TMO Tarih Kitabı

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Cinsi Miktar Tutar
(Ton) (TL)
Buğday 690.375.878
(Hibe) 911.589
(Care) 4.415 44.156
Arpa 6.000 60.000
Çavdar 40.883.726
Yulaf 80.408 242.228
Mısır 361 7.053.775
Hububat Toplamı 16.429.910
Un (Çuval Yaklaşık 50 Kg) 14.295 755.089.673
Yan Ürün(Talî Hasılat) 24.424 40.299.916
Mamüller Toplamı 1.041.492 1.724.812
Afyon 566.860 42.024.728
Uyuşturucu Madde 18.344.451
Afyonlar Toplamı 6.115 3.545.570
  21.890.021

146,88
 

146,88

Tablo 29 : 1963 Yılı Ofis Satışları Genel Durumu634

Ofis’in 1963-1964 alım dönemindeki satış politikası, kurumun bilhassa tüketiciyi korumak konusunda kanunla
verilen görevleri nasıl yürüttüğüne dair önemli bilgiler vermektedir. Bu satışlar Ofis’in kuruluşundan itibaren II. Dünya
Savaşı yılları hariç olmak üzere normal satış fiyatları üzerinden gerçekleştirildi. Aşağıda üç büyükşehir ve kasabalar
ekmeklik satışlarının detayları verilmektedir.

Ofis satış politikası aşağıda verilen tablodaki satış çeşitleri çerçevesinde şekillenmekteydi. Satış politikaları üreti-
min düşük olduğu bölgelerde tüketici aleyhine olacak fiyat artışlarını, üretimin yüksek olduğu yerlerde üretici aleyhine
olacak fiyat düşüşlerini ve spekülatif faaliyetleri önlemek amacıyla 3491 sayılı Kuruluş Kanununun verdiği yetkiyi
kullanmaktaydı.

Bu satışlar Ziraat Bankası finansmanı ile maliyet fiyatları üzerinden yapılmaktaydı. Ofis bu şekilde her zaman
olmasa da hükûmetlerin talimatıyla zaman zaman muhtaç çiftçilere kredili satışlar yaparak kırsalı destekleme konu-
sunda aracı oldu.635

Cinsi Miktar Tutar
Buğday (Ton) (TL)
733.024 557.581.217

(Hibe) 4.415 44.156

Arpa 1.480 770.069

Çavdar 345 231.121

Yulaf 423 208.590

Mısır 387 279.907

Hububat Toplamı 740.074 559.115.060

Tablo 30 : Ofis’in 1963 Yılı Üç Büyükşehir Ekmeklik Buğday Satışları636

634 TMO, 1963 Çalışma Bilanço Kâr..., s.18.
635 TMO, 1963 Çalışma Bilanço Kâr..., s.21.
636 TMO, 1963 Çalışma Bilanço Kâr..., s.20.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 151

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Cinsi Miktar Tutar
(Ton) (TL)
Buğday
(Care) 7.351 5.590.873
Toplam 6.000 60.000
13.351
5.659.873

Tablo 31 : 1963 Yılında Muhtaç Çiftçilere Yapılan Kredili Satışlar

Cinsi Miktar Tutar
(Ton) (TL)
Buğday
Mısır 41.513 30.599.961
Toplam 5.863 4.191.420

47.377 34.791.382

Tablo 32 : Halka Ucuz Fiyatla Satılan Yemeklik Buğday

Cinsi Miktar Tutar
(Ton) (TL)
Buğday
Arpa 217 189.740
Yulaf 9.523 4.918.328
Toplam
314 153.931
10.055 5.262.000

Tablo 33 : 1963 Yılında Yapılan Tohumluk Satışları

Cinsi Miktar Tutar
(Ton) (TL)

Buğday 14.422 11.196.896
Toplam 14.422 11.196.896

Tablo 34 : 1963 Yılı Orduya ve Halka Yapılan Ucuz Fiyatlı Satışlar

Ofis Kanununun 21’inci maddesi hükümleri gereğince, askerî birliklerin ekmeklik ihtiyacı arpa, yulaf ve yemlik
ihtiyaçları bu dönemde de karşılanmaya devam edildi. Ofis’in satışları, halkın büyük çoğunluğunu ilgilendirdiğinden
Hükûmetlerin halka yönelik politikaları içerisinde yer almakta, satış politikası ve bu politikaya göre oluşturulan fiyatlar
Bakanlar Kurulu Kararıyla belirlenmekte, Ofis bu kararlar üzerinden satış yapmaktaydı.

Ofis bu çerçevede halk iaşesi için gerekli olan ve muhtaç çiftçilerle, göçmenlere, nakledilenlere, kuraklık, sel ve
saire gibi afetlerden zarar gören muhtaçlara yemeklik ve tohumluk olarak dağıtılmak üzere 3491 sayılı Ofis Kuruluş
Kanununun 22. maddesine göre Ziraat Bankasına da yine maliyet fiyatı üzerinden satış yaptı. Ülke ihtiyacının fazlası
stoklar ise serbest döviz esasına göre ihraç edildi.

152 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Cinsi Miktar Tutar
(TON) (TL)

Arpa 50.973 25.742.993
Afyon* 146 18.344.451
Morfin* 21 44.087.445
Genel Toplam
51.140

Tablo 35 : 1963 Yılı Ofis İhracatı

*1963 TMO faaliyet raporunda afyon ve morfin satış tutarı birleşik verilmiştir.637

1963 yılı örneğinde olmak üzere Ofis hububat satışları 1964 yılından itibaren yükselmişti. 1964 yılındaki 800
bin tonun biraz üzerindeki satış 1970 yılına gelindiğinde yaklaşık 1.175 bin tona ulaştı. (Ek Tablo 19) 1966 yılında
ABD’den alınan pirinç 275, yerli lüks pirinç 330, yayla malı pirinç 280, sıra malı pirinç ise 255 kuruştan satıldı.638

1968 yılında bir önceki yılın Kararnamesinde alımla ilgili olan 2. maddesinin d fıkrası ile satışla ilgili olan 6. mad-
denin f fıkrasına Çukurova ve Ege bölgelerinde yetiştirilen Meksika tipi buğdaylar da dâhil edilmişti. Bu yıllarda kaplı-
ca, darı, kuşyemi, mahlut mercimek alım ve satımı yapılmadı.

1969 yılı sonbaharında ekilmek üzere Doğu ve Güneydoğu illerine tahsisli 15.543 ton tohumluğun Konya bölge-
sindeki Horozlu, Cihanbeyli, Kadınhanı ve Kulu Ajanslarından kamyon ve demiryolu ile taşıttırılmasında TMO görev-
lendirildi.639

1972 yılı planlama çalışmaları çerçevesinde çeltik ve mısır kurutma tesislerinin sayısı ile kuruluş yerlerinin tespiti
konusunda mahallinde yapılan araştırmalara dayanılarak bir rapor hazırlandı ve ilgili yerlere sunuldu. 1975 sonrasın-
da bazı bölgelerde ikinci ürün olarak üretilen nemi %30’larda olan mısırın kızışma olmaması için kurutulması amacıyla
Adapazarı, Adana Doğankent, Yenice gibi iş yerlerinde İtalyan ve Amerikan tipi mısır kurutma cihazları kuruldu. Daha
sonra bunların yerine doğalgazla veya mazotla çalışan yerli kurutma sistemleri kuruldu. 1972 yılında çeltik rutubet
ölçme cihazları ile ekmek fabrikası makinaları sipariş edildi. Doğu Anadolu’da on bir ilde hayvancılığın geliştirilmesi
amacıyla bölgenin buğday ihtiyacının TMO tarafından karşılanması, buğday ekim alanının hayvan yemi üretimine ika-
mesi konusunda yapılan çalışma sonucuna ait bir rapor hazırlandı ve ilgili yerlere sunuldu. Yağlı tohum küspelerinin
ve kepeğin üretim yerlerinden satın alınarak hayvancılık projelerinin uygulandığı yerlerde dağıtım projesi icra planı,
113 no’lu tedbir gereğince hazırlanarak, DPT Müsteşarlığına sunuldu. Kalkınma Planı 1973 Yılı İcra Planı’nda yer
alan tedbirlerden TMO’nun sorumlu olduğu tedbirlere ait I., II., III. ve IV. Dönem tedbir takip formları hazırlanarak ilgili
yerlere iletildi.640

Ofis’in 1973 yılında gerçekleştirdiği ihracat kapsamında İran’a 91 bin, Bremar Ticaret AŞ’ye 150 bin, Tunus Hubu-
bat Ofisi’ne 9.750, Pakistan, G.D.D ve Beyaz Meksika’ya 48.861 ton buğday sevk edildi. Ayrıca Bremar Ticaret AŞ’ye
10 bin ton çavdar, 50 bin ton beyaz Meksika buğdayı ile Transexport Firmasına da 40 bin ton G.D.D cinsi buğday
sevkiyatı tamamlandı. Daha önce Ofis tarafından getirilen ve dağıtılan Meksika tipi buğdayın üretilerek ihraç edilebilir
bir konuma geldiği görülmektedir. Bu dönemde Ofis hükûmet talimatıyla Kıbrıs Türk toplumuna dağıtılmak üzere 600
tonluk buğday yardımını tamamladı.641

1973 yılında kuraklıktan zarar gören ve Tarım Bakanlığı tarafından tespit edilecek olan il ve ilçelerdeki çiftçilere
yardım yapılması hakkındaki 7/6658 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 200 milyon liralık yemeklik buğday kredisi kap-
samında dağıtmak üzere Ofis görevlendirildi.642 Ayrıca, Devlet Üretme Çiftlikleri ve diğer üretici kuruluşlar tarafından
üretilen tohumluklar, ihtiyacı karşılamadığı takdirde, stoklarında tohumluğa elverişli olan hububattan, satış fiyatının

637 TMO, 1963 Çalışma Bilanço Kâr..., s.25.
638 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1966 Yılı ve 28. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Raporu, Gürsoy Basımevi, Ankara
1967, s.17, 131.

639 BCA, 030 18 01 02, 243 82 15.

640 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine…, s.73.
641 TMO, 1973 Yılı ve 36. Hesap Devresine…, s.32.
642 BCA, 030 18 01 02, 306 86 06.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 153

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

temizleme, elek altı farkı ve ambalaj masrafları da dâhil olmak üzere, kontrollü tohumluk fiyatının on kuruş altında
çiftçilere kredili şekilde dağıttı. Aradaki fark Hazinece karşılandı.643

Türkiye’nin 1974 ithalat programı 750 bin ton buğday ile 100 bin ton arpayı kapsamaktaydı. Mevcut stok durumu
göz önüne alınarak ekmeklik buğday ve yemlik arpa ihtiyacının giderilmesi için Ofis tarafından ABD, Kanada ve Al-
manya’ya bir heyet gönderildi. Amerika’ya gönderilen heyetin girişimleri ile 96.972 ton arpa ile 332 bin ton buğday an-
laşması yapıldı. Bunlardan 2.011 ton arpa, 1.052 milyon ton buğday ithali gerçekleştirildi. Toplam ithalat ise 1.069.011
ton olarak gerçekleşti. (Ek Tablo 22)

1975 yılında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının 31.03.1975 tarihli ve 293 sayılı emirleri ve 7/8780 sayılı
Kararname uyarınca tabiî afetlerden zarar gören çiftçilere Ziraat Bankası finansmanı ile 50 milyon liralık limit dâhilinde
kredili yemlik hububat tahsis edildi. Bu çerçevede 1.648.202,70 lira tutarında 937.354 kilo yemlik dağıtımı yapıldı.644

Bu arada Ofis Kıbrıs’ın iaşesi ile de ilgili faaliyetlerde bulunmakta ve Hükûmetin talimatları doğrultusunda Kıbrıs’a
zaman zaman buğday göndermekteydi. Nitekim 05.04.1976 tarihli anlaşma ile Kıbrıs’a 3 bin ton buğday ihraç edildi.
Buğdayın yanı sıra pirinç de ihraç edilmekteydi. Nitekim 1975 yılında Kıbrıs Türk toplumunun ihtiyacını karşılamak
üzere 200 ton kısa taneli pirinç satıldı. 1976 yılında da Kıbrıs Türk Kooperatif Merkez Bankasına 400 ton, 100 ton da
Eti Teşebbüslerine olmak üzere toplam 500 ton pirinç ihraç edildi.645 1980 yılında Kıbrıs Türk Federe Devleti’ne hasat
mevsimine kadar ki ihtiyacını karşılamak üzere 6 bin ve 4 bin tonluk partilere ek olarak 2500 ton daha yemlik arpa ve
200 ton ithal pirinç gönderildi.646

01.06.1982 tarihinden itibaren 8/4743 sayılı Kararname ile aylık tanzim satışlar kaldırılarak, piyasadaki fiyat is-
tikrarını sağlamak ve tek fiyat oluşmasına imkân vermek üzere yemlik ve yemeklik ihtiyacını karşılamak üzere hiçbir
limite bağlı kalmadan isteyen kişi ve kurumlara satılma kararı alındı. Buna bağlı olarak Ofis’in 1982 yılı satış kampan-
yasındaki politikası, “isteyene istediği kadar hububat ve bakliyatın hiçbir limit ve tahdide bağlı kalınmaksızın satılması”
ilkesi uygulamaya konuldu. 1983 yılında izlenen serbest piyasa politikasının bir gereği olarak Ofis’in uzun yıllardır
sürdürdüğü tahsisli satışlar uygulamadan kaldırıldı.

Bu uygulama iç piyasada bir ferahlık oluşturdu ve buğday piyasası istikrar gösterdi.647 Bu istikrar Ofis’in satışları-
nın artması ile sonuçlandı. 1981 Haziran-Kasım döneminde 232.014 ton buğday satılmışken, 1982 yılı aynı dönemde
348.585 ton buğday serbest olarak satıldı. Kasım 1982’den itibaren Ofis, buğday un ve irmik ihracına yönelik olarak
arpa, yeşil ve kırmızı mercimek iç tüketimde 3 ay vadeli, ihraç amacıyla 6 ay vadeli olarak talepleri karşıladı.648

Genel olarak bu dönemin satışları değerlendirildiğinde 1962 ile 1976 arasında Ofis satışlarında en düşük 1964
yılındaki 824 bin tonluk satışla 1979’da 2,5 milyon ve 1983 yılında 3 milyon tonluk yüksek satış miktarları göze
çarpmaktadır. Ofis satışları esas itibarıyla üretimin düşük ya da yüksekliğine bağlı olarak değişen stok kapasitesi
ölçüsünde artar ya da azalır. Ülkede üretim düşük olsa dahi ülke ihtiyacı için ortaya çıkan eksiğin ithalat yoluyla ta-
mamlanmasını sağlamak için girişimlerde bulunmakta ve ithalat yapmaktaydı. Bilhassa 1970’lerdeki ülkedeki üretim
artışına bağlı olarak Ofis’in satışlarında da bir yükselme olduğu görülmektedir. Bu çerçevede 1973 yılında 2 milyon
tona çıkan yüksek satış miktarı, 1978 yılındaki rekor satış olan 3.047 bin tonluk satış Ofis’in hububat piyasasındaki
yerini bu yıllarda koruduğunu göstermektedir. (Ek Tablo 19)

Teşkilat ve Kadro

Ofis teşkilatında zaman zaman yeni düzenlemeler gündeme gelmekte ve uygulamaya sokulmaktaydı. Nitekim
1963 yılında Ofis bünyesinde gerçekleştirilen reorganizasyon sebebiyle 60 yaşını ve 30 fiili hizmet yılını dolduran
kişiler emekli edildiler.649

Ofis yönetim kurulu oluşmasında değişiklikler söz konusu oldu. Bu çerçevede 21.03.1964 tarih ve 440 sayılı İk-
tisadi Devlet Teşekkülleriyle Müesseseleri ve İştirakleri Hakkında Kanunun yürürlüğe girmesi ile bu kanunun 8. mad-

643 BCA, 030 18 01 02, 306 73 20.
644 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1975 yılı ve 38. Hesap Devresine Ait Çalışma, Bilanço, Kâr ve Zarar Faaliyet Raporu, s.38-39.
645 TMO, 1975 yılı ve 38. Hesap Devresine…, s.40.
646 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No:13, Toplantı Tarihi: 07.03.1980, Karar No: 120/6; Toprak Mahsulleri
Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 3, Toplantı Tarihi: 16.01.1980, Karar No:36/13.
647 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 37, Toplantı Tarihi: 31.05.1982, Karar No: 347/1.
648 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.7.
649 Toprak Mahsulleri Ofisi, Müdürler Kurulu Kararları, Toplantı No: 157, Toplantı Tarihi: 01.10.1963, Karar No: 2827/2.

154 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

desine uygun olarak Yönetim Kurulu yeniden düzenlendi. Kurul, Genel Müdür (Başkan), iki Genel Müdür Yardımcısı,
bir Maliye Bakanlığı ve bir de Bakanlık Temsilcisi olarak Bakanlar Kurulu Kararı ile atanan yine 5 kişiden ibaret bir
kurul hâline dönüştü. Yönetim Kurulunun görevleri 440 sayılı Kanun ile bu kanuna ait 09.08.1966 tarih ve 6/6722 sa-
yılı İktisadi Devlet Teşekkülleriyle Müesseseleri ve İştirakleri Hakkındaki Tüzük hükümleri de yeniden ve geniş olarak
düzenlendi.

1966 yılında Ofis’te yönetme ve yürütme icraatını geliştirmek amacı ile başlanan ve İktisadi Devlet Teşekküllerini
Yeniden Düzenleme Komisyonu tarafından OECD aracılığı ile Urwıck Orr ve Ortakları firmasından gönderilen uz-
manların yönetiminde yürütülen Hedeflere Göre Yönetim Çalışmalarında Ön İnceleme Raporu hazırlandı. Sevk ve
idarenin üst kademelerinde yapılan bazı değişikliklerden sonra Toprak Mahsulleri Ofisi teşkilatının gayesine ulaşabil-
mesi amacıyla üzerine aldığı görevleri verimli, etkili ve ekonomik olarak yerine getirmesi için modern sevk ve idarenin
prensiplerinden faydalanılmak suretiyle yeniden düzenlenmesine ihtiyaç görüldü. Bu nedenle Ofis hizmetleri; ticari,
mali, idari, danışma niteliklerini taşıyan hizmetler olarak tasnif edildi. Bunlardan ticari, mali, idari servis müdürlükleri
birer Genel Müdür Yardımcısına, Planlama ile Organizasyon ve Metot Müdürlükleri de Tetkik ve İstişare Kurulu Baş-
kanlığına bağlandı.650 1966 yılında Beş Yıllık Kalkınma Planı ve yıllık programlarla ilgili olarak Ofis’ten istenilen rapor-
ların hazırlanması, program çalışmalarında Yüksek Planlama Teşkilatı, ilgili bakanlar ve diğer makamlar ile gereken
temasların yapılması, yıllık program tatbikatının takibi gibi işlerle meşgul olmak üzere “Planlama Müdürlüğü” adıyla
bir Merkez Şube Müdürlüğü kuruldu. Ayrıca 274 ve 275 sayılı Kanunların getirmiş olduğu sendikalarla ilişki ve toplu
sözleşme işlerini yürütmek üzere, Sosyal İşler Müdürlüğü bünyesinde bir “Toplu Sözleşmeler Servisi” oluşturuldu.
1967 yılında Millî Prodüktivite Merkezince talep edilen; Ofis yönünden verimli çalışmaya engel olan kanun, kararname
ve sair mevzuat tespit edilerek Millî Prodüktivite Merkezine sunuldu.

Genel Müdürlük Merkez Teşkilatı 1971 1972 1975 1976 1978 1979 1981 1982

Yönetim Kurulu 22222222
Yönetim Kurulu Bürosu
Genel Müdürlük 55564576
Genel Müdürlük Bürosu
Tetkik ve İstişare Kurulu Başkanlığı 56443434
Teftiş Kurulu Başkanlığı
Hukuk Müşavirliği 44324424
Enformasyon İstatistik ve Neşriyat.Müd
Muhaberat (Haberleşme) Müdürlüğü 11 9 17 15 15 13 15 13
Satış Müdürlüğü
Alım-Muhafaza Müdürlüğü 48 45 51 51 40 42 40 44
Afyon Müdürlüğü
Nakliyat Müdürlüğü 12 13 11 12 13 13 13 13
Genel Muhasebe Müdürlüğü
Merkez Muhasebe Müdürlüğü 42 35 30 33 30 28 26 26
Sosyal İşler Müdürlüğü
Organizasyon ve Metod Müdürlüğü 36 33 41 55 62 66 64 46
Personel Müdürlüğü (Zat İşleri)
Personel Müdürlüğü (Bakanlıkta Çalışanlar) 29 26 29 32 31 36 33 36
Savunma Sekreterliği
34 36 30 36 23 27 22 24

13 11 18 23 21 22 21 19

26 20 20 27 30 28 32 32

78 74 73 52 57 61 59 64

29 29 29 22 28 33 33 32

24 23 27 32 29 33 29 28

16 16 15 19 16 12 12 11

35 40 45 51 65 50 50 50

20 15 6 0 - 0 0 0

14 12 12 13 17 27 18 22

650 TMO, 1968 Yılı Raporu, s.16.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 155

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Fen İşleri Müdürlüğü 79 73 82 99 65 74 65 63

Malzeme (Satın Alma ve İkmal) Müd. 48 44 53 94 96 94 38 37

Araştırma Planlama koordinasyon Müdürlüğü 9 10 15 15 22 21 21 21

Eğitim Müdürlüğü 18 15 15 16 17 21 16 15

İç Hizmetler Müdürlüğü 9 10 10 10     139  

Fırın İşletme Şefliği 0 5 20 20 21   16

Hububat Tekn. ve Lab. Müdürlüğü 0       19 22 19 20

Merkez Malzeme Şube Müdürlüğü               37

Yardımcı Hizmetler-İç Hizmetler Md 211 176 205 149 149 153   124

İşçiler 124 132 136 145 145 161    

Düşey Silolar Proje Uygulama Md.           12 10

EBİM Müdürlüğü       28 28 30 30 26

Atölyeler Müdürlüğü         49 49 38 35

Ekmek Fabrikası               11

Toplam 981 914 989 1063 1100 1152 859 880

Tablo 36 : Yıllar İtibarıyla Kadroların Merkez Teşkilatı Müdürlüklerine Dağılışı651

Ofis, ihtiyaç gördüğü yerlerde satış yapmak için koltuk ambarı tabir edilen işyerleri bulundurmaktaydı. Nitekim
Erzurum İspir ilçesine bağlı Norgah bucağında bir satış ambarı açtı.652 1967 ve 1968 yıllarında merkez örgütünde 23
ayrı birim bulunmakta olup 1967 yılında yıl sonu itibarıyla 7 ajans ve 4 koltuk ambarı ise yeniden hizmete açıldı.653

TMO 1968 yılında Kars’a bağlı Ardahan ve Posof ilçe merkezlerinde birer koltuk ambarının, Erzurum’a bağlı Hınıs
ilçe merkezinde bir satış ekibi ile Çat ilçe merkezinde de bir koltuk ambarının üretim mevsimine kadar faaliyette bulun-
mak üzere açılması kararlaştırıldı.654 Aynı şekilde Kars Göle ilçesinde de bu şekilde üretim mevsimine kadar faaliyette
bulunmak üzere bir koltuk ambarı açıldı.655

1971 yılında Tetkik ve İstişare Kurulu Yönetmeliği’nde değişikliğe gidilerek adem-i merkeziyet anlayışı çerçeve-
sinde bir kısım yetkilerin devredildiği bölge merkezlerinde birer müşavirlik ünitesi ihdas edilmesi kararlaştırıldı. Bu
karar, müşavirlerin bilgi, tecrübe ve müktesebatları itibarıyla Bölge Müdürlerine çeşitli konularda yardımcı olmaları
mümkün olabileceği gibi, Yönetim Kuruluna gelen görevlerden mahallinde yapılması zorunlu olan bir kısım etüt ve
çalışmaların da kolaylıkla sonuçlandırılması amaçlandı.656

1974 yılında fiili olarak taşra teşkilatı mevcudu 4.564 kişi, merkez teşkilatı ise 963 kişidir.657 1975 yılında 5.720
olan personel sayısı, 598 yeni personel istihdamıyla 1976 yılında 6.318’e çıkmıştır. 1975’te Genel Müdürlük merke-
zindeki personel sayısı 990 iken 1.976’da 798 memur, 238 yardımcı hizmetler, 155 yevmiyeli olmak üzere bu sayı
1.092’ye yükselmiştir.658 Taşra teşkilatı ise 3.198 memur, 2.740 yardımcı hizmetler ve 406 işçi olmak üzere toplamda

651 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.7; TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.9; TMO, 1976 Yılı ve 39. Hesap Dev-
resine…, s.6; TMO, 1979 Yılı ve 42. Hesap Dönemine…, s.6.

652 BCA, 030 18 01 02, 241 73 6 9.
653 TMO, 1968 Yılı Raporu, s.16.
654 BCA, 030 18 01 02, 228 91 11.
655 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1983 Yılı ve 46. Hesap Dönemine Ait Çalışma, Bilânço, Kâr ve Zarar Raporu, s.39.
656 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 421, Toplantı Tarihi: 26.05.1971, Karar No: 5326/49.
657 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine…, s.15.
658

156 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

6.344’e yükseldi.659 Hububat Teknolojisi ve Laboratuvarlar Müdürlüğü 1976 yılında kuruldu. 1979 yılında merkezde
1.064 memur ve hizmetli, taşrada ise 7.634 memur ve hizmetli bulunmaktaydı.660

Ofis, 1974 yılına kadar Ticaret Bakanlığına bağlı olarak çalıştı. 1974 yılında Ecevit Hükûmeti döneminde Gıda
Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlandı.

Ofis personel sayıları yıllara göre değişiklik göstermekteydi. 1974 yılında merkez teşkilatında 622 memur, 206
yardımcı hizmetli, , yevmiyeli işçi sayısı 135’di. Taşrada ise toplamda 4564 kişi görev yapmaktaydı. Bunların 2029’u
yardımcı hizmetli, 386’sı işçi ve diğerleri Bölge Müdürlüğü memurları idi.661

Teşkilat 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972

Bölge Md. 9999999999
Şube Müd. 8777778887
Ajans Müd. 223 218 217 217 218 225 225 221 216 197
Kontrol Amirliği ----------
A.A Fabrikası İ.M. ----------
Koltuk Ambarı - - - - - 4 5 16 8 8
Horozlu Un Fabrikası Md. 1111111111
Ekip Şefliği 3 5 5 18 17 5 18 41 27 101
Washington Sürplü Mad.
Mubayaa sevk Bürosu 11111111   

Teşkilat 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981

Bölge Md. 999999999
Şube Müd.
Ajans Müd. 9 9 9 9 9 12 12 12 12
Kontrol Amirliği
A.A Fabrikası İ.M. 211 197 214 240 254 231 275 286 273
Koltuk Ambarı
Un Fabrikası Müd. (Horozlu) - -   - 44444
Ekip Şefliği
- -   - - - 111

3 1 15 16 10 8 3 - -

111111111

65 7 40 46 50 25 43 - -

Tablo 37 : 1963-1981 Yılları Arasında TMO Taşra Teşkilatı Toplam Sayıları
(Ayrıca Fırın İşletme birimi bulunmaktadır).662

Bütün 1970’ler boyunca teşkilat yapısında önemli bir değişiklik olmadı. Ancak dikkati çeken önemli bir husus
Ajans Müdürlüklerinin sayısının gittikçe artan bir seyir izlemesidir. Nitekim 1974 yılında 197 olan Ajans adedi 1978
yılında 231’e yükseldi. Bilhassa üretim bahsinde de geçtiği üzere ülkede hububat üretiminin eskiye oranla ciddi mik-
tarlarda artmış olması alım yapan ajans sayılarının artışında en önemli etken oldu.

659 TMO, 1976 Yılı ve 39. Hesap Devresine…, s.12.
660 TMO, 1979 yılı ve 42. Hesap Dönemine…, s.13
661 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.14.
662 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.13; TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.4; TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Dev-
resine..., s.7; TMO, 1978 yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.4.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 157

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Taşra teşkilatında 1977 yılı sonu itibarıyla 6.707 kişi bulunurken, bu sayı 1978 yılı sonunda 7.677 kişiye ulaştı.663
Merkezde 1977’de 632 memur, 232 yardımcı hizmetli, 158 yevmiyeli işçi olmak üzere 1.022 kişi görev yaparken 1978
yılında 662 memur, 256 yardımcı hizmetli, 145 kişi de yevmiyeli işçi olmak üzere toplamda 1063 kişi istihdam edildi.
Taşra teşkilatı ise 1977’de 2.625 memur, 2.656 yardımcı hizmetli ve 404 işçi iken 1978’de 3135 memur, 3.135 me-
mur, 3103 yardımcı hizmetli, 372 işçi ve 4 sözleşmeli olmak üzere 7.677’ye yükseldi.664 Sözleşmeli uygulamasının bu
yıllarda henüz yok denecek kadar az olduğu anlaşılmaktadır.

1981 yılında Merkez Teşkilatı’nda 2 Kurul Başkanlığı, 1 Hukuk Müşavirliği, 1 Savunma Sekreterliği, 20 Şube
Müdürlüğü bulunmaktaydı. Taşrada 9 Bölge Müdürlüğü, 10 Şube Müdürlüğü, 2 Müstakil Şube, 1 Fırın İşletme Şefliği,
1 Un Fabrikası Müdürlüğü, 1 Afyon Alkaloidleri Fabrikası İşletme Müdürlüğü, Tekirdağ, Adana, Diyarbakır, Afyon Al-
kaloidleri Fabrikası olmak üzere 4 Kontrol Amirliği, 273 Ajans Müdürlüğü ile birlikte 301 adet birim bulunmaktaydı.665

1983 yılı içerisinde 2 ajans Şube Müdürlüğüne dönüştürüldü, rantabl özelliğini kaybeden 6 Ajans Müdürlüğü ka-
patıldı. 1983 yılında, Fırın İşletme Müdürlüğü Ekmek Fabrikası Müdürlüğüne dönüştürüldü.

Taşra Teşkilatı 1963 1971 1972 1980 1982

Afyon Bölge Müdürlüğü 224 188 187 824 771
Ankara Bölge Müdürlüğü 434 371 342 1142 1060
Diyarbakır Bölge Müdürlüğü 220 172 169 589 598
Erzurum Bölge Müdürlüğü 256 202 192 463 482
İskenderun Bölge Müdürlüğü 197 209 199 759 694
İstanbul Bölge Müdürlüğü 357 328 274 786 791
İzmir Bölge Müdürlüğü 153 168 149 520 448
Konya Bölge Müdürlüğü 357 318 307 834 801
Samsun Bölge Müdürlüğü 244 223 208 534 467
Afyon İşleri Şb. Md. (kontrol Amirliği) 52 43 37 223
Afyon Alkaloidleri Fab. İş.Müd. 3
İstanbul Malzeme Ş.Müdürlüğü - 0 0 0 449
Adana, Diyarbakır, Tekirdağ, 56 48 44 75
Mekanize Ufki Depoları K.Amirliği 0
Yardımcı hizmetler - 0 0 59
İşçiler 29
Toplam 2336 2191 2054 2085
215 145 397 387 2113
5101 4606 4559 9280 418
9124

Tablo 38 : Bölgeler Bazında TMO Taşra Teşkilatı Kadroları

1983 yılında Ofis mubayaa heyeti ithalat işlemlerini yürütmek üzere Washington Büyükelçiliği Anneks binasındaki
Ticaret Müşavirliği bürosunda faaliyet göstermekteydi.666

663 TMO, 1978 yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.7
664 TMO, 1978 yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.7.
665 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine..., s.24.
666 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 73, Toplantı Tarihi: 07.12, Karar No: 803/33.

158 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Öğrenim Durumu 1972 1975 1976 1978 1982 1983

Yüksek 352 372 404 413 598 671
Tekniker 20 28 17 50 2 4
Sekreterlik Okulu - - 1 3 2 -
Lise 315 388 416 574
Liseye Denk Meslek Okulu 289 386 508 697 666 672
Orta Okul 797 899 1083 1617 952 1060
Orta Dengi 140 135 147 151 1759 1693
İlkokul 2966 3058 3351 3895 93
Okur-Yazar 594 454 391 277 2737 78
Toplam 5473 5720 6318 7677 65 2636
6874
43
6857

Tablo 39 : TMO Personelinin Öğrenim Durumu
(1982 ve 1983 yılları verileri memur personelin öğrenim durumunu göstermektedir.)667

Diğer Hususlar

27 Haziran 1972 günü Ankara Televizyonu işbirliği ile TRT’de “Toprak Mahsulleri Ofisi” konulu bir program yapıl-
dı.668 1972 yılında Ofis’e birer adet gösterici ve çekici 16 mm’lik makine alındı.

1981 Yılında Atatürk’ün doğumunun 100. Yılı kutlamaları çerçevesinde TMO bünyesinde sürdürülen faaliyetleri
yürütmek amacıyla kurulan Kutlama Koordinasyon Kurulu ve bakanlıkla gerekli münasebetler yürütüldü. Bu çerçe-
vede Atatürk’ün doğumunun 100. yıldönümü münasebetiyle İzmir’de 02-07 Kasım 1981 tarihleri arasında tertiplenen
I. İktisat Kongresi’ne TMO da iştirak etti. TMO Dergisi’nin 36. Sayısı Atatürk’ün 100. Doğum Yılı Nedeniyle “Atatürk
Özel Sayısı” olarak çıkarıldı. Atatürk’ün 100. Doğum Yılı Nedeniyle açılan 100. Yıl Millî Tarım Fuarı’na film gösterisi,
fotoğraf sergisi ve panolarla katkıda bulunuldu. TMO’nun tanıtımı için broşür bastırıldı.669

Aynı yıl TMO, merkez ve taşra birimlerinin bilgi ihtiyaçlarını karşılamak üzere yayımlanan çeşitli mesleki ve ilmî
eserleri piyasadan tedarik etmeye devam etti. TMO zaman zaman kendi konuları ile ilgili olarak fuar ve sergilere ka-
tılmış, 1982 yılında bunun için “El Broşürü” ve “Ürün Kataloğu” bastırılmıştı.670 1983 yılında Ofis’i temsil edecek bir
amblem proje yarışması yapılmıştı. Amblemler incelenmiş ve bir eser ödül alarak seçilmişti.671

Ofis’in kuruluşunun her onuncu yılında kutlamalar yapmaktaydı. 30’uncu yılında çeşitli anma ve kutlamalar ya-
pıldı.

667 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.12; TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.11; TMO, 1976 Yılı ve 39. Hesap
Devresine…, s.14; TMO, 1978 yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.11; TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.27. TMO, 1983 Yılı ve 46.
Hesap Dönemine…, s.29.

668 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine…, s.65.
669 TMO, 1981 Yılı ve 44. Hesap Dönemine..., s.12, 20.
670 TMO, 1982 yılı ve 45. Hesap Dönemine…, s.19.
671 TMO, 1983 Yılı ve 46. Hesap Dönemine…, s.37.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 159

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

TMO 30’uncu Yıl Kutlamaları Çerçevesinde Akşam Kokteyli
Ofis, personelinin niteliğinin yükselmesine gayret etmekteydi. Kadroların yüksek ve lise öğrenimi görmüş per-
sonel ile takviyesi, doğu ve mahrumiyet bölgelerindeki işyerlerinin kanuni imkânlar çerçevesinde cazip hâle getiril-
mesi amacıyla teşekkül bünyesine alınacak personele emekli mükteseplerinin üç üst derecesi barem dışı aylık ücret
verilmesi, kıtada yedek subay olarak geçen 1,5 yıllık süre ile üç yıldan fazla öğrenim görmüş olanların tahsil fazlası
yıllarının, ilk terfi süresinden indirilmesi, lise ve dengi okul mezunlarına emeklilik mükteseplerinin iki üstü barem dışı
ücret verilmesi, fakülte ve lise mezunu yeterli olmadığı takdirde ortaokul mezunu eleman alınması durumunda bunlara
emekli müktesebinin bir üst derecesi barem dışı ücret verilmesi kararlaştırıldı.672
1969 yılında Türk Tabipler Birliği XVII. Büyük Kongresi’nde alınan karar çerçevesinde Ofis Merkezinde biri kad-
rolu üçü sözleşmeli doktor görevlendirilmesi kararlaştırıldı. Taşra teşkilatında ise Bölge, Şube ve Ajans müdürlükleri
dâhil olmak üzere 90 işyerinde sözleşmeli olarak 71 doktor bulunmaktaydı. 79 işyeri için de doktor görevlendirilmesi
kararlaştırıldı. Bir kısım işyerlerinde mahalli olarak doktor temin edilememesi sebebiyle buralara da gezici doktor gö-
revlendirildi.673
Ofis’in kültürel alandaki en önemli faaliyetlerinden birisi de kurum bünyesinde bir kütüphane oluşturulmasıdır.
Daha önceki yıllarda kurulmuş olan ve her yıl bütçeden bir pay ayrılarak oluşturulan kütüphane, 1969 yılında İstatistik
Şubesine devroldu. Ofis Kütüphanesine ait kitaplar, daha önce muhafaza edilen Akköprü’deki yerden yeni binaya
nakledilerek bunlar yeniden tasnif edilmiş ve raflara yerleştirilerek hizmete sunulmuştur. Ayrıca Kütüphane Yönetme-
liği tasarı olarak hazır hâle getirilmiştir.

672 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No:291, Toplantı Tarihi: 16.05.1969, Karar No: 3695/11.
673 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 297, Toplantı Tarihi: 16.07.1969, Karar No: 3821/8.

160 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Afyon Alkaloidleri Fabrika Sahasında Ağaçlandırma Çalışmaları

Ofis bu dönemde ülke sathında yayılan iş yerlerinde uzun yıllar boyunca ağaçlandırma faaliyetlerinde bulundu.674
Dikilen ağaçların her yıl bakımları da yapılmakta ve böylece Ofis iş yerleri yeşil alanlar olarak dikkat çekmekteydi.
Bilhassa Ankara ve Konya bölgelerinde ağaç dikimine ağırlık verilmiştir. Aşağıdaki tabloya bakıldığında meyveli ağaç
sayısı meyvesiz olanlara göre daha azdır.

Aşağıdaki tabloda bu ağaçlandırma ile ilgili sayılar verilmektedir:

1971 Yılı Başında 1975 Yılı Başında 1976 Yılı Başında

Bölgeler Meyveli Meyvesiz Meyveli Meyvesiz Meyveli Meyvesiz
(Adet) (Adet) (Adet) (Adet) (Adet) (Adet)
İstanbul
İzmir 637 1.309 700 1.700 542 781
Afyon
Ankara 305 818 270 2.712 350 2.729
Konya
İskenderun 1.659 2.712 2.476 4.591 1.823 4.833
Samsun
Erzurum 1.969 30.262 3.400 28.000 1.907 22.603
Diyarbakır
Toplam 5.029 35.979 5.145 23.838 4.973 23.822

1.549 1.202 657 1.637 754 2.020

557 4.085 634 6.799 597 4.199

236 2.707 83 3.130 90 3.450

1.256 5.771 1.458 6.882 1.190 8.492

13.197 84.845 14.823 79.289 12.226 72.929

Tablo 40 : 1971-1975-1976 Yıllarında Yapılan Ağaçlandırmanın Bölgelere Göre Dağılımı675

Ofis, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü kutlama töreni için Ticaret Bakanlığınca hazırlanacak olan belgesel filme har-
canmak üzere 50 bin TL katkıda bulundu.676 TMO tarafından çekimi, montajı ve seslendirilmesi kararlaştırılan “Haş-

674 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.28.
675 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.23.
676 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 515, Toplantı Tarihi: 16.11.1972, Karar No: 6592/21.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 161

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

haşın Öyküsü” filmi ile 1972 yılında TRT işbirliği ile TMO konulu film ve “Cumhuriyetimizin Kuruluşunun 50. Yıldönü-
mü” münasebetiyle Ticaret Bakanlığı ve bağlı Kuruluşlarıyla müştereken hazırlanan dokümanter filmler Cumhuriyet
Bayramına rastlayan günlerde bölge merkezlerinde Ofis mensuplarına, halka ve öğrencilere gösterildi. Ayrıca 50.
Yıldönümü programı kapsamında;

a) Cumhuriyetin 50. yıldönümünde Genel Müdürlük binasına asılmak üzere Atatürk Portresi yaptırıldı, ayrıca, Te-
şekkülün kuruluşundan itibaren faaliyetlerini belirten panolar yine Genel Müdürlük binası önüne asıldı ve sesli yayın
yapıldı.

b) Ayrıca, artık kapasitenin değerlendirilmesi neticesi ışıklı reklamlardan 9.980,53 TL gelir temin edildi.677

1973 yılında Enformasyon, İstatistik ve Neşriyat Müdürlüğü kanalı ile 60 kitap satın aldırıldı. Kitapların 41 adedi
Cumhuriyetimizin 50. yılı nedeni ile çeşitli kuruluş, banka ve valilikle, kamu kuruluşlarının 50 yıllık faaliyetlerini yansı-
tan kitaplardı. Bir yandan TMO Kütüphanesine gelen kitapların Ofis personeline duyurulması, öte yandan 50. yıl için
çıkarılmış bulunan afiş vb. yayınları üzerinden, ayrıca Atatürk haftası nedeni ile Atatürk hakkında yazılan eserlerden
meydana getirilen “Atatürk Sergisi” de halk tarafından ilgi ile izlendi.678

Enformasyon Servisi, çeşitli kaynaklardan Ofis ve hububatla ilgili dünya borsaları ve diğer haber, rapor ve diğer
bilgilerin tercümesini yaptırmakta, 19 seneden beri aralıksız yayımlanan Enformasyon Bülteni’nin çıkarılması, Alım
ve Satış Müdürlüklerinin istekleri doğrultusunda çalışmalara ışık tutacak, dünya hububat, pirinç ve mısır gibi önemli
bilgileri kapsayan raporların hazırlanması ve ilgili birimlere dağıtımı, dış kaynaklardan Enformasyon işlerini derlemek
gibi görevleri sürdürmekteydi.679 Ayrıca; alış ve satış raporları, TMO’nun kuruluşundan bugüne kadar olan faaliyetleri-
nin incelenmesi, bütün işyerlerindeki borsa ve piyasa hububat ortalama fiyatları haftalık olarak çıkarılması ve gereken
ünitelere gönderilmesi sağlandı. Servis 1963-1972 yıllarının iller itibarıyla hububat miktar ve fiyatlarının tespiti, borsa
ve piyasa hububat ortalama satışlarının 1970 yılından bu yana aylık ortalamalarının çıkarılması,680 1938’den 1973
yılı sonuna kadar olan tahıl ve afyon alım-satış bilgileri derlenerek grafiklerinin oluşturulması681 işlerini gerçekleştirdi.

Ayrıca Ofis tarafından ihraç veya ithal edilecek her türlü mal ve malzemeye ait ihale evrakı, teknik ve idari şart-
nameler, teklifler, sipariş mektupları ve ilgili yazışmalar, ihracat veya ithalatla ilgili akreditifler ve banka işlemlerine ait
diğer yazışma ve belgeler, okyanus nakliyatı ile ilgili kiralama mukaveleleri, yükleme, boşaltma konusundaki belgeler,
mektuplar, telgraf ve teleksler, çeşitli uluslararası kuruluşlar tarafından yayımlanan TMO ile ilgili doküman ve raporlar
ve bu kuruluşlarla olan tercümeleri yapmakla görevliydi.682

1972 yılında Kamu İktisadi Teşebbüsleri Merkezi Organizasyon Komitesi tarafından yeniden yapılanmasına yö-
nelik temel ilkeler açıklandı. Bu konuda TMO’nun yeniden yapılanması ile ilgili olarak şube müdürlüklerinin görüşleri
alındı. 1973 yılında Tetkik ve İstişare Kurulunun göstereceği yöntem üzerinden çalışmalara devam edildi.

Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanı Prof. Dr. Korkut Özal imzası ile Uluslararası Buğday Konseyi İcra Sekreteri Mr.
J.H.Parotte’ye muhatap olarak 28.2.1977 tarihinde Türkiye’nin bu konseye üyelik kararı bildirildi. Parotte buna cevap
olarak 04.03.1977 tarihli mektubu ile 1971 Buğday Ticaret Konvansiyonunu 30 Haziran 1978 tarihine kadar uzatan
1976 protokolüne katılma konusundaki Türk Hükûmeti müracaatının inceleneceğini ve bu onaylanmasının ise sadece
bir formaliteden ibaret olacağını bildirdi. Ofis bu şekilde 01 Nisan 1977 tarihinden itibaren Uluslararası Buğday Söz-
leşmesi ve Protokollerine katıldı. 1978 yılında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Uluslararası Teknik İlişkiler Genel
Müdürlüğünden alınan 03.02.1978 tarihli yazı ile Ofis’in Uluslararası Buğday Konseyi’ne üyeliğini sağlamak üzere
gerekli kararnamenin hazırlanması talimatı verildi. Konseyin 13 Şubat-23 Mart 1978 tarihleri arasında Cenevre’de
gerçekleştirilen toplantısına katılan Müşavir Talat Aksoy dönüşünde 10.05.1978 tarihli bir rapor verdi. Bu rapora göre,
1971 Buğday Anlaşması’nın 01 Temmuz 1979’a kadar bir yıl daha uzatılması, buna dair protokolün 26 Nisan-17 Ma-
yıs 1978’de Washington’da imzaya açık tutulmasına, bu çerçevede yeni bir anlaşma metninin Temmuz 1978 sonuna
kadar hazırlanmasına karar verildi.

677 TMO, 1973 Yılı ve 36. Hesap Devresine…, s.59.
678 TMO, 1973 Yılı ve 36. Hesap Devresine…, s.74.
679 Toprak Mahsulleri Ofisi, 40. Hizmet Yılı 1938-1978, s.30.
680 TMO, 1973 Yılı ve 36. Hesap Devresine…, s.59.
681 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.64.
682 Toprak Mahsulleri Ofisi, 40. Hizmet Yılı 1938-1978, s.32.

162 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Dünya Gıda Programı Faaliyetleri

Ofis’in bu dönemde yaptığı en önemli işlerden biri de Dünya Gıda Programı (DGP) çalışmalarıdır.

Doğal afetler, savaşlar veya sivil çatışmalar gibi nedenlerle ani açlığa maruz kalan halk kitlelerine insani amaçlar-
la gıda yardımı sağlamayı temel amaç olarak belirleyen Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı (WFP) ve BM Gıda
ve Tarım Örgütü (FAO), BM Genel Kurulunun kabul ettiği paralel kararlar ile üç yıllık deneme süresi sonunda 1961
yılında Roma’da kuruldu. Dünya Gıda Programı (WFP), BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile BM Genel Kurulunun
kararları ile kurulmuş olduğundan, anılan iki örgütün üyesi olan ülkeler ile BM’nin diğer uzmanlık kuruluşlarının üyesi
olan ülkeler WFP çalışmalarına katılabilmekteydiler. Ancak WFP’de oy hakkı olan ülkeler İcra Kuruluna üye olan ve
rotasyona tabi 36 ülkeydi. WFP, BM Genel Sekreteri ve FAO Genel Direktörü tarafından atanan bir İcra Direktörü
ile dört yardımcısı tarafından yönetilecekti. WFP İcra Direktörü’nün sadece bir kez yenilenebilen görev süresi 5 yıl-
dı. WFP İcra Kurulu üyeleri genel kurula listeler adına önerilerek ECOSOC (Economic and Social Council) ve FAO
Konseyi tarafından seçilmekteydi. İcra Kurulu yılda en az 3 defa toplanmaktaydı. Üye ülkeler kuruluşa yönelik yönlen-
dirme çalışmalarını beş liste altında gerçekleştirmekteydiler: D listesinde Türkiye’nin de yer aldığı “donör” ülkeler yer
alırken, genelde yardım alan ülkelerin bulunduğu diğer listelerden A listesinde Asya, B listesinde Afrika, C listesinde
Latin Amerika ve E listesinde de Doğu Avrupa ülkeleri yer almaktaydı.

Türkiye kuruluşundan itibaren WFP İcra Kurulu çalışmalarına gözlemci sıfatıyla katılarak konuyla ilgisini ortaya
koydu. Üç yıllık deneme süresinin sonunda WFP çalışmalarının faydalı olduğu göz önüne alınarak, 06 Aralık 1965’te
FAO Konferansı’nda ve 20 Aralık 1965’te de BM Genel Kurulunda alınan aynı andaki kararlar uyarınca, çok taraflı
gıda yardımına ihtiyaç olduğu sürece süresiz olarak faaliyet göstermesi kararlaştırıldı.

WFP, yardıma muhtaç toplumlara yardım etmek üzere ihtiyaç duyduğu kaynağı büyük ölçüde üye ülkelerin gö-
nüllü katkılarından temin etmekteydi. Türkiye WFP’nin İcra Kurulu çalışmalarına düzenli katılım sağlamakta ve donör
ülkeleri kapsayan D listesi grubu üyesi olarak, anılan grubun çalışmalarını takip etmekteydi. Türkiye’nin kuruluş bütçe-
sine yaptığı katkının yanı sıra stratejik konumu çerçevesinde, gıda maddesi alımı ve taşıma konularındaki kapasitesi
de kuruluş açısından önem arz etmekteydi.

Türkiye’de hububat üretimindeki verimliliğin büyük çoğunlukla hava şartlarına bağlı olmasından ve 1960’larda
artık Türkiye nüfusunun oldukça artmasından dolayı hububat sıkıntısı ile karşı karşıya kaldı. Yukarıda belirtildiği üze-
re bu yıllarda Türkiye ithalat yapmak durumunda kaldı. Bu dönemde nüfus her yıl %2,5 gibi bir oranda artmaktaydı.
1960’lardan itibaren son on yıllık ithalat oranı yıllık bazda 515 bin ton gibi yüksek bir orana çıktı. Ancak ithalatın yapıla-
bilmesi serbest döviz rezervine bağlıydı. Döviz rezervinin kalkınma ile ilgili yatırımların tahsisine imkân sağlayabilmek
adına buğday ithalinin çeşitli ülke ve milletlerarası topluluklardan anlaşmalar yolu ile ve hibe şeklinde temin edilmesi
yönünde bir eğilim ortaya çıktı. Türkiye’nin en büyük buğday tedarikçisi ABD ile diğer tedarikçiler Ortak Pazar ve
Pazar dışı diğer ülkelerle olan bu husustaki temaslarda ortaya çıkan aksaklık ve gecikmeler, zorunlu ihtiyaç stokunu
tehlikeye atmaktaydı. Bu sebeple ülke güvenliği açısından büyük önem taşıyan ve Ofis alımlarında olumlu etki yapan
buğday stoklarını belli bir oranda tutabilmek, böylece aşırı fiyat dalgalanmalarının önüne geçmek, tabiî afetlerin orta-
ya çıkması ile vatandaşın en önemli gıdası olan buğdayın teminini sağlamak amacıyla Ofis tarafından 1968 yılında
Millî Buğday Rezervi Projesi çalışmalarına başlandı. Bu amaçla DPT koordinatörlüğünde Ticaret, Maliye ve Dışişleri
Bakanlıklarının yetkilileri ile Ofis temsilcilerinin katıldığı bir toplantı yapıldı. Toplantıda 400 bin tonu Dünya Gıda Teş-
kilatı ve 400 bin tonu da Ofis tarafından temin edilmek suretiyle 800 bin tonluk bir Millî Buğday Rezervi Projesi taslağı
hazırlandı.

Bu arada Türkiye’yi ziyaret eden DGP Kaynaklar Müdürü ve eski TMO Genel Müdürü Feridun Üstün de taslak
üzerinde incelemeler ve gerekli düzeltmeleri yaptı. Daha sonra taslak Dışişleri Bakanlığı tarafından DGP Ankara
temsilciği kanalıyla DGP İcra Direktörlüğüne gönderildi. Bu şekilde Türkiye bir “Millî Buğday Rezervi” oluşturulması
konusunda 1968 yılında Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı’ndan yardım istemiş oldu. Ancak bir yıllık bir süre
bu teşkilattan bir cevap gelmedi. Genel Müdür Adem Karaelmas, yukarıda bahsettiğimiz seyahati sırasında Roma’da
bulunduğu sırada DGP İcra Direktörü Mr. Aguina ile bir temas gerçekleştirdi. Karaelmas 1970 yılında Lahey’de yapı-
lan 2’nci Dünya Gıda Kongresi’ne katıldı.683 Bunun yanı sıra Feridun Üstün’ün de yardımları ile proje hakkında gerekli
etüdü yapmak üzere Mayıs 1970’te Prof. Dr. Marrama başkanlığında bir heyet Türkiye’ye geldi ve yaklaşık 10 günlük

683 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 365, Toplantı Tarihi: 13.07.1970, Karar No: 4745/24.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 163

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

bir inceleme yaptı. Bu inceleme sonucunda oluşturulan heyet raporunda 400 bin tonluk Ofis katkısına gerek olmadı-
ğını ve projenin 400 bin ton olarak DGP tarafından oluşturulması hususu yer aldı.684

Bu rapor ve proje taslağı 16 Eylül 1970 tarihinde Washington’da toplanan Emtea Problemleri Alt Komitesi toplan-
tısında görüşüldü. Komitede yer alan büyük ihracatçı ülke temsilcileri Türkiye’ye bu kadar büyük bir buğday rezervi
sağlanmasının dünyanın yalnız bir coğrafi bölgesine yardım yapılmış olacağı; geri kalmış ve muhtaç durumda bulu-
nan diğer ülkelere yardımın azalacağı ve bundan dolayı da milletlerarası buğday ticaretini de etkileyeceği iddialarıyla
projenin reddini talep ettiler. DGP İcra Direktörlüğünde 13.10.1970’te yapılan toplantıda konu yeniden görüşüldü.
Bu toplantıda projenin hazırlanmasında emeği olan Prof. Dr. Marrama ile Mr. Coumo, konuyla ilgili hususlarda bilgi
verdiler. Proje bunların yanı sıra Genel Müdür Adem Karaelmas ile birlikte Washington Ticaret Müşaviri O. Akat ve
İtalyan delegesi tarafından savunuldu. Ancak delegelerin projenin piyasaya etkisi konusunda ikna olmamaları, bazıla-
rının da konuyu Hükûmetlerine danışma eğilimleri üzerine konu 02-06.11.1970 tarihleri arasında Roma’da yapılacak
Hükûmetlerarası Komite Toplantısına bırakıldı. Bu arada Genel Müdür Adem Karaelmas, kendisinin yukarıda bah-
settiğimiz uzun yurt dışı iş seyahati programında projenin olumlu sonuçlanması için ABD ve diğer ülke delegeleri ile
bir dizi temaslar gerçekleştirdi. 02-06.11.1970 tarihleri arasında gerçekleştirilen toplantıda Türkiye’nin ortaya koyduğu
projenin gaye ve yönleri, hükûmet adına Dışişleri Bakanlığı Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar Genel Müdür Yardımcı-
sı Mustafa Akşin başkanlığında TMO Genel Müdür Yardımcısı Nejat İzmirlioğlu, Satış Müdürü H. Şevki Ançar, Roma
Sefaret Müsteşarı Tanju Bleda’dan oluşan heyet tarafından açıklandı. Bu toplantıda projede bazı şekli değişiklikler
hariç diğer hususlarda son aşamaya gelindi. Proje fona verilecek buğdayın DGP programına dâhil normal kaynaklar
dışından karşılanması şartıyla onaylandı. Bu şekilde Hükûmetlerarası Komite’de projenin bazı şartlarla kabulü husu-
sunda DGP İcra Direktörü yetkili kılındı. Projede bazı değişiklikler yapıldı ve proje faaliyetler planı ve anlaşma metni
hazırlandı. 14 Nisan 1971 tarihinde yapılan törende Dışişleri Bakanlığı Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar Genel Mü-
dürü Rahmi Gümrükçüoğlu ile DGP’den İcra Direktörü Aquino arasında imzalandı.

DGP 628 Sayılı Uygulama Planı Anlaşması’nın İmzalanması
Böylece Türkiye Hükûmeti ile DGP Teşkilatı arasında imza edilecek olan anlaşmayı takiben 35 milyon dolarlık
yardımı kapsayan 628 sayılı proje ile Türkiye’de oluşturulacak 400 bin tonluk buğday stoku sayesinde;

684 TMO Dergisi, “Millî Buğday Rezervi Projesi “, Haziran 1971, Yıl 1, Sayı: 4, s.5.

164 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

- Ülkede meydana gelecek afetlerden zarar gören bölge halkına dağıtılacak buğday, hükûmetçe veya DGP teş-
kilatı tarafından temin edilinceye kadar acil durumların giderilmesi,

- Hükûmetin buğday piyasası üzerindeki kontrolünü kuvvetlenmesi yani iç piyasanın tanzim ve kontrolü, aşırı fiyat
dalgalanmalarının azaltılması,

- Buğday üretim noksanlığının ortaya çıkaracağı aşırı fiyat dalgalanmaları gibi sıkıntıların önlenmesi,

- Rezerv stokun %10’una kadar olan kısmı, DGP Teşkilatının talebi üzerine; gıda noksanlığı çeken diğer ülkelere
DGP yardımı olarak ödünç verilmesi (Ödünç verilen bu buğday DGP Teşkilatı tarafından aynen iade ve ikmal edilme-
sinin yanı sıra yurt dışına gönderilmesinde depodan vapur ambarına kadar olan yükleme masrafları ile aynı buğdayın
iadesinde vapur ambarından depoya kadar olan boşaltma masrafları da DGP Teşkilatı tarafından ödenecektir.)

gibi faydalar temin edilecekti.685

Bu arada henüz DGP Teşkilatı ile bir anlaşma imzalanmadan 628 Sayılı Proje kapsamında Finlandiya’dan Antje
Bchülte ve Bruni gemileri ile 10.900 ton buğday Türkiye’ye sevk edildi. Bu gemiler Ocak 1971’de Türkiye’de İstanbul
ve İzmir limanlarına yüklerini boşalttılar.686

18.03.1971 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu Kararı ile “Bir Millî Buğday Rezervinin Teşki-
line Yardım Konusunda Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti ile Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı Arasında Üzerinde
Anlaşmaya Varılan 628 sayılı Uygulama Planı”nın, imzalandığı 14.04.1971 tarihinden itibaren yürürlüğe girmek üzere
onaylanması Bakanlar Kurulu’nca 02.05.1971 tarihinde kararlaştırıldı. Bu kapsamda olmak üzere;

1- Tahıl fiyatlarını, özellikle de buğday fiyatlarını makul seviyelerde tutmak, bu konuda üretici ve tüketiciyi koru-
mak üzere Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) görevlendirilmiştir. TMO bu görevini buğday stoklamak, alım ve satımını
yapmak, satış fiyatını belirlemek, ithalat ve ihracat yapmak ile gerçekleştirecektir.

2- İstikrar için TMO her yıl 1,2 milyon ton buğday stoku kullanmaktadır. Olumsuz bir ekonomik ve sosyal durumla
karşılaşmamak için Hükûmetin asgari emniyet şartlarını sağlamak üzere bir millî buğday rezervi teşkili kararlaştırıl-
mıştır.

3- Bu rezerv devamlı olarak TMO tarafından muhafaza ve kontrol edilecek, üretimin yetersiz olduğu yıllarda mey-
dana gelecek fiyat dalgalanmalarının önüne geçmek için kullanılacaktır.

4- Dünya Gıda Programı (DGP) bu rezervin teşkiline yardım edecek, söz konusu rezerv Türkiye Cumhuriyeti’nin
ihtiyacı için kullanılacağı gibi DGP’nin talebi üzerine diğer ülkelerde ortaya çıkabilecek acil ihtiyaçlar için de kullanıla-
caktır.

5- Aylık piyasa ihtiyacının yaklaşık 350 bin ton olduğu esas alınarak rezervin asgari stok seviyesinin 400 bin ton
olacağı tespit edilmiştir.

6- Döviz rezervlerinin darlığı ve yurt içinden buğday teminindeki güçlükler nedeniyle söz konusu 400 bin ton buğ-
day DGP tarafından bağış olarak sağlanacaktır.

7- Projenin süresi ilk buğday tesliminden itibaren 5 yıl olacaktır.

Buna göre DGP’nin görevleri;

1- Gıda yardımının sağlanması
(a) DGP, TMO’nun belirleyeceği bir limana 400 bin tona kadar buğday temin edecektir. TMO, bu miktar içerisinde
olmak üzere 15 bin tona kadar olan kısmını buğday unu olarak almaya gayret gösterecektir. TMO, DGP tarafından
verilen unu, buna tekabül eden buğday karşılığını yerine koymak kaydıyla istediği gibi kullanabilecektir.

(b) İlk sevkiyat, Hükûmetin bu konudaki hazırlıkların tamamlandığını bildirmesi üzerine hemen yapılacaktır.
(c) DGP söz konusu sevkiyat için sigorta ve gözetmen masraflarını ödeyecek, ayrıca yolda hasar meydana gel-
mesi durumunda da yerine yenisini koyacaktır.

685 TMO Dergisi, “Millî Buğday Rezervi Projesi “, Haziran 1971, Yıl 1, Sayı: 4, s.5-6.
686 TMO, 1974 Yılı ve 33. Hesap Devresine..., s.28-29.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 165

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

(ç) DGP bu konudaki bütün gelişmelerden hükûmete bilgi verecektir.
2- Gözetim ve danışma hizmetleri
(a) DGP, buğdayın manipülasyonu, depolanması ve yurt içinde nakliyesi için gerektiğinde hükûmete danışmanlık
hizmetinde bulunacaktır.

(b) DGP, taşra teşkilatında memur görevlendirecek, bu memur gerekirse TMO’ya yardım edecek, istişarede bu-
lunabilecektir.

3- Projenin değerlendirilmesi
(a) DGP, hükûmet ile işbirliği içerisinde bu proje ile ilgili olarak yurt içi üretim, buğday piyasası, buğday ve benzeri
ürünlerin dış ticareti üzerindeki etkileri ile söz konusu yardımın ülkenin iktisadi ve sosyal kalkınması üzerindeki etkisi
hakkında inceleme yapacaktır.

(b) Hazırlanacak olan proje değerlendirme raporu önce Hükûmete bilahare de Birleşmiş Milletler DGP Hükûmet-
lerarası Komitesine sunulacaktır.

olarak sıralanmaktadır.

Hükûmetin görevleri;

1- Uygulama sorumluluğu
(a) Hükûmet bu projenin sorumlusu olacak ve personel, bina, teçhizat ve yurt içi nakliye için ihtiyaçları karşılayıp
masrafları yapacaktır.

(b) Hükûmet, projeyi hükûmet adına uygulamak üzere Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bağlı Toprak Mahsulleri Ofi-
si’ni tayin edecek, Hükûmet ile DGP arasındaki iletişimi Dışişleri Bakanlığı sağlayacak, uygulamanın her safhasında
gerçekleşecek olan iletişim ise DGP ve TMO arasında olacaktır.

(c) Hükûmetin sorumluluğu aşağıdaki hususların temininde olacaktır;
(I) TMO projeyi kendi personeli ile uygulayacaktır. Bu amaçla görevlendirilecek olan depolama ve manipülasyon
teknisyenleri, depo memurları, muhasebeci, güvenlik görevlisi ve sair personelin masrafı 3.410.910 ABD Dolarına
eşdeğerdir.

(II) Buğdayın Türk limanlarında tahliyesi ve gümrükten geçirilmesi 1,2 milyon ABD Dolarına eşdeğerdir. DGP söz
konusu buğdayı dökme, unu ise çuvallı şekilde gemi ile getirecek ve ürünler varış limanında bekletilmeden hemen
boşaltılacaktır. Varış limanında teslim edilmesinden sonra ürünler için yapılacak bütün masraflar hükûmet tarafından
karşılanacaktır.

(III) 400 bin ton buğday veya buğday unu yardımı için DGP tarafından sağlanan yardım yetmez ise navlun ve
liman masrafları için yapılacak 1 milyon ABD dolarına kadar masraf hükûmet tarafından karşılanacaktır.

(IV) DGP buğday veya unun varış limanından depolara taşınması için 2,4 milyon ABD Doları sarf edecektir.
(V) Depo denetimi, hijyeni, ilaçlanması, dumanlanması veya yenilenmesi için 572.728 ABD Doları sarf edilecektir.
(VI) DGP taşra memuru için büro, büro malzemesi, sekreter, ulaşım ve yurt içi haberleşme giderleri için 5000 ABD
Doları sarf edilecektir.

(VII) DGP’nin verdiği buğdayların sigorta dâhil diğer gereç ve ihtiyaçları için 1.323.634 ABD doları sarf edilecektir.
2- Emteanın kullanımı
(a) Bir Millî Rezerv teşkili amacıyla DGP’nin sağladığı buğdayı hükûmet aşağıdaki şekillerde kullanacaktır;
(I) Felakete uğrayan bölgelerdeki acil durumlar ile diğer büyük kıtlıkları karşılamak için,
(II) Hükûmetin hububat piyasası üzerindeki kontrolünü artırmak için,
(III) Ürün kıtlığı nedeniyle yurt içinde meydana gelecek aşırı fiyat dalgalanmalarını düzenlemek için,
(b) Söz konusu ürün, gıda kıtlığı çeken diğer ülkelere yardım amacıyla da kullanılabilir. Böyle durumlarda DGP’nin
verdiği ürünlerin %10’una kadar olan bir miktar limandaki stoklarda çekilebilir. DGP çekilen bu miktarın yerine en kısa

166 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

sürede yeni buğday koyacaktır. Böyle durumlarda DGP ürünün gemiye yüklenmesine kadar olan bütün masrafları
karşılayacaktır. DGP ayrıca bu ürünün yerine konacak olan buğdayların masraflarından da sorumlu olacaktır. Dövizle
yapılan ödemelerin haricindeki bütün ödemeler millî para ile yapılacaktır.

(c) Bu buğdayın yetkisiz satış ve kullanımını önlemek için hükûmet tedbir alacaktır.

(ç) Hükûmet bu buğdayı üzerinde mutabık kalındığı şekilde kullanmaz ise DGP bu buğdayın menşeine iadesini
hükûmetten isteyebilecektir.

3- Uluslararası ticaretin yerini almaması için himaye tedbirleri

(a) FAO’nun “üretim ve uluslararası ticaretin normal şekline zararlı müdahale” hükümlerine riayet amacıyla
DGP’nin verdiği buğdayın olmaması hâlinde gerçekleşecek ticari ilişkiler için hükûmet aşağıda belirtilen tedbirleri
alacaktır:

(I) İkmal: Stoklar belirli bir süre için muhafaza edilecek, aşırı fiyat dalgalanmalarını önlemek veya acil ihtiyaç için
kullanmak zorunda kalınırsa en kısa sürede hükûmet tarafından ithalat da dâhil yollarla temin edilerek yerine konula-
caktır. Yerine koyma işlemi eylül ayından sonraya bırakılmayacaktır.

(II) İhraç kısıtlamaları: DGP’nin bu şekilde buğday verdiği bir dönemde hükûmet buğday ve buğday ununun ticari
anlamda ihracına izin vermeyecektir. Eğer rezerv için söz konusu buğdayın tamamı 30 Haziran 1972’ye kadar teslim
edilirse bu kısıtlama o tarihte son bulacaktır. Eğer teslimat o tarihe kadar tamamlanmamış olursa; 35 bin tondan az
olmayan miktarlarda buğday teslimi planlandığı müddetçe Türkiye’nin buğday ihracatı geriye bırakılacaktır. DGP’nin
acil ihtiyaçlar için talep edeceği miktarlar haricinde bu stoklardan kesinlikle hiçbir miktar ihraç edilmeyecektir.

(III) Rezervin artırılması: Ekmeklik buğday üretimi yeterince artar ve ülkede ihtiyaç fazlası olursa Hükûmet her yıl
DGP’nin verdiği miktarın %10’una kadar bir miktarı rezerve ilave etmeyi taahhüt eder.

(IV) Danışma: Rezervin işleyişinden ülkenin ihracat durumunun üçüncü bir ülke için sıkıntı yaratması durumunda
bu ülkenin talebi üzerine Hükûmet FAO’nun bu konulardaki kurulları kapsamında danışma için fırsat vermeyi taahhüt
eder.

(V) Rezervin hesabı ve raporları: TMO rezervdeki her hareketin hesabını ayrı tutacak ve dönemsel olarak DGP’ye
bilgi verecektir.

4- Başlamak için hazırlık;

(a) Proje kapsamında yardımın başlaması için TMO bu kapsamda bahsedilen iş ve işlemler için yaptığı masrafları
DGP’ye yazılı olarak bildirecektir

(b) Hükûmet, yukarıda tarif edilen tedbirleri süratle alacaktır. İşbu uygulama planının yürürlüğe girdiği tarihten
itibaren 1 ay içerisinde Hükûmet DGP’ye, mücbir sebepler dışında, bir hazırlık bildiriminde bulunmaz ise DGP projeyi
ertelemek, miktarını azaltmak ve iptal etmek hakkını haiz olacaktır.

5- Kanunlar ve tüzükler

Hükûmet, DGP’nin talebi üzerine rezervin %10’una kadar olan bölümünü (buğday veya buğday unu) acil ihtiyacı
olan başka ülkelere ihracı da dâhil Millî Buğday Rezervi’nin teşkili ve işleyişine dair mevzuatın, nizamname, emir ve
kararnamelerin çıkarılmasını sağlayacaktır.

6- Projenin gözlenmesi için kolaylıklar

Projenin her safhasında gözlenmesi için Hükûmet DGP’ye, memurlarına ve danışmanlarına kolaylık sağlayacak-
tır.

7- Proje hakkında bilgi

(a) Hükûmet bu projenin icrası ve uygulama planı altındaki sorumlulukların ifası ile ilgili olarak istenen belgeleri,
hesapları, kayıtları, beyanları ve sair malumatı DGP’ye sağlayacaktır.

(b) Bu raporların verilmesine DGP ilk 100 bin tonu verdikten sonra başlanacaktır. Rapor verme, bu miktarın
tesliminden itibaren 7 sene sürecektir. Rezervin ne şekilde kullanıldığına ilişkin bilgiler de dâhil bütün bilgiler eksiksiz

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 167

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

olarak bildirilecektir. Bu raporlar Uygulama Planı’nda tarif edildiği şekilde hazırlanacak ve her ay 10 nüsha olarak
Türkiye’de görevli Birleşmiş Milletler Daimi Temsilcisi vasıtasıyla verilecektir.

(c) Hesaplar: Hükûmet rezerv buğdayları diğer buğdaylardan ayrı tutacak ve hesabını da ayrı verecektir. Hükû-
met, ilk parti buğdayı aldığı aydan itibaren 12 ayın bitiminde veya her mali yılın sonunda hükûmet deneticisinin denet-
leyip tasdik ettiği raporları DGP’ye verecektir. Bu hesaplar, rezervin her giriş, çıkış ve hareketini ihtiva edecektir. Bu
raporlar DGP’ye 4 nüsha olarak gönderilecektir.

8- Proje amacının devam etmesi

Hükûmet DGP programının tamamlanmasından sonra da projenin temel amacını takip etmeye devam edecektir.
Bunun için Hükûmet Millî Buğday Rezervi’ndeki stokları, DGP’nin verdiği miktardan daha az bir seviyede olmamak
kaydıyla ilanihaye devam ettirmeyi kabul eder, şeklinde sıralanmaktadır.

Özetle; döviz rezervlerinin darlığı ve içeriden buğday temininin sınırlı oluşu yüzünden ihtiyaç duyulan 400 bin
tonluk rezervin iç kaynaklardan teşkili mümkün olmamıştı. Yukarıda da değinildiği üzere 1960’lı yıllar bu anlamda zor
geçmiş ve Ofis sık aralıklarla buğday ithalatı yapmak durumunda kalmıştı. Bu nedenle bu stokların DGP’den sağlan-
ması amacıyla 14 Nisan 1971 tarihinde imzalanan ve 02 Mayıs 1971 tarih ve 7/3374 sayılı kararname ile onaylanmış
bulunan “Bir Millî Buğday Rezervi Teşkili”ne dair 628 sayılı proje uygulama planı, 6 Aralık 1972 tarih ve 7/5422 sayılı
Kararname ile verilen yetkiye dayanılarak mektup teatisi suretiyle yapılan değişiklikleri kapsayan düzenlemeyle onay-
landı. Daha sonra Dışişleri Bakanlığının 05.01.1973 tarih ve ESGM (HSBD) 733.114/73/1 - İS sayılı yazısı üzerine,
31.05.1963 tarih ve 244 sayılı Milletlerarası Antlaşmaların Yapılması, Yürürlüğü ve Yayınlanması ile Bazı Antlaş-
maların Yapılması İçin Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi Hakkında Kanun’un 3. ve 5. maddelerine göre, Bakanlar
Kurulu’nca 31.01.1973 tarihinde karar altına alındı.687

02 Haziran 1971 tarihli ve 13583 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 02.05.1971 tarih ve 7/2374 sayılı kararna-
me ile kararlaştırılan bu esaslara göre, hükûmetimiz ile DGP arasında düzenlenen projeler üzerinde gerekli çalışmalar
sürdürüldü.688 Yıl içinde 628 sayılı projeden iade edilmek üzere, Orman Bakanlığının uyguladığı 2255 ve 2285 sayılı
projelere ödünç olarak verilen toplam 640 ton buğday Dünya Gıda Teşkilatı tarafından gönderilen arpa ve buğdayla
takas edilerek iade edildi. Toplamı 400 bin ton olan Millî Buğday Rezervi’nden 1971 yılı sonuna kadar ancak 100 bin
tonluk buğday gelmişti.

Türkiye’de iki yıl üst üste bereketli ürün alınmış olması sebebiyle Türk tarafının 628 sayılı Millî Buğday Rezervi
içinde kalıp kalmayacağı hususu Roma’da yapılan WFP, IGC toplantısına katılan Genel Müdür Adem Karaelmas tara-
fından dile getirildi. Bu toplantıda 14 Nisan 1971’de yürürlüğe giren anlaşmaya göre Türkiye’de tesisine çalışılan 400
bin tonluk projenin bundan sonraki yıllarda üretimin düşük olabileceği ihtimaline karşılık devam ettirilmesi kararına
varıldı.689

1972 yılında Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı Teşkilatı ile olan münasebetler çerçevesinde Ofis’inde
kanuni fonksiyonu açısından hayati ehemmiyeti bulunan Millî Buğday Rezervi projesinden geriye kalan 300 bin ton
buğdayın 1973 yılında ülkeye sevki ve ihracatın tehlikeye düşmemesi için Ofis yetkilileri ile Dünya Gıda Programı
temsilcileri arasında yapılan yoğun çalışmalar sonucunda anlaşma sağlandı.690

Bu konuda ilk toplantı 18 Temmuz 1972’de Ticaret Bakanlığı ile TMO yetkilerinin katılımıyla TMO’da gerçekleşti.
Yapılan bu toplantıda adı geçen rezerve Türkiye’nin yeniden 50 bin ton buğday katkısı yapması 628 sayılı projenin
3’üncü maddesi gereğince talep edildi. İkinci toplantı 23-27 Ekim 1972 tarihinde Roma’da yapıldı. DGP Hükûmetle-
rarası Komite toplantısına, Türkiye’yi temsilen Dışişleri Bakanlığı’ndan yetkililer ile Ofis’ten Genel Müdür Adem Kara-
elmas katıldı. Toplantı sonucunda Türkiye’nin ihracatının kısıtlanmaması ve mevcut rezervden bakiye kalan 300 bin
ton buğdayın Haziran 1973’ten itibaren sevk edilmesi hususunda anlaşmaya varıldı. Türkiye daha önceki toplantıda
rezerve 50 bin ton daha katkıda bulunması hususundaki talebe de olumlu cevap verdi. Bu rezervden elde kalan 92
bin tona ilaveten Türkiye’nin yeni katkısı ile birlikte bu rakam 142 bin tona çıktı. 628 Sayılı Millî Buğday Rezervi projesi
ile ilgili olarak DGP teşkilatı ile yapılan anlaşma ekindeki faaliyetler planına göre, DGP Teşkilatı, bu rezerve alınan

687 Resmî Gazete, 13583 sayı ve 02 Haziran 1971 tarih; 02.05.1971 tarih ve 7/2374 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı.
688 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 97, Toplantı Tarihi: 20.04.1978, Karar No: 206/7.
689 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 514, Toplantı Tarihi: 06.11.1972, Karar No:6571/10.
690 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine..., s.28.

168 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

buğdayın muhafazası ile ilgili olan bilumum masrafları Türk lirası ve dış ülkelere projeden sevk edilen buğdayların
masraflarını da dolar bazında Ofis’e ödemekteydi.691

Bu çerçevede DGP tarafından parası ve masrafları verilerek alıkonulan buğday rezervi BM tarafından dünyada
ihtiyaç olan ülkelere yardım olarak gönderilmekteydi. Türkiye’deki bazı kurumlar da projeler kapsamına dâhil edilmişti.
Aşağıda bu kurumlardan bazıları verilmektedir.

Proje No Proje Sahibi Kurum Satış Talimatı Fiilen Teslim Edilen
Verilen Miktar Miktar (kg)

(kg)

132 Topraksu Genel Müdürlüğü 2.000.000 1.897.119
142 Türkiye Kömür işletmeleri Kurumu G.M. 4.400.000 4.103.310
338 İmâr ve İskân Bakanlığı 1.989.000 1.483.328
346 Orman-Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü 16.586.000 18.451.620
390 İlköğretim Genel Müdürlüğü 4.921.126
901 Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü -
- 11.133

Tablo 41 : 1972 Yılı Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı Çerçevesinde Buğday Verilecek
Kurum ve Kuruluşlar692

Proje No Proje Sahibi Kurum Cinsi ve Nev’i Teslim Edilen
Miktar
251 Sıtma Erodakisyonu Genel Müdürlüğü Kuru bezelye (Kg)
333 Veteriner İşleri Genel Müdürlüğü Mısır 23.940
390 İlköğretim Genel Müdürlüğü Bulgur 5.214.325
639.369

Tablo 42 : 1972 Yılı Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı Çerçevesinde Buğday, Kuru Bezelye,
Mısır ve Bulgur Verilecek Kurum ve Kuruluşlar.693

1973 yılında DGP programında (628 sayılı Millî Buğday Rezervi Projesi) yer alan 300 bin ton buğdayın ülkeye
sevki için teşebbüse geçilmişti. Bu sevkiyat ile ilgili olarak Hükûmet ve Ofis yetkilileri ile birlikte Türkiye’yi ziyaret eden
BM/DGP’nin Avrupa ve Doğu Afrika Kısım Şefi Mr. Coumo’ya Dışişleri Bakanlığı tarafından 24 Ağustos 1973 tarihinde
verilen muhtırada, memleket için kullanılan projelere ödünç olarak verilen 27.473 ton buğdayın iadesi ve 1973 yılı so-
nuna kadar 628 no’lu projeden sevki öngörülen buğdaydan 50 bin tonunun bir an önce Türk limanlarına gönderilmesi
talep edildi. DGP çerçevesinde 03-09 Ekim 1973 tarihinde Birleşmiş Milletler Dünya Gıda Programı Hükûmetlerarası
Komite Toplantısı’nda konu yeniden ele alındı. Ancak somut bir netice alınamadan toplantı sona erdi.694 Türkiye’de
1973 yılında hububat üretimi oldukça yetersiz gerçekleştiğinden DGP nezdinde yukarıda bahsedilen girişimler yapıldı,
ancak talep edilen buğday alınamadı.695

1973 yılı içerisinde FAO’nun tasvibi ile bu miktardan 404 ton Mesken Genel Müdürlüğüne, 13,1 bin ton Orman
Genel Müdürlüğüne ve 3 bin tonu da Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumuna verildi. Kalan stok miktarı ise 75.5 bin ton
idi.696 Ayrıca Sıtma Genel Müdürlüğüne 725 bin ton un ve Topraksu Genel Müdürlüğüne ise 40,4 bin ton kuru fasulye

691 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine..., s.29. Karaelmas Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) Genel Direktörlüğünün Emtea Meseleleri
Tomisetis Hükûmetlerarası Tahıl Grubu’nun Roma’da 24-26 Ekim 1972 tarihleri arasındaki 15. Oturumuna da katıldı. Adem Karaelmas Sicil
Dosyası. Karaelmas Hüsrev Kamuran Baydur’un Genel Müdürlükten alınması ile birlikte bu göreve atandı. BCA, 030 18 01 02, 214 3 3.

692 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine..., s.29-30.
693 TMO, 1972 Yılı ve 35. Hesap Devresine..., s.29-30.
694 TMO, 1974 Yılı ve 36. Hesap Devresine..., s.31.
695 Toprak Mahsulleri Ofisi, İdare Meclisi Kararları, Toplantı No: 623, Toplantı Tarihi: 17.06. 1974, Karar No: 7880/45.
696 TMO, 1974 Yılı ve 36. Hesap Devresine..., s.32.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 169

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

teslim edildi.697 Türkiye projeye daha önce yaptığı 50 bin tonluk katkıyı 1973’te 50 bin ton daha artırmayı kararlaştır-
dı. Projeden 102 bin tonluk kısım 1973 yılında limanlara teslim edildi.698 Bu stokun saklama ve koruma maliyeti olan
21.055.737,55 lira Dünya Gıda Programı’ndan alınmak üzere Dışişleri Bakanlığı Uluslararası Ekonomik Kuruluşlar
Dairesi’ne bildirildi.699

1973 yılına kadar DGP, Türkiye’de toplam 5.370.000 TL tutarında 7 sanayi projesine ve madenlere yardım etti.
Bunlar arasında millî kömür üretiminin yarısından fazlasını temin eden Zonguldak Kömür Havzası ve Karabük Demir
Çelik Fabrikası bulunmaktadır. Ayrıca kapsamda 8 fabrikayı büyütmek, modernize veya inşa etmek için Çimento Sa-
nayi, İzmit Kâğıt Fabrikası ve iki bölgede linyit madenlerinin geliştirilmesi ve bütün ülkeye dağıtılmış olan 25 kampta,
MTA’nın arama ve araştırmaları da bulunmaktadır. Bütün bu projeler genişleme ve modernizasyona yöneliktir. Prog-
ram tarafından sağlanan gıda maddeleri, doğrudan doğruya beslenmeyi sağlamak ve aynı zamanda hayat ve çalışma
şartlarının geliştirilmesinin finansmanına yardım etmek suretiyle işçilerin verimini artırmaya tahsis edildi. Bu çerçe-
vede DGP Şili, Yunanistan, İran, Nepal ve Türkiye’deki depremler, Bali’de volkanik patlamalar gibi afet ve felaketler,
Brezilya, Şili, Honduras, Irak, Fas, Pakistan, Sarawak ve Suriye’deki su baskınları, Seylan, Küba, Filipinler, Tayland
ve Tobago’da kasırga, tayfun ve siklonlar, Botswana’da ülkeyi kuraklıktan korumak için 5,5 milyon dolar yardımda
bulunuldu.700

Türkiye’de tesisi düşünülen 400 bin tonluk Millî Buğday Rezervi ile ilgili olarak Dünya Gıda Yardım Teşkilatı’ndan
gönderilen ve 1974 yılı sonu itibarıyla stoklarda muhafaza edilmekte olan buğday miktarı sadece 92.003 tondan ibaret
kaldı. Ofis ise bu stoka sonradan 100 ton daha ilave etti. Projeden dağıtılan 27.473 ton buğday ise TMO’nun talebi
üzerine 1974 yılı içerisinde Türk limanlarına gönderildi ve Ofis tarafından teslim alındı.701

1974 yılında da devam eden DGP çalışmaları kapsamında 27-31 Mayıs 1974’te Roma’da yapılan Dünya Gıda
Güvenliği ile ilgili toplantıya Türkiye’nin Roma Ticaret Müşaviri katıldı. Ayrıca BM/FAO teşkilatının Roma’da tertipledi-
ği Hükûmetlerarası Hububat Grubu’nun 22-26 Nisan 1974 tarihli toplantısına, yine 12-18 Eylül 1974 Hükûmetlerarası
19. dönem toplantısına, keza 19-21 Eylül 1974’de yine Roma’da yapılan emtea sorunları komite toplantılarına hükû-
meti temsilen Roma Ticaret Müşaviri katıldı.702 DGP çerçevesinde 1974 yılı içerisinde rezerv için gönderilen 297 bin
ton buğdayın sevk edilmesi için yurt dışında yapılan toplantılara gerek yurt dışındaki Ticaret Müşavirleri, gerekse Ofis
yetkilileri katıldılar.703

BM/DGP yardımıyla Türkiye’de başlatılan ve 628 no’lu proje haricinde kalan diğer projelerin uygulanmasına de-
vam edildi ve projeden 1974 yılında Topraksu Genel Müdürlüğü, Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Mesken Genel
Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü gibi kurumlara buğday tahsis ve teslim edildi.

1975 yılında DGP çalışmaları devam ettirildi. 628 no’lu Millî Buğday Rezerv Projesi’nin süresi 06.01.1976 tari-
hinde sona ereceğinden, bu projenin Türkiye’ye getirdiği faydalar göz önüne alınarak, anlaşma süresinin 5 yıl daha
uzatılması için çalışmalar sürdürüldü.

Millî Buğday Rezerv stokundan 1975 yılına 203 bin ton buğday devretti. 1975’ten 1976’ya devreden miktar da
hemen hemen aynı kaldı. Arada sadece 810 bin kilo buğday BM/DGP’ce ödünç olarak Diyarbakır ve çevresinde mey-
dana gelen depremde halkın ihtiyacı için İmar ve İskân Bakanlığı emrine verildi. Bu proje stokundaki 100 bin ton buğ-
day ise Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti’nin katkısıydı. Projede yer alan ancak teslim edilmeyen 297 bin ton buğdayın
ülkeye getirilmesi için çaba sarf edilmekteydi. Yine 1975 yılında projeler dâhilinde Orman Genel Müdürlüğü, Mesken
Genel Müdürlüğü, Topraksu Genel Müdürlüğü, Afet İşleri Genel Müdürlüğü ve yukarıda belirtildiği üzere Diyarbakır
depremi için İmar ve İskân Bakanlığına tahsis edildi.704

Bu arada uygulama planında yapılan bir tadilatla DGP’nin bölgesel ve acil ihtiyaçlarını karşılamak üzere rezerv-
deki DGP ve Hükûmet katkılarından yüzde 15’ine kadar ödünç alabileceği hususunda anlaşmaya varıldı. 1976 başla-
rında 5 bin tonluk buğdayı DGP’ce rezerve edildi ve böylece 1971 yılından beri yapılan toplam DGP sevkiyatı (12 bin

697 TMO, 1974 Yılı ve 36. Hesap Devresine..., s.31.
698 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 530, Toplantı Tarihi: 15.02.1973, Karar No: 6759/6.
699 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 620, Toplantı Tarihi: 03.06.1974, Karar No: 7774/16.
700 “Dünya Gıda Programı”, (Tercüme eden Muzaffer Atıkhan), TMO Dergisi, Yıl 3, Sayı 9, Nisan 1973, ss.20-22.
701 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.36; TMO, 1974 Yılı ve 36. Hesap Devresine..., s.31.
702 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.36.
703 TMO, 1974 Yılı ve 37. Hesap Devresine..., s.36.
704 TMO, 1975 Yılı ve 38. Hesap Devresine..., s.39.

170 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

ton buğday ununun buğday karşılığı dâhil) 108 bin tona ulaştı. Bu da projede öngörülen 400 bin tonluk toplam DGP
taahhüdünün yaklaşık olarak ancak %27’sini teşkil etmekteydi. Bu arada Türkiye Ofis eliyle DGP’na 100 bin tonluk
katkısına ilaveten 1976 yılında 50 bin tonluk bir ilavede bulundu.

Ofis, DGP tarafından Türkiye’ye muhtelif daire ve teşekkül projeleri için gönderilen buğdayları 1976 yılı içerisinde
aşağıdaki tabloda verilen çeşitli kurumlara tahsis etti:

Kurum Satış Talimatı Fiilen Teslim
Verilen Miktar (kg) Edilen Miktar (kg)

Topraksu Genel Müdürlüğü 1.500.000 1.723.465
Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü 3.200.000 3.200.000
Mesken Genel Müdürlüğü 2.441.836 2.164.823
İlköğretim Genel Müdürlüğü
- 275.353

Tablo 43 : 1976 Yılı İçinde 628 Sayılı Projede Yer Alan DGP Stokunun Türkiye’deki Kurumlara Dağıtımı

Van ve Ağrı bölgesinde depremden zarar görenlere dağıtılmak üzere Bangkok’tan gelen 2016 ton pirincin tamamı
afetzedelere teslim edildi. DGP tarafından Türkiye’ye çeşitli cinste yardımın yapılmasını kolaylaştırmak amacıyla Tür-
kiye’nin programa 50 bin buğday daha katkıda bulunması hususunda görüş birliğine varıldı. Dünya Gıda Teşkilatı ta-
rafından 1979 yılı içinde 2. partide 17.657 ton arpa gönderildi ve 16.953 ton buğdayla takas edilerek 628 sayılı rezerv
proje stokuna alındı. Ayrıca Ofis tarafından projeye 50 bin tonluk yeni bir katkıda bulunuldu. Aralık 1979 sonu itibarıyla
628 sayılı proje stoku 318.547 tona kiloya ulaştı.705 1978 yılı sonunda Millî Buğday Rezervi stoku 254 bin ton oldu.706

Dünya Gıda Programı 02 Haziran 1971 tarih ve 13853 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 02.05.1971 tarih ve
7/2374 sayılı Kararname ile Hükûmet ile FAO/DGP arasındaki çalışmalar 1978 yılı sonuna kadar bu şekilde devam
etti.707 1976 yılında DGP yetkilileri ile yapılan görüşmeler sonucunda proje 5 yıl daha Ocak 1981’e kadar uzatıldı.708

1983 yılında Hükûmet ile DGP arasında çalışmalar sürdürüldü. Yıl içinde 628 sayılı projeden Orman Genel
Müdürlüğünün uyguladığı 2555 sayılı projeye 4.821 ton buğday tahsisi yapıldı. Aralık 1983 itibarıyla 628 sayılı proje
stoku 314.396 ton olup yardım projeleri çalışmaları devam ettirildi.709

1990 yılına kadar sürdürülen 628 sayılı proje, 1990 yılında sonlandırıldı ve yerine; 2941 Sayılı “Seferberlik Ve
Savaş Hali Kanununa Göre Bulundurulması Gereken Olağanüstü Hal Stokları Projesi” başlatıldı. Bu projenin amacı;

Devletin tüm güç ve kaynaklarını barış hareketinden Seferberlik ve Savaş hâline süratle ve etkin bir şekilde
geçirmek suretiyle barıştan itibaren Seferberlik ve Savaş hükümlerinin uygulanma esaslarını belirleyen 2941 Sayılı
“Seferberlik ve Savaş Hali Kanunu”nun 19. maddesi gereğince hazırlanan Seferberlik ve Savaş Hali Tüzüğü Bakanlar
Kurulunun 24.05.1990 tarih ve 90/500 sayılı kararı ile yürürlüğe konuldu.

Söz konusu tüzüğe göre hazırlanan savaş hâli direktifi de 31.01.1991 gün ve 91/1434 Sayılı Bakanlar Kurulu Ka-
rarı ile yürürlüğe konularak bu direktifin yürütülmesi ile ilgili olarak yapılacak işlemler 13.02.1991 tarihli Başbakanlık
talimatı ile ilgili kuruluşlara duyuruldu.

Seferberlik ve Savaş Hali Hazırlıkları Direktifi’nin 6/ğ maddesi gereğince Tarım Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı’n-
ca hazırlanan Genel Planı’n 8/d-l maddesi ile de TMO Genel Müdürlüğü, Silahlı Kuvvetlerin, kurum ve kuruluşlar ile
sivil halkın bir kısım gıda maddesi ihtiyaçlarının tespiti, tedariki, depolanması, dağıtımı ile ilgili hizmetleri plan esasları-
na göre yürütmek takip ve kontrol etmekle görevlendirildi. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nca hazırlanan Genel
Plan uyarınca, TMO Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Detay Plan’ın “Vazife” başlıklı bölümünde,

(a) TMO merkez ve taşra teşkilatı olarak, Topyekûn Savunma Sivil Hizmetleri Genel Planı doğrultusunda ilgili
planlamaları yapacaktır.

705 TMO, 1979 yılı ve 42. Hesap Dönemine…, s.42.
706 TMO, 1978 yılı ve 41. Hesap Dönemine…, s.43-44.
707 “Millî Buğday Rezervi Projesi “, TMO Dergisi, Haziran 1971, Yıl 1, Sayı: 4, s.5-6.
708 TMO, 1976 Yılı ve 39. Hesap Devresine…, s.33.
709 TMO, 1983 Yılı ve 46. Hesap Dönemine…, s.61.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 171

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

(b) TMO, seferberlik ve savaş hâlinde kullanılmak üzere; öncelikle Silahlı Kuvvetler ve sivil tüketici halkın ihtiyaç-
larının temini ve stoklanması için gerekli çalışmaları yapacaktır.

(c) Stoklar, öncelikle Silahlı Kuvvetlerin toplam ihtiyacını karşılayacak şekilde hemen yapılacaktır. Sivil tüketici
halka ait miktar ise; ilk etapta mevcut stoklar ölçüsünde öncelikle temel ihtiyaç maddesi olan unluk buğday miktarları
temin edilecek olup, imkânlar dâhilinde bulgurluk buğday stoklara dâhil edilecektir.

(d) TMO, tahmin edilemeyen sebeplerden ötürü sivil tüketici halka ait toplam stok miktarını tamamlayamaması
ihtimali de göz önüne alınarak, en kötü şartta seferberlik ve savaş hâlinde stok miktarının tamamını mümkün olan
şekilde temin edecektir.

(e) TMO Genel Müdürlüğü, öncelikle Silahlı Kuvvetler ve sivil tüketici halka ait ihtiyaçları kararnameler çerçeve-
sinde iç alım veya dış alım yolu ile temin edecektir.” hükümlerinin yer aldığı, ayrıca, TMO Ana Statüsü’nün 4. madde-
sinde;

“Yurtta hububat fiyatlarının üreticiler yönünden normalin altına düşmesini ye tüketici halk aleyhine anormal de-
recede yükselmesini önlemek, bu ürünlerin piyasasını düzenleyici tedbirler almak ve gerektiğinde Bakanlar Kurulu
Kararı ile hububat dışında bakliyat ve yağlı tohumlarla ilgili verilecek görevi yürütmek...”

4/1 maddesinde, “Bu maddede belirtilen ürünlerin, her yıl cins, nev’i ve mahallerine göre tespit olunacak fiyatlarla
alım ve satışını yapmak ve gerekli stok tesisi ve muhafaza etmek suretiyle, bu ürünler piyasasında istikrar sağlamak”
şeklindeki faaliyetleri yerine getirmekle görevlendirildi.

Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Hububat Destekleme Alımı ve Satımı Hakkındaki Kararlar’da da;
“Hükûmetçe, TMO’ya verilen olağanüstü hâl savaş stokuna ait mal bedeli ile bu stokların muhafaza ve finansman gi-
derleri müteakip bütçe yılında Hazinece karşılanır” hükmü yer almıştır. Bu hüküm gereğince stok tutulmaktadır. Stok
miktarı duruma göre belirlenmekte ve TMO’ya bildirilmektedir.

172 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Serbest Piyasa Ekonomisi Dönemi (1984-2018)

1984 yılı gerek ülkede gelişen ekonomik ve siyasi olaylar gerekse bünyesinde meydana gelen önemli gelişmeler
Ofis açısından yeni bir dönemi ifade etmektedir. 1983 yılında iktidara gelen yeni hükümetin serbest piyasa uygulama-
ları, Ofis idari bünyesinde alım ve satım gibi en önemli iki faaliyeti ile ilgili önemli değişiklikler meydana getirdi.

1970’lerin ortasından itibaren gelişmiş ülkelerin önemli bir bölümünde ve özellikle teknoloji üretemeyen ülkeler-
de bazı sorunlar yaşandığı ve bu somut durumun izlenmekte olan müdahaleci devlet ve refah devleti politikalarının
sorgulanmasına yol açtığı görülmektedir. Artık bu politikaların küreselleşmenin hızlandırdığı rekabetçi bir dünyada
sürdürülmesinin mümkün olmadığı, bölgesel entegrasyonlara katılmanın gerekli olduğu ve bu gelişime ayak uydura-
mayan ülke ekonomilerinin marjinalleşerek küçüleceği ortaya çıkmıştı. Bu çerçevede ortaya çıkabilecek dar boğazları
öngörüp gidermek ve dünyanın değişen koşullarının gereği olarak Avrupa Birliği ile ya da genel olarak dünya ile bü-
tünleşmek sürecine uyumda yaşanabilecek sıkıntıları aşmak için yapısal ve kurumsal nitelikte önlemler almak büyük
önem kazanmış ve VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı bu temel anlayışla hazırlanmıştır.

Diğer taraftan endüstrileşmiş ülkelerin tarımında II. Dünya Savaşı’ndan sonra büyük artışlar meydana geldi. Yani
bir diğer deyişle “yeşil devrim” yaşandı. Bu devrimin ilk yaşandığı ülkelerden Meksika’da 1960-1965 yılları arasında
tarımsal üretim yıllık ortalama %9 artmıştı. Ancak bu oran daha sonra 1975-1979 yılları arasında %1’e düştü. Üretim
artışı, doymuş bir talep ve düşük bir satın alma gücü ile karşılaştı. Yeşil devrimin en iyi yaşandığı ülke ise Hindistan
oldu. Bu ülkede yıllık üretim artışı yılda %2,5 gibi bir orana ulaştı. 1930’larda dünya nüfusu 2 milyar iken 1990’lı yıl-
larda 5 milyarı aşmış durumdaydı. II. Dünya Savaşı sonrasında tahıl üretimi yıllık %6,5 gibi hızlı bir gelişme gösterdi.
1960-1970 döneminde ise daha da artarak %8’lere çıktı. Bu gelişmeler sonucunda 1990’lı yıllar dünyada tarım devri-
minden tarımsal fazlaya bir geçiş söz konusu oldu. Ekonomik kalkınma sürecinin başlangıcında motor görevi üstlenen
tarım, bir taraftan artan nüfusu beslerken diğer taraftan da hem endüstriyel tarım ürünleri sanayinin gelişmesinde hem
de endüstrinin finansmanında kullanıldı. Ancak tarım ürünlerinin artışı ve arz fazlası dünyanın kuzeyi için bir problem
hâline geldi. Kuzeyde yer alan ülkeler, gelir yetersizliği nedeniyle tarım ürünlerine talip olamayan kesimlerin gelirinin
belli bir orandan aşağıya düşmemesi için politikalar üretmek durumunda kaldılar. Bu çerçevede ABD ve AET’de (Av-
rupa Ekonomik Topluluğu) bazı tarım ürünlerine üretim kotaları getirilmesinin yanı sıra bu ürünlerin fiyatlarına verilen
bütçe destekleri ve tarım ürünleri ihracatlarına yüksek sübvansiyonlar uygulanması gibi önlemler alınmak durumunda
kalındı. Artık endüstriyel gelişmeler tarım alanındaki gelişmelere bağlı oldu ve yüz yıl öncesine göre tam tersi bir
durum ortaya çıktı. Hem gelişen endüstri hem de gittikçe kalabalıklaşan şehirler tarım ürünleri için mühim pazarlar
hâline geldi.710

Hektar başına düşen verimlilik 1.100 kg civarında sabit kaldı. Türkiye’de 1950-1960 arasında ekilen topraklar
%50 oranında artarken üretim de aynı oranda 10,5 milyondan 15,2 milyon tona yükseldi. Cumhuriyetin ilk yıllarında
tarımsal alt yapı hizmetleri geliştirilmeye çalışılarak önemli adımlar atılmıştı. Daha sonra tarımsal gelişmenin itici gücü
olarak makineleşme yolu öngörüldü. 1960’lı yıllarda artık ekilebilir alanın sınırına gelindi. Bundan sonra hektar başına
olan verimin artırılması yoluna gidildi. Bunun için de üreticinin eğitimi önem kazandı. Planlı dönem de esas itibarıyla
ithal ikameci bir sanayileşme politikası izlendi. Bu da ülkenin ekonomik gelişmesi ile tarımsal üretim artışını birbirine
eş hâle getirdi. Plan döneminde yeterli gübre, iyi tohum, uygun makine-alet kullanımı ve mümkün mertebe sulama
gibi etkenlerin devreye sokulması ile hektar başına verim ciddi şekilde arttı. 1960 yılında 107 bin ton olan kimyasal
gübre tüketimi 1970 yılında 2,1 milyon tona ve 1979 yılında ise 7,7 milyon tona yükseldi. Aynı şekilde ilaç kullanımı da
oldukça yüksek bir orana çıktı. Sulanan arazi de 1,2 milyon hektardan 3 milyon hektara ulaştı. Bu etkenlerin yanı sıra
iyi cins tohumluk, fidan ve hayvan yemi kullanımının yaygınlaştırılması ile bütün tarım ürünlerinde tarımsal verimlilik
ve üretimde önemli artışlar sağlandı. Traktör sayısı 1963 yılında 50 binden 85 bine çıktı.711

Türkiye Ziraat Odaları Birliğinin 1979 yılını baz alarak yaptığı bir araştırmaya göre, 1979-1986 döneminde orta-
lama tarım ürünleri fiyatları ortalama 12,5 kat artarken tarımsal maliyetler 25 kat arttı. Bu durum üreticiyi üretimden
uzaklaştıran önemli bir faktör oldu. Buna bağlı olarak tarımsal üretim ve verim artış hızlarında düşüşler meydana gel-
di. 1979-1983 yıllarını kapsayan IV. Plan Dönemi’nde verim artışı yaklaşık yarı yarıya azaldı ve %2,2 düzeyine indi.
1984-1987 yıllarının ortalaması ise yeniden %3,9’a yükselerek yeni bir atılıma kalktı. Bu atılım aslında 1986 yılındaki
olağanüstü bir üretim artışına bağlı idi. Nitekim sonraki yıllar üretim hız ve verimliği 1979’lu yıllar seviyesine indi.712

710 Şahinöz, a.g.e., s.9-11,32.
711 Şahinöz, a.g.e., s.308-311.
712 Şahinöz, a.g.e., s.324.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 173

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Tarım ürünlerinin toplam ihracat içindeki payı planlı dönemle birlikte düşmeye başladı. 1963-1967 yılları arasın-
da ortalama %77,5 olan pay, 1980 yılında %57,5’a, 1982 yılında ise %37’ye geriledi. Bu oran 1987 yılında %18 gibi
oldukça düşük bir seviyeye indi. Bu durum Türkiye’deki ekonomik yapının önemli ölçüde değiştiğini göstermektedir.
Ancak tarım ürünleri ihracatını özendirme yanında bu ürünleri vergilendirme gibi engelleyici uygulamalar da gündeme
geldi. Buğdayın da içinde bulunduğu birçok tarım ürünü ihracatından Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonuna değişen
oranlarda kesintiler yapıldı. Böylece 1980’den sonra büyük bir atılım yaşayan tarım ürünleri ihracatı birkaç yıl sonra
durgunluğa, hatta gerilemeye uğradı. Üretim, ihracat politikaları ve dış pazarlardaki gelişmeler bunun temel sebeple-
rini oluşturmaktaydı.713

Traktör sayısı 1980 yılında 400 bin ve 1986 yılında 600 bin gibi bir rakama ulaştı. Tarımda makineleşmenin en
önemli sonuçlarından birisi hektar başına bir miktar daha verimlilik sağlamasının yanı sıra köyden kente göçü teşvik
etmesidir. Çünkü bu sayede tarımsal işgücü ihtiyacı azalmış ve bu fazla işgücü şehir ve sanayiye yönelmiştir. Bu
durum Türkiye’de şehirleşmede ciddi bir ivme oluşturmuştur.714 Ofis’in bu dönem faaliyetleri yukarıda ortaya çıkan
gelişmelerinden etkilenmiştir.

1984 yılında Kuruma Genel Müdür olarak atanan Ahmet Özgüneş’in715 yönetiminde 1985 yılında değişen ve
gelişen şartlar çerçevesinde teşkilat yapısının gözden geçirilmiş, yeniden düzenlenmesi ve modernleştirilmesi gün-
deme getirilmiştir. Ofis’in o güne kadar kurulu düzeninin günün şartlarına cevap verecek şekilde kârlılık ve verimlilik
ilkelerine uygun olarak modern bir yapıya kavuşturulması amacıyla bir master plan hazırlanmıştır. Plan, Ofis’in teşkilat
yapısı, çalışma metotları, mevzuatı ile kullanılan kaynakları da içeren 15 değişik projeden oluşan bir rasyonalizasyon
çalışmasıydı. Projelerin tanımları, iş programları, projelerde çalışacak personelin görevleri ve zaman tabloları ana
hatlarıyla belirtilmekteydi. Daha sonra planın uygulama aşamaları hazırlandı. Planın detayı şu şekildeydi:716

PROJE NO: 1 — Reorganizasyon

Ofisi, amaçlarını, en az emek, para ve zaman harcayarak en etkin, verimli ve kaliteli şekilde gerçekleştirecek bir
teşkilat yapısına kavuşturacak; ihtiyaca cevap veremez hâlde bulunan bütün Ofis mevzuatı günün koşullarına göre
yeniden düzenleneceğinden, hizmetin yürütülmesinde darboğazlar ve aksamalar ortadan kalkacak, birimler arası
etkili bir koordinasyon sağlanacaktır.

PROJE NO: 2 — Haşhaş Kapsülü ve Ürünleri

Morfin değeri yüksek kapsül üretimi sağlanması ile A.A. Fabrikası üretimi artırılacak, fabrika yeni maddeler işle-
yebilir hâle getirilecek ve dünya piyasasında bu alanda etkili bir seviyeye ulaşılacaktır.

PROJE NO: 3 -Mevcut Depolama Tesislerinin Tevsii

Ofis’in mevcut, ancak ekonomik ömrünü tamamlayan, gelişen teknoloji karşısında yetersiz kalan depo kapasitesi
ıslah edilecek, böylece 1 milyon ton civarında bir depolama imkânı sağlanacaktır.

PROJE NO: 4 — Haşhaş Kapsüllerinin İmhası

Yıllardır stoklarda bekleyen değerlendirme imkânı kalmamış haşhaş kapsüllerinin imhası ile bunların kapladığı
alanlar kullanıma alınabilecek ve ölü stok 233 sayılı KHK’nın 35. maddesine göre değerlendirilmiş olacaktır.

PROJE NO: 5 — Kurutma Tesisleri Kurulması

Mısır veriminin artırılması ve üretim alanlarındaki gelişmeler ile meydana gelecek üretim artışına paralel Ofis
alımları da artacağından, alınacak mısırın herhangi bir kayba uğratılmadan zamanında kurutulması sağlanacaktır.

713 Şahinöz, a.g.e., s.336, 342.
714 Şahinöz, a.g.e., s.311.
715 1945 yılında Kayseri Pınarbaşı’nda doğan Özgüneş, Ankara Atatürk Lisesi,’nden mezun olduktan sonra 1969 yılında ODTÜ İnşaat
Mühendisliği bölümünden İnşaat yüksek mühendisi olarak mezun oldu. Aynı üniversite Sulama Laboratuvarında asistan olarak göreve başladı.
1971-1973 yılları arasında Londra’da Natiaonal Coal Board Planlama grubunda çalıştı. 1975-1983 yılları arasında Nato Proje Yöneticisi olarak
yurt dışında görev yaptı. 25.10.1984 tarihinde TMO Genel Müdür Yardımcılığı ve Yönetim Kurulu üyeliğine atanmış, daha sonra 20.12.1984
tarihinde Genel Müdür ve Yönetim Kurulu Başkanı olarak atandı. Bu görevini 1991 yılına kadar sürdürdü. TMO Dergisi, Yıl 14, Sayı 43, Aralık
1984, giriş sayfası.
716 “Toprak Mahsulleri Ofisinin Rasyonalizasyon Planı”, TMO Dergisi, Yıl 16, Sayı: 45, Ocak 1986, s.16-17.

174 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

PROJE NO: 6 — Tohumluk İthali, Hazırlama ve Dağıtımı
Ülkemiz tarımında verim düşüklüğünün en önemli nedenlerinden biri kaliteli ve yüksek verimli tohumluğun kulla-
nılamamasıdır. Projenin uygulanması sonucu verimi, kalitesi ve ekonomik değeri yüksek, iç ve dış pazar taleplerine
uygun ürünler elde edilecektir.

PROJE NO: 7 — Gıda Teknolojisi
Bu alanda uygulanacak proje ile uğraşı konularımıza giren ürün ve mamulleri teknolojisi, gerek üreticiler, gerekse
değirmenci, fırıncı, tüketici, belediye ve kamu kuruluşlarına destek hizmet verebilecek bir düzeye getirilecektir.

PROJE NO: 8 — Dış Hesapların Takibi
Proje, Reorganizasyon (1) ve İhracat İthalat Sistemi Kurulması (9) projeleri ile bağımlı olup, önce eski alacakla-
rımızın tahsili için gerekli çalışmaları ortaya koymaktadır. Böylece eski alacaklarımızdan bir kısmının tahsil edilmesi
sağlanabilecektir. Projenin ikinci kısmının ilgili diğer iki proje içinde sistematize edilmesi ile de gelecekte bu tür alacak
kalemlerinin meydana gelmesi önlenecektir.

PROJE NO: 9 — İhracat - İthalat Sistemi Kurulması
Ofis’in uğraşı konusuna giren ürünler, kurulacak yeni sistem ile daha etkili ve düzenli bir şekilde pazarlanabilecek
veya ithal edilecek, Ofis içi birimler arası kopukluklar giderilecek, gerekli koordinasyon sağlanacaktır.

PROJE NO: 10 — TMO Kompüter Uygulamaları
Ofis için gerekli bütün bilgilerin kompüterize edilmesi ile kurulacak bilgi bankası, uygulama ve işlemlerde sürat,
verim, doğruluk, etkinlik ve kolaylık sağlayacak, sağlıklı bir bilgi akışı sistemi kurularak yönetime yardımcı olunacaktır.

PROJE NO: 11 — Depolama Tesisleri Projesi
Dünya Bankası ile imzalanan İkraz Anlaşması’na göre, bankanın kredi katkısı ile yürütülecek proje çalışmaları
sonucunda mevcut depolama kapasitemize 755 bin tonluk bir ilave sağlanmış olacak, proje (3) mevcut depolama
tesislerinin tevsii ile birlikte değerlendirildiğinde açık yığın yapma zorunluluğu önemli ölçüde ortadan kaldırılacaktır.

PROJE NO: 12 —Türkiye Hububat ve Bakliyat Tüketim Tablosunun Hazırlanması
Projenin gerçekleştirilmesi ile rasyonel bir şekilde teshil (kolaylaştırılan) edilen üretim ve tüketim verileri, Ofis’in
geleceğe yönelik alım ve satış politikasının oluşturulmasına imkân sağlayacaktır.

PROJE NO: 13 — Nakliyat Planı
İhtiyaca göre hazırlanacak ve en ekonomik taşıma programlarından oluşacak planın uygulanması ile Ofis taşıma-
larından önemli miktarda tasarruf sağlanmış olacaktır.

PROJE NO: 14 — Eğitim Planı
Planın uygulanması ile personelin bilgi ve becerisi artırılarak hizmete yatkınlığı sağlanacak, personel ileri kade-
melere yetiştirilecek, görevler daha etkili ve verimli bir şekilde yapılacaktır.

PROJE NO: 15 — Gayrimenkullerin Değerlendirilmesi
Ofis’in elinde bulunan ve herhangi bir şekilde yararlanılamayan gayrimenkullerin (üzerinde bina - tesis bulunan
ve bulunmayan arsa ve arazilerin) tespit edilmesinden sonra duruma göre, hizmete alınması, kiralanması veya satışı
yoluyla değerlendirilmesi sağlanacaktır.717

Diğer bölümlerin ilgili kısımlarında da belirtildiği üzere 1947 yılında bölge müdürlüklerinin tesisi ile ajans müdür-
lüklerinin kurulduğu yıllardan 1985 yılına kadar ciddi bir değişim söz konusu olmadı. Ancak bu arada ihtiyaç olduğun-
da bazı servislerin müdürlüklere dönüştürülmesi gibi sınırlı değişimler gerçekleşmişti. Böylece 1938’den 1985’lere
kadar geçen süreçteki teşkilat yapısı ile bu yapı içinde uygulanan usul ve esaslar; Ofis faaliyetlerini etkileyen ekiliş,
üretim, alım, nakliye, coğrafi sınırlar, ekonomik ve sosyal yapı ve teknolojik olgular karşısında, istenilen verim ve et-
kinliği sağlayamaması gibi sebepler köklü bir revizyonu gerekli kılmaktaydı. Böylece Genel Müdür Ahmet Özgüneş

717 Toprak Mahsulleri Ofisi, Master Plan, Ekim 1985, s.III-VI. Projenin koordinatörlüğünü Ofis Genel Müdür Yardımcısı Nadir Karakaş
yürütecekti.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 175

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

koordinatörlüğünde Ofis’i çağın ruhuna uygun bir şekilde dönüştürmek suretiyle, faaliyetlerinde verimlilik esasına ve
yerinden yönetim ilkesine göre köklü bir değişim olacaktı.718

Düzenleme, şube müdürlüklerinin bölgelerin küçük şekli olarak faaliyet göstermesi ile bölge müdürlüklerine mer-
kezin bazı yetki ve sorumlulukların devri ile yerinden yönetim ilkesinin etkin bir şekilde uygulamaya geçirilmesini
amaçlamaktaydı. Diğer bir amaç ise çağın en önemli teknolojisi olan şube ve bölge müdürlükleri bilgisayar ile dona-
tılarak, Genel Müdürlük - Bölge - Şube Müdürlükleri üçlü yönetim kademesi arasında anında bilgi akışı ağını kurarak
hızlı ve doğru kararlar almasını sağlamak; hâlihazırda 1,5-2 ay gibi bir gecikmeyle gerçekleşen ve izlenen aylık mu-
hasebe sonuçlarını bir-iki gün içinde alabilmekti.

1987 Yılında Tekirdağ Silosu ve Bilgisayar Ağı Projesi Açılışında Başbakan Turgut Özal
Bu düzenleme ile bölge müdürlükleri; kendilerine bağlı şube müdürlüklerinin alım, satım, sevk ve tesellüm faali-
yetlerini bölge düzeyinde planlayan ve organize eden; şubeleri arasında diğer bölgelerle ve Genel Müdürlükle olan
ilişkilerinde koordinasyonu sağlayan; personel, para, malzeme, yer ve tesis konularında daha üst düzeyde destek
hizmeti gören ve bu birimlerin faaliyetlerini kontrol eden bir yapıya sahip olmaları sağlanacaktı. 1986 yılının ikinci
ayında yapılan düzenleme ile mevcut 9 bölge müdürlüğü sayısı Kayseri il merkezinde kurulan bölge müdürlüğü ile
10’a, 13 olan şube müdürlüğü sayısı 41 olan ajans müdürlüğünün şubeye dönüştürülmesiyle 54’e çıkarılarak ajans
müdürlükleri şube müdürlüklerine bağlanarak bölge müdürlüklerinin sınırlarının yeniden tespit edilmesi sağlandı.719
Ayrıca TMO’nun “Land Products Office”, “Ground Products Office” veya “Soil Products Office” olarak daha ön-
ceki yıllarda dış yazışmalarda kullanılan İngilizce adının yurt dışında yanlış anlaşılmalara sebep olmasından dolayı
kullanımından 1986 yılında vazgeçildi. Bunların yerine Özgüneş’in talimatı üzerine Türkçeye tercümesi Türk Tahıl ve
Alkaloid Resmi Teşkilatı olan ve İngilizce konuşan milletlerde TMO gibi organizasyonların bu tür isimlerle anılmasın-
dan dolayı İngilizce yazışmalarda “Turkish Grain and Opiates Board” isminin kullanılması benimsendi.720
Bu düzenleme çerçevesinde yeni yapılarıyla ajans müdürlükleri tüm faaliyetlerini bağlı oldukları şube müdürlük-
lerinin gözetim, denetim ve planlaması altında gerçekleştireceklerdi. Ajans müdürlükleri görevleriyle ilgili her türlü
yazışmayı bağlı oldukları şubelerle yapacaklar, bölge müdürlükleri ile doğrudan yazışma yapamayacaklardı. Ajans
müdürlüklerinde muhasebe kayıtları tutulmayacak; bağlı ajansların ve şube merkezlerinin muhasebe muamelatı şube
müdürlüklerinde tek kayıt (şube kaydı) olarak tutulacaktı. Ajans müdürlükleri bünyelerinde gerçekleşen alım, satım,
sevk ve tesellüm hareketlerine ait emtea muhasebesi fişleri ile kasa muhasebesine ait fişleri düzenledikten sonra gün-
lük olarak bağlı oldukları şube müdürlüğüne gönderecekler; bu fişler, Kasa Defteri, Ambar Hareket Cetveli, Müfredat
Defteri ve ilgili diğer muhasebe kayıtlarına şube müdürlüklerinde işlenecekti. Günlük yevmiye zarfları şube müdürlük-

718 Şükrü Erbaş, “Taşra Teşkilatı Reorganizasyonu”, TMO Dergisi, Yıl 16, Sayı: 46, Temmuz 1986, ss.5-7, s.6.
719 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 12, Toplantı Tarihi: 27.02.1986, Karar No: 88/3.
720 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 8, Toplantı Tarihi: 06.02.1986, Karar No: 50/2.

176 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

leri tarafından Genel Müdürlüğe gönderilecekti. Muhasebe işlemlerine ilişkin bu uygulamaya 01.01.1987 tarihinden
itibaren geçilmesi planlanmaktaydı.

Şube merkezi ve bağlı ajansların tüm personelinin izinleri şube müdürü tarafından, şube müdürlerinin izinleri böl-
ge müdürleri tarafından verilecekti. Şube müdürleri, şube merkezi ve bağlı ajanslar arasında, işin gereğine göre geçici
olarak personel görevlendirilebileceklerdi. Bu tür görevlendirmelere ilişkin yolluk bildirgelerinin inceleme ve onayı
şube müdürlüklerince yapılacaktı. Şube müdürlükleri, verilen limitler dâhilinde, şube merkezi ve bağlı ajansların per-
soneline işin gereğine göre fazla mesai yaptırabileceklerdi. Ajans müdürlükleri kendi faaliyet alanı içindeki ürünlerin
ekiliş, gelişim ve piyasa durumlarını izleyerek yıllık alım tahminlerini yapacak ve bağlı bulundukları şube müdürlüğüne
bildireceklerdi. Şubeler, bağlı ajanslar dâhil hinterlantlarının alım tahminlerini topluca değerlendirerek bölge müdür-
lüğüne ileteceklerdi. Şube müdürlükleri hinterlandında ekip açılması bölge müdürlüklerince incelenecek, Genel Mü-
dürlükçe karara bağlanacaktı. Şube müdürlükleri faaliyet alanları içinde ekip açılmasını teklif edebileceklerdi. Ajans
müdürlüklerinin depolama programı, şube müdürlerinin başkanlığında ajans müdürlerinden oluşan bir komisyon ta-
rafından yapılacaktı. Depolanan ürünlerin miktar ve kalite yönünden kıymet kaybına uğramadan muhafazası ve peri-
yodik bakımları şube müdürlüklerinin sorumluluğunda olacak, ajanslarca yapılacak muhafaza ve kontrol çalışmaları
şube müdürlüklerinin talimatları dâhilinde yapılacaktı. Şube ve bağlı ajansların stokları şubelerin alım ve muhafaza
servisi elemanları ve kontrolörleri vasıtasıyla periyodik olarak kontrol edilecekti. Bağlı ajans stoklarının gerekli durum-
larda ilaçlama, eleme, transfer ve benzeri işleri şube müdürlüklerinin kontrol ve talimatları dâhilinde yapılacaktı. Şube
merkezleri ile bağlı ajansların alım, muhafaza, mücadele, döşeme, demirbaş, malzeme, kırtasiye, melbusat ve diğer
tüm ihtiyaçları şube müdürlükleri tarafından tespit edilecek, bu ihtiyaçlar bölge müdürlükleri kanalıyla karşılanacak,
şubelerce ihtiyaç yerlerine dağıtılacaktı. Ajans müdürlüklerince düzenlenecek ürün ve boş kaplara ait noksanlık ve
fazlalık fişleri ile kıymet kaybı açıklama belgeleri şube müdürlükleri tarafından incelenerek şube görüşüyle birlikte böl-
ge müdürlüklerine gönderilecekti. Bağlı ajansların ihtiyacı olan arsa, yığın yeri arazisi ve araba baskülü kiralanması
ve kiraya verilmesi işleri şube müdürlükleri tarafından yapılacak; periyodik olarak Genel Müdürlük (Alım ve Muhafaza
Dairesi Başkanlığı) ve ilgili bölge müdürlüğüne bilgi verilecekti. Şube müdürleri, şube emrindeki taşıt araçlarını iş için
bağlı ajanslara görevlendirebileceklerdir. Şubelerle bağlı ajansların silo, depo, makina, cihaz ve benzeri donanımının
bakım ve onarımlarının yapılması şube müdürlükleri tarafından sağlanacaktı. Şube ve ajans merkezlerindeki binaların
boya- badana işleri ile küçük çaplı tesisat (su-elektrik gibi) onarımları verilecek yetkiler dâhilinde şubelerce piyasaya
yaptırılabilecekti. Bu limiti aşan onarım işleri bölge müdürlüğüne iletilecekti. Şubeler ve bağlı ajanslar ihtiyaç hâlinde
tespit edilen yetkiler çerçevesinde mahalli piyasadan her cins malzeme alımı yapabileceklerdi. Şube müdürlükleri, işin
gereğine göre bağlı ajanslar arasında seyyar cihazlar, muhafaza alet ve cihazları, araç, gereç, demirbaş ve malze-
me münakalesi yapabileceklerdi.721 1987 yılında TMO ile TDRI (Tropical Development Research Institute) arasında
yapılan 19 Ocak 1985 tarihli sözleşme çerçevesinde Ofis’te proje mühendisi ve teknik danışman olarak A.D. Gracey
görevlendirildi. Ofis zaman zaman ihtiyaç duyduğu uzmanlığı daha önce de olduğu gibi yurt dışından temin etmek-
teydi.722

Üretim ve Alımlar

Dönemin Genel Müdürü Ahmet Özgüneş 1987 yılındaki Türkiye Un ve İrmik Sanayii Sempozyumunda sunusun-
da, 1950 yılında işlenen tarla alanı 14.542.000 hektar olup bunun ancak 8.244.182 hektarına hububat ekilmektey-
di. “Bu toplamın 4.477.191 hektarına yani %30,8’ine buğday ekilmekteydi. 1960 yılında 23.264.000 hektar tarlanın
12.945.000 hektarı işlenmekteydi. Bunun da 7,7 milyon hektarına yani %33,1’ine buğday ekilmekteydi. 1950 yılında
buğday ekilen 4.477.191 hektar alan, 1985 yılında 9.350.000 hektara yükselmişti. Buğday ekilen alan ekilebilir toprak-
ların %39’una çıkmıştı» ifadesine yer verilmiştir.723

721 Şükrü Erbaş, “Taşra Teşkilatı Reorganizasyonu”, TMO Dergisi, Yıl 16, Sayı: 46, Temmuz 1986, ss.5-7, s.6.
722 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 19, Toplantı Tarihi: 10.04.1987, Karar No: 19/208-3.
723 Ahmet Özgüneş, “Toprak Mahsulleri Ofisinin Yeni Buğday Politika ve Uygulamaları”, Türkiye Un ve İrmik Sanayii Sempozyumu,
19-20 Ocak 1987 Ankara.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 177

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Ofis Hububat Alımı (Kamyon Boşaltma)
Bu dönemde bu şekilde hem ekilen tarla oranı hem de üretim miktarı oldukça yüksek bir meblağa ulaştı. 1985
yılına kadar Bakanlar Kurulundan çıkan destekleme alım fiyatları 1985 yılı ve sonrasında baş alım fiyatı olarak açık-
lanmaya başlanmıştır.724 Örneğin 1985 yılında ürün destekleme ile ilgili olarak 01.05.1985 tarih ve 85/9428 sayılı
Bakanlar Kurulu Kararı ile hububata uygulanacak avans fiyatları Ofis Yönetim Kurulu da 10.05.1985 tarih ve 190/7
sayılı Kararı ile hububata uygulanacak kesin fiyatları ilan etti. Daha sonra 27.09.1985 tarih ve 85/9900 sayılı Bakanlar
Kurulu Kararı ile de hububata uygulanacak kesin fiyatlar belirlendi. Aynı karar ile yulaf da destekleme alımı kapsamı-
na dâhil edildi.725
1988 yılında Ofis’in alım politikasında oldukça önemli bir değişiklik gerçekleştirildi. Artık Ofis baş alım fiyatına
göre değil, “Destekleme Alım Fiyatı” politikasına göre alım yapacaktı. Böylece 1988’e kadar belirlenen ve açıklanan
başfiyat en kaliteli ürün için geçerli olmakta ve dolayısıyla aslında fiyatlar aşağıya doğru gittikçe düşen bir seyir iz-
lemekteydi. Bu yeni fiyatlandırmada bu defa açıklanan fiyat en üst kalitede ürün yerine ortalama kalitedeki ürünlere
verilmekte, bunun üzerindeki ürünlere ise ilave prim verilmekteydi. Tersi durumda ise yani ürün kalitesi ortalamanın
aşağısında olsa dahi ilan edilen asgari alım fiyatının altına düşmemekteydi. 1989 yılında uygulanmaya başlanan ka-
demeli alım fiyatı politikası çerçevesinde alım fiyatları, genel fiyat artışlarına paralel olarak her hafta artırılmaktaydı.726

TMO’nun Eski Logolarından Biri

724 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1985 Yılı 48. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, s.39.
725 TMO, 1985 Yılı 48. Hesap Dönemi…, s.35.
726 1992-1993 yılları kademeli fiyatlar için bkz. Albayrak, a.g.t., s.268.

178 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Bu dönemde buğday üretiminde büyük artışlar oldu. Buğdaydaki en düşük üretim 1986 yılındaki 19 milyon ton ile
2015 yılındaki 22,6 milyon ton olan en yüksek rakam arasında değişmekteydi. Arpada da aynı şekilde bir yükselme
söz konusuydu. Arpa üretimi 1989 yılındaki en düşük 4,5 milyon ton ile en yüksek 2005 ile 2015 yılındaki 9,5 milyon
ton arasında değişmekteydi. Arpa üretimi bir dönemlerin buğday üretiminin dahi bazı yıllara göre neredeyse dört
katı bir artış göstermişti. Artık toplam hububat ve bakliyat üretimi 30 milyon tonun üzerine çıkmıştı. Bu rakamlarda
gerek ekim alanları açısından gerekse dekar başına verimlik açısından neredeyse üretim artışının sonuna gelinmişti.
Yani üretim artık paralel bir seyir izlemekteydi. 1980’lerden itibaren ekim alanları ve üretim açısından birbirine uzak
olmayan rakamlar ortaya çıkmaktaydı. Bu dönemde serbest piyasa şartları çerçevesinde alım ve satım yapan Ofis,
buğdayda oldukça yüksek müdahaleler gerçekleştirdiği gibi zaman zaman da çok düşük alımlar yaptığı görülmektedir.
(Ek Tablo 1, 2 ,3, 6)

Tırpan veya Orakla Biçilmiş Saplı Buğday Yığınları
1984-2017 yılları arasında buğdayda alım oranlarının zaman zaman oldukça düşük bir seviyeye indiği, zaman za-
man da Ofis tarihinin en yüksek oranlarına ulaştığı görülmektedir. Ofis, 1989 yılında %3,5, 1995 yılındaki %0,2, 1996
yılında %3, 2002 yılında %1,7, 2003 yılında %3, 2007 yılında %0,7, 2008 yılında %0,4, 2014 ve 2017 yıllarında nere-
deyse hiç alım yapılmaması Ofis’in fonksiyon değişikliğine doğru gittiğini gösteren önemli bir göstergedir. (Ek Tablo 3)
Bu dönemde alımlar açısından oldukça istikrarsız bir durum ortaya çıktı. Bazı yıllarda neredeyse buğday alımı
yapılmamıştır. 2014 yılında hiç alım yapılmamış olması alım politikalarının değişmiş olduğunu göstermektedir. Bu
düşük oranların yanı sıra toplam buğday üretimin 1990 yılının %26’sı, 1991 yılında %22’si, 1998 yılında %25’i, 1999
yılında %23’ü gibi oldukça yüksek oranlarda alım gerçekleştirildi. (Ek Tablo 2) İkinci büyük hububat üretimi ve alımı
ise arpada olmaktaydı. Arpadaki alımlar ise buğdaya göre daha düşük bir düzeyde kaldı. 1997 ve 1998 yılındaki ol-
dukça yüksek olan 9 milyon civarındaki arpa üretiminin %22 ve %21’lik alım oranları dışında 2009’da %17 gibi yüksek
alım oranı yanında 2003, 2004, 2007 ve 2008’de alım yapılmadığı, 2009 ve 2010 yıllarında yapılan sırasıyla %17
veya %13 alım dışında genellikle ya hiç yada oldukça düşük oranlarda alım yapıldığı anlaşılmaktadır. Böylece bu
dönemde artan arzla birlikte artan nüfusun ihtiyacı ve hububatı kullanan işletme ve endüstrinin de oldukça büyük bir
hacme ulaşması, özel sektörün gerek ülke içinde gerekse ülke dışında yaptığı ticaretin de etkisi ile üreticinin ürününü
söz konusu oldu. Bu durum Ofis’in 1938’den 1980’lere kadar ki piyasa düzenleme, hem üreticinin hem de tüketicinin
korunması konusundaki hizmetlerinin büyük katkısı sonrasında Türkiye’de serbest piyasanın olgunlaşarak işlerlik
kazandığı görülmektedir.
Bundan sonraki alım ve satım politikalarının da bu yönde seyredeceği, Ofis’in piyasayı düzenleme rolünde piya-
sanın tam içinde olmayacağı, daha üst bir fonksiyon üstleneceği anlaşılmaktadır.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 179

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Ofis’in bu dönemde hububat dışındaki tarım ürünlerine olan müdahalesi de önemlidir. Bir örnek olması açısından
1986/1987 ve 1987/1988 yıllarına ait hububat/bakliyat alım fiyatı aşağıda verilmektedir:727

Hububat/Bakliyat Türü 1986/1987 1987/1988 Artış Oranı
(TL) (TL) %
Mısır 90 18
Yeşil mercimek 73 - 74 - 75 - 76 330 2
Kabuklu kırmızı mercimek 280 - 320 - 325 270 6
Koçbaşı ve İspanyol nohut 230 - 235 - 225 300 4
Leblebilik ve yuvarlak nohut 270 4
Uzun daneli çeltik 280 - 290 250 28
Orta daneli çeltik 250 - 260 220 29
Kısa daneli çeltik 190 31
195
170
145

Tablo 44 : TMO’nun 1986/1987 ve 1987/1988 Alım Dönemleri Bakliyat Alım Fiyatları ve
Yıllık Fiyat Artış Oranları (TL/kg)

TMO’nun Eski Logolarından Biri

Emekli Ofis personeli Recep Erdoğ’dan alınan bir hatırayı konuyla ilgisi açısından burada nakletmek yerinde
olacaktır:

“1985 yılı şubat ayında iç piyasaya yönelik 1.000 ton kabuklu kırmızı mercimek imalatı için talimat verildi. Mer-
cimek kırma ihalesini tonu 125 kuruştan K. Mercimek Fabrikası almıştı. Aynı hafta içinde yan ürünlerin satış ihalesi
de yapılmıştı. K. Mercimek Fabrikasının sahibi düzgün bir adamdı. Ayrıca kendisinin bir de briket imalathanesi vardı.
Mercimek kırma fabrikasında üniversiteden inşaat mühendisi olarak yeni mezun olmuş oğlu bulunuyordu. İmalata
başlamadan önce fabrika içindeki tüm boruların işlevleri ve hangi bölmeye mercimek taşıdığının belirlenmesi ve kro-
kisinin çizilmesi için tartı memuru Kamil Sevim’i görevlendirdim. Ayrıca imalat başladıktan sonra da özellikle tav am-
barından çıkan boruların nereye mercimek taşıdıklarını özellikle takip etmesini talimatladım. İmalat başlamıştı, akşam
Kamil bey yanıma geldi, tav ambarından çıkan dört borudan da mercimek aktığını üç borudan akan mercimeklerin
imalata gittiğini diğer bir borudan akan mercimeğin döküldüğü yeri tespit edemediğini söyledi. O gün gece vardiya-
sında Zeki Kürüz vardı. Gece ben de fabrikaya gittim. Durumu Zeki Bey’e anlattım, gerçekten borudan mercimek
gidiyordu, ama döküldüğü yeri bulamıyorduk. Sabaha kadar fabrikada kaldım. Fabrika içinde bir yere dökülmüyorsa o
zaman bu mercimek fabrika dışında bir yere taşınıyordu. Sabah fabrikanın dışını araştırmaya başladım. Fabrika sa-
hasında mercimek fabrikasından 20 metre kadar mesafede fabrika sahibine ait kiralık depolar bulunmaktaydı. Fabri-
kadan çıkan bir boru bu depolara geliyordu. Mühendis O. K’nın gelmesini bekledim. Saat 9 gibi geldi. Kiralık depoların
kapılarını açmasını söyledim. Depolar yan yana 8 bölmeden oluşuyordu, kapılar açıldı, hepsinde buğday veya arpa
vardı, tamamı doluydu. Depoların tavanına baktığımda mercimek akan herhangi bir boru da yoktu. Peki, bu mercimek

727 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1987 Yılı 50. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, s.60.

180 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

nereye akıyordu, kafam karıştı. Çok sinirlenmiştim, bulamıyordum. Fabrika sahibinin oğlu O. K. depo kapılarını açtık-
tan sonra yanımızdan ayrılmıştı. Ne aradığımı da sormamıştı. Mercimek bu depolardan birisine akıyordu, ama nasıl?
Birinci depoda arpa vardı, depo tamamen dolu görünüyordu. Arpanın üzerine tırmanarak çıktım. Bir şok daha yaşı-
yorum. Deponun arka kısmı tamamen boş ve mercimek fabrikasından gelen boru bu depoya giriyordu. Boru taban-
dan bir metre yüksekte iç duvardan indirilmişti ve mercimek buraya akıyordu. Dışarıdan bakınca görülmesi mümkün
değil. Zeki Bey’i ve Kâmil Bey’i çağırdım, onlar da arpanın üzerine çıktılar, bakın mercimek nereye akıyor görün, bu
bir mühendislik harikası dedim. Kâmil Bey’e Mühendis 0.K’nın çağrılmasını istedim. O. K geldiğinde yüzü kızarmıştı,
bu ne, hırsızlık yapmaya utanmıyor musun dedim. Kafası önde tek kelime konuşmadı. Geçen sene C. Bey’in başına
gelenleri duydun değil mi dedim. Evet dedi. Peki, bunu duyduğun hâlde neden yaptın dedim. Bunu bulmanız mümkün
değil diye düşündüm dedi. Şimdi hırsızlığa tevessül ettiğin için sözleşmenin ilgili maddesi gereği teminatın yanacak,
ayrıca imalatı durdurduktan başka sözleşme gereği senin nam ve hesabına başka fabrikada devam edeceğim, iyi mi
oldu dedim. O. K., Müdür bey, babam duyarsa beni evlatlıktan reddeder. Ayrıca nişanlıyım, nişanlım duyarsa nişanı
atar, benimle evlenmekten vazgeçer. Yemin ediyorum bir daha hayatım boyunca böyle bir şeye tevessül etmeyece-
ğim dedi. Gençti, önünde uzun bir hayat vardı, evlenecekti. Babası duysa gerçekten evlatlıktan reddederdi. Bunları
düşününce, işlem yapmaktan vazgeçtim. Ancak kendisine imalat bitinceye kadar fabrikaya gelemeyeceğini söyledim.
Hemen kabul etti. Zira Zeki Kürüz, Ofis’e girmeden önce mercimek fabrikalarında çalıştığı için fabrikayı rahatlıkla
çalıştırabiliyordu. Hatta bazen ustalara izin verip fabrikayı kendisi çalıştırıyordu. İmalatı bizim istediğimiz şekilde ve
istediğimiz rakamlara ulaşarak tamamladık.”

VIII. Kalkınma Planı’nın 1291. Maddesinde; “Toprak Mahsulleri Ofisi, ÇAYKUR ve Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ
işlevlerini etkin olarak yerine getirmeleri amacıyla yeniden yapılandırılacaktır. Gerekli altyapı oluşturulduktan ve dü-
zenlemeler yapıldıktan sonra, özel sektör ve üretici örgütlere bağlı olarak, söz konusu kurumların faaliyet alanlarının
sınırlandırılması ve piyasada gerekli hâllerde müdahale görevi üstlenmesi sağlanacaktır” ifadesi yer almaktadır.728
Ofis bu durumu göz önüne alarak 1993 yılında Umumi Mağazacılık Kanunu ile Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre
emanet alım sistemini geliştirdi. Bilahare burada edindiği deneyimleri 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk
Kanununa aktararak alımların Lisanslı Depoculuk yoluyla yapılması politikasını geliştirdi. Böylece Ofis’in bundan son-
raki alım-satım politikalarında köklü bir değişikliğin uygulamadaki izleri ortaya çıkmaya başlayacaktır.

Ofis bu dönemde henüz ordunun ihtiyacı olan unun temini görevini sürdürmekteydi. Örneğin 1987 yılında piyasa-
dan aldığı 33.041 ton unu ordu birliklerinin ihtiyacı için kullandı.729 1988 yılında alımlara yulaf ve haşhaş kapsülü alımı
da dâhil edildi. Ofis, ordu, okullar ve resmî kurumların talepleri hâlinde bunlara yemeklik buğday, un, bulgur, pirinç,
arpa ve yulaf ihtiyaçları için satış yapmaya ve hububat iç satışlarında destekleme alım fiyatlarının asgari %20 fazlası
olarak tespit etmeye yetkili kılındı.730

Ofis’in satış politikalarını derinden etkileyen husus ise 2002 yılında yürürlüğe giren 4734 sayılı “Kamu İhale Ka-
nunu” ile askerî birliklere protokol yoluyla yapılan doğrudan satışlar ortadan kalktı ve ordu bundan sonra hububat,
bulgur, bakliyat ve diğer alımlarını ihale yoluyla yapacağından Ofis’ten doğrudan alım yapmadı. Bu durum orduya
satış yapan Ofis’in Horozlu Un Fabrikası, Tunceli Gıda (TUNGAŞ), BUMAS, Azmi Millî gibi iştiraki ve bağlı ortaklıkları
olan işletmelerinin faaliyetlerini olumsuz etkilediğinden ileride ayrıntılı olarak bahsedileceği üzere bir kısmı kapandı.
Bir kısmı ise özelleştirildi. Bu sebeple de Ofis bu stoku bulundurma zorunluluğundan kurtuldu ve satış politikaları ta-
mamen revize edildi.

728 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Uzun Vadeli Strateji Ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001 – 2005, Ankara 2000,
s.133-134.

729 TMO, 1987 Yılı 50. Hesap Dönemi…, s.71.
730 Mevhibe Albayrak (Meşhur), Orta Anadolu’da Hububatın Taşınması ve depolanmasının Ekonomik Analizi, Ankara Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1996, s.87.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 181

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Buğday Tarlasında Hasat
Ofis bu dönemde kaliteye göre fiyat vererek çiftçiyi bir anlamda kaliteli ürün yetiştirmeye teşvik etmekteydi. Bil-
hassa 2011 yılında başlayan kimyasal analizle yapılan alımlara kadar destekleme kapsamına dâhil ürünlerde kaliteye
göre satın alma şartları; ilave prim ve indirimlerle ilgili barem uygulaması da üreticinin daha kaliteli ürün yetiştirmesini
teşvik açısından önemlidir. Bu çerçevede üründe hektolitre ağırlığı, yabancı madde, sürmeli tane, rastık oranı, haşere
tahribatına uğramış tane, züccaci tane, diğer hububat gibi özellikler dikkate alınarak buna göre fiyatlandırma yapıl-
maktaydı.731
Ofis’in son yıllarda hububat alımı ile ilgili politikası 1991 yılında yayımlanan 4 kararnamede açık bir şekilde ortaya
konuldu. Bu kararnamelerde Ofis’in 1991/1992 alım döneminde uyguladığı ve yukarıda belirtilen önemli kararlar söz
konusudur. Buna göre;
30.05.1991 tarih ve 91/1880 sayılı ilk Kararnamede, destekleme temel fiyatı teslimattan sonra, üretici destekleme
priminin ise 2 ay ve 4 ay vadeli olmak üzere iki eşit taksitle ödeneceği belirtilirken; 13.06.1991 tarih ve 91/1936 sayılı
Kararnamede destekleme temel fiyatının tamamı ile üretici destekleme priminin %50’sinin teslimattan sonra peşin
ödenmesi, üretici destekleme priminin geri kalanının üç ay vadeli olmak üzere bir defada ödeneceği belirtilmekteydi.
Çünkü ürün bedellerinin peşin ödenmemesi çiftçiyi zor durumda bırakmaktaydı.
Ayrıca Ofis sadece TMO üretici belgesi ya da Ziraat Odaları ile Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı İl ve İlçe
Müdürlüklerinden alınacak üretici belgelerine sahip çiftçiden ürün alacaktı. Böylece kayıt dışı önlenecekti. Kararın
uygulanmasıyla birlikte vergi korkusundan dolayı bazı çiftçiler kayıt olmaktan çekinmiş, bazıları da ürününü Ofis’e sa-
tamayacağı düşüncesiyle üretici belgesi almışlardır. Ofis, alım miktarını da sınırlayarak küçük çiftçiyi korumak için her
üreticiden alınacak ürün miktarını önce 30 ton, daha sonra 50 tonla sınırlandırdı. Böylelikle Ofis’e kayıtlı çiftçi sayısı
bu uygulama sayesinde artmıştı. Ofis, her kampanya döneminde ürün bazında ürün adı ve kodları, fiyatlar, fiyatlara
etki eden hadler ve kaliteleri, asgari alım fiyatları yer alan alım baremleri oluşturulmaktaydı. Ofis, bu şartlara göre
destekleme alım yaptığı her ürün için satın alma şartlarını ayrı ayrı belirlemekteydi.732
TMO destekleme alımlarında ürünlere kalitesine göre barem sınırları içinde ilave fiyat alındı veya tenzilata tabi
tutuldu. Ürün tutarı çiftçiye peşin olarak ödendi. Sadece üreticilerden alım yapılması sağlandı. İşyerlerinin 1992’de
olduğu gibi 1993’de de hinterlandına giren yörelerden alım yapması esası sürdürüldü. Alımlarda miktar sınırlaması
kaldırıldı, üretici dilediği kadar ürünü Ofis’e satabilecekti. Ayrıca ürününü tesisli ekip ve ekiplere teslim eden üreticiler-
den nakliye ve diğer masraflar karşılığı olarak 40 TL/Ton tahsil edilmesi esası getirildi. Ancak üretici mağduriyetinin
giderilmesi açısından dileyen üreticilerin ekibin bağlı olduğu işyerine 40 TL/Ton nakliye masrafı ödemeksizin ürünü

731 Albayrak, a.g.t., s.82.
732 Albayrak, a.g.e., s.82-87.

182 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

teslim etme imkânı getirildi. Bu esaslara bağlı olarak yapılan destekleme alımları ile 2,7 milyon ton buğday toplamda
ise 4.269 bin ton hububat alımı yapıldı. Diğer taraftan ekiplerde 40 TL/Ton nakliye ücreti tahsil edilerek toplam 19,5
milyar TL nakliye masraflarından tasarruf edildi.733

Ofis 1993 yılında, temel prensip olarak hububat alım satımını da kendi pazar payını azaltma serbest piyasanın
pazar payını artırmak, üzerindeki yükü hafifletme şeklinde bir politika benimsedi. Çiftçiye daha hızlı ve kaliteli hizmet
verilmesi, ürününün daha sağlıklı depolama ve muhafazasının gerçekleştirilmesi ile işletme masraflarının azaltılması
amacıyla alım politikasını değiştirdi. Bu politika, alımların zamana yayılmasını, TMO’ya emanet olarak teslim edilen
hububatı temsil eden makbuz senetlerinin bankalar ve finans kurumlarınca teminat olarak kabul edilmesiyle tüccarın
piyasaya girmesini ve üreticinin de ürününü istediği zamanda satmasını sağladı. Böylece Türkiye’de ilk defa menkul
mal olan hububatın TMO garantörlüğünde teminat olarak kabul edilmesi ve bu yolla finansman sağlanması yöntemi
geliştirilerek hububat alımlarının tamamen TMO üzerine yönlenmesi önlenmiş oldu.

1993 yılında destekleme alımları, umumi mağazacılık sistemi, borsa uygulaması, TMO depolarının kiraya veril-
mesi gibi uygulamalar ile hububat piyasasının regülasyonunda yeni araçlar geliştirilmiş oldu.

Ofis’in 1993 yılında yaptığı bir diğer alım ise hububat borsasını geliştirmek amacıyla borsa alımlarıdır. Oranı des-
tekleme alımlarına göre düşük olsa da ilk olması açısından önemlidir. Ofis fiziki alt yapıları olan Polatlı ve Konya’da
fiyat verilerek borsada ilk kez hububat alımına başladı. 1993’te borsa alımları 12.500 ton oldu. Polatlı borsasında
işlem gören ürünün %5,5’ini, Konya borsasında işlem gören ürünün %4,7’si Ofis tarafından alındı. Böylece borsadaki
fiyatın destekleme fiyatının altına düşmesi hâlinde müdahale edip fiyatı destekleme seviyesine çıkartarak piyasada
denge unsuru olmayı hedeflenmişti.734

Ofis 28.04.1994 tarih ve 94/5539 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile buğdayda yoğun zarara sebebiyet veren za-
rarlılara karşı mücadele etmek üzere 3 grup ziraî ilaç satın alınması ve bu ilaçların tarlalara attırılması için uçak kira-
lanması konusunda görevlendirildi. 55 adet uçak kiralanması için ihaleye çıkıldı ve ihaleyi Taroç firması kazandı,735
tarlalar bu uçaklar tarafından ilaçlandı. Ofis, 1998 yılında da aynı şekilde 20 adet zirai mücadele uçağı kiraladı.736 Bu
şekilde Ofis tarlaların ilaçlanmasında geçici de olsa görev yapmış oldu.

2011/2012 alım döneminden itibaren tüm işyerlerinde alımlarda uzun yıllar yapılan fiziksel analizin yanı sıra
kimyasal analize dayalı alım yapılmaya başlanması, en önemli yeniliklerden birisi oldu. Hububat alımlarında protein
tayini, Uluslararası Hububat Kimyası Birliği (ICC) tarafından kabul edilen “Hububat ve Hububat Ürünlerinde Protein
Tayini” başlığı altındaki 105-2 sayılı standart yönteme veya ISO (Uluslararası Standartlar Teşkilâtı) ya da AOAC
(Uluslararası Resmi Analitik Kimyacılar Birliği) standartlarına göre yapılması kararlaştırıldı.

Hububat Protein Tayin Cihazı

Yıllara ve üretim durumuna bağlı olarak sabit işyerleri yanında geçici ekiplerle birlikte hububat alımı yapmakta
olan TMO, hububat alımlarında fiyatlandırmayı, eksperler tarafından üründen alınan numunenin fiziksel analizine
göre yapmaktaydı. Üründen alınan numunenin rutubet, hektolitre, süne tahribatı, yabancı madde, cılız tane vb. fizik-
sel analiz sonuçlarına göre alım fiyatı belirlenmekte ve ürün buna göre depolanmaktaydı. TSE buğday standardında;
protein ve sedimantasyon sınıflandırma kriteri olarak yer almaktaydı.

733 Albayrak, a.g.e., s.89-91.
734 Albayrak, a.g.e., s.130.
735 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 3, Toplantı Tarihi: 17.05.1994, Karar No: 3/45-3.
736 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 17, Toplantı Tarihi: 18.05.1998, Karar No: 17/110-1.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 183

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

2002 yılından itibaren Ofis’in kendi işyerleri yanında alt yapısı uygun olan borsalarda da alım yapılmaya başlandı.
Bu borsalarda fiziksel analiz yanında protein analizi yapılarak üründeki protein miktarı fiyatlandırmada önemli bir kriter
olarak değerlendirilmekteydi. Söz konusu borsalarda fiziksel analiz yanında protein analizi hızlı protein ölçüm cihaz-
ları ile yapılmakta, yeni nesil protein tayin cihazlarında tahıl ve yağlı tohumlar gibi geniş bir ürün yelpazesinin rutubet,
protein, hektolitre ağırlığı, yağ, yaş gluten, sedimantasyon ve daha birçok kimyasal ve fiziksel analizleri eşzamanlı
olarak yapılabilmektedir. Bu amaçla ABP firmasından 250 adet cihaz için 04.02.2011 tarihinde, ilave 50 adedi için
04.05.2011 tarihinde sözleşme imzalanarak toplam 300 adet Perten-9500 kodlu protein tayin cihazı alındı. Böylece
Ofis alımlarında yeni bir dönem başlamış oldu.

Alımlarda fiziki ve kimyevi analiz şu şekilde yapılmaktaydı. Cihazdaki ürün numunesi belirli bir dalga boyundaki
kızılötesi ışığa maruz bırakılır. Işın numune içinden geçerken numune molekülleri ile etkileşime girer. Ölçüm bir de-
dektör yardımıyla ekrana aktarılır. Analiz süresi bir-iki dakika civarındadır. TMO’nun tüm işyerlerinde yeni nesil protein
tayin cihazı bulunmaktadır. Analiz süresinin kısalması alım hızını da artırmış ve işgücüne duyulan ihtiyacı da önemli
oranda azaltmıştır. Analizlerde kullanılan cihaz ve ekipmanların periyodik kalibrasyon kontrolleri yapılmaktadır.

Otomatik Numune Alma Sondası
Alıma gelen traktör, kamyon gibi araçlardan fotoğrafta görülen otomatik numune alma sondası yoluyla alınan
örnekler, eksper analiz odasına dökülmekte, her bir sondadan alınan paçaldan ayrılan örnek, hububat protein cihazı-
nın yandaki bölmesine aktarılmakta ve cihaz hububatın çeşitli özelliklerini kısa bir süre içerisinde döküm olarak ver-
mektedir. Aynı zamanda eksper alınan örnekteki kırık, yabancı madde gibi fiziksel analizini de yapmaktadır. Fiziksel
analizin sonuçları da bilgisayar sisteme girilmekte ve ürünün barem fiyatına göre fiyatı ortaya çıkmaktadır. Satıcının
fiyatı kabul etmesi halinde, muhasebeci bilgisayar ortamında, bu analiz ve fiyatı otomatik olarak Alım Fişine dönüştü-
rerek satıcının alacağını tahakkuk ettirmektedir. Depodan gelen Depo Teslim Fişi ile Alım Fişini kontrol ettikten Sonra
satıcının hesabına alacak kaydı yapmaktadır.
Satıcı Ofisin anlaşmalı olduğu bankada hesap açtırarak Hesap Kartı almakta ve bu kartı Ofis işyerine ibraz
etmektedir. Ofis işyeri bu karttaki hesaba alıcının alacağını havale ederek bankadaki alıcı hesabına geçmesini sağ-
lamaktadır. Alıcıya sonucu da bildirmektedir. Ofisin alım uygulaması ve ödeme sistemi tamamen otomasyon sitemi
içerisinde yapılmaktadır.
Aşağıdaki örnekte olduğu gibi Ürün Analiz Belgesi verilmekte alımlarda insan unsuruna bağlı hata ve suiistimaller
en aza indirilmiş olmaktadır.
Kimyasal analiz sonucu Protein Tayin Cihazı’ndan alınan ürünün kimyasal analizini gösterir belge;

184 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)
Protein Tayin Cihazı Analiz Fişi
Fiş No
Tarih ve Saat
Ürün Cinsi

Analizler
Rutubet %
Hektolitre Kg/hl
Protein (100 km)
Sedim (ml 14%)
Yaş Gluten (14%)
Operatör Adı Soyadı
İmza
Bu analiz fişindeki bilgiler otomatik olarak bilgisayar sistemine aktarılır. Bu bilgiler ve Ofis eksperince yapılan
fiziksel analiz bilgileri girilerek aşağıdaki Ürün Analiz Fişi oluşturulur. Ürün Alım Baremindeki bilgilere göre de alım
fiyatı oluşmaktadır.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 185

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Bilgisayar ortamında muhasebeciye gelen Ürün Analiz Fişi ile Depo Teslim Fişi muhasebeci tarafından kontrol
edilerek, Ürün Alım Fişi oluşturulur. Böylece alım tamamlanır.

186 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Alımda Otomatik Sondadan Alınan Hububatın Elenmesi

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 187

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Ofis’in son yıllardaki alım politikalarını göstermesi açısından Ofis’in resmî internet sitesinden 2018 yılı alımlarıyla
ilgili olarak açıklanan hususlar aşağıda aynen verilmektedir:

“KAMUOYU AÇIKLAMASI

2018 DÖNEMİ HUBUBAT ALIM FİYAT VE POLİTİKALARI

Ülkemizde 2018 yılı hasadı Mayıs ayının ilk haftası Çukurova ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde
başlamıştır.

Türkiye genelinde hasat, bugün itibariyle buğday ve arpada %1 seviyesindedir.

Hasat başlangıcından bugüne kadar piyasalar yakından izlenmiş ve piyasaların seyrine göre TMO
politikaları şekillendirilmiştir.

Bu yıl TMO tarafından hububat alımlarında izlenecek politikalar şunlardır:

1. TMO, Türkiye genelinde bulunan yaklaşık 280 işyerinde ve protokol imzalanan lisanslı depolarda
alım faaliyeti gösterecektir.

2. Üreticilerimizin ürünlerini protokol imzalanan lisanslı depolara bırakmaları menfaatlerine olacaktır.
Nitekim lisanslı depolara ürün teslim edilmesi halinde; %2 stopaj, %2 SGK primi muafiyeti, 25 TL/Ton
nakliye desteği, araç başına 25 TL analiz desteği, depo kira ücreti desteğinin yanında ürün bedelinin
%75’ine kadar sıfır (%0) faizli 9 ay vadeli kredi kullanma imkânı ile peşin ödeme gibi avantajlar mev-
cuttur.

3. Çiftçi Kayıt Sistemi’ne kayıtlı üreticilerden belgelerindeki üretim miktarının tamamı satın alınacaktır.

4. Çiftçi Kayıt Sistemi’ne kayıtlı olmayan kesimler (tüccar) ise üreticiden aldığını belgelemek kaydıyla
stoklarındaki ürünü 1 Kasım 2018 tarihinden itibaren TMO’ya satabileceklerdir.

5. TMO, üreticilerimizin iş yerleri önünde uzun süre beklemelerini önlemek amacıyla uyguladığı rande-
vulu alım sistemine devam edecektir.

6. TMO, altyapısı uygun olan borsalarda alım yapacaktır. Borsa üzerinden alım yapan iş yerlerinde
üreticiler, randevu almak suretiyle hem borsalar üzerinden hem de doğrudan iş yerlerine gelerek
ürünlerini TMO’ya satabileceklerdir.

7. Pazar günleri hariç, haftanın 6 günü alım yapılacaktır.

8. TMO ile protokol imzalayan lisanslı depolara ürün teslim eden üretici ve tüccar, ürünlerini elektronik
ürün senedi (ELÜS) ile TMO’ya satabileceklerdir.

9. Ürününü TMO depolarına emanete bırakan üreticiler TMO’dan %30 avans alabilecektir.

Üretici ve tüccar, emanete bırakılan ürünler için TMO’nun anlaşmalı olduğu bankalardan kredi kulla-
nabileceklerdir.

10. TMO’nun anlaşmalı olduğu bankalardan makbuz senedi ile kredi kullanan tüm kesimlerin bankalara
olan yükümlülüklerini yerine getirerek ürünlerini TMO’ya satmamaları durumunda bankalara ödemiş
oldukları faizin %25’i TMO tarafından karşılanacaktır.

11. Ürün bedeli ödemeleri, ürünün TMO’ya teslim edildiği tarihten itibaren 10 gün içerisinde üreticilerin
banka hesaplarına aktarılacaktır.

Ürününü lisanslı depolar üzerinden Elektronik Ürün Senedi (ELÜS) olarak TMO’ya satanlara ise
ödemeler peşin yapılacaktır.

12. Üreticilerden bu yıl da boşaltma ücreti alınmayacaktır. Böylece üretici ton başına ilave 7 TL gelir elde
edecektir.

2017 yılında ton başına 940 TL olarak açıklanan AKS ekmeklik buğday fiyatı 2018 yılında %11,7
artırılarak ton başına 1.050 TL olarak belirlenmiştir.

Buğdayın protein ve rutubet oranına göre açıklanan fiyatlar üzerine ayrıca %6’ya kadar ilave fiyat
uygulanacaktır. Bu şekilde kaliteli ürünün fiyatı ton başına 1.110 TL’ye kadar çıkabilecektir.

188 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Diğer gruplardaki ürünlerin alım fiyatları, TMO tarafından belirlenen pariteye göre hesaplanmış olup
aşağıdadır.

Bu fiyatlara ilave olarak Bakanlığımız tarafından buğdayda ton başına 50 TL prim ödemesi ile gübre,
mazot ve sertifikalı tohumluk gibi destek ödemeleri yapılacaktır.

Anadolu Kırmızı Sert Ekmeklik Buğday için belirlenmiş olan 1.050 TL/Ton alım fiyatı, Bakanlığımızca
verilen 145 TL/Ton prim ve diğer desteklerle birlikte 1.200 TL/Tona kadar yükselmektedir.

Açıklanan bu fiyatla üretici; maliyete göre %60, yani ton başına 450 TL gelir elde etmiş olacaktır.

2017 yılında ton başına 1.000 TL olarak açıklanan makarnalık buğday fiyatı 2018 yılında % 10 artırı-
larak ton başına 1.100 TL olarak belirlenmiştir.

2018 arpa alım fiyatı ton başına 825 TL, çavdar, yulaf ve tritikale alım fiyatı ise ton başına 800 TL
olarak belirlenmiştir.

TMO’ya ürün teslim edecek üreticilerimizin, alım noktalarımızda herhangi bir zorlukla karşılaşmama-
ları için;

ÇKS bilgilerini güncellemeleri,

Randevularını mutlaka almaları,

Ürünlerini randevu alınan gün getirmeleri,

Anlaşmalı bankalardan alınacak ürün kartı veya banka hesap numaraları ile alım noktalarına gelme-
leri gerekmektedir.

Üreticiler, TMO işlemleri ile ilgili her türlü bilgiyi TMO internet sitesinden, TMO iş yerlerinden ve Alo
Ürün Hattından [312 416 34 10 (8 hat)] alabileceklerdir.

Yeni hasat döneminin ülkemize, milletimize hayırlı ve bereketli olmasını dileriz.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ”737

2018 DÖNEMİ TMO HUBUBAT ALIM FİYATLARI

CİNSİ ALIM FİYATI
(TL/Ton)

MAKARNALIK MAKARNALIK BUĞDAY 1.100
BUĞDAYLAR DÜŞÜK VASIFLI MAKARNALIK BUĞDAY 920
1.050
EKMEKLİK ANADOLU BEYAZ VE KIRMIZI SERT BUĞDAY 1.000
BUĞDAYLAR DİĞER BEYAZ VE KIRMIZI BUĞDAY 870
DÜŞÜK VASIFLI EKMEKLİK BUĞDAY 825
800
ARPA

ÇAVDAR - YULAF - TRİTİKALE

Aşağıdaki Tablo 45’te görüldüğü üzere Ofis 2005-2018 döneminde oldukça çeşitli bir ürün yelpazesinin alımlarını
gerçekleştirdi:

737 http://www.tmo.gov.tr/Main.aspx?ID=1887 (Alınma Tarihi: 22.06.2018).

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 189

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

YILLAR Makarnalık Ekmeklik Düşük Arpa Çavdar Yulaf Mısır Çeltik Fındık Haşhaş TOPLAM
Buğday Buğday Vasıflı (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) (Ton)
(Ton) Buğday
(Ton) (Ton)

2005 474.959 3.725.304 117.981 799.059 10.982 4.831 650.857 11.741 12.578 5.808.292
2006 232.961
2007 19.680 1.185.708 38.093 724.782 6.311 2.194 13.749 87.384 158.885 28.438 2.478.506
2008
2009 0 98.615 3.693 2.758 46 33.440 139.431 8.776 306.438
2010 733.820
2011 340.408 7.631 457 22 823.318 501 299.342 10.013 1.141.284
2012 105.804
2013 191.829 2.316.628 770.514 1.261.026 48.387 4.127 191.026 13.160 103.240 31.849 5.473.777
2014 242.775
2015 563.412 81.582 949.139 15.661 394 84.997 36.090 2.071.683
2016 0
2017 567.088 443.294 242.015 167.235 1.766 21.508 9.470 41.641 1.032.732
2018 988.339
Toplam 686.292 1.450.293 25.282 120.975 44.693 3.711 1.836.783
221.504
4.805.460 1.212.842 530.028 1.745 1.401.755 20.335 3.409.480

- 176.245 16.223 192.467

1.824.919 909.530 473.795 10.188 472 1.610.866 1.734 30.730 5.429.324

1.516.980 147.555 4 1.899.385 80.993 16.550 4.649.805

1.328.444 32.305 204.757 143.297 16.096 2.411.191

1.900.804 238.694 76.966 788 932 184.247 432 6.989 35.889 2.667.244

17.574.873 3.137.730 4.456.529 94.128 12.950 7.383.685 283.548 851.182 308.921 38.909.005

Tablo 45 : 2005-2018 Yılları Arasında Ofis’in Aldığı Ürün Çeşit ve Miktarları (Ton)

Bu dönemde yapılan bir diğer değişiklik de alımlarda başlatılan ‘randevulu alım sistemi’ dir. Ofis’in görev yaptığı
yıllar boyunca en büyük problemlerinden biri hasat döneminde alım yapılan işyerleri önündeki uzun kuyruklardır. Bu
nedenle ürününü teslim etmek üzere sıra bekleyen üretici zaman zaman 3-4 güne varan zaman kaybına uğramakta
ve ödedikleri nakliye maliyetleri de artmaktaydı. Ofis ile üreticiler arasında çoğunlukla sıkıntı yaratan bu durum 2013
yılında Ofis alımlarının randevulu sisteme geçilmesi ile artık tarihe karışmış, üretici randevu sistemini benimsemiş ve
memnun kalmıştır.738 Bu arada bu sistemle birlikte Pazar günleri yapılan alımlar kaldırılarak alım döneminde haftada
bir gün izin kullanabilecek olan personelin de memnuniyeti sağlanmıştır.

Ofis faaliyetlerini gerçekleştirirken karar süreçlerinde kullanmak üzere (üretim, alım ve finansman tahminlerinde)
gerçekleştirdiği önemli projelerden biri de Gönüllü Ofis Dostu Projesi (GODP)’dir. 2013 yılında başlatılan Proje, tüm
köylerde en az bir üreticiye ulaşılmakta, bu üreticiden buğday, arpa, mısır ve çeltiğin ekilişinden hasadına kadar olan
süreçte ürünün gelişmesi ile ilgili bilgi alınması esasını kapsamaktadır. Ofis personeli tarafından ülkedeki tüm köylere
ulaşılarak, o köyde üretim yapan üretici, muhtar, varsa tarım danışmanlarıyla birebir görüşülerek o köye ait tarımsal
bilgiler ile bu süreçte belirlenen gönüllü ofis dostlarının iletişim bilgileri ile ilgili veri kayıt sistemi oluşturulmuştur. Gö-
nüllü Ofis dostlarından kendi köyleri için; ekiliş, üretim, verim, maliyet durumu, gübre ve sertifikalı tohum kullanım
durumu, tohumluk çeşidi gibi sisteme girilen bilgilere ek olarak, ekilişten hasada kadar olan süreçte, bitki gelişimi ve
hastalık ve zararlılar ile mücadele konularında da bilgi alınmaktadır.

Proje kapsamında, yaklaşık 37.500 yerleşim merkezinden, 35.500 üretici, 11.100 muhtar ve 4.600 tarım danış-
manı olmak üzere toplam 51.200 gönüllü Ofis dostu ile ekilişten hasada kadar olan dönemde görüşmeler yapılmakta
ve köyleri ile ilgili bilgiler zamanında temin edilmekteydi. 2015 yılından sonra ise bu kişiler telefonla aranarak veriler
alınmaktadır. En son Ağustos 2014’te 39.432 kişiye SMS yoluyla Ofis’in teşekkür iletisi ulaştırılmıştır.

738 Sonsöz, 05.08.2013, s.8.

190 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

2018 yılında 127 bin üreticiden 2,8 milyon ton ürün alımı gerçekleştirilmiş ve karşılığında üreticilere toplam 3,2
milyar TL ödeme yapılmıştır. Diğer yandan 2017 yılında kuru üzüm üreticisinin mağduriyetini önlemek amacıyla 5
günlük alıma hazırlık süreci sonunda 1.325 üreticiden 4.682 ton ürün alınarak bunun için de 18 milyon TL ödenmiştir.

Bununla birlikte 2018 yılında 25 yıl aradan sonra yeniden bakliyat alımları ile görevlendirilen Kuruluşumuz, 8.120
üreticiden yaklaşık 96 bin ton nohut, 1.530 üreticiden 15 bin ton yeşil mercimek alımı gerçekleştirerek karşılığında
üreticilere toplam 314 milyon TL ödeme yapmıştır.

Satışlar

1984 yılına kadar kişi ya da kuruluşun hububat dışalım ve dışsatımı yapmasına izin verilmemekteydi, bu tarihten
itibaren Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığından alınacak izin belgesi ile özel sektöre de dış ticarette bulunabilecekti.
TMO destekleme iç alımlarının yanı sıra ülkede üretimin az olması ve fiyatların aşırı yükselmesi ihtimali karşısında
yaptığı dış alımlarla da piyasayı düzenlemekteydi. Müsteşarlık ülkedeki hububat üretim miktarını dikkate alarak dışa-
lım ve satıma izin vermekte ve bu konuda düzenleyici bir rol oynamaktaydı. Dışalım yapacak olan özel şirketler güm-
rük vergisi ve Toplu Konut Fonu ödemek durumundaydılar. Ofis, buğday, arpa, yulaf ithalatında Toplu Konut Fonu
ödemeyen tek kuruluş olduğundan avantajlı olmakta ve bu da dış ticaretteki payını yükseltmekteydi. Nitekim 1993’te
Ofis’in dışsatım ve dışalımdaki payı sırasıyla %72,81 ve %50,96 idi.739

Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi de Ofis’in satış politikasının kökten değişmesi ve tamamen serbest
piyasa şartlarında satış yapmaya başlamasıdır. Böylece büyükşehirlere, Karadeniz bölgesine, orduya ve muhtaç
çiftçilere yapılan satışlar gibi çeşitli satışların artık yapılmadığı görülmektedir. Bu dönemin en düşük satışı 1996
yılında 264.564 ton iken en yüksek satış ise 2016 yılında 5.496.447 ton olarak gerçekleşti. 2003 yılındaki 1 milyon
tonluk 2008 yılındaki 945 bin tonluk satışlar olarak görülebilir. (Ek Tablo 19) Ofis’e Sovyetler Birliği ile 1991 ve 1992
yıllarında Exportkhleb ile imzalanan kontrata istinaden tahsil edilemeyen alacaklarla ilgili olarak 362 bin ton buğday
karşılığı gübre alınması veya alacağın nakit olarak karşılanması amacıyla Prof. Godzaev Mahir Omar ile görüşülerek
35.838,00 ABD Doları alacakla ilgili olarak yetki verildi.740

Ofis 29.06.1993 tarih, 21622 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 93/4534 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile ser-
best piyasadan temin ettiği buğdayı, un, makarna, irmik ve bisküvi olarak ihraç eden özel sektör kişi ve kuruluşlarını,
kendi stoklarında bulunan buğday ile desteklemekle de görevlendirildi.741 Nitekim beyaz et, yumurta ve bunlara da-
mızlık üreten sektöre 180 gün vadeli ve vade farksız mısır satışları yapılarak desteklenmesi bunun önemli bir örneği
sayılabilir. 2006 yılında bu desteklemeden besi amaçlı devekuşu, yumurta ve damızlık yetiştiricilerinin de yararlandı-
rılması sağlandı.742

Türk Kızılay’ının 2005 yılında Pakistan’a ulaştıracağı gıda yardımı içerisinde yer alan 50 bin tona kadar buğday
ununu temin etmesi Karaçi Limanı’nda boşaltılması da yine Ofis yetkilileri tarafından sağlanmıştır.743

739 Albayrak, a.g.e., s.96.
740 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 20, Toplantı Tarihi: 17.9.1993, Karar No: 20/440-52.
741 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 21, Toplantı Tarihi: 12.10.1993, Karar No: 22/480-4.
742 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No:5, Toplantı Tarihi: 07.03.2006, Karar No: 5/56-2.
743 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No:27, Toplantı Tarihi: 23.11.2005, Karar No: 27/367-1.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 191

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

TMO İşyerlerinden Halka Pirinç Satışı
Ofis bu dönemde Pakistan’dan ince uzun taneli pirinç ithal ederek halka pirinç satışları gerçekleştirdi. Bu alım ve
satım devam edince Ofis, pirincin Nurcihan olan adını markaya çevirdi ve Türk Patent Ensitüsüne tescil ettirdi. Pirinç
uzun yıllar bu marka altında piyasaya sürüldü. Askerî birliklerin pirinç ihtiyacı Ofis tarafından karşılandığından bu
pirinç askerî birliklere de satıldı.
Ofis, diğer dönemlerde olduğu gibi bu dönemde de sosyal yardımlarda bulunmaktaydı. 1987 yılında sel felaketine
maruz kalan Bangladeş’e Türkiye tarafından 1 milyar TL tutarında gıda yardımı yapılmıştır. Gıda yardımı içinde yer
alan fasulye bedeli, DPT tarafından karşılanmış, ürünün ambalajlanması, ihraç limanına ulaştırılması, Bangladeş’e
sevk edilmesine ve belirli şartlar dâhilinde satın alınacak fasulye limitini tespit etmeye Ofis yetkili kılınmıştır.744
Ofis’in son dönemlerde yaptığı satışlardan biri de savaştan kaçarak Türkiye’ye gelen Suriyeli göçmenlerin ihti-
yacını karşılamak üzere finansı İç ticaretten bilgi alınacak hükûmet tarafından sağlanmak üzere yaptığı satışlardır.
28.12.2012 tarih ve 3281 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Suriye’deki olaylardan zarar gören sivil halka 50 bin tona
kadar hibe ekmeklik buğday karşılığı un hibe edilmesi kararlaştırıldı.745
Ofis 1990 yılında tüketicilere daha iyi hizmet verebilmek ve aynı zamanda Ofis stoklarının süratle nakde dönüş-
mesini sağlamak amacıyla yurt içinde pazarlama ağı kurulmasını temin etmek üzere başbayilikler vermeye başladı.
İlk uygulama İzmir Bölge Müdürlüğünde başladı ve İzmir Bölge Bayiliği, Yayman Tarım Ürünleri Sanayi ve Ticaret Ltd.
Şirketi’ne verildi. Bu arada TMO Mensupları Sosyal Yardımlaşma Vakfı bünyesinde kurulan TMO Elektronik ve Gıda
Sanayi AŞ’nin taleplerine göre başbayiliğin bu şirkete de verilmesi kararlaştırıldı.746

Bakliyat Alımları

Toprak Mahsulleri Ofisi, 1941 yılından başlayarak 1994 yılına kadar zaman zaman bakliyat alımlarında [merci-
mek (kırmızı/yeşil), nohut ve kuru fasulye] görevlendirilmiş bu kapsamda alım fiyatları açıklayarak ürün alımı gerçek-
leştirmiştir. Ancak 5 Nisan 1994 tarihinde alınan ekonomik kararlar doğrultusunda bakliyat ürünleri TMO alımlarına
konu olmaktan çıkarılmış bu ürünler serbest piyasalarda işlem görmüştür.

Bakanlığımızca bakliyat ürünlerine verilen prim ve desteklerin arttırılması, kıraç ve nadas alanlarda bakliyat ekimi
teşvik edildiğinden 2018 yılında özellikle nohut ve yeşil mercimek üretiminde ciddi artışlar yaşanması üzerine üretici-
lerimizin olası fiyat düşüşlerinden olumsuz etkilenmemesi, yurt içi üretimin sürdürülebilirliğinin sağlanmasını teminen,
Kuruluşumuz 24 Ekim 2018 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanı Kararı ile 25 yıl aradan sonra yeni-
den Bakliyat (kuru fasulye, mercimek ve nohut) alımlarıyla görevlendirilmiştir.

744 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 34, Toplantı Tarihi: 13.10.1988, Karar No: 34/646-27.
745 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 1, Toplantı Tarihi: 17.01.2013, Karar No: 1/2-2.
746 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 16, Toplantı Tarihi: 28.05.1990, Karar No: 16/319-13.

192 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Bu kapsamda 2018 yılında; 3.250 TL/Ton nohut, 3.000 TL/Ton yeşil mercimek alım fiyatı açıklanarak ÇKS’ye
kayıtlı üreticilerden alım yapılmıştır.

2019 yılında da bakliyat piyasalarına yönelik müdahalesini devam ettiren Kuruluşumuz, 20 Mayıs’ta kabuklu
kırmızı mercimek için 2.500 TL/Ton, 03 Haziran’da yeşil mercimek için 3.050 TL/Ton ve nohut için 3.300 TL/Ton alım
fiyatı açıklayarak tüm işyerlerimizden ve Lisanslı Depolar üzerinden ürün alımlarını sürdürmüştür.

Kuruluşumuzun bakliyat piyasalarına müdahale etmesiyle birlikte arz fazlası olan ürün satın alınarak olası fiyat
düşüşlerinin önüne geçilmiş ve üretici mağduriyeti önlenmiştir.

Mercimek Alım ve Satımı

Ofis, bu dönemde hububatın yanı sıra yüksek protein değeri ile insan beslenmesinde önemli bir yeri olan bakliyat-
tan nohut ve mercimek alımı da gerçekleştirdi. Nohut ve mercimek alım satımı Ofis’te daha önceki yıllarda da alınıp
satılmıştı. Nitekim Ofis, 1982 yılında yüksek miktarda alım yaparak 205 bin ton mercimek stoku sağladı.

İhracat potansiyeli artan mercimeğin kolesterol nedeniyle kırmızı etten kaçışın yoğun olduğu Avrupa pazarına
girebilmesi için kalitesinin artırılması gerekmekteydi. Türkiye yeşil mercimeğin gen merkezi durumunda olmasına rağ-
men hâlen üretimde bruchus (tohum böceği) problemi çözümlenememişti. Bu nedenle Avrupa’da kaliteli ve hassas
pazarlara uygun özellikte ürün elde edebilmek amacıyla mercimek ekiminin yoğun olduğu Yozgat ili Doğankent’te
1985 yılında 20 köyde sözleşmeli ekim yoluyla Türkiye’de ilk kez Mercimek Üretim Projesi başlatıldı. Projede 20.252
dekar alanda 532 üreticiye tohum, yabancı ot ve haşere mücadelesi için ilaç yardımında bulunuldu. Proje kapsamın-
da yaklaşık 20 bin dekar alandan 2.500 ton yeşil mercimek üretildi. Sözleşmeli ekim ile üretilen ve bruchus zararına
uğramayan yeşil mercimekler primli fiyatla satın alınarak Avrupa pazarları için hazırlandı.747

Bu şekilde cazip hale getirilen mercimek üretiminde 1986 yılı hasat döneminde olumsuz hava şartları sonucunda
büyük bir düşüş yaşandı. Arzın azalması sonucu fiyatlar talep baskısı nedeniyle yükseldi. 1986 yılında yeşil mercimek
baş alım fiyatları 280, 320, 325 TL/Ton olarak belirlendi. (Ek Tablo 5) Bunun sonucunda fiyatlar 1985 yılına göre %55
oranında artmış oldu. Bu fiyatlarla 4.279 ton alım yapıldı. Malın az olması ile fiyatı artarak ortalama fiyatı 294 TL/Ton
olarak gerçekleşti. 1986’daki yüksek fiyatı gören ve cebine bir miktar tatmin edici para giren üretici 1987 yılında çok
yüksek bir ekim yaptı. Bunun sonucu olarak 1987 yılında yeşil mercimek üretimi oldukça arttı. 1987 yılında 12 bin ton
yeşil mercimek, 100 bin ton kırmızı mercimek alımı planlandı ve baş alım fiyatı 330TL/Ton olarak açıklandı. Ancak
üretimin bol olması nedeniyle mercimek üreticileri Ofis’e yönlendiğinden planlanan miktar 2,5 kat aşılarak 257.789
ton, ortalama alım fiyatı da 254 TL/Ton olarak gerçekleşti. Kırmızı mercimekten ise 117.767 ton alındı. 1986 yılında
%55 fiyat artışı yapılmışken 1987 yılında yapılan fiyat artışı ise yaklaşık %2’dir. Alım miktarlarının karşılaştırılma-
sında, alımın yükselmesi sadece üretimin beklenenin üzerinde olması sonucu piyasa fiyatlarındaki düşüş nedeniyle
üreticinin Ofis’e yönlenmesi olarak izah edilebilmektedir. Mercimeğin yanı sıra nohut üretiminin de artmasından dolayı
çiftçinin mağduriyetini önlemek adına 20 bin ton olarak planlanan nohut alımı 131.452 ton gibi oldukça yüksek bir
meblağa yükseldi.748 (Ek Tablo 4)

TMO’nun Eski Logolarından Biri

747 TMO, Toprak Mahsulleri Ofisi 1985-1989, s.27. Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Şube Müdürülüğü Arşivinden (Yayın yeri ve tarihi belli
değil)

748 TMO, 1987 Yılı 50. Hesap Dönemi…, s.69.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 193

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

Mercimeğin iç tüketimin çok üstünde üretildiği ve çiftçinin mağdur edilmemesi adına Ofis’in 1987 yılında satın
aldığı 257 bin ton mercimeğin satılarak tüketilmesi adına Ofis büyük bir gayret sarf etmek durumunda kaldı. İleride
piknik bahsinde de belirtileceği üzere mercimekten üretilen oldukça çeşitli yemek ve diğer tüketim maddelerinin geliş-
tirilmesi, reklamlar ve diğer vasıtalar aracılığıyla mercimeğin tüketilmesine çalışıldı.

Yeşil mercimek üretiminin artışı sonucu arzın talebi aşması nedeniyle fiyatlarda düşüş meydana geldi. Ülkedeki
normalin dışındaki mercimek üretimini desteklemek ve zaten fiyatın oldukça düşmesi sebebiyle büyük sıkıntı çeken
çiftçiyi daha fazla zora sokmamak amacıyla o yıl yüksek bir miktarda yeşil mercimek satın alma durumunda kaldı.
Ofis elindeki 376 bin tonluk stokun iç tüketimin haricinde kalan kısmını pazarlayabilmek için araştırmalar yapmaya
başladı. İç tüketim miktarı 60-70 bin ton olan nohut stoku da 165 bin ton gibi Ofis tarihindeki en büyük rakama ulaştı.
Stoku değerlendirebilmek üzere iç tüketimin artırılması gayesi ile çeşitli kampanyalar yapılarak halkın mercimek tü-
ketimi artırılmaya çalışılırken diğer taraftan da ihracat imkânları araştırılmaya başlandı. Hindistan’da yapılan temaslar
sonucu Hindistan ürünün bir kısmını Türkiye’den alacak ve karşılığında demir cevheri ve jüt çuval verecekti.749 Ofis,
Marmara Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Enstitüsü yetkilileri ile varılan mutabakatla bu kuruluş tarafından yapılacak
olan mercimek unlu bebek mamasının üretim teknolojisinin geliştirilmesi konusunda yapılan ön çalışma ile ilgili olarak
projeye katkıda bulunmak amacıyla 5 milyon TL’lik ödeme yaptı.750

Ayrıca yeşil mercimeğin pazarlanması için Ofis Dış Ticaret Daire Başkanlığında görev yapan Şube Müdürü Kor-
han Berkasal ile Dış Ticaret Uzmanı Ali Güvenir Hindistan’a gönderildi. Burada yapılan çalışmalarda Hint toplumu-
nun yeşil mercimek tüketim alışkanlığı olmadığı görüldü. Yapılan incelemede Bombay toptancı pazarında Hintlilerin
“Turtal” dedikleri mercimek tüketiminin yoğun olduğu tespit edildi. Bunun üzerine yeşil mercimeğin kabuğu soyulmak
suretiyle içinden çıkan sarı mercimek Hindistan’a “Türkishturtal” adı ile pazarlandı. Bu pazarlamayı sağlamak üzere
Dr.Ahmet Özgüneş’in de yer aldığı bir Ofis heyeti Hindistan’a yapılan birden fazla seyahat gerçekleştirildi. Bu çabalar
sonucu 1988 yılında 147 bin ton mercimek ihracatı gerçekleşti.751 (Ek Tablo 21)

Mercimek Nohut Kuru
Leblebilik Fasulye
Yıllar Yeşil Kırmızı Koçbaşı Yuvarlak
30 28 Karışık -
1980 38 (Sultani) 26,32
36 (Yeşil) 26 -
1981 57 (Sultani) 42
53 (Yeşil) 44 42 40 90
1982 63 (Sultani) 52
60 (Yeşil) 53 50 47 -
1983 68 (Sultani) - -
1984 65 (Yeşil) - -- 230
1985 60 -
1986 - 150 - -- -
1987 210 255 650
1988 325 270 185 165 (Leblebilik ve Yuvarlak) -
1989 330 390 -
1990 440 290 260 (Leblebilik ve Yuvarlak) -
1991 800 - 5.000
1992 1.225 - 300 270 (Leblebilik ve Yuvarlak) -
1993 2.000 2.200
3.100 3.500 460 (Tek Fiyat) -
3.600 4.100
950 (I.Grup) 850 (II.Grup) -

1.225+25 (I.Grup) 1.050 (II.Grup) -

1.750 (I.Grup) 1.450 (II.Grup) -

2.600 (I.Grup) 2.000 (II.Grup) -

3.100 (I.Grup) 2.400 (II.Grup) -

Tablo 46 : 1980-1993 Yılları Arasında Bakliyat Alım Fiyatları (kg)

749 Yeni Ekonomi, 08.10.1987.
750 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No: 39, Toplantı Tarihi: 16.11.1988, Karar No: 39/718-7.
751 Toprak Mahsulleri Ofisi, 1988 Yılı 51. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, s.93.

194 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

YILLAR TON
1986 4.279
1987 257.789
1988 34.082
1989 64.752
1990 23.286

Tablo 47 : 1986-1990 Yılları Arasında Ofis Mercimek Alımları

Bakliyat gerek toprağın verimini artıran bir ürün olarak gerekse Türkiye açısından ihracat imkânı yüksek bir döviz
kaynağıdır. 1980-1990 yılları arasında da Türkiye önemli bir bakliyat üreticisi olmasına rağmen bakliyat tüketim alış-
kanlığı hububata nazaran daha az olduğundan, üretimin en az gerçekleştiği dönemlerde bile ihracatçı durumda kaldı.
Mercimek; Hindistan, Pakistan, Mısır, Sri Lanka, Cezayir, Kolombiya gibi ülkelerde temel gıda maddesi olup tüketici-
nin sofrasında ülkemizdeki ekmek gibi yer almaktadır. Türkiye bakliyat ihracatından önemli miktarda döviz kazandı.
Bu yıllarda bakliyatta 1 milyon ton ihracat gerçekleştirildi.

Yıllar Alım Alım Miktarı Baş Alım Ortalama Yurt Dışı Ortalama
Programı (Gerçekleşen) Fiyatı Alım Fiyatı Satış Miktarı Satış Fiyatı
(TL/Kg)
(Ton) (Ton) (TL/Kg) (Ton) (TL/Kg)

1985 70.000 15.000 210 198 15.000 162
1986 30.000 4.279 325 294 1.050 358
1987 12.000 330 254 325
1988 100.000 257.789 440 381 17.776 430
1989 107.000 34.082 800 621 147.400 684
1990 69.920 64.752 1.225 1.087 1009
1991 50.000 23. 286 2.000 1751 72.900
1992 19.800 2.412 3.100 2.783 40.139 -
1993 20.000 9.551 3.600 2.975 -
Toplam 478.720 1.325 - -
- -
412.476 -
294.265

Tablo 48 : TMO’nun 1985-1993 Tarihleri Arasında Gerçekleştirdiği Yeşil Mercimek Alım ve
Yurtdışı Satış Miktarları İle Alım ve Satış Fiyatları

Tabloda görüldüğü üzere Ofis, gerçekleştirdiği 1985-1993 yılları arasında 412.476 ton alımın 294.265 tonunu ih-
raç etti, kalan kısmını ise iç piyasaya sattı. Ayrıca Ofis tarafından organize edilen “1. Uluslararası Nohut ve Mercimek
Sempozyumu”, 13 Ocak 1988’de, Antalya’da gerçekleştirildi. 1988 yılında 100 bin ton yeşil mercimek alımı planlandı
ve baş alım fiyatı 440TL/Kg olarak açıklandı. Bu politika sonucunda 34.082 ton yeşil mercimek alımı gerçekleşti.

1989 yılında 107 bin ton yeşil mercimek alımı planlandı ve baş alım fiyatı %81 oranında artırılarak 800 TL/kg ola-
rak belirlendi. Buna rağmen gerçekleşme üretimin az olmasından dolayı 64.752 ortalama Kg alım fiyatı da 621 TL/ton
oldu. 1990 yılında 69.920 ton yeşil mercimek alımı planlandı ve baş alım fiyatı 1.225 TL/ton olarak açıklandı. Aynı yıl
23.286 ton alım, ortalama alım fiyatı 1.087 TL/kg olarak gerçekleşti. Yozgat’ta uygulanan kaliteli yeşil mercimek pro-
jesi daha sonra Erzurum’da da uygulandı. Bu amaçla üreticilere ilaç ve teknik yardım yapıldı ve üretilen mercimekler
satın alındı.

Ofis yeşil mercimek ve mercimek ununun tüketicilere tanıtılması amacıyla Arte Reklam Program Ajansı kanalıyla
basın ve TRT’de bir reklam kampanyası başlattı. Reklam için başta belirlenen 180 milyon TL’lik limit reklamın hedef-
lerine ulaşılamaması sebebiyle 200 milyon TL daha artırıldı. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Teknolojisi Yüksek Okulu
Beslenme ve Diyetetik Bölümü’ne kuru baklagillerin Proksimet ve Mikro Analizleri, Organoleptin yönden değerlendiril-
mesi, bu ürünlerin insan beslenmesindeki yeri konusunda yaptırılan araştırmalarda özellikle yeşil iç mercimeğin insan

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 195

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

beslenmesindeki kullanım sahalarının artırılması hedeflendi. Bunun için radyo ve yazılı basında sürdürülen reklam
çalışmaları çerçevesinde yeşil iç mercimek ve yeşil mercimek unun reklam kampanyası da yapıldı.752 İleride de anla-
tılacağı üzere, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Teknolojisi Yüksek Okulu Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öğretim Üyesi
Prof.Dr.Ayşe Baysal’ın bu konudaki çalışmaları ve görsel medyadaki uygulamaları mercimeğin iç piyasa tüketiminin
artmasında büyük katkı sağlamıştır.

1991 yılında mercimeğin 1991 yılında 50 bin ton olarak 2.000 TL/kg fiyattan alımı planlandı ancak 2.4 ton alım,
ortalama alım fiyatı da 1.751 TL/kg olarak gerçekleşti. 1992 yılında 19.800 ton olarak 3.100 TL/kg alım fiyatından
alımı planlandı ancak alım sadece 9.551 ton oldu. Ortalama alım fiyatı 2.783 TL/kg olarak gerçekleşti. Ofis’çe bu
yıllarda önemli bir bakliyat ihracatçısı olan Türkiye’ye rakip olan Kanada ve ABD ülkelerinin bakliyatı çeşitli kredilerle
destekledikleri bu nedenle bakliyat ihracatında bu hususun dikkate alınması gerektiği ortaya konuldu. 1993 yılında 20
bin ton olarak 3.600 TL/kg alım fiyatından alım planlandı, ancak 1.325 ton alım yapıldı ve ortalama alım fiyatı 2.975
TL/kg olarak gerçekleşti. 1994 yılından itibaren Ofis tarafından yeşil mercimek alımı yapılmadı.

Umumi Mağazacılık Uygulamaları

Umumi Mağazaların ticari hayatı kolaylaştırmak için faaliyete geçirilmiştir. Bugünkü anlamda Umumi Mağazacı-
lık, 17’nci ve 18’inci yüzyıllarda İngiltere ve Hollanda’da başlamıştır.

Umumi Mağazalar, devlet tarafından çok sıkı denetime tabi tutulan ve tanzim ettikleri emtia senetleri yurt içinde
ve dışında kabul gören kuruluşlardır. Umumi Mağazalara depolanan gümrüklü veya gümrüksüz mallar karşılığında
tanzim edilen “Makbuz Senedi” (Resepise) mülkiyeti temsil etmekte, bu senedin cirosu ile herhangi bir işleme gerek
kalmaksızın mallar sahip değiştirebilmektedir. Böylece ithal işlemleri tamamlanmış emtia ile milli malların depodan
çıkmadan alınıp, satılabilmesi mümkün olmaktadır. “Rehin Senedi” (Varant) ise senet üzerinde yazılı miktar kadar
depodaki mal üzerinde rehin hakkı sağlanmaktadır.

Cumhuriyet döneminden önce Umumi Mağazacılık niteliğinde herhangi bir teşekkül yoktur. Mevzuatımızdaki bu
eksikliği gören Cumhuriyet yönetimi, 1926 tarihli Ticaret Kanunu’na Fransızca’sının kelimesi kelimesine Türkçe kar-
şılığı olan “Umumi Mağaza” diye adlandırılan kuruluşlarla, Resepise ve Varant hakkında hükümler koymuştur. 1956
yılında yürürlüğe giren 6762 sayılı Türk Ticaret Kanunu ve 6762 sayılı Kanunu yürürlükten kaldıran 2011 tarihli 6102
sayılı Türk Ticaret Kanunu ve 2699 sayılı Umumi Mağazalar Kanunu hükümlerine göre Umumi Mağazalar; makbuz
ve rehin senedi verme karşılığında serbest, gümrüklenmemiş veya tekel altında bulunan malları vedia olarak kabul
etmek ve mudilerine de, bu senetlerle tevdi edilen malları satabilmek veya terhin edebilmek imkânını veren kuruluş-
lardır.

1926 tarihli Ticaret ve Sanayi Odaları Nizamnamesi ile Ticaret Bakanlığı’nın iznini almak kaydıyla, Umumi Ma-
ğaza kurup işletmek hususunda Ticaret ve Sanayi Odalarına yetki verilmiştir. Adı geçen Nizamname’nin yayımından
sonra İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası, Antrepo ve Umumi Mağaza kurmak için izin istemiştir. Bu suretle, ilk Umumi
Mağaza 1928 yılında Tophane’de eski Tophane Fabrikalarının antrepo haline getirilen büyük bir kısmında, İstanbul
Ticaret ve Sanayi Odası tarafından açılmış, ancak bir yıl sonra bina devredilerek, Umumi Mağaza işletilmesinden
vazgeçilmiştir.

1934 yılında toplanan Ticaret ve Sanayi Odaları kongresinde, Umumi Mağazalar kurulması tekrar gündeme
getirilmiş ve İktisat Bakanlığı’nca gerekli çalışmalar yapılarak, Ticaret ve Sanayi Odaları, Ziraat Bankası, İş Bankası,
Osmanlı Bankası, Sümerbank, Emlak ve Kredi Bankası, Türk Ticaret Bankası tarafından Umumi Mağazaların faali-
yet sahasına giren bütün işleri yapmak maksadı ile Ulu Önderimiz Mustafa Kemal ATATÜRK’ün emri ve talimatları
ile merkezi Ankara’da olmak üzere UMAT-Umumi Mağazalar Türk A.Ş. kurulmasına karar verilmiş, Ticaret Siciline
tescil olunarak 28.05.1937 tarihinde de T.C. Resmi Gazete’de yayımlanmasıyla Şirketin kuruluşunu takiben ilk şube
Mersin’de açıldı. Bilahare İstanbul, İzmir, Samsun ve İskenderun›da da şubeler açılmıştır. Ancak ülkemizde Resepise
- Varantın ticari önemi ve değerinin kâfi derecede tanıtılmaması, limanlardaki antrepoların devlet tekeline alınması ve
bankaların depoculuk sahasına girmeleri gibi sebeplerle, Umumi Mağazacılık, ülkemizde geliştirilerek uygulanama-
mıştır.

Umumi Mağazaların diğer ülkelerdeki başarılı uygulamaları ve ticari önemi göz önüne alınarak 11.08.1982 tarih
ve 2699 sayılı “Umumi Mağazalar Kanunu” çıkarılmış ve bu Kanun ile Umumi Mağazalar’ın kurulması usul ve esasları

752 Toprak Mahsulleri Ofisi, Yönetim Kurulu Kararları, Toplantı No:13, Toplantı Tarihi: 19.04.1990, Karar No: 13/254-4.

196 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

ile çalışma ve denetim esasları tanzim edilmiştir. Ayrıca, 28.09.1984 tarih ve 18529 sayılı Resmi Gazete’de yayımla-
nan “Umumi Mağazalar Tüzüğü” ile Umumi Mağazacılık konusunda müstakil bir mevzuat oluşturulmuştur.

1993 yılında TMO, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’ndan aldığı yetkiyle iştigal konusuna giren ürünlerle sınırlı olmak
üzere yeniden Umumi Mağazacılık faaliyetini başlatmıştır. (Ek Tablo 13) Bu uygulama hububat sektörüne “emanet
alım” sistemi olarak tanıtılmıştır. TMO bu sistem ile Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre malın mülkiyetini temsil
eden makbuz senedi düzenleyerek emanet alım adı altında Umumi Mağazacılık işlemini yapmaya başlamıştır. Ancak
TMO sisteminde malin rehinini düzenleyen varant uygulaması yoktur.

TMO’nun umumi mağazacılık yapmasındaki amaç; tarım ürünlerinde hasat döneminde arz fazlalığı nedeniyle
üretici aleyhine oluşan fiyat düşüşünü önlemek, kendi alım miktarını uzun döneme yayarak, finansman maliyetini
azaltmaktır. Üretici, tüccar ve sanayici ürününü emanete bırakarak, ihtiyacı olan nakdi, TMO’nun garantisinde düzen-
lenen makbuz senedini teminat göstermek suretiyle kredi kuruluşlarından kredi sağlamıştır. Mudi ihtiyaç duyduğunda
ürününü, satabilmekte veya herhangi bir TMO deposundan geri alabilmektedir. Ancak malın rehinini düzenleyen va-
rant uygulaması olmadığından Umumi Mağazacılık sistemi kısmen uygulamaya konulmuştur. Bu uygulama ile TMO,
makbuz senedini teminat olarak göstermek suretiyle finansman ihtiyacını yurt içi ve yurt dışı bankalardan sağlamıştır.
Bu sistemle TMO, mevzuattan kaynaklanan sorunlarını çözmüş oldu.

Alım Dönemi Ürün Miktarı Kredi Tutarı
(Bin Ton) (Milyon TL)
2005/2006 33
2006/2007 130 8
2007/2008 170 36
2008/2009 273 61
2009/2010 251 142
2010/2011 236 87
2011/2012 546 79
2012/2013 190 205
2013/2014 160 82
2014/2015 3 73
2015/2016 124 1
2016/2017 30 66
2017/2018 22 18
Hububat Toplamı 2.168 14
Fındık Karşılığı (2006 -2007) 76 872
Genel Toplam 2.244 183
1.055

Tablo 49 : 2005-2018 Yılları Arasında Umumi Mağazacılık Uygulamasında
TMO Makbuz Senedi Karşılığı Kullandığı Krediler

2005 yılında 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu çıkarıldı. Ancak 2010 yılına kadar özel sektör
tarafından herhangi bir faaliyette bulunulmadı. TMO’nun öncülük yapması amacıyla 26.02.2010 tarihinde % 48 hisse
ile TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi kuruldu.

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 197

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

04.08.2017 Tarihinde Lisanslı Depoculuk Toplantısı

Fındık İşleri

TMO hububat ve bakliyat dışındaki tarım ürünlerinde de zaman zaman devreye girmek durumunda kaldı. Bunun
en önemli örneği fındıktır.

TMO Fındık Alımlarından Bir Görüntü
TMO 2006 yılında, fındık piyasasında yaşanan fiyat dalgalanmalarının ve spekülasyonların önüne geçilmesi,
üreticilerin ürünlerini daha iyi fiyatlardan pazarlayabilmeleri ve ortaya çıkabilecek üretici mağduriyetlerinin oluşmadan
engellenmesi için Bakanlar Kurulu’nun 08.08.2006 tarihli ve 2006/10865 sayılı Fındık Alımı ve Satımı Hakkındaki
Kararı ile fındık alımı ve satışında görevlendirildi.

198 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

TMO Fındık Depolama Faaliyetleri

Daha sonra TMO’nun, Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Birliğinin stoklarında bulunan kabuklu fındıkları satın
almakla görevlendirilmesine ilişkin 31.10.2007 tarihli ve 2007/12757 sayılı Kararnamenin eki Kararda değişiklik yapıl-
masına dair ekli Karar yürürlüğe konuldu. Kabuklu fındık alımlarıyla görevlendirilen TMO, ilk etapta Erzurum, Sam-
sun, Derince ve Trabzon Şube Müdürlüklerinin koordinasyonunda üretim bölgesinde kurulan geçici alım merkezleri
yardımıyla alım yaptı. 2007 yılında fındık üreticilerine daha iyi hizmet götürebilmek amacıyla Genel Müdürlük bün-
yesinde Fındık İşleri Dairesi Başkanlığı kuruldu. Bölgedeki teşkilatlanma genişletilerek Ordu ve Giresun illeri ile Ak-
çakoca ilçesinde şube müdürlükleri, Fatsa’da ve Düzce’de ise ajans amirlikleri açılarak bölgedeki idari teşkilatlanma
tamamlandı. Bakanlar Kurulunun 2009/15201 sayılı Kararı ile fındık üreticilerine yönelik alan bazlı gelir desteği ve
telafi edici ödeme uygulamasına başlanılması nedeniyle bu görev 2009/15202 sayılı Kararname ile sonlandırıldı. An-
cak bu kararla yürürlüğe girmiş olduğu tarihten önce satın alınan fındıkların tasfiyesine kadar, yürürlükten kaldırılan
Fındık Alım Satımı Hakkında Karar hükümlerinin uygulanmasına devam edilmesi kararlaştırıldı.

Üretici Alım Miktarı (Ton) Alım Ödemeleri (Milyon TL)
Sayısı
Dönem Üreticiden FKB’den Toplam Üreticiye FKB’ye Toplam

2006-2007 58.910 162.489 67.373 162.489 613 255 613
2007 47.853 94.641 1.796 162.014 485 8.1 740
2008 151.601 369.046 1.600 263.1 1.608
TOPLAM 258.364 367.250 69.169 693.549 2.698 2.961
624.380

Tablo 50 : 2006-2009 Yılları Arasında Gerçekleştirilen Fındık Alımları Miktarı ve Ödemeleri

2006, 2007 ve 2008 alım dönemlerinde yaklaşık toplam 694 bin ton kabuklu fındık alımı gerçekleştirilerek karşı-
lığında 2.961 milyon TL ödemede bulunuldu.

Fındık stokunun 279 bin tonu doğrudan satıldı. 29 bin tonu ise kavrulmuş fındık ve mamulleri imalatına sevk edil-
di. Fındık stokunun 279 bin tonu doğrudan satıldı. 29 bin tonu ise kavrulmuş fındık ve mamulleri imalatına sevk edildi.
386 bin tonu da yağ imalatında kullanılarak 2014 yılı Eylül ayında stoklar tasfiye edildi. Değerlendirme çalışmaları
sonucunda 1,5 milyar TL hasılat elde edildi. Alım, depolama ve finansman maliyeti toplamı 3,9 milyar TL oldu. Üretici

TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018) 199

I. BÖLÜM

KURULUŞUNDAN GÜNÜMÜZE TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ (1938-2018)

borçlarının ödenmesini teminen Bakanlar Kurulu Kararı ile 2008/13879 sayılı Kararname kapsamında 30 bin ton,
2011/1812 sayılı Kararname kapsamında 50 bin ton ile Fiskobirlik’e toplam 80 bin ton satış yapıldı.

TMO Fındık Alım Merkezi

Yıllara Göre TMO Kabuklu Fındık Alım Fiyatları (TL/Kg)

2006-2007 2007-2008 2008-2009

Gruplar Sabit Ağustos Ekim Kasım Aralık Ocak ve Eylül Ekim Aralık
Giresun K. Eylül Sonrası Kasım ve

Sonrası

4,00 5,15 5,20 5,25 5,30 5,35 4,00 4,50 5,00

Levant K. 3,80 5,00 5,05 5,10 5,15 5,20 3,90 4,40 4,90

Sivri K. 3,65 4,75 4,80 4,85 4,90 4,95 3,70 4,20 4,70

Tablo 51 : 2006-2009 Yılları Arasında TMO Kabuklu Fındık Alım Fiyatları

2008 Yılı Satış Fiyatları (TL/kg)

Gruplar 2005 Mahsulü 2006 Mahsulü 2007 Mahsulü
Giresun Kalite 3,00 3,80 4,40
Levant Kalite 3,00 3,60 4,00
Sivri ve Diğer Kalite - 3,40 3,80

Tablo 52 : TMO’nun Kabuklu Fındık Satış Fiyatları

200 TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ TARİHÇESİ (1938-2018)