım, Malzeme, Dosya ve Umumi Mu-

466 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.12.
467 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 134, Toplantı Tarihi: 16.06.1954, Karar No: XXXII/111.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 111

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

haberat, Enformasyon – İstatistik ve Neşriyat Müdürlükleri, Ofis Hesabına Okutturulacak veya İhtisas Yaptırılacaklara
Dair Talimatname, Afyon Müdürlüğü Talimatnameleri İdare Meclisinin tasdikinin ardından yürürlüğe konuldu. Böylece
Ofis’in çalışmalarını daha kurumsal, daha organize ve bilgi üzerine inşa etmeye başladığını görüyoruz.468

1954’te 4 İdare Meclisi üyesi, merkezde 762, taşrada 3.547 memur, hizmetli ve geçici yevmiyeliler ve 187 tasarruf
cetvelinden çıkarılanlar olmak üzere 5.721 personel mevcuttu.469

Çalışan personelin %34,3’ü lise ve yüksek tahsilli, diğerleri yani %65,7’si ise ilk ve orta tahsilliydi. 1961 yılında
diploması olmayan ama okur-yazar olan ise 190 kişiydi. TMO çalışanlarının çoğunluğu ilkokul (1.265) ve ortaokul
(1.153) mezunlarından (%65) oluşmaktaydı. Lise mezunu 769, yüksekokul mezunu ise 345 kişiydi. TMO’da personel
sayısı 1961 yılında 1960 yılına göre 84 kişi azalmıştı.470

04.09.1956 - 12.08.1960 Tarihleri Arasında TMO Genel Müdürlüğü Yapan Suat Bolayır471
Dönemin TMO Genel Müdür Yardımcısı Rahim Oktay, Ofis’in kat ettiği mesafeyi şöyle izah etmektedir: “…1930
krizlerinden sonra müşkül durumda kalmıştır. O tarihlerde müstahsil, malını pazara getirip satmak istediği zaman alıcı
veya zahireci dediğimiz kişiler ‘Bu bana yaramaz’ diye ayağıyla çuvalı teperdi; Ofis teşkilatından önceki dönemde
(Ziraat Bankasının bu görevi yaptığı dönemde) çok işyeri ile (12 ila 30 işyeri) çalışırken müstahsil malını çok uzak me-
safelere taşırdı. Örneğin Eskişehir’e Emirdağ’dan kağnılarla buğday giderdi. (Emirdağ Afyon’la Eskişehir arasındadır
ve Eskişehir’e 100 km mesafededir.) Müstahsil haral dediğimiz 200 kg’lık çuvallarla malını kağnıya yükler (iki teker-
lekli ve öküz koşularak çekilir) ve 20-30 araba bir arada kafileler hâlinde yola çıkarlardı. Benim köyüm o yola 9 km
uzaklıktadır. Çocukluğumda o kağnıların sesini, iniltilerini gecenin sessizliğinde dinlerdik. Bu, bir yerde bizim buğday
üreticilerimizin iniltisiydi. Yollarda, hanlarda kalarak bu mesafeyi 3 günde alırlardı. Eskişehir’e vardıktan sonra silonun
önünde (Eskişehir silosu Ziraat Bankası döneminde 1932-1933’lerde yapılmıştır) günlerce bekler, malını satar yine üç
günde köylerine dönerlerdi…”472
TMO Türkiye’de yurt dışı ile en fazla teması olan kurumlardan biriydi. Her dönemde kendi iştigal alanı ile ilgili
yenilikleri öğrenmek, iş bağlantıları sağlamak ve makine-teçhizat gibi malzemeleri satın almak gibi hususlarda yurt

468 TMO, 1955 Yılı Onsekizinci Hesap Devresi…, s.50.
469 TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.14.
470 TMO, 1961 Yılı ve 23. Hesap Devresine…, TMO, 1954 Yılı Onyedinci Hesap Devresi…, s.14.
471 Suat Bolayır, 29.09.1915 Selanik doğumlu olup Ankara Hukuk Fakültesinden 1943 yılında mezun oldu. Brüksel Üniversitesinden Mali
İktisat sertifikası aldı. Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü İstatistik Müdürlüğünde Stajyer memurluğa başladı. Daha sonra Ankara Emniyet
Müdürlüğü memur adaylığı, Ankara Emniyet Müdürlüğü Erzurum Bölge Müfettişliği yaptı. 10.05.1945 yılında TMO’da göreve başladı. 06.04.1954
tarihinde TMO Genel Müdür Yardımcısı, 15.03.1957’de TMO Genel Müdürü oldu. AZMİ Millî TAŞ’de murakıplık yaptı. 06 -16 Şubat 1956 tarihleri
arasında Cenevre’de düzenlenen Avrupa Ekonomik Komisyonu Ziraî Problemler Komitesi toplantılarına katıldı. 09.05.1961 yılında 7242 sayılı
Kanunun geçici maddesine göre dönemin darbe yönetimi tarafından Ticaret Bakanlığının 15.04.1961 tarihli ve 1651 sayılı yazısı üzerine Bakan-
lar Kurulunca 25.04.1961 tarihinde resen emekliye sevk edildi. TMO Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Sicil Arşivi, Ali Suat
Bolayır Dosyası.
472 Rahim Oktay, “Buğdayın Beslenmedeki Yeri ve TMO’nun Hizmetleri”, TMO Dergisi, Yıl 13, Sayı 41, Aralık 1983, ss.11-13.

112 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

dışı seyahatler gerçekleşmekteydi. Nitekim dönemin Genel Müdürü Bolayır 1957 yılında İngiltere’de bulunan Simon
Handling Engineers Ltd. Şirketi’nin 2 Ağustos 1957 tarihli mektubu ile yapılan davet üzerine Kasım 1957’de 20-25 gün
müddetle bu ülkeye gitti. Genel Müdür Ofis stajyerlerinin bu firmanın fabrikasında yaptığı stajı görmek, Türk hubu-
batının İngiltere ve Avrupa’da gelecekteki satışını ve Türkiye’deki silo idaresi konusundaki politikayı müzakere etme
imkânı da bulabilecekti.473 Bolayır, 1958 yılında da hububat ihracatını kolaylaştırıcı çalışmalarda bulunmak, gerekirse
satışlar yapmak üzere Avrupa’nın çeşitli ülkelerine seyahat gerçekleştirdi.474

1960 Darbesi sonrasında 1961 yılında Başbakanlık Millî Savunma Yüksek Kurulu Genel Sekreterliği tarafından
hazırlanan ve Bakanlar Kurulunun 30 Aralık 1960 tarih ve 5/698 sayılı Kararı ile yürürlüğe giren Yönetmeliğin 23’ün-
cümaddesi gereğince hazırlanan Toprak Mahsulleri Ofisi Savunma Sekreterliği Yönetmeliği 18 Nisan 1961 tarihinde
Müdürler Kurulu tarafından onaylandı.475 1960 darbesinin Kuruma diğer bazı yansımaları da söz konusu oldu. Darbe-
nin ardından İdare Meclisi yerine Müdürler Kurulunun getirilmesinin yanı sıra Ticaret Vekâleti Müsteşarının başkan-
lığında toplanan bir heyet, Ofis iş programlarını tetkik etti ve Komisyon Ofis’in malzeme iş programını tamamen iptal
etti.

01 Temmuz 1960 tarihinden 31 Aralık 1960 tarihine kadar siloların ve seyyar mekanik cihazların faaliyetlerini
sürdürebilmesi ve acil ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla Genel Muhasebe Müdürlüğünce 600 bin liralık bir sarf
yetkisi tanındı. Yıl sonuna kadar azami tasarruf tedbirlerine uyularak cüzi ihtiyaçların karşılanması ile yetinilmiştir.
Merkezin malzeme alımları dışında 27 Mayıs 1960 darbesinden önce 1960 yılı iş programı içinde yapılması planlanan
237.214,19 TL’lik inşaat ihalesi yapılmış olup bu tarihten sonra alınmış olan tasarruf tedbirleri gereğince inşaat işleri
tamamen durdurulmuştur.476

Et ve Balık Kurumu’nun Kurulması

Hükûmetlerin Ofis’e kuruluş kanununda öngörülen hizmetlerden daha farklı görevleri de verdikleri görülmektedir.
Ofis bir yandan asli işi olan hububat ve afyon konusunda faaliyetlerini sürdürürken bazı temel gıda maddelerinin tica-
retini de gerçekleştirdi. Ülkede et sanayisinin kurulması, gelişmesi ve düzenlenmesi; memleket çapında üretim, ihraç
ve tüketimini düzenleme ve temin işleri de 1949 yılında Ofis’e verildi. Bu çerçevede bu dönemde Kurumun önemli
iştigal konularından biri de et, balık ve yağ işleri oldu.

25 Haziran 1949 tarihinde yürürlüğe giren K/784 Koordinasyon Kurulu Kararına göre, Ofis her nevi nebati ve
hayvani yağlı tohum ve maddeler, kasaplık hayvan ve balık ile bunların mamullerini alma, satma, ithal ve ihraca, bu
maksatları sağlayacak her türlü tesisat ve vasıtaları kurmaya ve işletmeye ve lüzumunda yem ve emsali yardımcı
maddeleri sağlamaya yetkili kılındı. Bu karar çerçevesinde 26 Haziran 1949 tarih ve 3/9480 sayılı Bakanlar Kurulu
Kararıyla asli görevlerinin yanı sıra kasaplık hayvan, balık ile bunların mamullerinin alım, satım, ithal ve ihracına, işlet-
meye ve lüzumunda yem ve emsali yardımcı maddeleri sağlamaya dair yetki ve görev verildi.477 Bu hizmetlerin yerine
getirilmesi için merkezde bu işleri yürütmek üzere Et, Balık ve Yağ Müdürlüğü adıyla yeni bir müdürlük kuruldu.478

1949 yılında Et, Balık işleri ile ilgili bir etüt çalışması yapıldı. Bu çalışmada;

a) Et ve balık işlerinin Ofis’in iştigal konusunda yer alması dolayısıyla eti yenen hayvanların kaza ve vilayetler
itibarıyla dökümleri yapıldı ve bu suretle elde edilen bilgilere istinaden haritalar hazırlandı.

b) Rasat istasyonlarının vermiş olduğu on yıllık verilerin ortalamasına göre memleketteki sühunet, yağış ve hava
durumlarına ait bilgiler toplanarak bunlar içinde mevsim ve mıntıkalar itibarıyla haritalar yapıldı.

473 Simon Handling Engineers Ltd. Şirketinin 02 Ağustos 1957 tarihli yazısı. TMO Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı
Arşivi, Ali Suat Bolayır Dosyası.

474 Ticaret Vekâletinin 24.11.1958 tarih ve 19105 sayılı yazısı. TMO Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Arşivi, Ali Suat
Bolayır Dosyası.

475 Savunma sekreterlikleri kurulmasına dair 24.10.1960 tarihinde kabul edilen 108 no’lu Kanun gereğince bütün kamu, kurum ve kuruluş-
larında Sivil Savunma Sekreterlikleri kurulması kabul edildi. Resmî Gazete, Yayım Tarihi: 28.10.1960, Sayı: 10641. Kanun gereğince uygulama-
ya yönelik olarak ilgili yönetmelik kabul edildi; Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 44, Toplantı Tarihi: 18.04.1961,
Karar No: 8I3/10.

476 TMO, 1960 Yılı ve 23’üncü Hesap Devresine…, s.27.
477 TMO, 1949 On İkinci Hesap Devresine…, s.7.
478 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 31, Toplantı Tarihi: 22.07.1949, Karar No: XV/369; TMO, 1949 On İkinci
Hesap Devresine…, s.9.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 113

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

c) İştirak edilen Brüksel sergisine gönderilen bir Ofis organizatörüne bu fırsattan faydalanarak Danimarka, Hol-
landa ve İsviçre’de et ve balık işlerinin nasıl yürütüldüğü etüt ettirildi.

d) Marshall yardım planı dolayısıyla Paris’e gönderilecek bilgiler derlendi, balık ve et konusunda grafikler ve ha-
ritalar vücuda getirildi.

e) Ayrıca modern anlayışta Toprak Mahsulleri işletmeciliğinin nasıl gerçekleşebileceği hakkında bir rapor hazır-
landı.479

f) Marshall Yardımı’ndan faydalanılarak kurulacak olan et ve balık sanayisine ait tesislerin 1949-1950 dönemine
ait olan ve Amerika ile tiraj hakları ile Avrupa’nın muhtelif memleketlerinden alınacak olan malzemenin, bu kredinin
kullanılması için tayin edilmiş olan müddeti içinde yani Haziran sonundan evvel siparişe bağlanıp akreditifinin açıla-
bilmesini temin etmek için projelerle şartnamelerin müşavir firmalar tarafından hazırlanması, bunların idare tarafından
onaylanarak tasdiki, buna göre imalatçılardan teklif alınması, bunların tetkiki ile en uygununun seçilmesi ve sözleş-
melerin yapılarak siparişinin verilmesi için gereken işlemlerin yapılması gerekmekteydi. Bu çerçevede et sanayisi ile
ilgili proje şartnameleri 25 Mart 1950 tarihine kadar neticelenmiş olacaktır. Bu konu ile ilgili işlemler haziran ayının
başına kadar sonuçlandırılmış olacaktı. Balık sanayisi için yürütülecek işler için de aynı tarih geçerliydi. Balık sanayisi
için soğuk hava depoları, buz fabrikaları, balıkçılık gemileri (Bunların projeleri ile şartnamelerinin hazırlanması 26
Mart’ta başlayıp Nisan sonuna kadar devam edecek, bunların içinden sadece hidrograf gemi projesi ve şartnameleri,
yapılan sözleşme gereğince 10 Mayıs’a kadar sürecektir.) sipariş edilecekti. Balık sanayisinin diğer önemli bir kolu ise
hidrobiyolojik tetkiklerdir ki burada ihtiyaç olan en önemli şey araştırma gemisiydi. Balıkçılık gemilerinden 100 tonluk
10 tane sipariş edilecekti. Bunların yanı sıra balıkçılık işindeki hidrobiyolojik etütler İstanbul Üniversitesine bağlı Zo-
oloji Enstitüsüne yaptırılması düşünülmekteydi. Bu Enstitü önce Ticaret Bakanlığına bağlı Balıkçılık Enstitüsünün bir
devamı olup kıymetli etütleri bulunmaktaydı. TMO tarafından yapılacak yardımla üniversitenin ihtiyacı çerçevesinden
çıkılarak balıkçılık sanayisinin gelişmesine yarayacak mükemmel bir hâle getirilmesi mümkün olacaktı. Bu enstitünün
başında bulunan ve uzun yıllar Türkiye Balıkçılığı üzerinde çalışmış olan Ordinaryüs Profesör Kosswig’in biyolojik ve
yine bu sahada ve özellikle Marmara ve Boğaz sularında uzun zamandan beri incelemelerde bulunmuş olan Robert
Kolej’de Profesör Ullyott’tan fiziki etütler kısmında faydalanılacaktı. Bu iki profesörden faydalanmak konusunda üni-
versite ile temasa geçildi ve bunun güncel mevzuat çerçevesinde mümkün olabileceği cevabı alındı. Bu hususta iki
profesör müşterek olarak bir rapor hazırlayıp Ofis’e sunuldu. Prof. Ullyott, Marshall Yardım’ından temin edilecek olan
alet ve cihazların tedariki için 15 gün müddetle masrafları TMO tarafından ödenerek yurt dışına gönderildi. Bu arada
işlerin zamanında yetişmesi için yetki verilmiş bir heyet oluşturuldu. Heyet bir başkan, Fen Müdürlüğünden iki üye,
Et, Balık, Yağ ve Marshall Planı Müdürlüğünden bir üye, malî ve hesabî işler için Genel Muhasebeden bir üye, Hukuk
Müşavirliğinden bir üye, Türkiye et ve hayvancılığı ile ilgili ticaret ve mevzuatı bilen Tarım Bakanlığı Veteriner Umum
Müdürlüğünden bir üyeden oluşturuldu.480

g) Balıkçılığın esas ve prensipleri ile ilgili biyolojik, hidrografik tetkikler, deniz haritalarının yapılması ve bunlar
için kurulacak tesis ve müesseseler ile gerekli malzeme ve cihazların temini, takip edilecek metotların tayini, Türk
personelinin yetiştirilmesi maksadıyla bu işlerde bilgi sahibi uzmanların ve uygulamanın içinde olan yabancı uzman
ve profesör angaje edilmesi gerekmekteydi. Aynı zamanda balık ve et mevzularında başlıca ithalatçı ve ihracatçı
memleketlerin piyasa şartlarının tayini ve müşterilerle temas sağlanması hususları bu maddelerin milletlerarası ti-
careti bakımından bugün ve ileride hayati bir öneme sahiptir. Burada bahsedilen işleri yapmak, gerekli sözleşmeleri
imzalamak, uzman ve profesörleri derhal temin ve Türkiye’ye derhal getirmek, alım ve satımlar için teklifler almak
üzere, Genel Müdür Muavini Hakkı Melan ile uzman Ertuğrul Kayıhan’ın İtalya, İngiltere, Almanya, Hollanda ve Dani-
marka’ya gönderildi.481

Ardından çeşitli bölgelerde et kombinaları inşa edilmeye başlandı. Bu kombinaların tesisi ABD’li bir müşavir firma
olan Lou Menges firmasına ihale edildi. Menges, diğer bazı Amerikalı müşavirlerin bu konuda tavsiyeleri ile Türki-
ye’de et sanayi ticaretine dair umumi bir plan yaptı. Menges yaptığı planda, Erzurum, Konya, İzmir, Ankara, İstanbul,
Samsun, Trabzon, Seyhan ve Elazığ’da olmak üzere 9 adet kombina, İskenderun ve Zonguldak’ta iki adet soğuk
hava deposu, Kayseri ve Malatya’da iki adet buz fabrikası yapılmasını tavsiye etti. Planın yuvarlak olarak 100 milyon
liraya mal olacağı hesaplandı. Menges’in üç senelik programının birinci yıllık kısmı proje ve aplikasyon mektubu ile

479 TMO, 1949 On İkinci Hesap Devresine…, s.9.
480 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 62, Toplantı Tarihi: 25.03.1950, Karar No: IV/863.
481 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 57, Toplantı Tarihi: 23.03.1950, Karar No: XI/787.

114 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

tespit edilerek yürürlüğe konuldu. Ancak 1951 yılında müşavir ve mühendis Lou Menges ile yapılan sözleşmede yer
alan taahhüt ve görevlerini yerine getirmemiş olması nedeniyle ilgili firma ile temasa geçilerek 25 Ocak 1950 tarihinde
yapılmış olan sözleşmenin feshedilmesine karar verildi.482

Diğer taraftan Ofis yabancı uzmanların işbirliğine müracaat ederek onları bünyesinde çeşitli işlerde görevlen-
dirmekteydi. Nitekim et kombinalarında çalışacak Türk personelini et tesislerinin işletmesinde yetiştirmek, işletme
standartları ve teamülleri hakkında bilgi vermek ve bu konuda Ofis’e tavsiyelerde bulunmak üzere ABD’den getirti-
lecek uzmanların meslekleri ve görecekleri işle ilgili olmak üzere Devlet Bakanlığı tarafından Ofis’e bir isim cetveli
gönderilmişti. Kombinaların mevcut durum ve kapasiteleri göz önüne alınarak bunlar için yurt dışından bir müşavir,
bir veteriner ve bir de organizatör getirilmesi uygun görüldü ve bunlardan müşavir H.H. McKee 11 Haziran 1950’de,
veteriner Dr. John Williamson 09 Haziran 1950 tarihinde ve organizatör Don. R. Wilson ise 16 Eylül 1950 tarihinde
Ofis’teki vazifelerine başladılar.483

Esasında Ofis, yukarıda kombinalarla ilgili olarak Menges’in hazırladığı planlardan emin olamamakta ve bunları
Mc. Kee ve arkadaşlarının vermiş oldukları fikirlere göre revizyona tabi tutmak istemekteydi. Diğer taraftan ABD’ye
gönderilmiş olan Bülent Danışman’ın çabaları sonucunda buradan sipariş edilen malzemelerin önemli bir kısmı temin
edilebildi.

Ofis Fen İşleri Müdürlüğü, 1950 yılı zarfında daha önce çeşitli bölgelerde yapılması kararlaştırılan et kombina-
larının kat’i projeleri ve mubayaa şartnamelerini hazırladı. Ayrıca diğer kombinaların etütleri yapıldı ve Erzurum Et
Kombinası’nın da inşaatı ve tesisatının ikmali üzerinde çalışıldı. Et Kombinaları için tiraj haklarından istifade edilerek
Almanya ve Danimarka’dan 3,4 milyon dolar tutarında ve direkt yardımdan Amerika’ya 1.004 bin dolarlık malzeme
sipariş edildi ve akreditifleri açıldı. Et işlerinde bunlara ek olarak Ofis İdare Meclisi kararına istinaden 1949 yılının
Aralık ayında Millî Savunma Bakanlığının ihtiyacını karşılamak üzere kilosu 350 kuruştan 50 ton kavurma imal ettirildi.
Bunun 35 tonu Millî Savunma Bakanlığına verildi. Kalan 15 tonu da Eskişehir sel felaketzedeleri için Kızılay’a bağış-
landı.484 Bu kavurmadan kalan 123 teneke kavurma ise İstanbul değirmencilerine satıldı.485

Ankara ve İstanbul (Zeytinburnu) kombinaları malzemeleri belediyelere devredileceğine göre geri kalan tesislerin
ve her iki programda yer almış olan Erzurum ve Konya kombinalarının bir an evvel inşası safhalarına geçilmesi uygun
olacaktı. Böylece Konya için gereken malzemelerden dizel-elektrijon grupları Almanya’da Doc firmasına, borular, ka-
zanlar, ısıtma tertibatı aynı ülkeden Hering firmasına, tecrit kısmı Grunzweiz Firmasına, soğutma kısımları Danimar-
ka’da Atlas Firmasına, Menges Firmasının hazırladığı işletme plan ve şartnameleri çerçevesi içinde sipariş edilmişti.
Dolayısıyla Menges’in hazırladığı Konya kombinası planı üzerinde ufak tefek değişiklikler yapılarak inşaat planlarının,
keşif ve ihale evrakının hazırlanmasına ve ihaleye çıkarılmasına karar verildi.486

1951 yılında Trabzon Balık Soğuk Hava Tesisatı için ise Mc. Kee tarafından önerilen et için soğuk ve donmuş
muhafaza yerlerinin ilavesi tavsiyesi yerine getirilemedi ve kombinanın balık kısmının yapılmasına karar verildi.487
1951 yılında Lou Menges Firması’nın projeleri çerçevesinde Samsun, Marmara, Çeşme, Çanakkale, Sinop, Trabzon
ve Beşiktaş soğuk hava depoları ile Konya Et Kombinası’nın ihaleleri yapılarak faaliyete geçildi.488

482 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 15, Toplantı Tarihi: 10.02.1951, Karar No: I/134. Menges’in işin Ofis’in
istediği şekilde ilerlememesi durumu sebebiyle ilgiliye bir ihtarname verilmiş, ilgili bu duruma noter kanalıyla itiraz etmesine rağmen Ofis işin
%80’inin bittiği şekildeki beyanatın doğru olmadığını, işin ancak %40’nın tamamlandığını görerek bu itiraza bir cevap vermiştir. Toprak Mahsulleri
Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 6, Toplantı Tarihi: 15.01.1951, Karar No: V/38.

483 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 88, Toplantı Tarihi: 17.11.1950, Karar No: VI/1336. Müşavir Dr. John W.
Williamson’un mukavelesi hakkında 30.11.1950 tarihinde 10 maddelik Ofis Genel Müdürü Mümtaz Rek, Et ve Balık ve Yağ İşleri Müdürü Refet
Artuner imzalı bir sözleşme imzalandı. Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 94, Toplantı Tarihi: 04.12.1950, Karar No:
II/1399.

484 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 47, Toplantı Tarihi: 21.12.1949, Karar No: VI/636.
485 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 74, Toplantı Tarihi: 30.06.1950, Karar No: XVII/1098.
486 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 71, Toplantı Tarihi: 20.07.1951, Karar No: VI/657.
487 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 70, Toplantı Tarihi: 16.07.1951, Karar No: III/634.
488 TMO, 1951 Ondördüncü Hesap Devresi…, s.21; Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 4, Toplantı Tarihi: 10.01.1951,
Karar No: II/20.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 115

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Beşiktaş Soğuk Hava Deposunun Açılış Töreninde Başbakan Adnan Menderes
Et işlerinin yanı sıra ülkede balıkçılığın kalkındırılması ile modern bir şekle dönüştürülmesi görevi de bu çerçe-
vede Ofis’e verildi. 09 Aralık 1949 tarihinde Ekonomi ve Ticaret Bakanlığında toplanan balıkçı üyelerin katılımıyla bir
kongre gerçekleştirildi. Bu kongrede, Marshall yardımından faydalanılarak balıkçılık vasıta ve malzemelerinin siparişi
kararlaştırıldı. Marshall yardımından 1949-1950 yılı dönemi için 2,7 milyon dolar olarak alınan yardımın 1,2 milyon do-
ları balıkçılık malzemesi, 1,5 milyon doları ise soğuk hava ve konserve tesislerine ayrıldı. Balıkçılık malzemesi olarak
ağ ipliği, teknesiz motor, balık av gemisi, balık nakliye gemisi, araştırma gemisi ve motorları alındı. Ayrıca Marmara
adaları, Sinop, Samsun, Trabzon illerinde 25 tonluk, Ereğli, Çanakkale, Çeşme gibi yerlerde 12,5 tonluk soğuk hava
tesislerinin inşası programlandı. Buna ek olarak Fındıklı’da 100 tonluk, Haydarpaşa’da 40 tonluk ve Zonguldak’ta hem
et hem balık depoları inşa edildi.489
1950 yılında Ofis bu hizmetleri görmek üzere ülkedeki kara sularını inceleyecek biyolojik araştırmaları yapmak ve
memleket balıkçılığına faydalar sağlamak üzere İstanbul Balta Limanı’nda Hidrobiyolojik Araştırmalar Merkez Labo-
ratuvarı kurdu. Buraya ve merkez tarafından verilecek program ve talimatlara göre çalışacak olan Trabzon, İzmir ve
İskenderun’a küçük istasyonlar da kuruldu.490
Ofis balıkçılığın gelişmesine sadece malzeme vererek değil, aynı zamanda kredi vererek de destek oldu. İstanbul
Balık Avcıları İstihsal Kredi, İşletme Satış Kooperatifine 200 bin liralık malzeme ve 50 bin lira üretim sermayesi olmak
üzere toplam 250 bin liralık bir kredi vermesi kararlaştırıldı. Buna istinaden 11 Ekim 1950 tarihinde nakit olarak bu
kooperatife 40 bin lira nakit kredi verildi.491
Balıkçılık sektörünün ekonomik olarak gelişmesine matuf teknik yardım projelerini formüle etmek konusunda
yardımda bulunmak ve balıkçılığın ana hatlarını etüt etmek üzere ülkeye gelen FAO mensuplarından Mr. R.H. Fiedler
bazı tavsiyelerde bulundu.
Bu tavsiyelerden biri de balıkçılık için teknik asistanlar istihdamının sağlanması idi. Bu çerçevede Ekonomi ve
Ticaret Bakanlığı FAO teşkilatından balıkçılık için Hidrobiyoloji Enstitüsü’nde çalıştırılmak üzere bir balık biyoloğu
mevcut balık biyoloji araştırma programını gözden geçirmek, kıymetlendirmek ve özellikle yeni balık kaynakları bul-
mak suretiyle balık üretimini artırmaya yönelik biyolojik araştırma programının hazırlanmasına ve uygulamaya geçiril-
mesine yardım etmek üzere ve bir sene müddetle, balıkçılık filosunun mekanize edilmesi amacıyla Almanya’ya sipariş

489 TMO, 1950 Onüçüncü Hesap Devresi…, s.24.
490 TMO, 1950 Onüçüncü Hesap Devresi…, s.24.
491 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 76, Toplantı Tarihi: 11.10.1950, Karar No: II/1122.

116 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

edilen ve teslim aşamasında olan gemilerle mevcut balık avlama vasıtaları üzerinde balık avlama usullerini öğretmek
ve tavsiyelerde bulunmak üzere bir sene müddetle Bakanlık Su Ürünleri Müdürlüğünde istihdam edilmek üzere bir
balıkçı mühendisinin istihdamı;

Ülkede oldukça bol miktarda rastlanan pelogiç (satıhta yüzen) ve göçmen bazı balıkların tutulmasında kullanıl-
mak üzere, çeşitli cins yerli balıklardan ve balık artıklarından balık unu ve balık yağı imalinde tavsiyelerde bulunmak
üzere bir balık teknolojistinin istihdamı;

Balık dondurma tesisleri ve donmuş balık muhafazasında kullanılan soğuk hava depolarının, mahallerinin tayini,
işletilmesi ve donmuş balıkların depolanma usulleriyle buzlanmış taze balık nakil metotlarına ait tavsiyelerde bulun-
mak üzere bir soğuk hava uzmanı (teknolojist), balık teknoloğunun da soğuk hava depolarında istihdamı;

Tutulan balıkların daha düzenli bir şekilde satışa arz edilmesini sağlayarak balıkçıların ekonomik standardını
yükseltmek, balıkçılar arasında kooperatifler tesis etmek ve balık ürünlerinin satışları metotlarını göstermek, balıkçılık
limanlarında balıkların satışına ait vasıta ve motorları ıslah ile halkın balık yemek suretiyle beslenmesine imkân ver-
mek gibi hizmetleri yerine getirecek olan balıkçı ekonomistinin de Bakanlık Küçük Sanatlar ve Teşkilatlandırma Genel
Müdürlüğünde istihdamı uygun görüldü.

Bu şekilde istihdam edilecek olan dört uzmana Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı 1951 yılı bütçesine dâhil edilmiş
olan Et ve Balık Etüt ve projeleri masraflarının da dâhil olduğu 14 milyonluk kısımdan verilmesi kararlaştırıldı. Ayrıca
balıkçılıkla ilgili idarecilik için 3 ay müddetle, balıkçılık usulleri için 6 ay müddetle, balık işleme usulleri için 6 ay müd-
detle, balığı satışa arz etme usulleri için 6 ay müddetle burs talep edildi. Bu bursiyerler FAO’ca gönderilen eksperlerin
yanına verilen Türk personeli arasından seçildi.492

Marshall Yardım Planı çerçevesinde elde edilen tiraj hakları çerçevesinde Ofis tarafından balıkçılara dağıtılmak
üzere Almanya’dan sipariş edilen ve bir kısmı da gelmiş olan toplam 12 bin paket ağ ipliğinin dağıtımı 11231 sayılı
Bakanlar Kurulu Kararı gereğince;

1. İstanbul Balıkçıları Avcılar Kooperatifi üyelerine dağıtılmak üzere 2 bin paket,

2. İstanbul Balıkçıları Müstahsiller Kooperatifi üyelerine dağıtılmak üzere 5 bin paket olarak gerçekleştirildi. Yağ-
lanan ağların ömrünün sekiz sene, çam kabuğu ile boyanan ağ ömrünün ise beş sene olduğu tecrübesinden hareketle
ağların bedeli 5 yılda geri ödenecekti.493

Daha sonra Marshall yardımı ile Almanya’dan alınarak ülke içindeki alıcılara bilhassa İstanbul Gıda Maddeleri
Konserve Sanayisi’ ne dağıtılacak malzeme mülkiyeti 11231 sayılı Kararname’ye Ekli, “Marshall Yardımı Gereğince
Toprak Mahsulleri Ofisi Tarafından Getirtilecek Her Türlü Su Mahsulleri Avcılığı ve Sanayisine Ait Vasıta ve Malzeme-
nin Satış ve Tevzine Dair Yönetmelik” in 7’nci maddesinde yapılan değişiklikle alıcılara bırakıldı.494

Et kombinalarının gelişmesi ile ilgili hususlar Ofis İdare Meclisine getirildi ve İdare Meclisi bu kombinalar husu-
sunda istihdam edilmek üzere Avrupa’dan ekonomi uzmanı, Avrupa ve Amerika’dan ise inşaat mühendisi getirilmesi
hususunu 02 Temmuz 1951 tarih ve II/605 sayılı kararla onayladı. Bu karara istinaden Avrupa’ya sipariş edilmiş bu-
lunan malzeme ve tesisatı fabrikalarda muayene ve teslim etmek üzere Avrupa’ya gönderilmiş olan Yönetim Kurulu
üyesi Bülent Danışman’a et kombinaları için ihtiyaç duyulan uzmanların temini işi de havale edildi ve Danışman da
bu çerçevede bir firma önerdi. Diğer taraftan da Amerika’dan sipariş edilen malzemelerin muayene ve tesellümü için
buraya gönderilen Ofis mühendislerinden Ekmek Diriker’e de uzman tespiti konusunda bir talimat verildi, o da yaptığı
incelemeler sonucunda bu konuda müşavir firmalar önerdi. Ancak daha önce E.C.A adlı Amerikan firması ile yaşanan
anlaşmazlık sürdüğünden öncelikle bu problemin çözülmesi için harekete geçildi. Türkiye’nin Washington Büyükelçisi
bu konuda devreye girerek adı geçen firmanın Diriker’le temasını sağladı. Bu konudaki girişimlerin sonucu olarak 23
Ağustos 1951 tarihinde Dışişleri Bakanlığında İktisadi İşbirliği Genel Sekreteri Fatin Rüştü Zorlu ve Ekonomi ve Tica-
ret Bakanlığı Müsteşarı Faruk Sünter ile E.C.A. Türkiye misyonu başkan yarımcısı Mc.Junkins arasında bir toplantı
yapıldı. Ayrıca toplantıya Genel Müdür Mümtaz Rek, Genel Müdür Yardımcısı Zeki Davutoğlu ile Milletlerarası Ekono-
mik İşler Dairesi Genel Müdür Muavini Haydar Görk de davet edildi. Bu kombinalar hakkında E.C.A. Washington’un
Türkiye Misyonu Başkanlığına çektiği telgraflar çerçevesinde durum yeniden müzakere edildi ve bu şirketin talep ettiği
yeni proje aplikasyon mektubunun Ofis teknik elemanları tarafından hazır edilmesine karar verildi. Firma temsilcisi

492 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 97, Toplantı Tarihi: 22.10.1951, Karar No: II/913.
493 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 102, Toplantı Tarihi: 30.03.1951, Karar No: III/1432.
494 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 152, Toplantı Tarihi: 28.05.1952, Karar No: II/1438.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 117

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Junkins ise Ofis’in aradığı uzmana gerek olmadığını, 23 Ağustos 1951 tarihinde yapılan toplantıdaki neticeye göre
hareket edilmesinin daha doğru olacağını ifade etti.495

TMO bünyesinde kurulan et ve balık işlerinde istihdam edilmek üzere Millî Savunma Bakanlığı kadrosunda bulu-
nan ve yine kadrosu aynı yerde kalmak üzere Veteriner Albay Nail Turan görevlendirildi.496

1951 yılında Marshall Programı çerçevesinde direkt olarak yapılan yardımla Amerika’dan temin olunan malzeme-
nin yüzde doksanına tekabül eden bir kısmı teslim alındı. Eti işlemek ve saklamak üzere oluşturulacak olan kombina
ve soğuk hava depolarının kurulacakları yerlerin tespit ve temini konusundaki çalışmalara devam olundu. Kombina ve
soğuk hava tesislerinde çalıştırılacak personelin yetiştirilmesi için teknik eleman temin edilmeye çalışıldı.

Türkiye’de araştırmalar yaparak iktisadî gelişmemiz için tavsiyelerde bulunacak olan Milletlerarası İmar ve Kal-
kınma Bankası heyetinin masraflarını karşılamak üzere Devlet Bakanlığının yazısı ile Ofis için de faydalar sağlaması
düşünülen heyetin masrafları için Devlet Bakanlığı emrine 3 bin lira ödenmesi kararlaştırıldı.497

Aynı zamanda 1951 yılında et sanayisi işlerinde istihdam edilmek üzere ABD’den gelen uzman Müşavir Don
R. Wilson ile imzalanmış olan mukavele yenilendi. Amerika et sanayisinin idare ve kontrolünde tatbik edilen usuller
hakkında tavsiyelerde bulunacak ve Türkiye et sanayisinin yürütülmesinde tavsiye edilen usulleri tatbik edecek Türk
personelin yetiştirilmesi hususunda programın hazırlanmasına yardım edecek, ayrıca müşavirin ihtisası dâhilinde
bulunan etin işlenmesi, muayenesi, ambalajı, kullanım ve dağıtımı gibi diğer işlerde tavsiyelerde bulunmak üzere
istihdam edilmek maksadıyla adı geçenle bir anlaşma yapıldı. 1.333 dolar aylık, eşi ve üç çocuğunun ABD’den ge-
liş-gidiş masrafları, Türkiye’de ikametgâh masrafları, seyahat masrafları karşılanacaktır. Wilson, TMO’da bu konuda
istihdam edilecek olan tüm personeli de yönetecek ve yönlendirecekti.498 Ancak daha sonra bu iki Amerikalı uzmanın
gelmesinden sonra Marshall Yardımı çerçevesinde teknik asistanlar için dolar ödemesinin durdurulmasından dolayı
sözleşmeleri feshedilmek durumunda kalındı.

Ofis, 1951 yılında Almanya tirajından temin olunan 200 bin dolarlık malzemeden bir kısmını, lehtarları bulunan
Konserve Sanayisi erbabına intikal ettirdi.499 Tiraj haklarından faydalanılmak suretiyle Avrupa’da muhtelif firmalara
sipariş edilmiş olan balıkçılık vasıta ve malzemesinden 12 bin paket balık ağı ipliği alıcılara teslim edildi. Çeşitli güç-
lere sahip olan 41 adet teknesiz deniz motoru yurda getirildi ve bunların dağıtım esasları tespit olundu. Kurulması
düşünülen Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü için temin olunan üç adet etüt motoru geldi ve adı geçen Enstitü ’ye teslim
edildi. Ayrıca bu Enstitü emrine verilecek olan araştırma gemisi ile balık av ve nakliye gemilerinden bazılarının inşaatı
tamamlanmış ise de, mevsim uygun olmadığından bu gemilerin yurda getirilmesi henüz mümkün olamadı. Balıkçılık
konusunda, teknik asistan hakkındaki Ofis talebi ise 1951 yılı içerisinde karşılanamadı.500

Bu şekilde ana iştigal alanı olan hububatın dışında et, balık ve yağ işleri ile de ilgilenmeye başlayan Ofis, bu defa
hububat depolarının yanı sıra Erzurum, Ankara, İstanbul ve Konya et kombinaları ve ülkenin çeşitli yerlerine tesis
edilen soğuk hava depoları kurdu. Konya Et Kombinası için getirilmiş olan 3 adet bin kW’lık dizel elektrojen grubu
malzemesi Ticaret Bakanlığının emri ile Etibank’a devredildi.501

495 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 81, Toplantı Tarihi: 01.09.1951, Karar No: I/763.
496 BCA, 030 18 01 02, 126 53 62.
497 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 76, Toplantı Tarihi: 11.10.1950, Karar No: X/1130.
498 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 26, Toplantı Tarihi: 16.03.1951, Karar No: III/198.
499 TMO, 1951 Ondördüncü Hesap Devresi…, s.16.
500 TMO, 1951 Ondördüncü Hesap Devresi…, s.15.
501 Ali Rıza Oktay, “Toprak Mahsulleri Ofisi’nin Memleket Bünyesinde ve Devlet Ekonomisindeki Rolü”, TMO Dergisi, s. 7, Yıl: 1, Ekim
1955, s.4.

118 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Konya Et Kombinası Temel Atma Töreninde Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes
1951 yılında Ankara’da yeni kurulacak olan et kombinasının Ankara Belediyesine devri söz konusu oldu. Bu ko-
nuda Ankara Belediyesi ve Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı ile görüşme ve yazışmalar gerçekleştirildi. Belediye, parası
olmadığından Ankara’da kurulacak mezbahanın ücretsiz olarak kendilerine devrini talep etti. Ofis ise kendisinin de
parası olmadığını belirterek bu paranın belediyeden bu da olmaz ise hükûmetten alınmasını talep etti.502
Ofis 1952 yılında devredilme aşamasında olan Et ve Balık İşlerine ait, Beşiktaş soğuk hava deposunun temel
planlarını, İskenderun, Zonguldak Ereğli soğuk hava depolarının mimari projeleri, Zonguldak soğuk hava deposunun
tatbikat resimlerini, Erzurum Et Kombinasının mimari, betonarme ve makine temel planlarını, Konya Et Kombinasının
umumi vaziyet planı ve idare ile yemekhane binalarının mimari ve betonarme planlarını ikmal ve tasdik etti. Erzurum
Et Kombinasının iltisak hattı ile Çeşme, Karadeniz, İskenderun ve Zonguldak soğuk hava depoları ihale dosyalarını
da hazırlayarak teklifleri de neticeye bağladı.503

Beşiktaş Soğuk Hava Deposuna Mal Getiren Balıkçı Tekneleri

502 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 112, Toplantı Tarihi: 17.12.1951, Karar No: VII/1055.
503 TMO, 1952 Onbeşinci Hesap Devresi…, s.19.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 119

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Almanya’da inşa ettirilen balık av ve nakliye gemilerinin ülkeye getirilmesi için Emekli Deniz Albay Abdurrahman
Benlioğlu ile anlaşıldı. Ayrıca tesellüm yapacak olan ekibe Ofis’te çalışan bir gemi inşaat mühendisinin de katılması
uygun görüldü.504

Millî Korunma Kanunu hükümleri çerçevesinde 26 Haziran 1949 tarih ve 39480, K/784 sayılı Hükûmet Kararı ile
vazife olarak verilen et, balık işlerine dair hesaplar, Ofis hesaplarından ayrılarak Sabit Kıymet ve Tesisler kısmında
ayrıca gösterildi. Diğer taraftan yağ işletmesinin 1949-1951 yılları zarfındaki masraf ve zararları Ofis hesaplarından
ayrılarak geçici hesaplara naklolundu.

Yeni kurulan Adnan Menderes Hükûmeti memleketin önemli gelir ve geçim kaynaklarından birisi olan et ve ba-
lık işlerinde bir devlet müdahalesini öngördü. Başbakanlık Umumi Murakabe Heyeti’nin 1950 yılı faaliyetleri ile ilgili
raporunda et ve balık işlerinin Ofis bünyesinden ayrılması ve teşkilâtın ileride alacağı şekle göre bu işle iştigal eden
personelin müstakil hüviyetli bir kadroda toplanması konusu üzerinde bir çalışma gerçekleştirildi.505 Bu çalışmalar
sonucunda Et ve Balık Kurumu 18 Ocak 1950 tarihinde kabul edilerek 26 Ocak 1950 tarihli Resmî Gazete’de yayım-
lanarak yürürlüğe giren 3780 sayılı Millî Korunma Kanununun 6’ncı maddesine istinaden, 28 Ağustos 1952 tarih ve
3/15597 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile onaylanan, K/871 sayılı Koordinasyon Kurulu Kararı üzerine, 01 Ekim 1952
tarihinde “Et ve Balık Kurumu” unvanı ile Ticaret Bakanlığına bağlı 40 milyon TL sermaye ile kuruldu ve 01.01.1953
tarihinde faaliyete geçti.506

Bundan sonra et ve balık işlerinin bu kuruma devri başlatıldı. Et Balık İşlerine dair hesaplar, Ofis hesaplarından
ayrılarak Sabit Kıymet ve Tesisler kısmında ayrıca gösterildi. Ayrıca Yağ İşletmesinin 1949-1951 yılları zarfındaki
masraf ve zararları Ofis hesaplarından ayrılarak geçici hesaplara nakloldu.507 Bu arada Marshall Yardımı kapsamında
yurt dışından alınarak İstanbul balıkçılarına dağıtılan her türlü su mahsulleri avcılığı ve sanayisine ait vasıta ve mal-
zemenin satış ve dağıtımına dair yönetmelikte malzeme mülkiyenin alıcıya intikal ettirilmesi hususundaki değişiklik
yapılarak bu malzeme, dağıtımı yapılmış olan balıkçılara devredildi.508

Et ve Balık Servisleri Ofis’ten bir kısım elemanların ayrılmasıyla, Ofis bünyesinde bir nev’i müstakil bir hüviyetle,
ayrı binada çalışmakta ve bir genel müdür yardımcısı tarafından idare edilmekteydi. 1952 yılının Ekim ayında Et ve
Balık Kurumuna devir işlemlerini yürütmek üzere Cenan İgün atandı.509

Et ve Balık Kurumunun bütçesi, Millî Korunma sermayesinden alınan 5 milyon lira ile Toprak Mahsulleri Ofisi’ne et
ve balık işleri için verilen tahsisattan Et Balık Kurumuna devredilecek meblağdan oluşmaktaydı.510 Ofis’e verilmiş olan
işlerin ve bu konudaki malzeme, tesisat ve sair hakların teşkil edilen K/871 sayılı karar çerçevesinde kurulmuş olan Et
ve Balık Kurumuna devredilmesi söz konusu oldu. Bu kararın Ofis tarafından biri kendi kaynaklarından karşılanmak
suretiyle temin edilen, makine, tesis malzemesi ve binalar, diğeri bu işler için yapılan tahsilat, masraf ve ödemeler
olmak üzere iki yönü bulunmaktaydı.

Bu çerçevede Ofis’in et-balık hesapları şu şekilde ortaya konulmaktaydı:511

504 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 178, Toplantı Tarihi: 27.08.1952, Karar No: XXII/2063.
505 TMO, 1952 Onbeşinci Hesap Devresi…, s.15.
506 Sadullah Yamak, Kamu İşletmelerinin Serbest Piyasa Ekonomisine Uyumlaştırılmasında Etkin ve Etkili Yönetim Modeli Et ve
Balık Kurumu Örneği, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2008, s.74.
507 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 140, Toplantı Tarihi: 26.03.1952, Karar No: XVIII/1333.
508 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 188, Toplantı Tarihi: 20.10.1952, Karar No: II/2016.
509 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 88, Toplantı Tarihi: 20.10.1952, Karar No: II/2016.
510 Resmi Gazete, 1 Ekim 1952, Sayı: 8221.
511 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 79, Toplantı Tarihi: 11.11.1953, Karar No: IX/1325.

120 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Yapılan İşler Tutarı
Erzurum Et Kombinası I. Kısım İnşaatı (TL)
Avrupa ve Amerika’dan getirtilen inşaat ve tesis malzemesi 2.754.135,49
Avrupa ve Amerika’ya sipariş edilen inşaat ve tesis malzemesi akreditif bakiyesi 16.595.414,29
Tevzi edilen et ve balık malzemesinden eşhas borçları 2.853.009,66
TOPLAM
802.481,95
23.005.041,39

Tablo 26 : TMO’nun Et ve Balık İşleri İle İlgili Olarak Yaptığı Harcamalar ve Türleri

Ofis’in toplamdaki 23 milyon liralık masraf ve ödemeleri K/871 sayılı Kararın 7. maddesine göre özel bir kanunla
sermayesine ilave edilinceye kadar, kuruma geçici olarak devredilerek borçlu hesaplarda açılan bir hesaba kayde-
dildi ve 18 milyon liralık tahsilat ile 9.709.569 liralık sarfiyat ise kurumun Ofis nezdindeki cari hesabına nakledilmek
suretiyle devir, teslim ve tesellüm işlemleri tamamlandı. Bunun yanı sıra et ve balık malzemesi ile balıkçılık konuları
için getirtilen motor ve gemilere dâhili sigorta fonu olarak ayrılmış olan 737.845,10 lira kurum hesabına alacak olarak
yazıldı ve Ofis’in Merkez Bankası bono yetkisinden faydalanmak suretiyle ödediği 23 milyon liralık meblağ için Merkez
Bankasına ödediği faiz tutarı da aynı şekilde kurum hesabına borç kaydedildi.512

Cumhurbaşkanı Celal Bayar Erzurum Et Kombinası Açılış Töreninde

Ofis, elinde bulunan soğuk hava depoları ve diğer malzemeleri yeni kuruma devretti. Ancak devredilen malla-
rın mülkiyeti ve sahipliği Ofis’e aitti. Bu gemilerin 1971 yılındaki gerçek değerleri olarak tespit edilen 8,5 milyon lira
değerlerinin Ofis’çe tahsili için girişimlerde bulunularak Et ve Balık Kurumu yetkilileri ile ortak olarak değer tespitine
çalışıldığı anlaşılmaktadır. Bunlardan bir kısmı o dönemde Ofis tarafından alınmış olan balıkçı gemileri idi. K/871 sa-
yılı Koordinasyon Kurulu Kararı ile TMO tarafından Et ve Balık Kurumuna devredilen malzeme ve tesisler içerisinde
bulunan 20 adet geminin elden çıkarılması hususunda Et ve Balık Kurumu ile Ofis arasında 21.10.1953 tarihinde
imzalanan protokol çerçevesinde Ofis’in alacağı içerisinde olan 2.782.171 lira Et ve Balık Kurumundan 1971 yılında
tahsil edildi.513 Bu teknelerden önemli bir kısmı 1972 yılında Et ve Balık Kurumu tarafından satıldı. Bu satıştan elde

512 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 79, Toplantı Tarihi: 11.11.1953, Karar No: IX/1325.
513 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 426, Toplantı Tarihi: 21.06.1971, Karar No: 5382/13. Bu çalışmalar-

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 121

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

edilen para Ofis tarafından talep edilmesine rağmen ödenmedi. Ofis ise bu meselenin çözümü için Ticaret Bakanlığı-
na başvurdu.514

TMO ve Et ve Balık Kurumu arasındaki yakın münasebetin sonraki yıllarda da devam ettiği anlaşılmaktadır. Ni-
tekim 1958 yılında Et ve Balık Kurumu Genel Müdürü Ekrem Celal Barlas’ın iki ay izne çıkması üzerine Ofis Genel
Müdürü Ali Suat Bolayır, bu kuruma vekâleten tedvir etti.515 1963-1964 alım kampanyasında kullanılmak ve üreticiye
olan borcu ödemek üzere Ofis, Et ve Balık Kurumundan 20 milyon lira ikrazında (borçlanma) bulundu.516

Kahve ve Yağ İşleri

Ofis zaman zaman kendi asıl iştigal sahası dışında yer alan bazı tüketim maddeleri ile ilgili olarak da faaliyet ger-
çekleştirdi. 28 Temmuz 1955 tarih ve K/987 sayılı Karar gereğince Brezilya kökenli 2 bin ton, 1956 yılında ise 3 bin
tonluk kahve ithal edildi.517 Bu meblağın 1.500 tonu K/987 sayılı Karara göre verilen yetki çerçevesinde Ofis adına,
kalan 1.500 tonu ise 20.01.1956 tarih ve 568 sayılı sirkülere dayalı olarak Ömer Yüksel, Kemal Sönmez ve Mustafa
Özen firmaları tarafından Ofis kanalıyla ortak olarak ithal edildi. İthal olunan kahvenin Rio 3 cinsinin tonu 327 dolar
ve Rio 5 cinsinin tonu ise 328 ile 365 dolar arasında değişmekteydi. Ofis 1.500 ton kahveyi, Vertes ve Felix Fonseca,
Dafnis Thomaides, Jabour ve Vertes ve Villela firmalarından satın aldı.518 Ayrıca Vertes ve Villela firmalarından CIF
olarak 500 tonluk kahve 1956 Aralık ayında teslim alındı. 27.04.1957 tarihinde yürürlüğe giren K/1088 sayılı Kararla
kahve işleri Ofis’ten alınarak İnhisarlar Umum Müdürlüğüne devredildi. Bu sebeple henüz dağıtılmamış bulunan 2.115
ton kahve maliyet fiyatı üzerinden bu müdürlüğe devredildi.519

Diğer taraftan Ofis’in yağ işlerine de girdiği görülmektedir. 1949 yılında Ofis tarafından resmî daire ihtiyaçları ve
tanzim satışları için Diyarbakır ve Erzurum havalisi piyasasından 1.159 küsur ton sadeyağ alındı. 1950 yılında bu ya-
ğın ancak 314 tonu Millî Savunma Bakanlığı ile diğer yerlere satılabildi. Diğerleri temiz tenekelere konulmak kaydıyla
soğuk hava depolarına alındı. Ayrıca 1949 yılında yağ piyasasının düzenlenmesi ve fiyatların belirli seviyede tutulma-
sı maksadıyla ilk partide 125 ton tip yağ (mahlut yağ) imal ettirildi.520 132 Yine yağ bahsinden olmak üzere 1950 yılında
Ofis İstanbul Üniversitesi öğretim üyeleri ile kimyagerlerden müteşekkil yetkili bir komisyonun tespit ettiği formül dâhi-
linde 354 küsur ton margarin yağ imal ettirdi. 1950 yılı süresince bunun 331 ton kadarının satışı gerçekleştirildi.521 Millî
Savunma Bakanlığına satılmak üzere Diyarbakır’dan alınan 1.000 ton yağın 500 tonunun Millî Savunma Bakanlığına
tonu 680 kuruştan satılmasına karar verildi.522

1951 yılında Ofis’in elinde bulunan margarin örneğinden alınarak Afyon ve Malzeme İşletme Laboratuvarında
tahlil edildi. Bunların piyasada satılan Nefis markalı yağlarla fiyatının aynı olduğu, kilosunun toptan 280 kuruş olan
fiyatının düşürülerek kilosunun 250 kuruştan satılmasına karar verildi.523 Diyarbakır’dan alınmış olan 777 ton sadeyağ,
tamamen kıymetini kaybetmeden elden çıkarılması ile ilgili komisyon kurularak elde edilecek fiyata göre Millî Savun-
ma Bakanlığı, resmî kurumlar ve okullara devredilmesine karar verildi. İhraç imkânlarını hazırlamak üzere gazetelere
ilan verilmesi, devlet daire ve müesseselerine, iktisadi devlet müesseselerine birkaç aylık ihtiyaçlarını karşılamak
üzere umumi ve cari fiyat seviyesi gözetilmek şartıyla pazarlıkla satışının yapılmasına, İstanbul Borsasında fiyatları
inmeye doğru fazlaca meylettirmeyecek şekilde 100’er tenekelik partiler hâlinde satılmasına karar verildi.524

Ofis’in harici olarak gerçekleştirdiği alımlardan birisi de iç tüketim için üretim yapan bazı firmaların ihtiyacı olan
pamuk yağı ithalatıdır. Pamuk yağı Millî Müdafaa ihtiyacı için Ticaret Vekâletinin talebi üzerine ithal edildi. Ayrıca 1955

dan sonra 07.04.1972 tarihinde yapılan ihale ile satışları gerçekleştirilmiş, gemilerden değerinin altında fiyat verilen Martı ve Kılıç dışındaki Cihan,
Engin, Aşkın, Dalga, Sazan, Yayın, Mercan, Turna gemileri satılmış olup bunların dışında kalan Kırlangıç ve Dalyan için de fiyat verilmemiştir.
Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 479, Toplantı Tarihi: 19.04.1972, Karar No: 6066/5.

514 TMO, 1973 Yılı ve 36. Hesap Devresine ait Çalışma, Bilanço, Kar ve Zarar Faaliyet Raporu, s.97.
515 TMO Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Sicil Arşivi, Ali Suat Bolayır Dosyası.
516 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 147, Toplantı Tarihi: 26.09.1963, Karar No: 2821/7.
517 Karkın, a.g.m., s. 7-8.
518 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1956 Yılı Ondokuzuncu Hesap Devresi, Bilânço Kâr ve Zarar İdare Meclisi Raporu, s.35.
519 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1957 Yılı Yirminci Hesap Devresi, Bilânço Kâr ve Zarar İdare Meclisi Raporu, s.31.
520 TMO, 1949 On İkinci Hesap Devresi…, s.22.
521 TMO, 1950 Onüçüncü Hesap Devresi…, s.24.
522 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 52, Toplantı Tarihi: 21.01.1950, Karar No: XXV/724.
523 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 36, Toplantı Tarihi: 30.03.1951, Karar No: X/289.
524 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 36, Toplantı Tarihi: 30.03.1951, Karar No: X/288; Toprak Mahsulleri
Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 15, Toplantı Tarihi: 05.02.1951, Karar No: XXV/111.

122 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

yılında 07 Şubat 1949 tarih ve K/784 sayılı Karar gereğince ABD’den 12 bin ton pamuk yağı ithali görevi ofise verildi.525
ABD’den 1955 yılında ithal edilmiş olan bu yağlardan 1957 yılına devredilmiş olanlar Ticaret Vekâletinin tahsisi gere-
ğince Unilever İş Türk Ltd. Şirketine (1.071.666.460 kg) ve Türkiye Yağ ve Mamulatı Anonim Ortaklığına (499.380 kg)
devredildi.526 Bu ithalat aslında Savunma Bakanlığı için yapılmıştı. Nitekim bu yağ bu Vekâlet adına margarin üreten
Trakya Sanayii Ticaret Türk Anonim şirketine 1958 yılında devredildi. Ayrıca Ofis ordu ihtiyacı için Trakya Sanayi ve
Ticaret AŞ’ye 620.321,280 kg mutfak margarini yaptırarak teslim etti. Bu şekilde 1956 ve 1957 yılında 5.000.063,515
Kg margarin imal ve teslim ettirildi.527 Ofis bu teslimat sonrasında pamuk yağı işini tamamen tasfiye etmiş oldu.528

Diğer Hususlar

1957 yılında Ofis müfettişleri Ofis bünyesinde bir banka kurulması hususunda bir rapor hazırladılar. Ancak bu
düşüncenin daha sonra gerçekleşmediği görülmektedir. Aynı yıl oluşan Milletlerarası Buğday Antlaşması’na Türkiye
girmemekle birlikte Ofis’in bu konudaki gelişmeleri bazı bülten ve yayınlar yoluyla yakından takip ettiği anlaşılmakta-
dır.529

28.07.1955 tarihli ve 4/5658 sayılı Kararname gereğince Yonca tohumunun alım ve satış işleri de Ofis’e verildi.
1958 yılı başında Ziraat Vekâletinin talebi Ticaret Vekâletinin de onayı ve Ofis İdare Meclisinin 14.02.1958 tarih ve
1770/25 sayılı Kararı ile bu görev Ziraî Donatım Kurumuna devredildi ve böylece yonca tohumunun alım ve satış işleri
Ofis’in iştigal alanı dışına çıkmış oldu.530

TMO’nun halkla ilişkiler, pazarlama kapsamında sürdüğü bir diğer çalışma alanını da fuar işleri oluşturur. Tarımla
ve opiatlarla (haşhaşın işlenmesiyle elde edilen uyuşturucu madde türevleri) ilgili olarak yurt içinde ve yurt dışında
düzenlenen fuarlara katılan Ofis, kurumsal kimliğini tanıtmış, yeni iş ilişkileri, yeni pazarlama imkânları yakalamıştır.
Ofis’in ilk katıldığı fuarlardan biri olan 1957 İzmir Enternasyonal Fuarına Ofis fotoğraflar ve gerekli bilgiler sergilenmiş,
Ofis çalışmalarını yazı ve fotoğraflarla tanıtan bir broşür yayımlanmış, ziyaretçilere sunulmuştu.531

İzmir Fuarındaki TMO Pavyonunun İktisat ve Ticaret Vekili Zeyyad Mandalinci
Tarafından Açılması ve Pavyondan Bir Köşe

525 Karkın, a.g.m., s. 7-8.
526 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.31.
527 TMO, 1957 Yılı Yirminci Hesap Devresi…, s.31.
528 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.33.
529 TMO, 1957 Yılı Yirminci Hesap Devresi…, s.62.
530 TMO, 1958 Yılı Yirmibirinci Hesap Devresi…, s.33.
531 TMO, 1957 Yılı Yirminci Hesap Devresi…, s.54-55.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 123

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Diğer taraftan Ofis ana hizmetlerini yürütebilmek amacıyla bu konuda dünyadaki gelişmeleri takip edebilmek
amacıyla tercümeler yaptırmakta ve planlamalarında bu bilgileri bu konuda kullanmaktaydı. Sadece 1964 yılı içeri-
sinde 869 adet İngilizce, 342 adet Fransızca, 57 adet Almanca ve 2 adet İtalyanca olmak üzere toplamda 1160 adet
tercüme yaptırıldı.532

Ofis bünyesinde çeşitli ressamlara ait resimler bulunmaktaydı. Ofis daire ve müesseselerinde bulunan ve çeşitli
ressamlara ait yüksek sanat kıymetine sahip 8 resmin (Eşref Üren “manzara”, Eren Eyyüpoğlu “Bulgur”, Saip Tuna
“Harman”, Turgut Zaim “Ofis Kapısı”, Arif Kaptan “Bahar”, Nazlı Ecevit “Haliç”, Kemal İncesu “Pazar”, Turgut Atalay
“Koru”) Millî Eğitim Bakanlığı emrine verilmesi kararı alındı. (Toplam değeri ise 1.495 TL olarak belirlenmişti.) Nazlı
Ecevit’in tablosuna ise en yüksek değer olarak 315 lira değer biçilmişti.533

Ofis çeşitli kurum, kuruluş ve faaliyetlere maddi destekte bulunmaktaydı. Nitekim 1951 yılında Ankara’da açılacak
olan Ticari, Sinai ve Zirai İstihsal ile endüstri müesseselerini tanıtmak ve iç turizmi teşvik etmek gayesiyle müteşeb-
bis bir heyet tarafından düzenlenecek olan Ankara Sergisi’ne TMO olarak 6.200 lira ödeme yapılması kararlaştırıl-
dı.534 Ayrıca, Hükûmet tarafından 1951 yılında göçmenlere yapılacak ayni yardımlarla ilgili olarak da görevlendirildi.
Göçmenlere bu çerçevede Ofis teşkilatları tarafından ayni yiyecek, buğday, çavdar, arpa, yulaf, mısır, darı, kaplıca,
fasulye, mercimek, bakla, pirinç, susam ve ayçiçeği yardımları teslim edildi.535 Ankara Çocuk Sağlığı Derneğinin inşa
ettirmekte olduğu Ankara Çocuk Sağlığı Enstitüsü ve Hacettepe Çocuk Hastanesinin inşa masrafları ile Çocuk Sağlığı
Hemşire Kolejinin tedris masraflarına 1956 yılında 30 bin lira yardım etti.536 Yardım derneklerine olduğu gibi eğitim
işlerine de yardım da bulunmaktaydı. Çankaya Ortaokulu Yaptırma Derneğinin talebine istinaden bu okulun inşası için
75 bin lira yardımda bulunuldu.537

1953 yılında Konya Bölge Müdürlüğü dâhilinde olan Millî Eğitim Vekâleti’ne ait tarihî Ulukışla Kervansarayının
onarılması için 92.212,20 kuruşun karşılanmasına karar verildi.538 1953 yılında Diyarbakır ve Urfa yörelerinde ev kira-
larının bir yıllık peşin ödenmesi nedeniyle bu bölgelerde görev yapan personele destek olmak amacıyla maaşlarından
eşit olarak kesilmek şartıyla avans verilmesi kararlaştırıldı.539 Ofis’te bu dönemde bir sağlık birimi bulunmaktaydı.540

Kalkınma Planları Dönemi (1963-1983)

Türkiye, 1963 yılında planlı döneme girerken, ülkenin sosyoekonomik potansiyelini değerlendirmek ve bu potan-
siyeli orta dönemde planlarla en iyi şekilde yönlendirebilmek için, amaç ve hedeflerin önceliklerini tespit eden 15 yıllık
perspektif plan hazırlama gereğini duydu. 1960 darbesinin ardından Devlet Planlama Teşkilatının kurulduğu ve ilk beş
yıllık planı yaptığı 1963 yılından bugüne kadar, 10 adet Beş Yıllık Kalkınma Planı uygulamaya konuldu, her bir plan
kendi içerisinde bir ekonomik anlayış ve yaklaşım içermekteydi. 1960 öncesinde yapılan 1. ve 2. Sanayi Planları dev-
letçi ve kısmi planlar; 1960-1980 arasında uygulamaya giren planlar ise daha çok karma ekonomiyi öngören bütüncül
planlardı. 1980-2000 planları liberal ve stratejik planlar ise nitelendirilebilir. 1980 öncesinde sanayileşmede “ithalat
ikamesi politikaları”, 1980 sonrası ise “açık ekonomiye geçiş” temelinde yönlendirici planlar ortaya konuldu. Planlı
dönemlerde, ekonomiye farklı bakışlar Ofis faaliyetlerini de etkileyerek yönlendirici bir şekil aldı.

1960’lı yıllarda Türkiye’de ekilebilir alanın artık sınırına gelindi. Bundan sonra hektar başına olan verimin artırıl-
ması yoluna gidildi. Bunun için de üreticinin eğitimi önem kazandı. Türkiye’de Plan Dönemi’nin ilk aşamasında esas
itibarıyla ithal ikameci bir sanayileşme politikası izlendi. Bu da ülkenin ekonomik gelişmesi ile tarımsal üretim artışını
birbirine eş hâle getirdi. Plan döneminde yeterli gübre, iyi tohum, uygun makine-alet kullanımı ve mümkün mertebe
sulama gibi etkenlerin devreye sokulması ile hektar başına verim artışı ciddi şekilde arttı. 1960 yılında 107 bin ton
olan kimyasal gübre tüketimi 1970 yılında 2,1 milyon tona ve 1979 yılında da 7,7 milyon tona yükseldi. Aynı şekilde
ilaç kullanımı da oldukça yüksek bir orana çıktı. Sulanan arazi ise 1,2 milyon hektardan 3 milyon hektara ulaştı. Bu
etkenlerin yanı sıra iyi cins tohumluk, fidan ve hayvan yemi kullanımının yaygınlaştırılması ile bütün tarım ürünlerinde

532 TMO, 1962 Yılı ve 24’üncü Hesap Devresi…, s.34.
533 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 47, Toplantı Tarihi: 10.12.1951, Karar No: IX/1032.
534 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 13, Toplantı Tarihi: 05.02.1951, Karar No: XIX/105.
535 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 5, Toplantı Tarihi: 12.01.1951, Karar No: III/34.
536 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 151, Toplantı Tarihi: 28.12.1951, Karar No: 3018/17.
537 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 149, Toplantı Tarihi: 21.12.1956, Karar No: 3003/12.
538 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 59, Toplantı Tarihi: 29.07.1953, Karar No: IX/980.
539 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 70, Toplantı Tarihi: 29.09.1953, Karar No: I/1223.
540 TMO Dergisi, Sene 2, Sayı 21, Aralık 1956, s.56.

124 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

tarımsal verimlilik ve üretimde önemli artışlar sağlandı. I. Plan Dönemi’nde tarım alanında mevcut traktör parkını işler
durumda tutmayı ve tarımsal önceliği teknik ve mali yönden tarımımıza elverişli olan araç-gereç vermekteydi. Ancak
yine de traktör sayısı 1963 yılındaki mevcut 50 binden 85 bine yükseldi. Yani %70’lik bir artış gösterdi.541

1. Beş Yıllık Kalkınma Planı temel altyapı yatırımlarına, istihdam sorununa ve yeniden düzenleme konularına
ağırlık vermekteydi; tarımsal üretimde kullanılan işgücü ve sermayenin artırılması, özellikle yemlik baklagillerin nö-
betleşmeye konulması suretiyle nadasa bırakılan toprağın azaltılması gerektiği yer almaktaydı. Nadasa bırakılan
toprağın 1967’ye kadar %6,5 azalması gerektiği öngörüldü. Bu düşüncenin gerçekleşmesi için, Tarım Bakanlığı, Tür-
kiye Şeker Fabrikaları AŞ ile Toprak Mahsulleri Ofisinin işbirliği yapması planlandı.542 1962 yılında Ofis’in 1963-1967
yıllarına ait 5 yıllık yatırım programı hazırlandı.543

2. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda özellikle sanayinin ekonomide sürükleyici sektör niteliği kazanması ilkesi be-
nimsendi.544 Yeni perspektife göre hazırlanan 3. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977) gelir seviyesinin artırılmasını,
sanayileşmenin özellikle ara ve yatırım malı üreten sektörlerde hızlandırılmasını ve dış kaynaklara bağımlılığın azal-
tılmasını amaçlamıştı. Değişen dünya şartları ve Türkiye’nin Avrupa Ekonomik Topluluğu ile ilişkileri dikkate alınarak
1973-1995 dönemini kapsayan yeni bir perspektif plan hazırlandı. Bu plan 1995 yılına kadar ulaşılmak istenen gelir
seviyesi ve üretim yapısını belirleyerek mevcut potansiyelin en yüksek seviyede değerlendirilmesini amaçlamaktaydı.
Tarıma en yoğun devlet desteği 3. Plan döneminde doğrudan yardımlar, destekleme alımları, sübvansiyonlar, alt yapı
yatırımları, primler, gizli sübvansiyonlar gibi farklı şekillerde gerçekleşti.545

Üretim ve Alımlar

Ofis, hububat piyasasını düzenleme konusunda görevini sürdürdü ve belli oranlarda piyasaya hem alım hem de
satış yoluyla müdahale etti. Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi hem ekilen sahanın artması hem de dekar
başına verimin artışı oldu. 1963 yılında 8 milyon dekar civarında ekim yapıldı ve 10 milyon ton buğday elde edildi.
Buna göre dekar başına verim 150 kilo olup üretimin 790 bin tonu yani %8’i Ofis tarafından alındı. Toplamda Ofis 1
milyon tonun biraz üzerinde hububat aldı. Bu örnekten de anlaşılacağı üzere 20 yıllık süreç içerisinde gerek ekilen
alanda gerekse dekar başına alınan verimde önemli artışlar meydana geldi. (Ek Tablo 2 ve 3) Bu üretim artışının en
önemli sebeplerinden birisi de 1963-1980 döneminde kimyevi gübre kullanımına ciddi oranda sübvansiyon ile ilaç,
tohumluk, fidan, hayvan yemi, sulama vb. gibi destekler sağlandı. 1974 petrol krizi ile gübre fiyatları 3 kat arttı ancak
devlet müdahalesi ile fiyatlar 1975 yılında tekrar aşağı çekildi.546

Üretim 1938-1951 yılları arasında en düşük 2.189 bin ton ilâ en yüksek 5,6 milyon ton arasında gerçekleşmişken
bu dönemde bunun iki katına çıktı. Bu dönemde buğdayda üretim, en az 8,3 milyon ton, en yüksek 10 milyon ton
arasında değişen miktarlarda gerçekleşti.

Aşağıdaki tabloda 1963 yılı hububat ve afyon alımları gösterilmiştir:

541 Şahinöz, a.g.e., s.311.
542 DPT, Kalkınma Planı (Birinci Beş Yıl), s. 174.
543 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 40, Toplantı Tarihi: 31.03.1962, Karar No: 875/1.
544 Dilek K. Yıldırım ve Alper Öncü, Kamu Yönetimi-Planlama, http://todaie2011.blogspot.com.tr/2011/12/kamu-yonetimi-planlama.html.
(Alınma Tarihi: 16 Nisan 2018).
545 Şahinöz, a.g.e., s.312.
546 Şahinöz, a.g.e., s. 14, 320-322.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 125

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Cinsi Miktar Miktar Tutarı Birim
(Kilo) (TL) Fiyatı
Buğday (TL/kg)
Arpa
Çavdar   1.279.306.489 828.924.947,71 0,65
Yulaf
Mısır   61.765.198 25.311.301,87 0,41
Hububat Toplamı
Un (Çuval Yaklaşık 50 kg)   195.825.963 107.504.916,60 0,55
Drogist Afyon
Mağşuz (Saf Olmayan, Karışık) Afyon   3.664.022 1.406.856,75 0,38
Musadereli, Afyon
Afyon Alım Toplamı   34.944.050 17.114.774,88 0,49
Genel Toplam
  1.575.505.722 980.262.797,81

145.181   9.888.303,93 1,36

  281.543 23.581.446,80 83,76

  1.466 118.077,54 80,52

  4.224 378.055,07 89,50

  287.234 24.077.579,41  

145.181 1.575.792.956 1.014.228.681,15  

Tablo 27 : 1963 Yılı Ofis Alımları Genel Rakamları547

1964 ile 1984 arasında ise üretim 8,3 milyon ton ile 17,5 milyon ton arasında değişen miktarlarda gerçekleşti.
Bilhassa “Altın Yıl” olarak Türk Tarım tarihine geçen 1971 yılında gerçekleşen 13,5 milyon tonluk üretimden sonra
özellikle 1975 yılından itibaren başlayan üretim rekorları 1979 ve 1982 yıllarında ise 17,5 milyon ton gibi oldukça
yüksek bir miktara ulaştı. Ofis 1971 yılındaki rekor üretimin %14 gibi yüksek bir oranını yani yaklaşık 2 milyon tonunu
üreticiden aldı. Böylece mal arzının çoğalmasıyla ortaya çıkacak fiyat düşüşünün önüne geçerek bir anlamda önemli
bir sübvansiyon gerçekleştirdi. 1975 yılından itibaren gittikçe yükselen üretim miktarı ile birlikte 1975 ile 1983 arasında
hep yüksek oranlı bir alım söz konusu oldu. 1975 yılında Ofis’e çeltik ve pirinç satımı görevi de verildi. Uzun taneli
çeltik 450, orta taneli çeltik 425, kısa taneli çeltik 400, kuruştan alındı.548

1976 yılındaki 16,5 milyon tonluk buğday üretiminin %19’u Ofis tarafından alındı. Bu oran 1977’de %21.7, 1978’de
%19 olarak gerçekleşti. Bu şekildeki yüksek üretim artışında da Ofis’in buğday piyasasına müdahale oranı 1963-1970
yılları arasında ise en düşük %4, en yüksek %8 oranında değişmekteydi. 1979’daki %9 ile 1981’deki %6’lık düşük
oranlı alımlar dışında alım oranları 1975 ile 1984 yılları arasında, daima %10’un üzerinde gerçekleşti. (Ek Tablo 1
ve Ek Tablo 2) Bu yüksek alım oranları üründeki en az kaybın sağlanması için ilave silo ve depo inşasını da zorunlu
hâle getirdi. Ancak acil ihtiyaçlar için açık depolamaya devam edildi. Bu husus stok kısmında ayrıca detaylı olarak yer
almaktadır.

547 TMO, 1963 Yılı vo 25. Hesap Devresine Ait Çalışma; Bilanço, Kâr vo Zarar Faaliyet Raporu, s.18.
548 BCA, 030 18 01 02, 319 57 8 2.

126 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Harmanda Düven Sürme-Hasat
Bu arada dönemin çalışma şartlarını yansıtması açısından Ofisçilerin hatıralarını burada nakletmek yararlı ola-
caktır. Çünkü çalışmada kullanılan belgeler, raporlar, kararlar gibi kaynaklar, aslında Ofis’in çalışma şartlarının saha-
da nasıl gerçekleştiğini yansıtmaktan uzak ve soyuttur. Ancak hatıralar, neler yaşandığını işlerinin hangi zorluklarla ve
hangi şartlar altında yapılabildiğini gösteren mükemmel kaynaklardır. Bu anlamda dönemin Ofis ve köylü arasındaki
münasebetlerine, Ofis alımlarının ve bu işlerde çalışan personelin iş ve özel hayatlarını, insan ilişkilerini yansıtan bir
hatırayı burada nakletmek yararlı olacaktır.549
”1976 Mayıs ayının 15’i, Adana iline bağlı Oymaklı Köyü’ne açılan Geçici Hububat Alım Merkezi Ekip Şefliğine
şef eksper olarak görevlendirildim. İskenderun’dan lazım olan ranza, yatak gibi eşyalarımı alarak otobüsle Adana’ya
oradan da Adana-Karataş İlçesine giden dolmuşla Oymaklı Köyü’ne geldim. Oymaklı, Adana’nın güneyinde, 50 km
mesafede Akdeniz sahilinde bulanan Karataş ilçesi karayolunun 35’inci kilometresinde anayoldan sola doğru yaklaşık
1 km mesafede bulunan 15 haneli bir köy. Köyde bir cami, aynı zamanda sadece mangalda kendin pişir kendin ye
yöntemiyle işletilen bir lokanta ve kahvehane ile Adana’nın köklü ailelerinden birine ait bir çırçır ve prese fabrikası
bulunmaktaydı. Alımlar kiraladığımız bu fabrikada yapılacak, satın alınan buğdaylar bu fabrikaya stoklanacaktı. Fab-
rika esas olarak pamuk alımı, stoklanması ve işlenmesi amacıyla kurulmuştu. Buğday stoklanmasına da pek uygun
olmamakla beraber, o yörede başka alım ve stoklamaya uygun tesis olmadığından mecburen kiralanmıştı. Fabrikanın
büro odasını şef ve muhasebe odası olarak düzenledim. 20 ton çekerli baskül odasına da hassas terazi, hektolitre ve
rutubet ölçme aleti gibi analiz malzemelerini yerleştirdim. 16 Mayıs günü alımda görev yapacak diğer personel de Oy-
maklı’ya geldiler. Muhasebeci, depo memuru, tartı memuru ve teknisyen olmak üzere 5 kişi olmuştuk. Fabrika içinde
kalmamıza müsait yer olmadığından yatacak yer aramaya başladık. Fabrika sahiplerinin yaşları 25-30 arasında olan
3 oğlu bize yardımcı oluyordu. Fabrikanın karşı tarafında bahçe içerisinde iki katlı ahşap bir binayı göstererek orada
kalabileceğimizi söylediler. Bina tamamen dökülmüştü. Yıllardır kimsenin oturmadığı belliydi, tüm personel 2 saat
süre zarfında binanın üst katını temizleyerek oraya yerleştik. Geceleri sivrisinekler yüzünden uyuyamıyorduk, ancak
başka da çaremiz yoktu. Ertesi sabah alım hazırlıklarına başladık. Sadece ürününü römorkla getiren üreticinin malını
alacaktık. Kamyonla ürün getirecek olanlar ise ürünlerini depolama tesisleri olan Doğankent veya Adana ofislerine
götürmeleri gerektiği hususunu muhtarlar vasıtasıyla üreticilere duyurduk. Ertesi gün sabah hububat alımlarına baş-
ladık. Alımlar tüm hızıyla devam ediyordu. Tam kurumadan hasat edilen buğdaylardan rutubet oranı yüksek olanlar
satın alınmıyordu. Üreticiye buğdaylarını iyice kurutup getirmelerini söylüyordum alım sahasına.

549 Hikâye Ofis Gaziantep emekli Şube Müdürü Recep Erdoğ tarafından nakledilmiştir.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 127

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Araba baskülüne kenarlık takılmış yüksek tonajlı bir römork girdi. Elle yaptığım kontrolde buğday rutubetinin yük-
sek olduğunu anladım, ancak üreticinin ikna olması için rutubet ölçme aleti ile de ölçtüm. Buğdayın rutubeti %18 gibi
yüksek bir değerdeydi. Normalde rutubetin %14 olması gerekiyordu. Traktörü getiren kişiye buğday rutubetinin yük-
sek olduğunu, kurutup getirmesini söyledim. Karşımdaki kişi, ben şoförüm mal sahibi değilim dedi. Ben de o zaman
mal sahibine söylersin, bu şartlarda alamam dedim. Traktör şoförü, bu buğdayın kimin olduğunu biliyor musun diye
şöyle bir diklendi. Ben de kimin olursa olsun bu rutubet oranıyla satın alınması mümkün değil dedim. Şoför bu buğday
Adana senatörünün, buğdayı almak zorundasın deyince, römorku hemen araba baskülünden çekmesini, sıradaki
diğer römorklardaki buğdayların muayenesini yapacağımı söyledim. Şoför römorku araba baskülünden çekmeyece-
ğini, mal sahibine haber gönderdiğini söyledi. Tabi römorku araba baskülünden çekmeyince hububat alımı da durmuş
oldu. Yarım saat kadar sonra siyah bir Mercedes araba baskülünün önünde durdu. Şoför yanıma gelerek Senatör
Beyin çağırdığını söyledi. Gittim, Senatör arabanın arka koltuğunda oturuyordu, buyurun beyefendi dedim. Bu römor-
ku hemen al, işlerim var dedi. Ben de rutubet oranının yüksek olduğunu, bu buğdayın alınması durumunda depodaki
diğer buğdaylara da zarar vereceğini, haşerelenme ve fermantasyon başlayarak depodaki buğdayı çürüteceğini,
bu nedenlerle satın alamayacağımı söyledim. Senatör birden sinirlenerek bana bak, buraya bakanlık müfettişlerini
gönderirim, burayı denetlettiririm dedi. Ben de beyefendi biz burada yasa dışı iş yapmıyoruz, Bakanlar Kurulunun
onayladığı alım şartları genelgesini uyguluyoruz, ayrıca kimi gönderiyorsanız gönderin, bizim kimseden korkumuz yok
dedim. Sinirlenmiştim, tekrar döndüm ve Senatöre, siyasi yollarla beni görevden aldırabilirsiniz, buna gücünüz yeter.
Ancak size fırsat vermeyeceğim, bu nedenle istifa ediyorum dedim ve elimdeki Alım Fişi bloğunu yırttım ve kalemi de
kırdım. Bunlar olurken bütün üreticiler arabanın etrafına toplanmış bizi izliyordu. Oradan ayrılıp kahvehaneye geldim
oturdum, bir çay söyledim, Senatörün arabasının durduğu yerden kahvehane açıkça görülüyordu, buğday alım işlem-
leri senatörün römorkunu araba baskülünün üzerinden çekmemesi yüzünden durmuştu. Bu defa ben de istifa ediyo-
rum deyince tamamen durmuş oldu. Üreticiler el kol hareketi yaparak Senatöre kızıyorlardı. Senatör muhtarı yanına
çağırarak, ben bunca yıllık senatörüm, böyle devlet memuruna rastlamadım demiş, römorku da araba baskülünün
üzerinden çekmelerini söylemiş. Muhtar yanıma gelerek bunları anlattı. Sonra da alımlara tekrar başlamam için ricada
bulundu. Yarım saatlik bir aradan sonra buğday alımlarına tekrar başladım.

Alımın yoğun olduğu bir gündü. Öğle yemeğinden sonra fabrikanın giriş bölümünde elevatör makinisti Ş.Ç. ile
yere çömelmiş, sırtımızı da duvara vermiş çay içiyorduk. Birden fabrikanın önünde bize paralel siyah bir Chevrolet
araba durdu. Arka tarafın kapısı açıldı, önce siyah parlayan bir asa çıktı, arkasından iri yarı fötr şapkalı, elinde siyah
körüklü çanta olan bir beyefendi çıktı. Ben Ş. Usta bu bizim müfettişlere benzemiyor, yüzde yüz bakanlık müfettişidir,
koş çantasını al dedim. Ben de hemen büroya geçtim. Beyefendi önde Şükrü usta arkada odaya girdiler. O beyefendi,
ekip şefi kim diye sordu; ben de, ben ekip şefi Recep Erdoğ dedim. Beyefendi ise, ben Hasankale Ajansı depo me-
muru A.A. dedi. Şoke olmuştum. İlk defa böyle bir depo memuru görüyordum. Bozuntuya vermeden yerime oturdum.
Bu arada Ş. usta taşıdığı çantayı yere vurarak vay paşa çocuğu bir de çanta taşıttırıyorsun diyerek kızdı. Evraklarını
istedim. Fiş memuru olarak görevlendirilmişti. Hemen işe başlamasını, muhasebecinin vereceği işleri yapmasını tali-
matladım. Ancak paralarını almak için gelen üreticiler odada fötr şapkalı beyaz gömlek gravatlı asalı birini görünce A.
Bey’i yetkili zannederek sorunlarını ona anlatmaya başlamışlar. O da bozuntuya vermeden dinliyor, çözüm bulacağını
söylüyormuş. Muhasebeci durumu bana anlatınca hemen telefonla Bölge Müdürünü aradım, durumu anlattım. Bölge
Müdürümüz de A.A.nın akşam itibarıyla ilişiğinin kesilerek Bölge Müdürlüğü emrine görevlendirildiğini bildirmemi tali-
matladı. Adil Aslan’ın o gün akşam ilişiği kesildi. Ertesi gün onun yerine fiş memuru olarak Mehmet Yüzgeç görevlen-
dirilmişti. O da o gün akşam saatlerinde Oymaklı’ya geldi, göreve başladı. Alımlara devam ediyordum. Bir römorktan
aldığım numunenin yine rutubeti yüksek çıktığından alım şartlarına uymadığını, bu nedenle kurutup getirilmesini
söyledim.

Mal sahibi tok bir sesle, fire düş al dedi. Ben de fire düşme diye bir hüküm bulunmadığını, yüksek nemli ürünün
depodaki hububata zarar vereceğini anlattım. O da ben Çukobirlik’te pamuk eksperi idim, sonra ayrıldım, ben de……
oğluyum dedi. Ben yine de bu rutubeti yüksek buğdayı satın almamın mümkün olmadığını söyledim. Adam sinirlene-
rek buğdayımı almıyorsanız evimden çıkın dedi. Meğer bizim kaldığımız ahşap ev ona aitmiş. Ben de tabi ki çıkarız
dedim. Mesai bitiminden sonra evi tahliye ettik. Yataklarımızı fabrikanın içine boş alana koyduk. Ben telefonla Bölge
Müdür Muavini Ali Sözer Bey’i aradım, durumu anlattım. Şu anda yatacak kapalı bir yerimiz yok, mümkünse bize iki
adet çadır gönderin dedim. Muavin Bey bütün çadırlar kampta (İskenderun Dinlenme Tesisleri), depoda hiç çadır yok
dedi. Çadırlar deniz kenarında kamp yapan personele tahsis edilmiş, bana başınızın çaresine bakın dedi.

O anda içim burkuldu, ağlamaklı oldum, içim yanmıştı. O günden sonra geceleri yataklarımızı fabrika girişinde
açıp, sabahları tekrar toplayıp bir kenara koyuyorduk. Yani resmen açıkta yatıyorduk. Haziran ayının sonuna doğru

128 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

alımlar tamamen bitti, depoları ilaçlıyorduk. Bir sabah Bölge müdürümüz Yaver Kabakçı geldi. Fabrikaya girdiğinde
Fiş Memuru Mehmet Yüzgeç depoların arasında dolaşıyordu. Bölge Müdürü o personel kim dedi, ben de fiş memuru
Mehmet Yüzgeç, Ofis’e yeni girmiş, ilk görevi dedim. Durumu nasıl dedi, ben de çalışkan ve dürüst birisi olduğunu
söyledim. Muhasebecilik yapabilir mi dedi, ben de hiç düşünmeden yapabilir dedim. O zaman kefil sensin on güne ka-
dar bu arkadaşı muhasebeci olarak görevlendireceğim dedi. Bölge Müdürü oradan ayrıldıktan sonra 10 gün boyunca
Mehmet Bey’e muhasebecilik öğrettik. O da gerçekten iyi bir muhasebeci oldu, bizi mahcup etmedi. Birkaç gün sonra
Gaziköy Ekip Şefliğine şef eksper olarak görevlendirildim ve Ceyhan ilçesine bağlı bir nahiye olan Gaziköy’e gitmek
üzere Oymaklı’dan ayrıldım.”

Taşrada çalışma şartları bu şekilde olan Ofis’in, 1963-1970 yılları arasında buğday alımı en az 373 bin ton ile
en fazla 805 bin ton arasında değişmekteyken 1971 yılından itibaren zaman zaman sadece buğdayda 1971-1984
arasında en düşük 536 bin (1973 yılı) en yüksek ise 3,2 milyon ton arasında gerçekleşti. Yani Ofis işleri daima artan
bir yoğunluk arz etmekteydi. 1973 ve 1974 yılındaki (794 bin ton) haricinde alımlar hep bir milyon tonun üzerinde
gerçekleşti. (Ek Tablo 1 ve Ek Tablo 2)

TMO Deposundan Nakliye
Ofis’in 1963-1970 arası buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır ve çeltik olarak alımlarının yıllık toplamı ise en az
481.073 ton ile en fazla 1.063.220 arasında gerçekleşti. Ancak 1971 yılından itibaren gerek Türkiye’de üretim gerekse
buna bağlı olarak Ofis alımları eskiye nazaran oldukça yüksek miktarlara ulaştı. 1973 ve 1974 yılındaki 538.154 ton ve
817.812 ton haricindeki düşük alımlar çıkarılacak olursa en düşük 1972 yılındaki 1.452.603 ve en çok 1977 yılındaki
3.856.970 ton arasında değişen yüksek oranlarda alım yaptı. (Ek Tablo 1- Ek Tablo 2) Yani üretim arttıkça bu üretimin
ticari garantörü ve bu sebeple de destekleyicisi Ofis oldu.

TMO’nun Eski Logolarından Biri

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 129

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

1963 yılında sadece buğday üretimi 10 milyon ton civarında gerçekleşti. Haziran 1963’ün birinci yarısında sona
ermiş bulunan 1962/63 alım devresinin tahıl üretimi, Trakya, Batı, Güney, Doğu ve Kuzey Anadolu normal, Güneydo-
ğu Anadolu’da çok iyi, esas üretim bölgesi Orta Anadolu’da ise, yer yer normal, bilhassa yağış yetersizliği nedeniyle
Konya Bölgesi’nde ise genel olarak yetersizdi. 1963 yılında Başbakan Yardımcısı Turhan Feyzioğlu Ofis’i arayarak
alımların sadece üreticiden yapılması, aracılardan mal alınmaması talimatını verdi.550

1963 yılında Ofis alımı bir önceki yıla göre 409.209 ton fazlasıyla 1.051.355 ton oldu. 1962 yılından devreden
627.925 ton stok 1963 yılı alımlarına ek olarak ülke kullanımına sunuldu. İç alımların ekmeklik buğday gereksinimini
karşılamaya yetmemesi nedeniyle, 21.02.1963 tarihinde Türk Hükûmeti ile ABD Hükûmeti arasında imzalanan 3
yıllık buğday alım anlaşmasıyla ABD’den 1,3 milyon ton buğdayın ithali kararlaştırılmıştı.551 Bu anlaşma çerçevesin-
de ABD’den 489.207 bin ton buğday ve yine nişasta, glikoz ve dekstrin imal eden fabrikaların hammadde ihtiyaçları
için 21.11.1962 tarihinde anlaşması yapılan 34.944 ton mısır olmak üzere toplam 524.151 ton tahıl ithal edildi. Yine
21.06.1962 tarihinde yapılan anlaşma ile 100 bin ton buğdayın fiilen ithal edilebilmesi de 1963 yılında gerçekleştirile-
bilmişti.552

1963 yılında Amerikan Hükûmeti PL. 480 Title II Kanunu çerçevesinde yapılan anlaşma ile verilen ve 6/213 sayılı
Kararname ile tahsis olunan 80 bin ton hibe buğdayın kalanlarının dağıtımı yapıldı. Bakanlar Kurulu Kararlarına göre
20 milyon liralık limitli finansmanı Ziraat Bankası tarafından sağlanan ve muhtaç köy, kasaba ve şehirlerde yaşayan
muhtaç çiftçilere yemeklik buğday dağıtıldı.553

1963 yılında Amerika’dan ithal edilecek olan tarımsal üretim fazlası maddelerin, mubayaa ve sevk işlerini yürüt-
mek üzere Ofis’in Et ve Balık Kurumu ile ortaklaşa olarak Washington’da “Sürplü Maddeler ve Sevk Bürosu” adı ile bir
ünite kuruldu. Büroda 1 müdür, müdür yardımcısı, (1 kadro Et ve Balık Kurumuna ait), 1 raportör, 1 sekreter (mahal-
linden temin edilecek) görev yapacaktı.554 Büro müdürü olarak Ticaret Bakanlığı New York Ticaret Müşaviri Hüseyin
Kunter atandı.555 Bu büronun çalışmaları ile 1963 yılında Amerika’dan 160 bin ton buğday alındı.556 ABD’nin PL. 480
Title II Kanununa göre Ofis tarafından Türkiye’ye ithal edilen tarım üretimi fazlası buğdayın alım, muayene ve sevk iş-
lerini yürütmek üzere kurulmuş olan Büro, bu kanunun 1967 yılında yürürlükten kaldırılması ve bedelsiz ithalat yapma
imkânı çıkarılan yeni kanunla büyük ölçüde yetkileri kısıtlandı. Bu sebeple yıllık 250-300 bin lira civarında mali külfeti
bulunan büronun kapatılması ve büronun gördüğü işlerin eskiden olduğu gibi Maliye Bakanlığının Washington’daki
Maliye, Ticaret ve İktisadi İşbirliği Müşavirler Heyeti tarafından yürütülmesi kararlaştırıldı.557

1964 yılı alım fiyatları hakkındaki 6/3186 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile alım yapıldı. Ofis Müdürler Kurulu bu
alımlarda, hububat fiyatlarının tüketici halkı tazyik edecek derecede yükselmesi durumunda valiliklerce yapılacak
talep üzerine şehir, kasaba ve köylerin ekmeklik ihtiyaçlarının geçen yıllarda olduğu üzere nüfus başına 10 kilo he-
sabıyla ve peşin bedelle karşılanmasına devam edilmesini karar altına aldı. Ayrıca ekmeklik hububat dışında kalan
birinci ve ikinci sınıf makarnalık durum buğdayları ile çavdar ve her çeşit yemlik hububatın hiçbir sınırlamaya tâbi tutul-
maksızın serbest olarak peşin bedelle satılmasını, mevcut satış yerlerinin aynen ve Fiskobirlik eliyle yapılan dağıtım
devam etmek kaydıyla satışa sunulmasını kararlaştırdı.

Bu dönemde ithalatta bir devamlılığın olduğu görülmektedir. Nüfusun artmış olması, buna paralel olarak üretimin
aynı oranda artmaması, ülke ihtiyacının yurt dışından teminini zorunlu hale getirdi. 1961 yılında 900 bin tonun üzerin-
de 1962 yılında ABD’den 1 milyon tonun biraz üzerinde buğday ithal edildiği yukarıda belirtilmişti. Bazı yıllarda rekol-
tenin düşük oluşu da bunda etkili oldu. 1964 yılında iklim ve hava koşullarının olumsuzluğu nedeniyle tahıl üretim ve
alımında düşüş oldu. Bu sebeple Ofis 1964 yılında ülkenin ekmeklik ihtiyacını karşılayabilmek amacıyla Amerika’dan
489.207 ton buğday ile 34.944 ton mısır ithal edilmesini kararlaştırarak bu yönde ABD ile bir anlaşma yaptı558 ve (Ek
Tablo 22) 1964 yılında ABD’den 103.532 ton buğday ithal edildi. 1964/65 döneminde ekmeklik buğday ile olağanüstü
hal stokunu karşılayabilmek için 430 bin ton buğdayın ithali yine zorunlu görüldü. İlk bölüm olarak 150 bin ton buğda-

550 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 155, Toplantı Tarihi: 19.09.1963, Karar No: 2814/12.
551 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 116, Toplantı Tarihi: 28.03.1963, Karar No: 2204/21.
552 TMO, 1963 Yılı ve 25. Hesap Devresine, s.11.
553 TMO, 1963 Yılı ve 25. Hesap Devresine…, s.12-13.
554 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 147, Toplantı Tarihi: 15.08.1963, Karar No: 2725/11.
555 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 148, Toplantı Tarihi: 21.08.1963, Karar No: 2730/5.
556 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 148, Toplantı Tarihi: 21.08.1963, Karar No: 2734/9.
557 Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, Toprak Mahsulleri 1968 Yılı Raporu, Gürsoy Basımevi, Ankara 1969, s.16.
558 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1964 Yılı ve 26. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, s.11.

130 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

yın yetkilendirilmesi Amerikan Tarım Bakanlığınca yayımlanarak 93.186 tonunun ithali sağlandı. Yine aynı kapsamda
ithal edilen 130 bin buğday ile yetkilendirme bakiyesi 30 bin tondan kalan buğday da 1964 yılının hemen başında
ülkeye geldi.559

1965 yılında Ofis alımı 522.875 ton oldu. ABD’den 351.568 ton buğday ve 10.992 ton arpa ithal edildi. Aynı yıl
73.934 ton çavdar ile 257.307 kilo afyon ise ihraç edildi.560 Ofis’in sadece buğday değil, diğer ihtiyaçlar için de yurt
dışından ithalat yaptığı görülmektedir. 1966 yılında ülkede görülen pirinç darlığını ve bu sebeple ortaya çıkacak olan
aşırı fiyat yükselişlerini önlemek amacıyla ABD’den 9.173 ton sürplü pirinç ithal edildi. Aynı zamanda pirinç yetiştirici-
lerini de korumak amacıyla üreticiden 2.571 ton çeşitli cinslerde pirinç alınarak memleketin her yerinde pirinç tanzim
satışları gerçekleştirildi.561

1966-1967 kampanya yılının bir evvelki yıla göre daha verimli bir üretim yılı olması ve Ofis’in üreticiye kolaylık
sağlaması sayesinde tahıl alımı program ve tahminlerin üzerinde gerçekleşti. TMO çalışanlarının üreticilere göster-
dikleri kolaylık sayesinde 1966 yılında alımlar 1965 yılına göre 327.553 ton fazlasıyla 572.147 tondan 899.700 tona
yükseldi. 1965 yılından devreden 697.938 ton hububat stokuyla bu faaliyet yılındaki alımlarla birlikte memleket tüke-
timine sunuldu. Ekmeklik, yemeklik ve yemlik ihtiyacını zamanında, tam olarak karşılayabilmek amacıyla kampanya
başından çok evvelki tarihlerde belirlenen program dâhilinde kalınmak koşuluyla 1966 yılında 288.945 ton buğday ile
5.398 ton mısır ve 9.173 ton pirinç olmak üzere 303.516 ton hububat ithal edildi.562

19 Ağustos 1966’da Varto ve çevresinde meydana gelen depremden zarar görenlere, Dünya Gıda Programı’n-
dan bilahare alınmak suretiyle, 2.100 ton buğdayın Toprak Mahsulleri Ofisi stoklarından ve 8/9033 sayılı Kararname
gereğince Varto işyeri tarafından dağıtımı yapıldı. Maliyeti Kızılay tarafından karşılanmak üzere Ortadoğu’da vuku
bulan son olaylar sonucunda zarar gören Ürdün, Suriye ve Mısır’a, 200 ton pirinç ve 1000 çuval 80 randımanlı un
TMO tarafından Mersin Kızılay Şubesine teslimatı yapıldı.563 Ordu, Giresun ve Trabzon illerine bağlı köyler ahalisine
il mutemedi sıfatı verilen Fiskobirlik’e Samsun ve Trabzon’dan teslim edilen ekmeklik hububatın satışına kadar per-
sonel ücreti, depo kirası, yükleme, nakliye ve boşaltma gibi dağıtımla ilgili tüm masraflar ile fire ve benzeri kayıpları
karşılamak üzere, 80 santim komisyon ödenerek ekmeklik hububat dağıtımına devam edildi.564

Ankara Güvercinlik Silosu ve Önünde Açık Yığın Depolama

559 TMO, 1964 Yılı ve 26. Hesap Devresine…, s.11.
560 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1965 Yılı 27. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, s.56.
561 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1966 Yılı ve 28. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Raporu, Gürsoy Basımevi, Ankara
1967, s.17, 131.
562 TMO, 1966 Yılı ve 28. Hesap Devresine…, s.64.
563 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1967 Yılı ve 29. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Raporu, Gürsoy Basımevi, Ankara
1968, s.17-18.
564 TMO, 1966 Yılı ve 28. Hesap Devresine…, s.18.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 131

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Ofis’in bu dönemde alımlarının yüksek olması ve yüksek alımı karşılayacak kapalı depolarının olmaması, hubu-
batın açık yığınlar hâlinde depolanmasını getirdi. TMO’nun iştigal konularının genişlemesi, her yıl bir miktar örtünün
eskiyerek elden çıkarılması, elde merkez örtü stoku kalmaması, örtü fiyatlarının her geçen yıl biraz daha yükselmesi
hususları göz önüne alınarak 500 adet hububat örtüsünün, Yönetim Kurulu Kararı ile yeniden hazırlanacak şartname
esasları çerçevesinde ithal edilmesi kararlaştırıldı. Yurtdışında üretilecek örtülerin muayenesi hususunda Genelkur-
may Araştırma ve Geliştirme Dairesi Laboratuvar Müdürlüğü ile anlaşma yapıldı.565

1967 yılı Ofis’in 30. Çalışma ve I. İktisadi Kalkınma Planı’nın 5. uygulama yılıdır. Evvelki yıllarda olduğu gibi bu yıl
da Ofis’in ana görevi, hızla artmakta olan nüfusun beslenmeye olan ihtiyacını, alım ve muhafaza tesislerinin yerleşme
yerlerini dönemin şartlarına intibak ettirerek hiçbir aksaklığa meydan verilmeden, zamanında ve yeterli bir şekilde kar-
şılamak olmuştur. 1967 yılının bir önceki yıla göre daha verimli bir üretim devresi olması ve özel sektörün rekabetine
rağmen alımların program ve tahmin miktarlarının üstüne çıkmasında başlıca etken oldu. Geçen yıllarda olduğu gibi
1967 yılında da herhangi bir hububat yetersizliği söz konusu olmadığından, bu dönemde önceki yıllarda ABD’den
yapılan ithalata teşebbüs edilmeyerek ülke ihtiyacı içeriden karşılandı.

1967 yılında ülkede buğday üretiminin artırılması amacıyla Yüksek Planlama Kurulunun 15 sayılı Raporu ve bu
rapora dayanarak Ticaret Bakanlığının 18.04.1967 tarih ve 442/1 sayılı ihtiyaç belgesi ve Merkez Bankasından alınan
aynı tarihli ve 137123 - 599 sayılı ithal izni ile Tarım Bakanlığı adına Meksika ve AB’den TMO tarafından 22.500 ton
tohumluk buğday ithal edildi. Ofis bu tohumlukların ithali ile ilgili işlemlerin takip ve sonuçlandırılması sürecini takip
etti.566 İthalle ilgili her türlü masraf Devlet Üretme Çiftliklerinin Ziraat Bankasındaki hesabından karşılandı.567 Bu tohu-
mun üretimde kullanılması Türkiye’de hububat üretiminin artmasında büyük katkı yaptı.568

Ofis Tarafından İthal Edilen Meksika Buğdayı

565 TMO, 1967 Yılı ve 29. Hesap Devresine…, s.37.
566 TMO, 1967 Yılı ve 29. Hesap Devresine…, s.15.
567 TMO, 1967 Yılı ve 29. Hesap Devresine…, s.15.
568 TMO, 1967 Yılı ve 29. Hesap Devresine…, s.74.

132 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Kampanya devresinde hava şartlarıyla ekiliş durumlarının müsait seyretmesi neticesinde hububat rekoltesinin
mühim miktarda artış kaydetmesine karşılık, hububat alım, imal ve satışıyla iştigal eden özel sektörle imalatçı ve de-
ğirmencilerin müstahsilden doğrudan doğruya ve daha yüksek fiyatlarla alımda bulunmaları Ofis alımlarını olumsuz
etkilemiştir.

1968 yılında Ofis 583.019 ton hububat aldı. Önceki yıldan bu yıla 886.550 ton hububat devroldu. 1968 yılı için
hareketi kaydedilen hububat toplamı 2,5 milyon tondu. Bu hububatın 2.352 bin tonu kapalı depolarda 148 bin tonu
da açık yığınlarda muhafaza edildi.569 1968 yılında hububat üretimi ve buna orantılı olarak Ofis alımlarının beklenen
seviyeye ulaşamaması sebebiyle, ileride hububat sorununa meydan verilmemesi, olağanüstü hal stokunun tesisi,
askerî ve resmî daire ihtiyaçlarının istikrarlı bir seviyede tutulabilmesi için; 11.11.1968 tarih ve 6/10918 ile 28.12.1968
tarih ve 6/11113 sayılı Kararnamelerle diğer ülkelerden çok taraflı anlaşmalar dâhilinde veya bu amaçla yeniden ak-
dedilecek ikili anlaşmalar çerçevesinde veya serbest döviz mukabilinde 580 bin ton kadar buğday ithali kararlaştırıldı.

TMO kayıtlarına göre Dünya Gıda Programı’ndan 1969’da 101 bin ton, 1970’te 76 bin ton olarak verilen hibeler
dâhil olmak üzere 1963 yılında 489 bin ton, 1965’te 358 bin ton, 1966’da 289 bin ton, 1969’da 358 bin ton ve 1970’te
846 bin ton buğday ithal edildi.570

Ofis, 21.10.1969 tarih ve 6/12599 sayılı Kararname ile verilen yetki dâhilinde 24.11.1969 tarihinde Brüksel’de
imzalanmış olan “Türkiye Cumhuriyeti ile Belçika Arasında Gıda Yardımı Çerçevesinde Yumuşak Buğday Tedariki ile
İlgili Anlaşma”nın onaylanması ile ithal edilecek buğdayla ilgili olarak görevlendirildi.571 1969 yılında bu programdan,
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Artvin, Mardin, Van, Urfa, Muş, Bingöl, Adıyaman, Kars, Elazığ, Malatya, Siirt ve
Tunceli illerinde don, kuraklık ve benzeri afetler yüzünden ürünleri hasara uğrayan ve başkaca gelir kaynağı olmayan
muhtaç durumdaki çiftçilere 9.200 ton buğday dağıtıldı.572

Çeltik Randıman Aleti573
Bu dönemde de Ofis, 1969 yılında olduğu üzere çeltik alımı ve pirinç satışı gibi diğer tarım ürünlerinin alım ve satı-
mında da görevlendirildi.574 28 Mart 1970’de 1.086 can kaybına, 1.258 kişinin yaralanmasına, 13.250 km2’lik bir alan-
da 9.473 binanın yıkımına neden olan ve Türkiye’nin %45’inde hissedilen 7,2 şiddetindeki Gediz Depremi nedeniyle
birçok ülke tarafından (Avrupa Ekonomik Topluluğu, Hollanda, Pakistan) Türkiye’ye tahıl yardımı yapıldı. Gemilerle
gelen yardımlar TMO tarafından limanlardan alınarak depolandı ve dağıtıldı. Gediz deprem felaketzedelerine yapılan
dış yardımlardan başka; felaketin ilk günlerinde Horozlu Un Fabrikasından 200 çuval ekmeklik un ve Genel Müdürlük
Deneme Fırınında üretilen 80 gramlık 22.462 adet ekmek Ofis kamyonları ile Kütahya Valiliği emrine gönderildi.575

569 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1968 Yılı Raporu, Gürsoy Basımevi, Ankara 1969, s.62.
570 TC. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977), s.226.
571 BCA, 030 18 01 02, 245 6 12 4.
572 BCA, 030 18 01 02, 243 82 12 1.
573 800.000 maliyetli Çelik Randıman Makinası Alınması Projesi 1972 yılı programına alındı. BCA, 030 18 01 02, 284 52 5.
574 BCA, 030 18 01 02, 236 46 6 1.
575 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1970 Yılı ve 33.Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilânço, Kâr ve Zarar Raporu, s.32.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 133

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

1970 yılında Türkiye’de gayri safi millî hasılanın %26,2’si tarım sektörüne dayanmaktaydı. 1971 yılında tarım
alanındaki yıllık gelişme hızı ise 13,2 gibi oldukça yüksek bir orana ulaştı.576 Millî gelirin tarıma bağlı %33’ü hububat
üretimine dayanmaktaydı. Ülkedeki nüfusun %65-70’i ise köy nüfusuydu. Bu nüfusun da %85’i tarımla meşguldü.577
1970 yılında 15 milyon civarında olan buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır ve pirinç üretiminin 1971’de 20 milyon,
1972’de ise 18,3 milyon ton gibi bir rakama ulaştığını ifade etmek gerekir. 1972 yılındaki kısmi düşüşün bazı bölgeler
hariç olmak üzere yurdun önemli bir bölümünde 1971 eylül ve ekim aylarındaki yağış azlığından kaynaklanmıştır. Bu
durum ekimin gecikmesine veya kuruya yapılmasına sebep oldu. Daha sonra da hava sıcaklıklarının normalin altında
seyretmesinin de bu düşüşün sebepleri arasında olduğu ifade edilmektedir.

AET tarafından Türkiye’ye 1970 yılında 50 bin ton buğday hibe edildi. Genel Müdür Adem Karaelmas’ın Avrupa,
Amerika, İngiltere, İtalya ve Almanya’ya buğday temini ve ülkeye sevki ile ilgili olarak yaptığı seyahatlerde gerçek-
leştirdiği görüşmeler sonucunda elde edilen hibe buğday Türkiye’ye getirildi. Karaelmas, 16 Mayıs 1970 tarihinde
Beynelmilel Kahire Fuarına Ticaret Bakanı Gürhan Titrek’le birlikte katıldı.578

Burada gerek dünyada tarımsal gelişmeler, hububat üretimi ve ticareti, hububat borsalarının çeşitli yayınlar ve
istatistikler vasıtasıyla takibi gerekse yapılan hububat ve bakliyat iç-dış ticareti Türkiye’nin dışa açılımında oldukça
etkili oldu. Bu temaslar Ofis’in ABD’de açtığı afyon ve hububat işlerini takip eden bürosu, yurt dışı eğitimleri ve Ofis
personelinin yurt dışına yaptığı iş seyahatleri ile çeşitli kongre, seminer ve fuarlara katılım şeklinde olmaktaydı. Nite-
kim 26 Ekim-4 Kasım 1970 tarihleri arasında Washington’da Türk Yönetim Semineri düzenlendi. Seminerde Genel
Müdür Karaelmas da bir konuşma yaptı.579

Ofis, 1970 yılında Dışişleri Bakanlığının talebi üzerine Ürdün’de baş gösteren gıda sıkıntısı nedeniyle 2 bin ton un
yardımında bulundu.580 1969-1970 döneminde Dışişleri, Maliye ve Ticaret Bakanlıkları yetkilileri ile yapılan toplantıda,
ülke ihtiyacı için Hükûmet kararnamesi ile ithali öngörülen 850 bin ton ekmeklik buğdayın 200 bin tonunun ABD’den
alınması kararlaştırıldı. Böylece ABD ile birlikte, Batı Almanya, Hollanda ve Belçika’dan 21 bin tonu hibe suretiyle
olmak üzere toplamda 571 bin ton buğday anlaşmalarla temin edildi. Buna ilave olarak Almanya bunun 46 bin tonunu
Türkiye’ye hibe etti. Kalan miktar için de Kanada ve Batı Almanya ile temasa geçildi. 1970 mayıs ve haziran ayların-
da yapılacak tahsisli satışlar için 250 bin ton buğdaya ihtiyaç bulunmakta olduğundan bu alımların tamamlanmasına
çalışılmaktaydı.581

1970 yılında alımlar 900 bin ton civarında kaldı. (Ek Tablo 1) 1971 yılı Türkiye’de hububat üretimi açısından
oldukça verimli bir yıl oldu. Bu alım döneminde Ofis 34 yıllık mazisi içinde 2.2 milyon tona ulaşan rekor bir alım yap-
tı. Üretimin bu şekilde artmasında Rus menşeli Bezostas buğdayı getirilerek tohum olarak kullanılmasının oldukça
önemli etkisi oldu. 1971 yılındaki alım miktarının tüm zamanların rekoru olması üzerine altın yıl olarak adlandırıldı Bu
sebeple Polatlı’da TMO Altın Yılı adı altında bir tören düzenlendi ve üreticiye ödül verildi.582

O yılla ilgili Ofis memuru Mehmet Esenyel tarafından yazılan şiir aşağıdadır:583

576 Gülsen Gümüşlü, “Türkiye Milli Gelirinde Yıllar ve Sektörler İtibarıyla Bünyesel Değişme”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi
Mecmuası, Cilt 42, Sayı 1-4, Ocak 1986, ss. 231-239, s.233-235,

577 Zekai Burak, “Toprak Mahsulleri Ofisi Yönünden Türkiye’de Hububat Politikası”, Ziraat Mühendisliği Dergisi, Sayı 117, Mart 1976,
ss.16-23, s.17.

578 Genel Müdür Adem Karaelmas, Miladi 1336/1920 yılında Eskişehir’de doğdu. 1943 yılında Tarım Bakanlığında memuriyet, müdürlük,
Zirai Sanatlar uzmanlığı, Pamuk İşleri Müdür Muavinliği, Toprak ve Muhafaza ve Sulama İşleri uzman müşavirliği, Toprak-Muhafaza ve Zirai
Sulama İşleri Umum Müdürlüğüne vekâlet, Topraksu Umum Müdürlüğü Fen Heyeti Reisliği, Bakanlık Müşavirliği, 1966 yılında Ziraat İşleri Genel
Müdürlüğü görevi, Bakanlık Müşaviri ve 31.01.1968 yılında TMO Genel Müdürü oldu. Yaptığı hizmetlerden sonra 07.03.1974 tarihinde görevin-
den kendi isteğiyle ayrıldı ve emekli oldu. Ancak iki yıl sonra 1976 yılında hayatını kaybetti. TMO Genel Müdürlüğü İnsan Kaynakları Dairesi
Başkanlığı Sicil Arşivi, Adem Karaelmas Dosyası.

579 Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü, İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Sicil Arşivi, Adem Karaelmas, Sicil Dosyası.
580 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 379, Toplantı Tarihi: 29.09.1970, Karar No: 4941/1.
581 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 335, Toplantı Tarihi: 22.01.1970; Karar No: 4301/5.
582 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 441, Toplantı Tarihi: 21.09.1971, Karar No: 5574/3.
583 Mehmet Esenyel, TMO Dergisi, “Altın Yıl”, Aralık 1971, s.4.

134 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

ALTIN YIL

Bu yıl bereket yılı, bu yıl mutluluk yılı;

Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.
Sevinçliyiz Ulusça depolar buğday dolu;
Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.

Sığmaz oldu ürünler bu sene ambarlara,
Veda edecek çiftçi bankadaki borçlara,
Düşürmez Ulu Tanrım çalışanı hiç dara
Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.

Fatma bacı gülüyor sandığı ceyiz doldu.
Başlık parası hazır çünkü cüzdanlar doldu.
Artık evlenmek gerek düğün dernek farz oldu.
Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.

Tefeciyle aracı gelmez oldular köye,
Yoksulluk fukaralık oldu artık hikaye.
Bu bolluk ve bereket Tanrıdan bir hediye.
Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.

Bereket başak başak harmanlara döküldü.
Ofisçiler çok memnun, köylünün yüzü güldü.
Karaborsacıların boyunları büküldü.
Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.

Aşık Mehmet dediki Esenyele gizlice;
Bu destanı bitirdin okuyup hece hece,
Ne destanlar yazılır hem de daha binlerce
Altın yıl kutlu olsun cümlemize a dostlar.

15.06.1971 tarihinde kabul edilen 1412 sayılı Kanunla TMO Kanunu’nun 3’üncü Maddesi “Buğdaydan başka di-
ğer hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve Bakanlar Kurulu Kararı ile lüzum görülecek diğer tarım ürünleri de buğday gibi
Ofis’in iştigal konusuna alınabilir” şeklinde değiştirilmekte, yağlı tohumlar da kapsam içine alınmaktaydı.584 Çünkü bu
dönemde beş yıllık plan kapsamında hayvancılığın geliştirilmesi gündeme gelmişti. 1972 yılında Doğu Anadolu’da on
bir ilde hayvancılığın geliştirilmesi amacıyla bölgenin buğday ihtiyacının TMO tarafından karşılanması kararlaştırıldı.
Bu amaçla buğday ekim alanlarının bir kısmı hayvan yemi üretimine tahsis edildi. Ofis tarafından yağlı tohum küs-

584 Resmi Gazete, 15 Haziran 1971 Cuma, Sayı: 13876.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 135

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

pelerinin ve kepeğin üreticiden satın alınarak hayvancılık projelerinin uygulandığı yerlerde dağıtımı projesi icra planı
hazırlanarak DPT Müsteşarlığına sunuldu.585

1972 yılında 12 milyon tonun biraz üzerinde buğday üretimi söz konusu oldu. Ofis bu üretimin %11,5’ini yani 1,4
milyon tonunu aldı.

1973 yılında ülkede kuraklık ortaya çıktı. Üretim buğdayda 10 milyon tona geriledi. Ofis, Tarım Bakanlığı tarafın-
dan tespit edilen il ve ilçelerde zarar oranı %50 üzerinde olan çiftçilere Ziraat Bankası finansmanı ile 56 bin civarında
kredili yemeklik ve yemlik hububat dağıtımı konusunda görevlendirildi. Ziraat Bankası ile dağıtımın şekil ve şartları
hakkında bir protokol yapıldı ve dağıtım TMO teşkilatı tarafından gerçekleştirildi.586 Ülkedeki üretimin oldukça yetersiz
kalmasından dolayı vatandaşın Ofis’ten bu konudaki ısrarlı talepleri bulunmaktaydı. Mümkün olduğu kadar hububat
satışı kısıtlanmaya çalışılmasına rağmen o yılın eylül ayı satışı 129.570 ton, ekim ayı satışı ise 151.772 tonu buldu.
Bundan sonraki aylarda da satışların yine yüksek olacağı ve bu miktarın 1,2 milyon tona ulaşacağı anlaşıldığından
yüksek miktarda bir oranda hububat ithalinin yapılması gerekmekteydi. Bu sebeple Avrupa, ABD ve Kanada’dan
buğday ve arpa satın alınması gündeme geldi. Bu amaçla ABD’ye bir heyet gönderildi. Heyetin önerisi üzerine Was-
hington’da ikinci defa TMO Mubayaa ve Sevk Ofisi adlı müstakil bir büro kurulması, büroya yetenekli bir Ofis personeli
ile bir sekreter atandı. Büronun Denizcilik Bankası Deniz Nakliyatı Temsilciliğinin de bulunduğu binada kurulması
kararlaştırılarak gemi temini, sekreterlik, daktilo hizmetleri, teleks ve büro imkânlarından faydalanılması öngörüldü.587

Ofis buğdayın yanı sıra pirinç de ithal etmekteydi. 14.12.1972’de imzalanan anlaşma ile Japonya’dan 1973 yılın-
da 6 bin ton pirincin 5.388 tonu İskenderun Limanı’nda teslim alındı. Conneli Rice and Sugar firmasından da 11 bin
ton pirinç alındı. Peru’dan 14 bin ton, Birtaş firmasından 3.050 ton, Bremar Ticaret AŞ’den 22.800 ton, yine Bremar
firmasından 8 bin ton, Çin’den 20 bin ton pirinç ithal edildi.588

3. Beş Yıllık Plan (1973-1977) döneminde tarımsal üretimi geliştirmek amacıyla yüksek verimli tohumluk ithali
öngörülmekteydi. Plan’ın öngördüğü bitkisel üretim hedeflerine uygun olarak iyi vasıflı tohumlukların, Tarım Bakanlı-
ğının sorumluluğunda, özel yetiştiricilere dayalı olarak üretilmesi gerçekleştirilerek dağıtımı sağlanacaktı. Tohumluk
dağıtımında Toprak Mahsulleri Ofisinin de görev alması düşünüldü. 1975 yılında ülkenin hububat ihtiyacını dâhilden
temin etmek amacıyla hububat üreticisi ile sözleşme yapmak, aynî yardım yapmak ve avans vermekle de görevlendi-
rildi. Yağ oranı yüksek tohumlarla, yüksek verimli yem bitkileri tohumluklarının ithal edilerek çoğaltılması ve çiftçilere
dağıtımı sağlanacaktı. Tohumluk üretiminde Devlet Üretme Çiftlikleri; dağıtımında ise Toprak Mahsulleri Ofisi, Şeker
Şirketi, Türkiye Zirai Donatım Kurumu gibi kuruluşlar görev alacaklardı.589 Diğer kuruluşların hububat üreticisi ile ya-
pacağı ortak çalışmalar (Devlet Üretme Çiftliklerinin çiftçilere dağıttığı sertifikalı tohumluk ve buna dair sözleşmeler
gibi) sonunda üretilecek hububatı, bu kuruluşlarca Ofis’e satmaları şartıyla, Ofis’in bazı kuruluşlara avans verebilmesi
hususlarında karar alındı.590 Beş yıllık kalkınma planları, Ofis’in faaliyetlerini de bu çerçeveye alarak öngörülen hedef-
ler doğrultusunda yatırımlar yapılmasını öngörmekteydi. Bu çerçevede 1974-1977 yılları arasında Ofis’in uzun vadeli
yatırım programı da plan kapsamında ele alındı.591

Ofis 1970 ve sonraki yıllarda da askerî birliklerin ekmeklik un ihtiyacını karşılamak üzere İstanbul, İzmir ve Derin-
ce değirmenleri ile birer yıllık anlaşma imzaladı. Un, değirmencilerle yapılan anlaşma çerçevesinde değirmenlerden
kilo hesabı ile satın alınarak birliklere teslim edildi.592

1974 yılında dünya hububat üretimi 970.7 milyon ton; 1975’te ise 909 milyon ton olarak gerçekleşti. Aynı yıl Tür-
kiye’de buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır ve pirinç üretimi toplamda 16,5 milyon ton olarak gerçekleşti.593 Bu üretim
dünya üretiminin %1,6’sı kadardı. Ofis’in en önemli işlerinden birisi de elde bulunan hububatın zarar görmesini önle-
mekti. Nitekim 1974 yılı içinde 816.635 ton iç alımlardan, 1973 yılından devreden 520.046 ton ile birlikte ayrıca yakla-

585 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine…, s.73.
586 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 584, Toplantı Tarihi: 22.11.1973, Karar No: 7352/7.
587 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 588, Toplantı Tarihi: 20.12.1973, Karar No: 7397/14; Toprak Mahsul-
leri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 582, Toplantı Tarihi: 15.11.1973, Karar No: 7335/2.
588 TMO, 1973 Yılı ve 36. Hesap Devresine…, s.32.
589 T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Beş Yıllık Kalkınma Planı 1973-1977, s.235, 238, 244.
590 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 725, Toplantı Tarihi: 13.11.1975, Karar No: 8655/3.
591 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine…, s.73.
592 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 575, Toplantı Tarihi: 11.10.1973, Karar No: 7296/16.
593 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Raporu, s. 10-13.

136 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

şık 1.069 bin ton olarak ithal edilen hububat, Ofis tesislerinde muhafaza ve manipülasyona tabi tutularak ilaçlama ve
havalandırma ile zarar görmesi önlendi.594

1973/1974 kampanya döneminde uygulanacak fiyatların tespitinde; üretici gelirlerini istikrarlı tutmak, değişik gelir
seviyesindeki üreticilerin gelirleri arasındaki oransızlığı dolaysız olarak bölgesel fiyat uygulamalarıyla kısmen düzelt-
mek ve genel ekonomide fiyat istikrarını bozmamak hedefleri esas alınmıştı.595

Stokların ihracata elverişli olmaması nedeni ile 1974 yılında ihracat yapılamadığı gibi Kıbrıs Otonom Türk yöne-
timinden 10 bin ton buğday ve 5 bin ton arpa satın alındı. 1974 yılında ülkenin hububat darboğazına girmesi üzerine
Ofis denizlerde yüzen gemilerden spot piyasa şartlarında alımlar gerçekleştirdi.596

Ofis üç büyük şehir dışında diğer bazı yerleşim yerlerinin hububat ihtiyacını da karşılamaktaydı. 1974-1975 alım
kampanyası kararnamesine göre, Karadeniz bölgesindeki Rize, Trabzon, Giresun, Ordu ve Zonguldak İlleri köyle-
rinin ve Artvin ilinin tamamıyla Erzurum İlinin İspir, Olur, Tortum İlçeleri, Gümüşhane İlinin Merkez ve Torul İlçeleri,
Sivas İlinin Suşehri İlçesi, Naipli Bucağı, Koyulhisar İlçesi merkez ve Sigorta Bucağı, Hafik ilçelerinin İpsile Bucağı,
Sinop İlinin Merkez, Ayancık, Erfelek, Gerze ve Türkeli İlçeleri, Kastamonu İlinin Bozkurt, Cide, Çatalzeytin, İnebolu,
Küre İlçeleri, Bolu İlinin Akçakoca İlçesi Köyleri halkının ekmeklik dane hububat ihtiyaçlarını doğruca hak sahiplerine
veya aile reislerine veya Mülkî Makamlarca gösterilecek mutemetlere teslim ettirmeye ve bu maksatla icabında satış
merkezi açtırmaya ve bu işler için (Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Birliğine ödenen masraf ve komisyonlar dâhil)
gereken masrafları Toprak Mahsulleri Ofisi’ne yaptırmaya Ticaret Bakanlığı yetkiliydi.597

1975 yılında hububat üretimi 20,5 milyon ton gibi Cumhuriyet tarihinin o güne kadar ki en yüksek oranına ulaş-
mıştı. 9.250 bin hektarlık üretim alanından sadece 14,7 milyon ton buğday alındı. Hektar başına üretim 1,64 tonu
buldu ve fiyatlar 1974’ün seviyesinde kaldı.598 1975 hububat sezonunun üretim miktarları önceki yıla göre oldukça iyi
olduğundan bu durum Ofis’in alım miktarlarına da yansıdı. 1974 ile 1975 yılları arasında Ofis alım miktarları arasında
oldukça büyük bir fark bulunmaktadır.

1974 iç alımları sadece 794 bin tonda kalırken, bu rakam 1975 yılında 2,5 milyon ton gibi tarihinin en büyük ra-
kamına ulaştı. Aradaki fark 1.678.162 ton olarak gerçekleşti. Arpada da 1974 yılında sadece 22 bin ton gibi bir rakam
söz konusu iken 1975 yılında 662 bin ton gibi bir toplama ulaştı.599

Ancak 1975 yılında Ofis stoklarının yeterli seviyeye erişemeyeceği düşünülerek ithalat yapılması zorunluluğu
doğdu ve bu amaçla üç ihale gerçekleştirildi. Üç ihalede toplam olarak 1.370 bin ton buğdayın ithalat bağlantıları
gerçekleştirildi. Bu buğdaylardan da 1974 yılı sonuna kadar 553 bin tonu fiilen Türk limanlarından teslim alındı. 1974
yılı içinde fiilen yapılan tüm buğday ithalatı 1.052 bin tonu buldu. Hububatın yanı sıra pirinç stoklarını takviye etmek
amacıyla Çin’den 15 bin ton kısa taneli pirinç alındı. Pakistan’dan 1975 yılında 10.225 ton pirinç ithal edildi. Kıbrıs
Türk Federe Devletinden 15 bin ton buğday ile 9.300 ton arpa, AET ile hükûmet arasındaki imzalanan buğday yardım
anlaşmasına dayalı olarak da 5 bin ton buğday teslim alındı.600 Ofis stokları bu dönemde 5 milyon gibi rekor bir düzeye
ulaştı. (Ek Tablo 27)

1975 yılında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Hükûmet Programı’nın uygulanmasını sağlamak üzere tarım-
da verimin yükseltilip üretimin artırılmasını esas alarak;

1. Tohumluk, gübre, ilaç, tarım araçları, krediler, araştırma, eğitim, yayım, pazarlama ve değerlendirme konuları-
nın bir bütün hâlinde ele alınıp yürütülmesi,

2. Köylünün gübre, mücadele ilacı, zirai alet ve makine ihtiyacının daha kolay şartlarla karşılanması,

3. Gıda-Tarım ve Hayvancılık kesimine hizmet götüren kamu kuruluşlarının aynı sevk ve idare altında organize
edilmesi,

4. Orta Anadolu ve Doğu-Güneydoğu bölgelerin hızlı gelişmesini sağlamak için özel projelerin uygulanması,

594 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine…, s.30.
595 BCA, 030 18 01 02, 299 39 10.
596 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine…, s.38.
597 7/8342 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi, 31 Mayıs 1974 tarih ve 14901 sayılı Resmi Gazete.
598 Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu,
s.3, 7.
599 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine…, s.15.
600 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine…, s.37.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 137

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

5. Haşhaş ekimine kontrollü olarak devam edileceği belirtilerek, bunlardan Ofis tarafından yürütülecek olanlardan
ortak çalışmaların yapılmasını mümkün kılacak bütün imkân ve şartların süratle hazırlanması talep edildi. Ayrıca bu
işlerin müşterek olarak yürütülebilmesini temin için bir bina kiralanmasına ihtiyaç duyulduğundan bir bina kiralanma-
sına karar verildi.601

Çeltik Randıman Aleti
TMO’nun bu dönemde çeltiği son derece az veya birçok yılda da hiç almadığı anlaşılmaktadır. 1974 yılında
744.125 ton olan toplam (afyon dâhil) stok, 1975 yılında 3.1 milyon gibi yüksek bir orana ulaştı. Türkiye’nin ekmeklik
buğday ihtiyacını karşılamak amacıyla bir önceki yıl başlayan ithalat girişimleri sürdürüldü ve 1975 yılı sonuna kadar
yaklaşık 500 bin ton buğdayın ithali sağlandı. Üretimin yüksek olmasına rağmen ithalat yapılmasının gerekçesi daha
önce yapılan anlaşmalar gerekse ülkede üretilen buğdayın protein miktarının düşük kalmasıydı.
1975 yılında Ofis toplamda 4.407 bin ton miktarı hem muhafaza hem de manipülasyona tabi tutmuş oldu.602
1976 yılında 9,2 milyon hektar alana buğday ekimi yapıldı ve buradan dekar başına alınan 178 kg gibi yüksek bir
verimle 16,5 milyon ton üretim oldu. Ofis, bu üretiminin yaklaşık %19’unu (3.127 bin ton) (Ek Tablo 3) 1974-1975 ile
1975-1976 kampanyalarında uygulanan baş alım fiyatlarında buğdayda kiloda 20-70, çavdarda 12, yemlik hububatta
da 8-16 kuruşluk bir artış oldu ve Ofis bu fiyatlar üzerinden alım gerçekleştirdi.603
TMO stokları 1976 yılında 4.838 bin tona ulaştı. Bu miktar, TMO tarihinin en büyük stok miktarıydı.604 Bu durum
yeni ve büyük bir depo ihtiyacını da beraberinde getirdi. Ofis’in oldukça genişleyen iş ve stok hacmine bir örnek oluş-
turması acısından 1975 ve 1976 yıllarındaki stok durumu aşağıda verilmektedir.

601 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 703, Toplantı Tarihi: 23.07.1975, Karar No: 8509/2.
602 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine…, s.15, 18, 23.
603 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine…, s.15.
604 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1976 Yılı ve 39. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, s.56.

138 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Yılı 1975 1976 Fark

Cinsi Miktar Miktar Miktar
(Ton) (Ton) (Ton)
Buğday 2.189.773 3.933.429 1.743.656
Buğday Rezerv
Arpa 102.161 107.996 5.835
Çavdar 685.194 613.788 -71.406
Yulaf 135.632 42.826
Mısır 92.806
Çeltik 9.234 11.888 2.654
Pirinç 310 0 -310
Un 6.311
Tali hasılat 3.021 -3.290
Afyon 41.962 29.336 -12.626
Toplam 2.266
505 2.433 167
69 995 490
25 -44
3.130.591 1.707.952
4.838.543

Tablo 28 : 1975-1976 Yılları Arası Ürün Türlerine Göre TMO Stoku ve Karşılaştırılması605

Ekim 1976 itibarıyla dünya buğday ekiliş alanı 230 milyon hektar olup üretim 405 milyon tona yükseldi. Buğday
dış ticaret hacmi yaklaşık olarak 60 milyon ton (AET ülkelerinin kendi içlerindeki ticaret hariç), iç tüketim 362,5 milyon
ton, kapanış stokları ise beş büyük ihracatçı ülkenin (ABD, Kanada, Arjantin, AET, Avustralya) toplam 56,9 milyon
tondur. Hububat arzının yüksekliği, fiyatların özellikle temmuz- kasım 1976 devresinde düşmesine sebep oldu. İhracat
fiyatlarında bir önceki yıla göre %27’lik bir azalma meydana geldi.606

Ofis zaman zaman halkın talepleri doğrultusunda diğer ürünlerin alımlarını da gerçekleştirmekteydi. Nitekim 1976
yılında Çarşamba Ziraat Odası Başkanının Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanı Korkut Özal’a çektiği telgraf üzerine
halen yaptığı sarı soya alımlarına ilaveten siyah soyanın alınması da kararlaştırıldı.607 Soya alımlarının 1977-1978
kampanya döneminde de devam ettiği anlaşılmaktadır. Bunların Ofis tarafından depolanması söz konusu olmadığın-
dan ürün Ordu Sümerbank Soya Fabrikasına satıldı.608

Ofis kalitenin artması ve çiftçi ihtiyacının giderilmesi amacıyla 1976 yılından itibaren Sözleşmeli Hububat Üretim
Projesi çerçevesinde hububat tohumluğu dağıttı. 30.09.1978 tarihli, 7/16653 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı çerçeve-
sinde proje uygulamasına devam edildi. Ofis dağıttığı bu tohumluk hububatı Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdür-
lüğüne ürettirmekteydi.609 Ofis, 1977 yılında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından üretilmiş olan sertifikalı
tohumluğun alımını ve çiftçiye dağıtımını gerçekleştirdi.610 Ofis, hükûmetin Bakanlar Kurulu Kararı ile hububat ve
sosyal yardımlarla ilgili hizmetleri de üstlenmekteydi. Nitekim 1978 yılında 7/15301 sayılı Kararname gereğince doğal
afetlerden zarar gören muhtaç çiftçilere yemeklik buğday 2.012 ve yemlik arpa 2.853 ton kredili satış gerçekleştirdi.

Bu dönemde Ofis kırmızı mercimek alımı da yaptı. İlk kırmızı mercimek alımı üretimin oldukça bol olduğu 1977
yılında yaklaşık 100 bin ton olarak gerçekleştirildi. (Ek Tablo 4) Bu alıma dair emekli Ofis personeli olan Recep Er-
doğ’dan alınan hatırayı burada nakletmek yerinde olacaktır:

605 TMO, 1976 Yılı ve 39. Hesap Devresine…, s.17.
606 TMO, 1976 Yılı ve 39. Hesap Devresine…, s.67.
607 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 79, Toplantı Tarihi: 30.11.1976, Karar No: 504/4.
608 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 94, Toplantı Tarihi: 01.12.1977, Karar No: 562/4.
609 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1978 Yılı ve 41. Hesap Dönemine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Raporu, s.17.
610 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 61, Toplantı Tarihi: 15.07.1977, Karar No: 337/3.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 139

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

“1977 Yılı eylül ayındayız, Bakanlar Kurulu ilk defa kabuklu kırmızı mercimek alım yetkisini TMO’ya verdi. O güne
kadar hiç mercimek alımı yapmamıştık, ayrıca kırmızı mercimek Eksper Kursu da görmemiştik. Kırmızı mercimek
genel olarak Güneydoğu Anadolu’da İskenderun Bölgesine bağlı olan Gaziantep, Adıyaman ve Kahramanmaraş ilinin
bazı yörelerinde ekimi yapılıyordu. 1977 yılında üretim çok fazlaydı.

Eylül ayının 5 veya 6’ncı günüydü, Bölge Müdürümüz Yaver Kabakçı beni çağırdı. Odasına girdiğimde orada
oturan 3 kişiyi göstererek, arkadaşlar Genel Müdürlük, Alım ve Muhafaza Müdürlüğünden geldiler, sana kırmızı mer-
cimek alım şeklini tatbiki olarak anlatacaklar, alımlara başlamadan önce mutlaka yanıma gel, bazı talimatlarım olacak
dedi. Genel Müdürlükten gelenlerin içinden Ergin Erzurumlu’yu eksper kursunda dersimize girdiği için tanıyordum.
Boş bir odaya geçtik, bir torbanın içinden yaklaşık 5 kg kırmızı mercimeği masanın üzerine döküldü ve analiz birlikte
yapıldı. Analiz işlemi birkaç kere tekrarlandı. Tabiî elimde alım şartlarını açıklayan alım genelgesi olmasına rağmen
TMO’nun ilk defa bu ürünü satın alması ister istemez dikkatli hareket etmemize neden oluyordu. Kırmızı mercimek
hasadı elle yapıldığından saplarındaki kırmızı toprak ister istemez mercimeğe karışıyordu, toprakla mercimek aynı
renk olduğundan ekspertiz yöntemiyle alınması çok yanıltıcı sonuçlar verebilirdi. Alım merkezi İskenderun olacaktı.
G.Antep, K.Maraş ile Hatay’ın merkez ve ilçeleri üreticileri mercimeklerini İskenderun Şubeye getirip satabileceklerdi.
Sabah alıma başlayacaktım. Akşam üzeri Bölge Müdürümüz Yaver Kabakçı’nın odasına gittim. Sabah mercimek
alımına başlayacağımı söyledim. Kırmızı mercimek alım genelgesine göre baş alım fiyatı 5.25 TL/Kg’dı. Bölge Mü-
dürümüz alımlarda dikkatli olmamı, elle yapılan hasat nedeniyle kırmızı toprak hususuna dikkat etmemi, bu nedenle
kesinlikle baş fiyatlık mercimek olamayacağını anlattı. Alımlar hakkında da her gün akşam bilgi vermemi istedi.

Sabah mercimek alımlarına başladım, her kamyona en az 6 sonda vuruyordum. Aldığım numuneleri analiz oda-
sında analize tabi tutuyor ve fiyatlandırıyordum. Analiz nedeniyle alım çok ağır gidiyordu. Günde en fazla 20 kamyon
mercimek alabiliyordum. Mercimek alımlarına başlayalı 20 gün olmuştu. Bir gün yine bir kamyondan numune aldım.
Bu numunenin analizini yaparken analizini yaptığım mercimeğin sahibi bayan sızlanmaya başladı, ortağının kendi-
sine kazık attığından falan söz ediyordu. Bayana dikkatlice baktım, tanıyor gibiydim. Siz nereden geliyorsunuz diye
sordum. Bayan Barak ovasından Elbeyli’den dedi. Bu kadın Naime Özbay’dı tanımıştım. 1974 yılında Gaziantep’in
Oğuzeli ilçesine bağlı Akçakoyunlu mevkiine geçici alım ekibi açılmıştı. Ben de o ekipte görevliydim. Suriye sınırına
tel örgülere yarım metre mesafede yığınlarımız vardı. Bin çekerli baskülle alım yapıyorduk. Bir gün yöre kıyafetleri
giyinmiş, alnına mavi bir bant geçirmiş, yanında silahlı 3 erkekle alım yerine gelmişti. O zaman tanımıyordum. Oradaki
köylülere sordum kim bu diye, Elbeyli oymağının beyi Bilal Bey’in kızı Naima hatun dediler. Tabiî Bila Bey, Kirvesi Nu-
veren Bey tarafından pusuya düşürülerek vurdurulmuş, bunun içinde türküler yakılmıştı. Hatta halk müziği sanatçısı
Nezahat Bayram’ın söylediği ve genelde lunaparklarda çokça çalınan “Bila bey derlerde Elbeyli’nin ulusu/Ahını çeker-
di Halep Valisi” şeklindeki uzun barak havasını ben de çok dinlemiştim. İşte karşımda duran kadın Naime hatundu.
Biraz çökmüştü, ağlayıp sızlanıyordu, tam bu sırada telefon çaldı, kaldırdım telefondaki kişi Bölge İtfaiyecisi İbrahim
İz’di. İz, gözün aydın bir oğlun oldu dedi, birden şaşırdım, bir tuhaf oldum, tek katlı saha lojmanlarında oturuyordum.
Eşim rahatsızlanınca lojmanlara çok yakın bir yerde oturan o zaman depo memuru olan Nadir Kaya’nın kaynanasını
çağırmışlar, doğum evde gerçekleşmiş. Derin derin nefes aldım oturdum, Naime Hatun’a baktım. O da bana tuhaf
tuhaf bakıyordu ne oldu diye. Naime Hatun’un alım fişine gerçekten de kaliteli olan ürünün baş fiyatını, 5,25 TL yaz-
dım. Naime Hatun sevinerek gitti. Akşam alım raporunu vermek üzere Bölge Müdürünün odasına gittim. Günlük alım
miktarını verdim, sonra da, efendim bugün bir tane başfiyat verdim dedim. Neden dedi? Ben de bir numuneyi ince-
lediğim sırada telefonla bana bir oğlum olduğunu söylediler. Ben de başfiyat 5,25 TL yazdım dedim. Bölge müdürü
yüzüme baktı gülümseyerek, peki evladım tamam, alımlara devam et dedi. Mercimek alımları ekim ayının sonuna
kadar devam etti.” 1977 yılında toplamda 5,557 milyon ton olan hububat stoku 1978 yılında 3,497 milyon ton olarak
gerçekleşti. 1978 yılında hububat üretimi yaklaşık 24 milyon ton (Buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır, pirinç) olarak ve
aynı yıl buğday alımları 3,285 milyon ton ve 1978 stoku 3,497 milyon ton olarak gerçekleşti.611 (Ek Tablo 27)

Burada Ofis-ahali münasebetleri ile alımların nasıl gerçekleştiğine dair önemli bilgiler içermesi açısından emekli
bir Ofisçi olan Recep Erdoğ’un anıları aşağıda verilmektedir.

“12 Mayıs 1977 tarihinde hububat alımı yapmak üzere Gaziantep’e bağlı Araban ilçesine şef eksper
olarak görevlendirildim. 13 Mayıs 1977 günü, Yine Araban ekibine depo memuru olarak görevlendiri-
len İskenderun Şube Müdürlüğü personeli Yalçın Akgüner ile beraber ranza ve yataklarımızla birlikte
Araban’a gitmek üzere yola çıktık. Otobüse binmeden önce Kozan Ajans Muhasebecisi Talat Koçak’la
karşılaştım. Araban’a görevli gittiğimi söyleyince bana bekçi Vakkas’a çok selam söyle dedi. Ben de tabi

611 TMO, 1978 Yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.16-35.

140 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

söylerim dedim. Talat Bey bir yıl önce Araban’da görev yapmıştı. 4 saatlik yolculuktan sonra Gaziantep’e
oradan da Araban Otobüsü ile 2 saat süren yolculuktan sonra Araban İlçesine geldik. Araban İlçesi Gazi-
antep’in kuzey doğusunda 25 bin nüfuslu bir ilçe, Gaziantep’e 63 km mesafededir.

Araban arasında Yavuzeli ilçesinin çıkışından başlayan Karadağ’ın her iki yamacı fıstık ağaçlarıyla
kaplıdır. Obüsümüz Araban belediyesinin önünde durdu. Ranza ve yataklarımızı indirdik. Orada bulu-
nanlara Toprak Mahsulleri Ofisinin binasının nerede olduğunu sordum. Sorduğum kişi bir dakika dedi, az
ileride duran bir kişiye Akkaş diye seslendi, gel arkadaşlara Ofis’in yerini göster dedi. Ben de Talat Bey’in
Vakkas’a selam söyle sözünü hatırladım. Vakkas yanımıza gelince ben hemen, Vakkas, Talat Bey’in
selamı var dedim. Akkaş da Talat Bey diye birini tanımam beyim dedi. Neyse kendi kendime demek ki,
bu değilmiş dedim. Akkaş bize Ofis binasının tam karşıda sarı boyalı bina olduğunu söyledi. Eşyaları-
mızı Ofis binasına taşımaya yardım etti. Ben Ofis binasına girerken gözüm, kapıya asılmış bekçi nöbet
listesine takıldı. Listede yazılı olan 7 bekçiden 4’ünün adı Vakkas’tı. Talat Bey’in benimle dalga geçtiğini
o zaman anladım. Ofis binası bir yıl önce kiralanmış ancak 1976 yılının stokları 1977 yılı mayıs ayında
sevk ve satış yoluyla tasfiye edildiğinden, bina kirası devam ettirilmiş, geçici görevli bekçiler de işten çı-
karılmayarak 1977 yılı alım sezonu için göreve devam ettirilmiş. Bina 3 odalı mutfak ve banyosu olan, tek
katlı, bahçesi ihata duvarı ile çevrilmiş, idari işlerin yürütülmesine elverişli ve tam Belediye binasının kar-
şısındadır. Üreticiden satın alınacak hububatın stoklanacağı uygun araziyi bulmak ve kiralamak için bir
hafta erken görevlendirilmiştim. Alımda kullanacağımız araba baskülü belediyeye aitti. Belediye binasının
tam önüne kurulmuştu. Baskül 30 ton çekerliydi, ilçede bir tek Ziraat Bankası vardı. Güvenlik ve asayiş
Jandarma tarafından sağlanıyordu. Ertesi gün Kaymakam ve Ziraat Bankası ile görüştüm, bilgi verdim.
Jandarma bölük komutanı başçavuştu, ürün bedelleri üreticiye nakit olarak TMO binasında ödendiğinden
onunla da güvenlik konularını görüştüm. Sadece depolamaya uygun tarla soruşturmaya başladım. Ertesi
gün kahvaltı yaparken çok yakınımızda birden silah sesleri duyulmaya başladı. Bekçi Vakkas Şimşek,
beyim kimse dışarı çıkmasın ben şimdi öğrenir gelirim diyerek dışarı çıktı. 15 dakika sonra geri geldi.
Belediye Binası ile Ofis binası arasındaki brikethanenin sahibi, Belediye Başkanı Bekir İnci’nin kan düş-
manı imiş. Birikethane belediye binasını tam karşıdan gördüğü için birikethane sahibi belediye başkanını
gördüğü anda ateş etmeye başlıyor. Karşılıklı çatışma çıkıyor ta ki jandarma müdahale edene kadar
bu hal devam ediyor. Bu yüzden de Belediye Başkanı kesinlikle dışarı çıkamıyormuş. Evi de belediye
binasının arka kısmındaymış. Belediyeden evine belediyenin arka kapısındaki kapıdan girip çıkıyormuş.
Belediyenin duvarları mermilerden dolayı delik deşik olmuştu. Bu düşmanlığı bütün Araban halkı bildiği
için kimse müdahale etmiyormuş.

Belediye başkanını ziyaret etmem ve bilgi vermem gerekiyordu, ancak hububat depolanacak ara-
ziyi kiraladıktan sonra yığın yerlerini yapmak için greyder ve kepçe ihtiyacımızı talep edeceğimden bu
görüşmeyi sonraya bıraktım. Önce arazi bulmam gerekiyordu. O gün öğleden sonra 1976 yılı hububat
alımlarında ürünün depolandığı araziyi görmeye gittik, arazi Araban Adıyaman karayolunun üzerindeydi,
hububat depolamaya uygundu. Zaten geçen yıl da hububat stoklanmıştı. Ancak 1977 alım tahminlerimize
göre yeterli değildi. Bu nedenle karayolunun karşı tarafındaki araziyi de kiralamamız gerekiyordu. O gün
de uygun bir arazi bularak kiraladık. Ertesi sabah hem belediye başkanına bilgi vermek hem de hububat
depolanacak arazilere yapılacak yığın yerleri için kepçe ve greyder talebinde bulunmak için belediye
binasına gittim. Belediye başkanıyla görüşmek istediğimi söyledim hemen içeri aldılar. Belediye başkanı
Bekir Bey çok kibar düzgün konuşan birisi, tanışmadan sonra taleplerimi ilettim, hemen ilgilendi görevlileri
çağırdı, talimat verdi. Kepçe, greyder ne istersek verilecekti. Çayımızı içerken kendisinin lise öğretmeni
olduğunu hatta Antalya’da okul müdürlüğü yaptığını anlattı. Bu samimi havadan cesaret alarak kendisi-
ne çok kültürlü bir insansınız, burada silahların altında her an hayati tehlikeniz olduğunu bildiğiniz hâlde
neden bu görevi sürdürüyorsunuz diye sordum. Bana döndü, bırakır gidersem kaçtı derler dedi. Ben de
desinler sizin ve çocuklarınızın hayatı söz konusu dedim. Benim ailem de büyük bir aile onlara leke gelir
bu nedenle gidemem dedi. Müsaade isteyerek oradan ayrıldım.

Ekip personelinin tamamı gelmişti, ertesi sabah hububat alımlarına başlayacağımızı belediye ho-
parlöründen duyurduk. Hububat yüklü kamyonlar akşamdan sıraya girmişti, sabah alıma başladığımızda
sırada yaklaşık 100 civarında kamyon vardı. Alımı ben yapıyordum, bir kamyonun üzerine çıkıyordum,
en az 8 yere sonda vuruyor numune alarak ürünü fiyatlandırıyordum. Sıradaki araç benim üzerinde oldu-
ğum kamyonun yanına yanaşıyordu, ben de yanaşan kamyonun üzerine atlıyordum, bu şekilde hiç yere

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 141

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

inmiyordum. Bu şekilde günde 1.200 ton civarında ürün satın alıyorduk. Tabiî ürün bedelleri de 3-5 gün
arayla üreticiye nakit olarak Ofis veznesinden ödeniyordu. Üreticiler binanın dışında duruyor sıraya girip
pencereden vezne yaptığımız bölümden paralarını alıyorlardı. Güvenlik için her gün 2 jandarma veznenin
önünde üreticileri sıraya sokuyor hem de güvenliği sağlıyorlardı. Hububat alımının ilk haftası geçmişti,
alım hızla devam ediyordu. Öğle üzeriydi, birden 3-4 el silah sesi duyuldu, çarşıda lokantanın önünde
genç bir erkek yemek yerken arkadan vurularak öldürülmüştü. Gökçepayam Köyü’nden yeni evli olduğu-
nu öğrendik, vuran kaçmıştı. Bu cinayet nedeniyle jandarma yolları tuttuğundan hububat alımı da yarım
gün durmuştu. Sabah alımlara yeniden başladık, ben ara sıra kamyondan inerek büroya çay içmeye
gidiyordum. Bir gidişimde veznenin önünde nöbet tutan jandarma yanıma gelerek, size bir şey söyleyece-
ğim, ancak benim söylediğimi hiç kimse bilmeyecek, yemin eder misin dedi. Ben de ederim söyle dedim.
Bugün öğleden sonra Ahmet adında bir mahkûm mahkemeye çıkartılacak, bu mahkûm jandarma binası
ile adliye arasında vurulacak, başçavuş vurulma işlemine sessiz kalacak, bunun için 50 bin lira aldı, ne
olur mahkûmun sahiplerine haber ver, yalnız benim söylediğimi söyleme, uzun zamandır, seni izliyorum,
sana güvendiğim için söyledim dedi. Ben de söz verdim söylemem dedim. Ben çay içmeden hemen geri
döndüm. Alıma yeniden başladım, gelen üreticilere bugün mahkemeye çıkacak Ahmet’in yakınlarını sor-
dum, biraz sonra birisi geldi, ben Ahmet’in amcası oğluyum bir şey mi var dedi. Ben de durumu anlattım,
acilen Gaziantep Valiliğini arayın durumu anlatın dedim. Valiliğin telefon numaralarını da verdim. Öğle
arası olması en az bir saat kazandırmıştı. Saat 2 civarında 2 büyük araçta 30’a yakın jandarma geldi, baş-
larında bir yüzbaşı vardı. Zaten Jandarma binası ile adliye binası arasında bir cadde var. Askerler yolun
iki tarafını da tuttular, halkı uzaklaştırdılar. Etrafta hiç kimse kalmamıştı. Biz de araba baskülünün önünde
durumu izliyorduk. Yüzbaşı caddenin ortasında duruyordu, birden adliyenin 3 basamaklı merdiveninin
dibinde oturan yaşlı kadına doğru koştu. Kadını ayağa kaldırdı, kadının iki kolundan tutarak çekti, yaşlı
kadının elinde siyah bir tabanca vardı. Ahmet’i bu yaşlı kadın vuracaktı. Kadını tutukladılar, Ahmet’in de
hayatı kurtulmuş oldu.

Hububatı açığa topraklı yığın şeklinde stokladığımızdan yığınların tabanına saman serilmektedir.
Saman stokumuz azalmıştı. Bölge Müdürlüğümüzde de saman stoklarının tükendiğini bu nedenle sa-
manın mahallen temin edilmesi talimatlanmıştı. Bunun için de yeni biçilmiş buğday veya arpa tarlalarının
samanlarını toplatmamız gerekiyordu. Yeni biçilmiş tarla sahiplerinin Gökçepayam Köyü’nde oturduk-
larını öğrendim. Tarla sahiplerinden müsaade almak için yine Muhasebeci Yusuf Bey ve Bekçi Vakkas
Şimşek ile birlikte saat 17 gibi Gökçepayam Köyü’ne gittik. Köy kahvesine girdik, bizi gören herkes kah-
veyi terk etti, kahveciden başka kimse kalmadı, ne olduğunu anlamadık. Akkaş dışarı çık bizim ne için
geldiğimizi Kürtçe anlat dedim. Akkaş dışarı çıktı, bir kadınla Kürtçe konuşmaya başladı. Akkaş kadına
yemin ediyordu. 10 dakika sonra köyün erkekleri yavaş yavaş gelmeye başladılar. En son ise yaşı 50
civarında birisi bir elinde tabanca, gömleğinin yarısı dışarıda nefes nefese içeri girdi. Kusura bakmayın
sizi polis veya sivil asker zannettik dedi. Ben de polis ve askerden neden kaçıyorsunuz dedim. Elinde
silah olan adam; benim adım Deli Sülo, benim yeni evli oğlumu bir ay önce lokantada yemek yerken
arkadan vurdular, vurulan oğlumun eşi delirdi. Şu anda Elazığ’da Ruh ve Sinir Hastalıkları Bölümünde.
Oğlumun hiç bir suçu yoktu, bir aydan bu yana benim oğlumu vuran dâhil ailenin tamamını vurdum, hepsi
öldü, bir tek kişi kaldı onu da 3 kere vurdum ölmedi, şimdi bir ayağı sakat, bir kolu oynamıyor, bir gözü
görmüyor. Onu da öldürüp sonra teslim olacağım dedi. İsmini duyuyordum ama tanımıyordum. Bu vesile
ile Deli Süloyu da tanımış oldum. Bize çay, kahve ikram etti. Sonra köye ait tarlalardan istediğimiz kadar
saman toplayabileceğimizi söyledi. Teşekkür ettik, oradan ayrıldık. Alım biraz hafiflemişti. Sıradaki kam-
yon sayısı 70-80 civarındaydı. O gün saat 19 gibi alımı kestim, büroya geldim, büronun önüne oturdum,
bekçi bir çay verdi, onu içiyordum. İri yarı bir adam geldi, şef sen misin diye sordu. Evet benim buyurun
dedim. Ben Mithat Yiğit’im, yarın sabah benim sekiz kamyon buğdayım gelecek en önde sıraya girecek,
sana ültimatom vermiş olmayayım, benim kamyonlarımı sırasız alacaksın dedi ve döndü gidiyordu. Mit-
hat ağa diye seslendim, döndü, ne var söyle dedi, yarın sabah sen bana yüz tane mermi sıksan da ben
senin buğday kamyonlarını sırasız almayacağım sen de bunu bil dedim. Sabah görüşürüz dedi ve gitti.
Mithat ağa ismini duyuyordum. Zengin, kural dinlemez ve hatta bir mahkûmu mahkeme salonundan silah
zoruyla kaçırdığı da anlatılıyordu. İlçedeki devlet kurumlarının Mithat Ağa’nın emrinde hareket ettikleri
de söyleniyordu. Sabah alım için araba baskülünün olduğu yere gittim. Üreticiler öndeki sekiz kamyonun
sıra harici olduğunu en arka sıraya geçmeleri gerektiğini konuşuyorlardı. Ben ön sırada duran kamyon
şoförlerine sıra harici olduklarını, kamyonlarını çekmelerini söyledim. Şoförler de şefim biz emir kuluyuz,

142 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Mithat Ağa burada duracaksınız dedi, bizde durduk, çekilmemiz için onun talimat vermesi lazım yoksa
nakliye ücretimizi ödemez dediler.

Jandarma bölük komutanına sıra harici olan kamyonları baskülün önünden çektirmelerini söyledim.
Komutan araçların kime ait olduğunu sordu, ben de Mithat Yiğit’e ait dedim. Komutan sen en iyisi Kayma-
kam Bey’le görüş dedi, ben de Kaymakam Bey sana emir verirse çektirebilecek misin ki dedim. Bakarız
duruma dedi. Bunlardan hayır gelmeyeceğini anlamıştım. Durumu Gaziantep Valiliğine bildirip yardım
isteyecektim ancak durumu öncelikle bağlı bulunduğum Bölge Müdürlüğüne bildirmem gerekiyordu. Te-
lefonumuz olmadığı için İskenderun Bölge Müdürlüğüne telefon etmek üzere PTT binasına gittim. Görev-
liye Bölge Müdürlüğünün telefonunu verdim ve yıldırım görüşme yapmak istediğim kaydını verdim. Çok
sinirlenmiştim. O gün devlet mi kazanacaktı, yoksa Mithat Ağa mı, her şeyimi ortaya koyacaktım. Oturup
beklemeye başladım, 10 dk. kadar sonra santraldaki görevli bayan; TMO Şefi kim diye sordu, buyurun
benim dedim. Kaymakam Bey telefona sizi istiyor dedi, telefona gittim. Kaymakam telefonda ne yaptığımı
sordu. Bölge müdürüme alım konusunu sunacağımı söyledim. Kaymakam gayet yumuşak bir sesle, şe-
fim gel benimle burada görüş bir kurum yetkilisinin postanede görüşmesi olur mu, hadi bekliyorum dedi.
Ben de santral görevlisine telefonumu Kaymakam Bey’in odasına bağlayın dedim ve çıktım. Beş dakika
sonra Kaymakam Bey’in odasındaydım. Kaymakam sinirli bir şekilde bana, sen postanede ne yapıyorsun
dedi. Ben de, buradaki hububat alımlarının düzenli yürümediği konusunda bilgi verecektim dedim, bana
sen hiç bir yere telefon edemezsin dedi. Ben de haberleşme özgürlüğümü kısıtlayamazsınız, ben görü-
şürüm dedim. Ne görüşeceksin dedi. Ben de bu ilçede can güvenliğinin olmadığını, devlet kurumlarının
aciz kaldığını anlatacağım dedim. Kaymakam hemen telefona sarılarak, Jandarma bölük komutanını
aradı, buraya acilen 8 jandarma gönder dedi. Ben de Kaymakam Bey 8 jandarma ne yapacak dedim. O
da senin can güvenliğini sağlayacaklar dedi. Ben de önce araba baskülünün önünde sıra harici duran 8
kamyonu çektirsinler dedim. O sırada Jandarma Bölük Komutanı Kaymakamın odasına geldi, buyurun
Kaymakam Bey dedi. Kaymakam baskülün önünde sıra harici bekleyen kamyonları çekmesi için Mithat
Ağa’ya ricada bulunun dedi. Komutan baş üstüne diyerek çıktığı anda Araban ilçesindeki kurumların
Mithat Ağa’nın emrine girdiğini anlamıştım. Tam kalkacaktım, Araban Ziraat Odası başkanı Seydi Dinç
Kaymakamın odasına girdi ve Kaymakama, bana bak Kaymakam Bey sen buraya hizmet için gelen Ofis
şefine baskı yapamazsın dedi. Kaymakam, Seydi Beye dışarı çık dedi. O da çıkmıyorum dedi, aralarında
tartışma başladı. Seydi Bey, senin gücün yetiyorsa Mithat Ağa’nın kamyonlarını çektirsene dedi. Bunun
üzerine Kaymakam sustu başını önüne eğdi, neredeyse ağlayacaktı. Ben müsaade isteyerek kalktım ve
Kaymakam Bey’e Mithat Ağa’nın sıra harici bekleyen kamyonları çekilmedikçe hububat alımı yapmaya-
cağımı söyledim ve odadan çıktım. Postaneye geri geldim. Santral görevlisi bayana telefonumun neden
bağlanmadığını sorduğumda Kaymakam Bey’in emri sizi hiç bir yerle görüştürmememizi talimatladı dedi.
Peki dedim çıktım, Ofis’e gittim beklemeye başladım.

Alım yapılmadığı için bazı üreticiler ürünlerini Araban’a 40 km mesafede olan Besni ilçesi Ofis’ine
götürmüşler, orda da Araban Ofisi’nin alım yapmadığını anlatmışlar. O sırada Besni Ofis’inde bulunan 2
bölge kontrolörü Ziyeattin Sonsuz ile Nihat Peştemalcı durumu Bölge Müdürüne bildirerek saat 12 gibi
Araban’a geldiler. Neden alım yapmadığımı sordular. Araba baskülünün önünde sıra harici olan ve Mit-
hat Yiğit adındaki bir ağaya bekleyen ait sıra harici 8 kamyon var, kamyonları çekmiyorlar. Bu nedenle
de alım yapamıyorum dedim. Onlara kaymakam, jandarma ve telefon olayını anlatmadım, gözleriyle
görsünler istedim. Kontrolörler nasıl olur, burada devlet yok mu, haydi Kaymakam Bey’in yanına gidelim
durumu anlatalım dediler. Ben de buyurun gidelim dedim. Kaymakamın odasına girdik, ben kontrolörleri
tanıştırırken Mithat Ağa Kaymakamın kapısına tekmeyi vurarak girdi, Kaymakamın önünde kamyonlarını
çekmeyeceğini, ne isterlerse yapmasını söyledi. Kontrolörler gözüme baktı, kalkın gidelim dedim. Dışa-
rı çıktık, ben onlara her şeyi anlattım. Gaziantep’ten yardım istememiz gerektiğini söyledim. Hayretler
içinde kalmışlardı. Kaymakamın telefon yasağı ayrı bir konuydu, kendisinin ilçeyi yönetemediği ortaya
çıkacaktı. Bu yüzden Mithat Yiğit’in siyasi gücüne güveniyordu. Kontrolörler bir de biz Mithat Ağa’yla
görüşelim dediler. Ben de onlara, bu arabaları çekmediği sürece ben burada alım yapmam, ya da beni
buradan aldırırsınız.

Yerime gelecek olan arkadaşa aldırırsınız benim kararım kesin dedim. Kontrolörlerle Mithat Ağa’nın
görüşmesi yaklaşık bir saat sürdü. Kontrolörler yanıma geldi ve bir teklifimiz var dediler. Mithat Ağa şimdi
kamyonlarını çekecek, sen normal sıradan alıma devan edeceksin. Saat 19’dan sonra Mithat Ağa’nın

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 143

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

kamyonlarını alacaksın tamam mı dediler. Benim için önemli olan Mithat Ağa’nın kamyonlarını tüm üre-
ticilerin ve kamu görevlilerin ve esnafın gözü önünde çekmesidir, bu Araban’a devletin gücü geldi hava-
sını yaratma ve şımarık, yasa tanımaz, zengin Mithat Ağa’nın devletin gücünü kabullenmesidir demekti.
Hemen kamyon sırasına baktım 70 civarında kamyon vardı. Mithat Ağa’nın kamyonları en sona geçmişti.
Araba baskülünün önünde ilk sıradaki arabaya çıktım. İkinci sıradaki kamyon hemen birinci sıradaki kam-
yonun yanına yanaştı. İlk kamyonun alımını yapıp ikinci kamyona atladım, üçüncü sıradaki kamyon ikinci
sıradaki kamyonun yanına yanaşıyordu. Böylece yere inmeden çok seri şekilde saat 19’da 70 kamyon
buğdayı alıp boşalmak üzere depolama sahasına gönderdim. Mithat Ağa’nın kamyonlarından başka araç
kalmamıştı. Şimdi Mithat Ağa’nın kamyonları gelsin dedim. Mithat Ağa belediye binasının altında bulu-
nan kahvehanede oturuyordu. Kamyonları araba baskülüne gelince kalktı, yanıma geldi. Kendisine, bak
Mithat Ağa sabah normal sırana girseydin belki de şimdi boşalır çıkardı. Ama şimdi senin hareketin yü-
zünden ancak yarın öğleye boşaltılacaktır. Kamyonlara gece yatma ücreti ödeyeceğin için sen zarar ettin
dedim. Bana zaman zaman değil yoksa ben sana yapacağımı bilirdim dedi ve çekti gitti. Hemen boşaltma
sahasına gittim. İşçiler ton hesabı çalıştığından o gün saat 13.30’a kadar boş durmuşlardı. İşçi çavuşu-
nu çağırdım, o gün boşalması gereken 70 kamyonu boşaltmalarını Mithat Ağa’ya ait 8 kamyonu yarına
bırakmalarını söyledim. Boşaltma işçileri saat 20.30’a kadar 70 kamyonu boşalttılar. Mithat Ağa’ya ait 8
kamyon ertesi gün boşaltıldı. 1977 yılı sezonu Araban’da 17 bin ton buğday ve arpa alımı gerçekleştirildi.
Satın alınan hububat topraklı yığın olarak tamamen muhafaza altına alındıktan sonra, Ajans Müdürlüğü
Kursu’na katılmak üzere Araban’dan ayrılarak işyerime İskenderun Şube Müdürlüğüne döndüm.”

Çalışmalarını yukarıda verilen hatırada anlatıldığı şekilde yürüten Ofis, 1978 yılında kuruluşunun 40. yılı mü-
nasebeti ile bir kutlama programı planlandı. Bu programda 12 Temmuz 1978 tarihinde geniş katılımlı ve ikramlı bir
“basın toplantısı” gerçekleştirildi. Basın ve TRT mensuplarına Genel Müdür beyanatı ile çanta şeklindeki bloknotlar
dağıtıldı. Ayrıca Başbakan ve Tarım Bakanı ziyaret edilerek yapılacak merasimlere davet edildi. Merkez binasının en
yüksek yerine ışıklı 40. Yıl ibaresi yazıldı ve bina dışı Atatürk resmi ve bayraklarla süslenerek gece de projektörlerle
aydınlatıldı. Bina içinde bir hafta sürecek olan sergi ve kermes açıldı. Ayrıca bina Ofis’i tanıtıcı resim ve panolarla
süslendi. Anıtkabir’e çelenk konuldu. 13 Temmuz günü, diğer sivil ve resmi kurumlar, basın mensupları, emektar Ofis
memurları ve eski yöneticilerin de bulunduğu bir kutlama töreni yapıldı. Törene devlet ve hükûmet üyeleri, TRT ve
basın mensupları, eski TMO Genel Müdürleri, 35-40 yılını doldurmuş personel ve diğer Ofis personeli katıldı. Törende
Bakan ve Genel Müdür günün mana ve önemini belirten konuşmalar yaptı. Ayrıca Ofis’te 35 hizmet yılını doldurmuş
olan personele plaket verildi. Kuruluş yıldönümü münasebeti ile Ofis’in iş temaslarında bulunduğu daire ve teşekkül
temsilcilerinin katıldığı bir kokteyl düzenlendi. Bu arada 40 yıllık faaliyetlerini ve bugünkü durumu tanıtıcı bir dergi
çıkartılması planlandı. Derginin yanı sıra Ofis’in üretenle ilişkisini geliştirici, aynı zamanda Ofis hizmetlerinin, ülkeye
ve üreticiye getirdiği yararları açıklayıcı nitelikte bir gazete yayınlanarak, ajanslar ve köy odaları aracılığı ile bütün
üreticilere dağıtılması kararlaştırıldı. Selim Sırrı Tarcan Spor Salonu’nda Ofis mensuplarının bir arada ve hoşça vakit
geçirmesini sağlamak üzere halk, sanat ve hafif müziğin olacağı bir müzik ziyafeti ile bir ikram verildi. Çocuklara yöne-
lik bir program yapılması da düşünüldü. Bölgelerde de kuruluş yıldönümünün merkezle birlikte kutlanması ve anılması
için benzer programlar yapılması öngörüldü.612

15.11.1978 tarihinde Genel Müdür Yaver Kabakçı ile odacısı Hüseyin Sarı Ofis binasında katledildi. Bu olay
üzerine 17.11.1978 tarihli Yönetim Kurulu Kararı ile kurulda 1 dakikalık saygı duruşu yapıldı.613 Ayrıca TMO Yönetim
Kurulu toplantı salonuna Yaver Kabakçı’nın bir fotoğrafının konması, Kabakçı ve Sarı adına TMO Dergisi özel sayı
çıkarılması, eğitim binasındaki büyük dershaneye Yaver Kabakçı Dershanesi, küçük dershaneye Hüseyin Sarı Ders-
hanesi adlarının verilmesi ve dershanelere her ikisinin büyük ebatta resimlerinin asılmasına karar verildi.614

612 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 30, Toplantı Tarihi: 30.11.1978, Karar No: 699/10.
613 Yaver Kabakçı 1926 yılında Kahramanmaraş’ta doğdu. 1949 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesini bitirdi. 1949 yılında Diyar-
bakır Bölge Müdürlüğünde eksper olarak göreve başladı. Daha sonra yedek subaylığını yaptıktan sonra 1950 yılında Adana Ajans eksperi olarak
görevlendirildi. Daha sonra çeşitli bölgelerde Kontrölörlük, Seksiyon Şefliği, Bölge Müdür Yardımcılığı, Bölge Müdürlüğü yaptı. 09.02.1978 tarih
ve 7/14610 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile TMO Genel Müdürü oldu. Evli ve 2 çocuk babasıydı. TMO Dergisi, Yıl 8, Sayı 31, Aralık 1978, s.2
vd.; Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 65, Toplantı Tarihi: 17.11.1978, Karar No: 687/1.
614 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 67, Toplantı Tarihi: 30.11.1978, Karar No: 699/10.

144 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Yaver Kabakçı ve Hüseyin Sarı’nın Cenaze Merasiminden Bir Görüntü

Ofis çalışanı ve şair Hasan Şimşek konuyla ilgili bir şiir kaleme aldı ve şiir TMO dergisinde yayımlandı:

Mutlu kılan bu canım aydınlığa Bir ırmak ve bir dere

Ve de gelecek güzel günlere Güzelim iki su

Açıkken ardına kadar Yanyana duru duru

İKİ PENCERE Denize doğru/denize doğru

Kapandı birdenbire, Akıyordu;

Birdenbire olan oldu; Bulandı birdenbire

Yasa büründü bayram sevincimiz. Birdenbire olan oldu.

Bir kara haberle karardı içimiz.

Şimdi toprağında Kahramanmaraş’ın

Ortasında gerçekle düşün Ve Gerede’nin bir köyünde

YAVER ve HÜSEYİN Yatan kardeşlerim

Bir sonuca vardılar ki hazin, Saygı ile eğilirken hatıranız önünde

Ağlıyorum:

Vay kurşun zalim kurşun Ilgıt ılgıt gözyaşlarım.

N’ettin, n’eyledin?

Ofis, bu dönemde hububat dışındaki tarım ürünlerinin alımını yaptı. 1978 yılında Ofis Gıda-Tarım ve Hayvancılık
Bakanlığı Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü talimatı ile soya alımı ile görevlendirildi.615 Ayrıca Ticaret Bakanlığının talimatı
ile patates üreticisinin mağduriyetini gidermek amacıyla 1977 yılında üreticiden patates aldı.616 Ancak Ofis’çe alınan
patates için yeterli depo temin edilemediğinden üretici elinden %70 bedeli ödenerek alınan patates çiftçi tarafından
muhafaza edilmekteydi. Ancak bunlar bulunduğu yerde çürümeye ve çevre sağlığını tehdide başladığından üretici de-

615 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 49, Toplantı Tarihi: 24.08.1978, Karar No: 565/11.
616 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 24, Toplantı Tarihi: 11.03.1977, Karar No: 103/4.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 145

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

polarındaki mevcut patateslerin bir heyet vasıtasıyla tespit ve tesellümü, bozulmuş olanların imhası, sağlam olanların
en yakın işyerlerinde depolanması kararlaştırıldı.617

Ofis, 1977 yılında Romanya’da meydana gelen deprem dolayısıyla Romen halkına dağıtılmak üzere 10 bin ton
patatesin kilosu 200 kuruşa alınması, limanda yükleme ve diğer işlemlerinin yapılmasıyla görevlendirildi.618

TMO’nun Eski Logolarından Biri
IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983), kamu kesimi ağırlıklı sanayileşme stratejisini benimseyerek ödemeler
dengesini iyileştirmeyi ve ekonominin kendine yeterli hâle getirilmesini hedef almıştı.
Ofis’in alımları zaman zaman düşük kalabilmekteydi. Bunun en önemli sebebi rekolte düşüklüğü olmasına rağ-
men bazen de piyasada fiyatların yüksek olması ve Ofis alım fiyatlarının düşük kalması da etkili olabilmekteydi. Nite-
kim 1979 yılında hububat fiyatlarının ilan edilmesinden hemen sonra yapılan devalüasyon, piyasa ve dünya fiyatları-
nın yükselmesi, satışlarda sübvansiyonun kısmen kaldırılmasından dolayı, değirmenci ve tüccarın piyasaya daha çok
girmesi ve fiyatların daha da yükseleceği beklentisi nedeniyle stok yapma eğilimi yüzünden hububat alımları düşük
kaldı. 1979-1980 kampanyasında üretimin fazlalığı ile birlikte uygulanan çeltik alım fiyatlarının serbest piyasa fiyatları
seviyesinde ve üretici yönünden tatminkâr olması sonucu, Ofis’in çeltik alımları arttı.

Trakya Ofis’in Çeltik Alımı

617 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 41, Toplantı Tarihi: 05.05.1977, Karar No: 236/4.
618 BCA, 030 18 01 02, 397 51 12; Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 95, Toplantı Tarihi: 08.12.1977, Karar
No: 580/10.

146 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Kırmızı mercimek alım görevi Ofis’le birlikte Güneydoğu Tarım Satış Kooperatifleri Birliğine de verilmişti. Ancak
kırmızı mercimek üretiminin yoğun olduğu kesimlerde, Bakanlar Kurulu Kararnamesi gereğince sadece bu kuruluşun
alım yapması, Ofis’in alım yapamamasına sebep oldu. Ofis kendisine bu dönemde ilk defa verilen nohut alım görevini,
üretimin fazlalığı ve fiyatların tatminkâr oluşu nedeniyle tahminlerin üzerinde gerçekleştirdi. 1979 yılında mısır alım
fiyatlarının serbest piyasa fiyatlarına yakın olması 7.677 ton alım yapılmasını sağladı. Bu kampanya döneminde az
da olsa yine soya alımı yapıldı.

Ürün Hasadı
Bu dönemin sonuna doğru bilhassa 1980 ve 1981 yıllarında dünya ekonomisindeki en büyük problem olan enf-
lasyonu önlemek için alınmaya çalışılan tedbirler öne çıkmaktaydı. Sanayileşmiş Batı ülkelerinin üretimlerindeki ya-
vaşlama ve dolayısıyla işsizliğin artması karşısında ekonomilerindeki koruyucu tedbirlerini artırarak fiyat artışlarını
kontrol altına almak için toplam talebin artış hızını düşürme yönünde mali ve ekonomik tedbirleri yoğunlaştırmışlardı.
Türkiye’de de diğer ülkelerdeki benzerlerine uygun olarak 24 Ocak 1980 Kararlarıyla Türk ekonomisinde bozulan
dengelerin yeniden sağlanması için liberal bir istikrar programı uygulanmaya başlandı. Enflasyonun denetim altına
alınması, ihracat artırılarak dış ödemeler bilançosu açıklarının giderilmesi ve böylece döviz darboğazının aşılması
hedeflenmekteydi. Bunun içerisinde dış ekonomik ilişkilerin rasyonelleştirilmesi de bulunmaktaydı. Fiyatlar serbest
bırakılarak para-kredi politikası daraltılmak suretiyle, tüketimin azaltılmasına çalışıldı. Daralan yurt içi talebin etkisiyle
sanayi kesiminin geniş ölçüde dış satıma yönelmesi ve alınan çeşitli önlemlerle bu eğilimin hızlandırılması öngö-
rüldü.619 Bu kararlarla Türkiye yeni bir ihracat politikası belirledi. Böylece Türkiye’de uzun yıllardır takip edilen ithal
ikameci endüstrileşme stratejilerinden dışa dönük endüstrileşme modeline geçilmekteydi. Bunun aracı olarak da aşırı
değerlenmiş kur politikasına dönüşen sabit kur politikasından vazgeçilmişti. İhracatçıya büyük bir engel teşkil eden
sabit kur politikası kaldırıldığı gibi 8/182 sayılı İhracatı Teşvik Kararı ile ihracat ödüllendirildi. Bu özendirmede vergi
iadesi, negatif faiz, ihracat kredileri, ihraç edilecek malların üretimine gümrük vergisi bağışıklığı, bürokrasinin kolay-
laştırılması, kurumlar vergisi istisnası gibi bir dizi kolaylık getirildi.620
Son üç yıl içinde Türkiye ekonomisini geçmişte dar boğaza sokan uygulamaların bir kısmı temelinden değişti-
rilmiş, günlük kur politikasına geçilmiş, daha anlamlı bir ihracat-ithalat sistemi getirilmiştir. Bunun bir sonucu olarak
1981 yılında ihracatta olağanüstü bir gelişme meydana gelmiş, işçi dövizleri ihracatın yarısını aşmış, aşım olmayan

619 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1980 Yılı ve 43. Hesap Dönemine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Raporu, s.2.
620 Şahinöz, a.g.e., s. 338.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 147

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

dış kaynaklarla ödemelerde denge sağlanmıştır. 1982 yılında hizmet sektöründeki artış hızı %3,3, imalat sanayiinde
5,3 iken tarımdaki artış %6,5 oldu.621

Bu hedeflere ulaşmak için esas olarak para politikası araçları seçilmişti. Bu amaçla yasal ve KİT ürünleri fiyatla-
rındaki devlet sübvansiyonu azaltıldı. Düşük döviz kuru uygulamasından bir ölçüde (esas olarak ithalat için) vazge-
çildi. Banka faiz oranları serbest bırakıldı. Bu kararlar sonrasındaki bir yıl içinde para arzının artış hızı düştü, stoklar
arttı, özellikle bazı sektörlerde üretim geriledi, yatırımlarda genel bir gerileme görüldü. Uygulanan istikrar programının
temel amaçlarından olan enflasyonun denetim altına alınması yönünde önemli gelişmeler kaydedilerek talebi daraltıcı
politikalarla fiyat artış hızı yavaşlatıldı, toptan eşya fiyatları genel indeksinde -yıllık ortalamalar itibarıyla- 1980 yılında-
ki %107’lik artış 1981’de belirgin ölçüde yavaşlayarak %36,8 oranına düştü.622

Bu ortamda tarım alanında ülkede artık ekilebilen alanların sınırına yaklaşılmış olduğundan üretim artışının bun-
dan sonra ancak dekar başına verime bağlı olduğu ortaya çıktı. Verimin artırılmasında süratli bir makineleşme yanın-
da sulama ve gübreleme de çok önem kazanmaktaydı. Bu dönemde Türkiye’de suni gübre tüketimi çok yaygın olarak
tarımda kullanılmaktaydı. Halen tarım sektörü üretiminin ülkede büyük ölçüde iklim şartlarına bağlıydı. Bu bağlılığın
belirli ölçüde azaltılması için sulama faaliyetlerinin yaygınlaştırılması çok önemli ve gerekliydi.

1980 başlarından itibaren iç ticaret hadleri tarım kesimi aleyhine gelişti. Bu durum bu dönemde yeni uygulamaya
konmuş tarım politikasının bir göstergesiydi. 1970’li yılların sonunda Türkiye’de yaşanan ekonomik bunalıma bir çare
olarak getirilen 24 Ocak 1980 İstikrar Politikaları ile tarım kesimine verilen destek ile bu kesime sağlanan düşük faizli
krediler, yüksek enflasyonun nedeni olarak görüldüğünden daha önceki dönemde tarım kesimine verilen desteklerin
azaltılması yoluna gidildi. Nitekim Ocak 1980’de gübre fiyatları gittikçe artma eğilimi gösterdi ve bunun sonucu olarak
1980-1985 yılları arasında gübre fiyatları %35 kadar bir artış gösterdi. Diğer destekler de ya azaltıldı ya da kaldırıldı.
1981 yılının başında tarım ilaçlarına verilen devlet desteği de kaldırıldı. Böylece gübre, tohum, ilaç, tarım makineleri
ve sulama maliyetleri de hızlı bir yükselişe geçti. Sübvansiyonlu krediler de bundan nasibini aldı. 1980 öncesi tarım
kesimine %11 gibi bir oranla kredi sağlanırken 1980 yılında %22’ye ve 1985 yılından sonra da %30’un üzerine çık-
tı.623

1981 yılında 8/3049 sayılı Kararname ile önceki yıllardan farklı olarak Bakanlar Kurulu hububat satış fiyatlarını
tespit yetkisini Ofis’e bıraktı. 1981 yılında yürütülen tarım politikasının hedeflerinden biri de üreticiye alın terinin kar-
şılığını verme esasına dayanmaktaydı. Bu sebeple üreticinin malının elinde kalmaması veya düşük fiyatla satmak
zorunda kalmaması için 28.08.1981 tarih ve 8/3562 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile TMO destekleme alımlarında
buğday ve arpa için avans fiyat uygulamasına geçildi. Hasat mevsimi başında ilan edilen fiyatlar avans fiyat niteliğin-
deydi. Hasat mevsimi sonunda iç ve dış piyasa fiyatlarındaki gelişmelere göre fiyatlar yeniden belirlenerek aradaki
fark, ürününü Ofis’e satmış olan üreticilere ödenmekteydi. Uygulama daha sonra çeltik ve bakliyatı da kapsayacak
şekilde genişletildi. Ofis piyasayı da göz önüne alarak 01 Eylül 1981 tarihinden itibaren buğday fiyatını 20 liraya, arpa
fiyatını 16 liraya çıkardı. Yeni bir fiyatlandırma sisteminin bu şekilde uygulanmaya başlanmasıyla Ofis, hububat piya-
sası konusunda daha güçlü bir hâle geldi.624

621 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr Ve Zarar Faaliyet Raporu, s.2,3.
622 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, s.1-2.
623 Şahinöz, a.g.e., s.14, 320-322.
624 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine…, s.69.

148 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Trakya Çeltik Alımı
24 Ocak Kararları’nın uygulamaya girmesiyle birlikte 1980-1981 yıllarında piyasa ekonomisinde bir canlanma
meydana geldi. 1982 yılında yurt dışından işçi dönüşleri nedeniyle döviz transferlerinin artması ve tarım gelirlerinin
artışında da 1983 yılında bir gelişme sağlanacağı hesaplandı. 1981 yılında enflasyon %36 iken 1982’de %25,2’ye
düştü.625
1981 yılında buğday ihraç edilmesine rağmen daha önce verilen dış taahhütler nedeniyle 341 bin ton buğday ithal
edildi. Aynı yıl 628 bin ton buğday ihraç edildi. (Ek Tablo 21, 22, 23) 1981 yılında devreden hububat stoku 2.080 bin
ton oldu. (Buğday 1.068.454, arpa 908.402 ton) Ofis 1981 yılında 706.039 ton kapalı, 1.194 bin ton açık olmak üzere
toplamda 1.900 bin ton hububat stoku gerçekleştirdi.626 (Ek Tablo 27)
Ofis’in önceden de olduğu gibi farklı ürünlerin alım satımını bu dönemde de yaptığı anlaşılmaktadır. Nitekim
02.12.1981 tarih ve 8/3945 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 1981/1982 kampanya döneminde patates alım-satımı
yaptı. 10 TL’ye aldığı patatesi 13 TL’ye sattı. 06.01.1981/17566 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 8/3945 sayılı
Bakanlar Kurulu Kararı ile Ofis stoklarında yer alan 16.389 kg patates çürümeden dolayı imha edildi.627
Bu yıllarda TMO personelinin çalışma şartları hakkında fikir veren bir hatırayı burada nakledelim. 1981 yılında
Kayseri Ajans Müdürlüğünde hesap kontrolörü olarak görev yapan Mustafa Bülbül’ün anlatımından:
“… gideceğimiz Kayseri’ye bağlı 65 km mesafede Elbaşı ekibine giderken evimizden eskiden demirden yapılmış
somyamızın üzerinde bulunan sünger yatağı, evimizden çarşaf, yorgan, askerden gelirken aldığım valizimle, 5 arka-
daşla birlikte alım yapmaya gittik, bir kantar binası ve içinde bir adet oda, mutfakta küçük tüp olmak üzere kapkacak
yetersiz hepimiz bir kapta yemek yemek suretiyle beşimiz aynı odada kalmak kaydıyla, odada iki tane tahtadan yapıl-
mış güya ranzalara iki yerleştik. Diğer üç arkadaş da balyalarını sardıkları savanların dört tarafına taş konmuş veya
yükseltilmiş bir yere lata tahtalarıyla yer yatağı yapılarak üç buçuk ay alım ve sevkiyatı tamamlamak üzere kalınmıştır.
Hesap makinesi yok, elle kuruşlu alım fiyatıyla hesaplama yapılmak üzere X işaretiyle sağlama yapmak üzere
işlemleri günlük 80- 90 arası alım fişi kesilmek üzere ve aynı anda fırınlardan toplanmış 5 ve 10 TL’lik banknotlarla
getirilen çuvallar içerisinde saymaya zamanın olmaması nedeniyle saymadan teslim alındı. Getirilen paralar, ekipte
bulunan küçük bir kasaya yerleştirildi. Paranın koruması ise adıma çıkartılmış 7,65 mm çapında yedek bir şarjörlü

625 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.1.
626 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine…, s.44, 49.
627 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.186; Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 1, Toplantı Tarihi:
08.01.1982, Karar

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 149

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

tabanca ile sağlanmaya çalışıldı. Ancak paranın çok olması nedeniyle kasa nakit parayı almayıp arda kalmış nakit
parayı koyacak yerin bulunmamasından dolayı valizimizin içinde bulunan çamaşırlar çıkartılarak gazete kağıdına
sararak muhafaza ettik. Valizimizin içine Ofisin parasını koyduğumuz günlerde parayı dağıtıp azaltmak için akşamları
bile nakit para dağıtmaktaydık. Para dağıtım esnasında rahmetli bekçimiz Bekir Sönmez’in eline mutfak bıçağını ala-
rak koruma sağlamaya çalışması unutulmayacak hatıralarımdandır.

Ayrıca beyaz naylon bidonları güneşe koyup akşama kadar ne kadar ısınmış ise sırayla beş kişi tozdan, topraktan
ve açık yığınlardan gelen arkadaşlarımın ve benim banyo yaptığımız günleri hiç unutamamaktayım.”

1982 yılında tarımsal üretimde artış gerçekleşti. Buğday üretimi 17,5 milyon tonu buldu. Bu üretimin 2,5 milyon
tonunu (%14) Ofis aldı. (Ek Tablo 1, 2) 1982 yılında üretimde %19’luk bir artış oldu. Türkiye’deki gibi dünya hububat
üretiminde de aynı yıl %19’luk bir artış gerçekleşti. Geçen yıl 10 ilde uygulanarak çiftçilere 7 milyar liralık ek gelir sağ-
layan “İkinci Ürün Projesi”nin 15 ili kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması yolunda çalışmalar da sürdürüldü.

1982 yılında hem ithalat hem de ihracat yapıldı. Üretim fazla ve alımlarında buna göre artış olmasına rağmen
1981 yılında yapılan alım bağlantısı sebebiyle gerçekleşen 598 bin tonluk ithalatın yanı sıra 1.219 bin ton hububat
ihraç edildi. 1982 yılında ayrıca 5.511 ton kuru bakla ile 3 ton kuru fasulye alımı da gerçekleşti. (Ek Tablo 21, 22)
Dolayısıyla 1982 yılında 3,6 milyon ton hububat gibi oldukça yüksek bir oranda hububat stoklaması yapılabilmişti.
Haşhaş, un ve kepek gibi mamullerin de eklenmesiyle birlikte 3.682.065 tona yükseldi.628

Yukarıda yer yer belirtildiği üzere Ofis alımlarında 1950’li yılların tersine bilhassa 1961-1975 yılları arasında
itibaren yoğunluk ve süreklilik arz eden bir ithalat söz konusudur. 1978 yılından itibaren de yeniden bir ihraç atağı
söz konusu oldu. 1982 yılında olduğu üzere hem629 ithalat hem ihracat gibi iki ticari işlemin aynı zamanda yapıldığı
görülmektedir. Bu durum 1983 ve 1984 yılında da aynı şekilde devam etti. Bunun en önemli sebebi ülke içinde ihtiyaç
duyulan cins ve nitelikteki hububatı dışarıdan temin etmek, diğer taraftan ihtiyaç fazlası olan cins ve nitelikteki hubu-
batı da ihraç ederek piyasadaki dengeyi sağlamaktaydı. (Ek tablo 21, 22)

Satışlar

1962 yılında ülke içinde 1.291.873 ton hububat, bakliyat, un ve sair ticari maddelerden 887 bin tonu üç büyük
şehir ekmeklik ihtiyacına, 56.133 ton un ucuz fiyatla Karadeniz ve havalisi ihtiyacına, 170 bin tonu millî müdafaa
ihtiyacına, 9.412 tonu resmî daire ve müesseseler ihtiyacına, 12.865 tonu tohumluk, 155 bin tonu ise diğer şehirler
ekmeklik, yemlik ve yemeklik ihtiyacına dağıtılmıştı.630 Bu satışlara bakıldığında uzun yıllardan beri devam eden satış
fonksiyonlarının aynı şekilde devam ettiği anlaşılmaktadır. Karadeniz ve havalisinin ihtiyacı, millî müdafaa ihtiyacı,
resmî daire ve müesseseler ihtiyacı gibi satışlar, Ofis’in kuruluştan itibaren üstlendiği iaşe konusundaki görevinin
devam ettirildiğini göstermektedir.

1963 yılında ülke dâhilinde satılan 1.037.382 ton hububat, bakliyat, un ve sair ticari maddelerden 742.290 tonu
5.620.556,42 lira kârla üç büyük şehrin ihtiyacı için satıldı. 43.377 tonluk kısım 313.152,83 lira zararla Karadeniz illeri-
nin ihtiyacı için, 115.458 ton un 1.648.770,68 lira kârla, 23.089 ton un 156.209,65 lira kârla resmî daire ve müessese
ihtiyacına, yaklaşık 10 bin tonluk kısım 290.830,28 lira kârla tohumluk ihtiyacı için, yaklaşık 100 bin tonluk bir kısım ise
515.272,80 lira zararla diğer şehirlere yemlik ve yemeklik ihtiyacı için satılmıştı.631 Ayrıca Ker İdaresi (Care Teşkilatı)
tarafından muhtaç halka dağıtılmak üzere tahsis olunan 6 bin ton buğday ihtiyaç sahiplerine dağıtıldı.632

Ofis’in Karadeniz Bölgesi’ndeki faaliyetlerinde Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ile birlikte çalıştığı görülmektedir.
1963 yılında Karadeniz Bölgesi’nde Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ile Ofis Genel Müdürlüğü arasında imza
edilen protokollerin esasları çerçevesinde dağıtım yapıldı. Fiskobirlik elinde bulunan mısırın temizlenerek satılması
için de ayrıca işbirliği yapıldı. Bu arada Karadeniz sahil şehirlerinin taleplerini karşılayabilmek amacıyla ABD’den
20.228 ton mısır ithal edildi ve kilosu 75 kuruştan satışı yapıldı. Bunun yanı sıra Trabzon, Samsun ve İstanbul’da
Ofis işyerlerinin elinde bulunan bir kısım mısırın da temizlenmeden nişasta, glikoz ve dekstrin sanayicilerine satıldığı
anlaşılmaktadır.633

628 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.4, 5, 39,45.
629 800.000 maliyetli Çelik Randıman Makinası Alınması Projesi 1972 yılı Programına alındı. BCA, 030 18 01 02, 284 52 5.
630 TMO, 1962 Yılı ve 24’üncü Hesap Devresine…, s.91.
631 TMO, 1963 Yılı ve 25. Hesap Devresine…, s.96.
632 TMO, 1964 Yılı ve 26. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, Gürsoy Matbaası, Ankara 1965, s.11.
633 TMO, 1963 Çalışma Bilanço Kâr..., s.12-13.

150 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)