Сөз өнері

ЗЕЙНОЛЛА КДБДОЛОВ

сез eHEPi

Окулык,-монография

\

3

«САНАТ» А лм пи

1МП

&5 ,O0 l
ББК-83:3-Кдз
К, 13

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БШ1М ЖЭНЕ
РЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1НЩ БАРДАРЛАМАСЫ

БОЙЫНША ШЫРАРЫЛЫП ОТЫР

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ УЛТТЫК РЫЛЫМ
АКАДЕМИЯСЫНЫЦ Ш.У9ЛИХАН0В АТЫНДАРЫ Б1Р1НШ1

ДЭРЕЖЕЛ1 СЫЙЛЫРЫН АЛРАН (1993)

Крбдолов Зейнолла.

К, 13 Сез eHepi. — Алматы: “ Санат” , 2007. — 360 б.
ISBN 9965-664-54-4

“Сез енершде” едебиет теориясыньщ, шыгармашылык психо-
логиясынын жене жазушы шеберлтнщ езекп меселелер1 езара
сабакгастырыла тарихи тургыдан жан-жакты байыпталып, бай epi
багалы деректер непзшде нускэлы, незж Ьем тереч талданады.

Алгашкц нускдсы “Мектеп” баспасынан 1970 жылы, евделш,
толыкхырьшган нускдсы “Санат” баспасынан 1991 жылы жене
2002 жылы жарык керген бул монография келе-келе студенттер
мен аспиранттардын колынан туспейтш кунды окулыкда айналып
кетп.

Окульщ-монография бул жолы кальщ окырманнын сураны-
сьша орай жацадан басылып шыгып отыр.

Y 4603020000-01
416(05)-07 хаоарлацда(ВМыЭ^»7

ISBN 9965-664-54-4

с е з БАСЫ

I

азак топырагындагы эдебиет туралы гылым туу,
кдлыптасу дэу1ршен элдекдшан erri. Бул гылым
бугшде курдел1 (epi киын, epi кызык) даму —
есу, еркендеу кезеццерш бастан кеийрггГотыр.
Атап айтсак, кдзак эдебиетшщ тарихын тугендеу багы-
тында жаца дэу1рге сай б1ршама батыл адымдар жасалды.
Орта мектепке, жогары оку орындарына арналган окульпдгар
мен оку куралдары, эр алуан арнаулы зерттеулер мен моно-
графиялар, 9cipece “Актандакгар акикдтына” байланысты
толганыстар мен талдаулар — осыныц айггцжг^ -
Эдеби сынымызда да эжептэу1р ажар бар. Керкем шы-
гармашылыктыц кдндай келел1 мэселелер1 мен нэзйс кубы-
лыстары болсын, кдз1рп эдеби сын талдап-тексеруге де,
барлап-байыптауга да эз1р.
Осы реттен алып Караганда, б1здщ эдебиеттануда куш
кешеге дешн кенже кдлып келген сала — эдебиет теориясы.
Сез жок» муны сокд тимеген тьщ десек, агат болар едь
Эдебиеттщ тарихы мен сыны оныц теориясымен тыгыз бай­
ланысты екенш ескерсек, белгш кдзак эдебиетшшершщ
кдй-кдйсысы болса да ездершщ ipi, ipreni зерттеулер1 мен
сын ецбектершде эдебиет теориясын орагытьш етпегеш,
оньщ 6ip жайм болмаса 6ip жайын крзгап-байкдганы даусыз.
ЭдебиетД^офщсви зерттеу ici кенжелеу жатты дегенде
6i3 бул шь1Н%1кКа ®зэзжума кдраудан аулакдыз.
СойтеЛура/ ррспублйкдмыздьщ жогары оку орындары
ушш эде)биет теор'иясьщан алпысыниш жылдардыц аягына
дешн (“Сез онерЫщ” 6ipimui басыльцмил 1970 жылы шыкхы)
кдзакша окулык жазыдмай кедошн айигауга болмайды.
1926 жылы Ахмет Байгуррынов ез1нщ “Эдебиет таньгг-
Кышын” кйгап кып бастьГръф шыгарды. Бул б1здщ жыл

3

санауымыздан уш гасырдан астам бурын Эллада елшде
жарык, керген Аристотельдщ “ Поэтикасы” Tepi3fli сез
енершщ болмысы мен б т м ш жуйел! байыгггайтьш кдзак;
когамындагы тущыш теориялык, зерттеу едь

Аралары 6ip-6ipiHeHтым алшак,жаткэнына кдрамастан бул
ею ютапты езара салысщра, кдтар атауымыздьщмеша —eiceyi
де: 6ipi грек эдебиетшщ, eKiHUiici кдзак эдебиетшщ алганщы
“елш-билерГ’. Асылы, уздискдсиеттер 6ip-6ipiHeHкдншалыкцы
ерекше болса, 6ip-6ipiHe соншалыкхы украс болады...

BipaK, амал не, Ахац “тагдыр тэлкегше” тускен туста
“Эдебиет таныткыш” та автормен 6ipre жойылып кетп. Бул
ецбеюп пайдалану былай турсын, оныц атын атаудьщ e3i
кылмыс боп есептелда. Ахан ашкдн едеби терминдерд1
крлданган Есмагамбет Ысмайылов пен Зешн Шашкиннщ
жазбалары да “Эдебиет таныпсыштьщ” аятын кушты.

Сонымен, жеттснпш жылдарга шекп студент-фило-
логгар мен журналистердщ крлында журген 6ipfleH-6ip курал
— Кджым Жумалиевтщ орта мекгепке арналган “Эдебиет
теориясы” гана болтаны мэл!м.

Эрине, К,Жумалиев гатабыньщ кдзак эдебиеттануын-
даты орнын да, тек мектеп окушылары тана емес, кдлыц
кепшипкгщ эстетикалык,талгамын кдлыптастыруда ондаган
жылдар бойы аткдрган релгн де е ш ш жоккд шыгармайды.
Алайда бул эдебиет теориясыныц туб1рл1, тубегешп мэсе-
лелерш кещрек жэне терещрек зерттеу мгндетш кун тэрйбь
нен TycipreH жок, кдйта 6i3w сол эрекетке мегзей бердо.

1961 жылы 6i3 тущыш рет мемлекетттк университеттер
мен педагогикалык, институттерге арнап “ Эдебиеттану
непздершен” багдарлама жасалды. Ол йрнеше марте басы-
лып шыкты. BipaK устаздар ушш де, шэюрттер ушш де тек

багдарлама тана емес, сол программалык проблемаларды
байсалды пайымдайтын, сейтш жогарыда керсетшген олкы-
лыктьщ орнын толтыратын арнаулы енбек жазу кджеттшн
ем1рдщ 03i талап етп.

Колыныздагы ютап, мше, дал осы муддеден туды.
Эдебиет теориясынан жазылган монографиялар, оку-
лыктар орыс тшшде б1ркцдыру. Жогары оку орындарында
осы кезде пайдаланылып журген оку куралдары, непзшен,
ГЛ .Абрамович пен Л.И.Тимофеевт1н* ютаптары. Булардан
баска Ф.М.Головенченконыц, Н.А.Гуляевтщ, Г.Н.Поспе-
довтыц, Л.В.Щепилованын жене баскдлардыц ютаптарын

* Г Л.Абрамович. Введение в литературоведение. Ш , “Просвещение”
1975., Л.И.Тимофеев. Основы теории литературы. М., “Просвещение”,
1971.

4

атап айтуга болады. Ал А.М.Горький агындагы дуниежузтк
эдебиет институтшщ гылыми кызметкерлер1 дайындап,
жарыккд шыгарган уш томдык, “ Эдебиет теориясы” *
айтылмыш саладагы ipi адым, ipreni ецбек. Бул уш кпаптагы
кептеген накгы тарауларда галым авторлар теориялык
проблемаларды тексерудеп тарихи кезкдрастыц (историзм-
нщ) мацызын ic жузшде утымды танытады; б1ркдтар батыл,
тьщжэне кьвык,теориялык,толгамдар усьшады; бай api багалы
эдеби деректер непзщде нускдлы талдаулар жасап, дэледщ
тушндер шыгарады. Осы айтылгандардыц 63i аталган
томдардыц, толып жаткдн даулы тустарына кдрамастан,
эдебиеттанудыц кецесттккезещндеп эжепгэу^р в дет кубылыс
екенш ангартса керек.

Тепнде эдебиет теориясынан жогары оку орындарына
арналып жазылган итаптардьщ эркдйсысы эр сипатта болып
келедь Айталык, Г.Л.Абрамовичтщ “Эдебиеттануга Ki-
рюпесшде” эдебиет теориясыныц алгы шарттары мен туц-
гыш Tyciipi|crepi, ец кджегп детальдары мен кдрапайым
жайлары сараланса, Л.И.Тимофеевтщ “Эдебиет теория-
сыныц непздерГ’ ец алдымен керкем туындыларды, стиль-
дерд1, агымдар мен жалпы эдеби процесп таддап-тексеруцщ
принциптер1 мен методикасын кдрастырады; ал авторлар
коллектив! жазып шыгарган уш томдык, “Эдебиет теориясы”
жалпы эдеби дамудыц тарихи зандылыгын 1здеп табуды
кездейдь

Демек, эдебиет теориясынан жазылып, жарык керген
эр гатаптьщ тек езше гана тэн осындай ерекшелгктер1 бар.
Бул занды да: 6ipiHeH-6ipi аумай туратын епздщ сыца-
рьшдай, б1ртектес, 6ipiH-6ipi кдйталай беретш 6ip ram i
“Эдебиет теориясын” жасау шарт емес. Муныц e3i, зерттеу
объекпм1з 6ip болганына кдрамастан, 6i3 де эдебиет теория­
сыньщ езеки мэселелерш тек ез1м1зше байыптауымыз кджет
екенш ангартады. Бул — 6ip.

Екшиццен, орыс типнде жазылып, жарык; керш журген
теориялык; зерттеулер мен окулыктардьщ эркдйсысындагы
эр тарап nbcipnepfli, езара айтыскд Tycin, 6ip-6ipiHe керегар
келш отыратын турлшге угымдар мен тусшйстерд1 ез
алдына крйганда, Ka3ipri теориялыкфкулыктарга айтыльш
жаткдн сындар мен ескертпелер де ’ер алуан.

Сынаушылардыц б!ркдтдры, ecipece, эдеби теориялык,
угымдардагь^холастикалык, формалистж сипаттарга

* Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении
в трех томах. М., АН СССР, 1962-1965.

5

кеб1рек назар аударып жур. Айталык, жазушы С.Ангонов
профессор Л.Тимофеевтщ редакциясымен шыкдан эдеби
терминдердщ кыскдша сездшндеп* байланыс (завязка),
шарыкгау (кульминация), шеийм (развязка) туралы тусшж-
терда сынга ала келш, оны Аристотельдщ “...бупннщ басы,
ортасы жэне аягы болатыны”** туралы тым карапайымдау
кдгидаларымен салыстырады да, Шздщ жыл санауымыздан
бурынгы IV гасырдыц Аристотел1мен ей арамызда сан ыкдым
дэу1р еткенмен элп 6ip ежктеуден ani узай алмай журген
“б1здщ эдебиетганудыц алга жылжуы кандай баяу ед1?”***
деп куйзеле тацыркдйды.

Бул сынды, эрине, даусыз тужырым, узивд-кесида уюм
ретшде кдбылдауга болмайды. Мэселен, С.Ангонов мысалга
келпрген А.Чеховтыц “Ит жетелеген эйелшде” шеийм жок,
И.Бунишйц “Антонов алмаларында” байланыс та, шарыкгау
да, шеийм де атымен жок екен деп, жалпы эдеби шыгарма-
лардыц сюжетпк желгсшде мундай кезендер болатынын
жоккд шыгару агат. Сейте тура, эдебиеттщ теориясы оныц
бугшп ripi практикалык процеамен тыгыз байланыста бо-
луын талап еткен ип ниетке, занды тшекке таласудыц да
кджеп жок

Эдебиеттщ теориясын оныц практикасымен байланыс-
тыру — киынныц киыны. 9 cipece дэл осы байланыстыц
жеш мен тэсш н табу киын. Дегенмен Лениннщ “ атап
айткднда теория практикага айналатын, практика аркьшы
жанданатьш, практика аркылы тузелетш, практика аркылы
тексершетгн тарихи кезец туып отырганын”**** айрыкди
ескерткен парасапы байлауына суйенсек, эдебиет теория­
сын керкем эдебиеттщ K^uipri практикалык, жай-жагдайынан
айыра карамауымыз шарт.

Будан шыгатын еи н ш туйш — эдебиеттщ теорияльпс,
мэселелерш б1рыцгай кисынга гана айнаддырып, оны элде-
6ip кдсац ереже, кейде, Tiirri, катал зац ретшде усынбай,
теориялык толгамдарымызды жазушылык шеберлис мэселе-
ciMeH, кажет жагдайда кдламгерлис енердщ киын шргмде-
piMeH уштасгыра, керкем творчествоньщ психологиясымен
байланыстыра жуйелеп отыруымыз керек.

* Л.Ъшофеев и Н.Венгеров. Краткий словарь литературоведческих
терминов. М., Учпедгиз, 1958.

** Аристотель. Поэтика. М., ГИХЛ, 1957, стр. 62.
*** С.Антонов. Письма о рассказе. М., “Советский писатель”, 1964,
стр. 185.

**** В.И.Ленин. Шыгармалар толык жинагы. Алматы, “Кдзакстан”,
35-том, 216-бет.

6

Осынау епз-кдтар е й талап тургысынан эдебиет теория-
сыныц непздер1 больш табылатын езекп меселелерд1
вз1шзше байыптап-байкдгьшыз келеда.

10.01.1970

II

Кезшде осылай аяхталган “Сез басына” тагы 6ip шагын
бал (§) крсып, ойымызды одан epi тужырымдай тусу шарт
сейши.

Неге?
Бул сауалдыц жауабы: “Сез eHepi” эдебиет теориясыныц
непздерш толгайтын монография, талдайтын окулык
ретшде алгаш рет жеке йтап боп жарьпдсд шыккдлы (1970)
отыз е й жыл eTirrri. Содан 6epi заман, заманга тэуедсц адам,
адамнан жаралатын эдебиет, эдебиеттен туатьш едебиеггану
кдндай куй кешкеш эмбеге аян.
Сощы он жыл мегдарындагы заман жаца, дэу1р тыц.
К,огамдык жуйе де езгердь Кешеп Кецес Одагына шогыр-
ланган он бес республика бупнде жан-жаккд тарал, эркдй-
сысы ез алдына дербес мемлекет болып кетть Солардыц
6ipi Кдзакстан да кдз1р ешймге тэуелс1з егемен Ел — азат
Кдзак мемлекет!
0м1рдеп осы езгерютер енерге, оныц шпнде сез енерше
де ез ернегш тегш, ез есерш типзбей, ез ыкпалын журпзбей
коймайды.
Дэл осы арада эдеби ортадагы 6ip жацсактусшжп айтпай
кетуге болмас. Эстетикалык сауаты шагын 6ipeyrtep,
мэселен, Кецес flayipi e n i, “Кецес эдебиеп” сонымен 6ipre
Kerri, ейткет ол жалган эдебиет efli деп ойлайды да “шын
эдебиет ецгц басталады” деп жазады. Агат угым!
Адам баласыньщ ар-ожданына, акыл-ойына, сыр-сезь
мше суарылган керкем эдебиет яки эр халыкгыц автопор­
трет!, улттык кесйн-келбеп, тагдыры мен прпшлгшщ
керкем niexipeci болып табылатын о§з eHepi эркдшан ез
орнында, тапжылмайды, езшщ тубегейЯд тарихи миссиясын
аткдру абыройында кала бередь
Эр дэу1рдщ эдебиеп — сол дэу1рдщ айнасы. Сез енершщ
eMip шындыгын “шьщцап” кдна крймай, келешекке — келер
урпактан урпаккд “шегелеп” кдлдыратын куд!регп куш! де
осы арада жатыр.

7

Сол эдебиет пен эдебиеттану бупнде тоталитарлык
тэртШтщ тусауынан босанып, творчестволык ерюндиже
шыкты. Эдебиеттщ таптыш, партиялылыгы деген идео­
логиялык крндырмалар да Kepi шегада. Кецес эдебиетшщ
6ipfleH-6ip керкемдЬс эдаа ретшде кдлыптаскдн социалистж
реалюиги шытармашылыккд сальшган ицдер деп бгап, одан

да ат-тонымызды ала кдшып жатырмыз. BipaK, турасын
айтсак, Кецес кезшдеп эдеби керкем ренессанс та жаца
когамдагы экономикалык жэне мэдени хал-ахуал Tepi3fli
туйыккд Т1рел1п, токырауга ушыраганын мойындамаскд

шара жок,
Мухтар Эуезовтщ букш дуние жузше эйгш “Абай жолы”

эпопеясы — XX гасырдагы Кдзак керкем сезщщ Абайдан
кешнп даму тарихында килы-килы киьшдыктар мен кедер-
гшерге кдрамай орбит, ecin, еркендей келе шыркдп шыккан
шыцы. Ренессанс деп отырганымыз да — осы! Керкемдйс-
кемецгерлис келбеп куши парасат елемш тандандырган бул
гасырлыктуынды — мэцгшк ютап жазушършк шеберлжтщ
кешеп, 6yriHii жэне ертецп ец бшк децгейш белгшеп 6epfli.

Эуезов шыцына шыгу, эрине, киын. Десек те крльша кдлам
устагандардыц 6ip де 6ipi колынан келгенше жэне жеткен
жерше дейш бул суреткерлос бюкке ез жолын тауып, ез
ерекшелтмен ерлемесе, Kepi шсгшуге кдкы жок, Кдорп казак
жазушыларыныц ец талантшлары осы мшдетп орындаганда
гана 613 влп айшлган туйык пен тощраудан шыга аламыз.

Жаца басталган XXI гасырдагы эдеби дамудыц ец улкен
максаты мен муддес!, дэл1рек айткднда, кдзак эдебиет-
шшершщ алдында турган ец басты кдрыз бен парыз — осы!

BipaK бушаз уакытта аткдрыла кдлатын шаруа емес. Бул
ушш кзламгердщ шггей, сырттай 6ipuiaMa творчестволык
Tyneyi кджет, яки эдебиет элемшде эстетикалык талгам мен
талапты тезден епазетш кэд1мпдей метаморфоза керек.
Эдебиетшшщ дуниетанымында, шындыккд кезкдрасында
эртутш жащырулар, жацарулар болуы шарт.

Элпде 6i3жазушылар “творчестволыкеркщщкке шыкты”
дедок. Осыныц ез! шартты нэрсе. Жэ, жазушы “тоталитарлык
тэртштщ тусауынан босанды” делйс, Шракол езше ез! крятын
биис талап пен терец талгам тэрпбшен, керек десещз,
жазылмаган зацынан ешкдшан босана алмайды. Асылы,
деушлис талап пен ем1рлж талгам жок жерде д е т дурыс
эдебиет те жок, Бул акикдт естен шыкдауга тшс.

Айталык, эдебиеттщ таптыгы. Муньщ ез! кезшде flayip
кджет еткен революциялык талаптан туган зандылык-
Копшдатаптык жжтелу болмаса, таптардыц езара ымы-

8

расыз тартысы болмаса, революциялык курес те болмаган
болар едь Ал революциялык тецкерк нэтижесшде орнаган

таптык когамда таптан тыс эдебиет болуы мумкш емес. Десе

де, осы “завдылык” келе-келе зацсыздыккд айналды да
керкем творчествоньщ езше тэн табиги даму зацын тас-
талкдн eiri. Пролетариат диктатурасыныц тусында теменп
таптыц сойылын сокдаган, жогаргы тапты жактаган, я

болмаса барльпс, тапка б1рдей кдраган эдебиет те, эдебиепш
де ютын-сургшге ушырап, арадан аласталып Kerri.

Сондай-ак» мэселен, эдебиеттщ партиялылыгы. Бул —
Ленин талап еткен, Ленин партиясы калаган кажеттшк.
Бул да букш пролетариат эдебиеп ушш кдтал кдгидага,

булжымас зацга айналды. Бул занды да куши кецес жазу-

шылары тугел мойындап, 6ip гасыр бойы осы уранныц ас-
тында журдг, Владимир Маяковскийден Хамит Ергалиевке

дейш осы зацмен eMip сурдг

Явившись
в Це Ка Ка
идущих
светлых лет,

над бандой
поэтических
рвачей и выжиг

я подыму,
как большевистский партбилет,

все сто томов
моих
партийных книжек.

ВлМсаковский

Кз да бупн вахгадамыз уш есе —

Акьшдардын шамы тунде сенбейда.
Жырымыэ да — партиянын мушеа;
Партиялык поэзия сейлейда!

Х.Ергалиев.

Эдебиеттщ партиялылыгы дэ^арлеп, устемдис курган
туста эдеби шыгарманыц керкемдшнен repi идеялык
жагына кеп кецш белгндь Жазущьцар когамныц сарап-
шысы, улттыц жэне сол аркылы букш ел-журттыц KeceMi
болудыц орнына езшен e3i шежш, билж басындагы 6ip
гана “партиянын кемекшшерше” айналды. “Партия адамы”
— партиялык эдебиеттщ бас Keitimcepi болды. Коммунист
партиясын, Кецес шындыгын жырлаган шыгармалар
кобшссе жалац уптке, жалацаш уранга курылды.

9

Сол сеюлда, мысалы, социалистж реализм. Бул — социа­
листж жуйеш ныгайту талабьшан туган эдеби эдк. Сез
енершщ гасырлар бойгы даму дащылы — епз-кдтар ей эдас
романтизм мен реализм десек, булардын б1ршдеп сыршыл-
дыцтан, ейтш сш деи сыншылдыктан сактанып, екеуш
6ipiicripy, б1рлЬосе кеццру эрекетшен атышулы социалистж
реализм пайда болды. Будан шыккдн нэтиже ягни бул арадагы
жол айырыгы — принцип: сыншыл реализм ез кезшдеп
когамдыкжуйеш элсаретуге кызмет етсе, социалистжреализм,
Kepicimne, кушейтуге кызмет ететМн зандандыру. Бул
принциптщ непздер1 жаца эдютщ уш турл1 “ерекшелшнде”
жатты: бгршиццен, шындыкты, тек кдна шындыкты суреттеу;
ейшщден, шындыкты тарихи накты суреттеу; уишшЬден,
шындыкты революциялык даму устшде суреттеу.

Булардын алгашкы екеушде ешкандай ерекшелЬс жок;
шындыкты суреттеу жэне оны тарихи накты суреттеу
реализм атаулынъщ табиги болмысы мен 6mMi, кдшаннан
солай жэне солай болып кала бередь ЕрекшелЬс упшшцде:
“шындыкты революциялык даму успнде суреттеу” —
суреткер мумйндтн шекгеу, оны сыншылдык сипаттан
айыру, ешкдйда бурылтпау, когамдагы кемшшгкт1 емес
жепст1кт1, тек алга басуды, шгершеуд1, дамуды гана бейне-
леу... Партия мен уймет кецес жазушыларын осы принцип-
ке багындырып, олардьщ эр саладагы жэне ер жанрдагы
керкем туындыларын идеялык жагынан осы талапка
икемдеп, пзете салып игл экеле берд1. Муныц ез! Кецес
дэу1ршдеп эдебиет пен енерге Kepi эсергн типзгеш даусыз.

Осылардыц 6epi халкымыздыц еткен гасырдагы керкем
дамуында болтан акикдт шындык. Бутан ешнэрсе косуга
да, будан ешнэрсе алуга да болмайды. Буларды тарих бетшен
сызьш тастау Tiirri де мумйн емес.

Демек, 6i3re калган бугшп м одет — осы тарихтыц
байыбына терендеп бара тусу, гасырдан гасырга кешш
отыратын эдеби дамудыц кезец-кезендершдеп муншалык
курдел! кубылыстарды жан-жакты пайымдау, адам мен
кргам, eMip мен енер арасындагы карым-кдтынаста эр
дэу1рдщ идеологиясьша байланысты болмай коймайтын
мундай Tipi процестердщ магынасы мен мэнш, сыры мен
сипатын зерттей келе олардыц туу ce6errrepi мен КУРУ
салдарын зерделеу, сайып келгенде, халыкгыц кдз1рп жаца
замандагы керкем дамуына ауадай кажет тушндер тушп,
тужырымдар жасау, корытындылар шыгару.

10. 01.2002

10

BipiHiiii тарау

сез е н Е И т у р а л ы сез

I
Не нэрсенщ болса да теориясын пайымдамас бурын,
алдымен, оньщ езш анык, танып, бшш алган жен.
Bi3 эдебиеттщ теориясын толгамакдыз. Ал осы эдебиет
дегеннщ ез1 не нэрсе?
Эрине, ана тшшздеп эдебиет деген сездщ туп тергаш
арапша ( w vJ •=*) атаудан шыкканын — свз, асыл свз деген
магынасы бар екенш, орысша литература деген атаудьщ
латын ce3i (Littera) екенш — эрт, жазу-сызудеген магынада
Колданылганын бшу онша киын емес. Керкем эдебиет
дегеннщ байыбына бара тусу керектшн айткднда, 6i3 журт
алдына муншальпс, жадагай, эршшш талап коюдан аулакпыз.
BipaK мынаган назар аудармаскд бола ма?

Университет аудиториясында емтихан журш жатыр. Эдебиет
тарихынан сабак, беретш тэж1рибел1 устаз алдында жас шеюрт отыр.
Арада — стол устшде 6ip жапырак билет: 6ipiHiiii сауал — Рабиден
Мустафиннщ “Караганды” романы.

Устаз тындайды, шеюрт сейлейда.
Обалы не керек, ш еюрт созге кенде кюшщ Typi емес, орагыта
жосылтып, сштеп отыр:
— “Караганды” —Караганды туралы жазылган шыгарма. Караганд
болпшда, ол жерден еткен гасырда Апак дегеннщ алгаш рет кем1р тауып
алганын Рабит Муйрепов езшщ “Оянган елкесшде” айтып еткен
болатын. Ал мына кггапта Мустафин жолдас сол Кэрагандьшьщ 6i3®H
деу1р1мЬде калай есш-еркендегенш, онын б у ф одак келемшдеп орасан
зор KeMip алыбьша калай айналганын жазады. '©щцрюте маман кадрлар
коллектив! уйымдасып, оныц кеш р oHiripiciH одан epi еркендеткенш
айтады. Бурынгы enaipic куралдары: ат барабан, колбуран, тешке болса,
кейщ техниканьщ врубмашина, электровоз, кошр комбайны сиякгы
курделi Typnepi шыгып, кол жумысы жещлдегенш баяндайды. вндарюте
бурын-сонды болмаган ашык шахта калай пайда болганын сез етеда...

11

Устаз шэюрт-п узак тындады, улкен тез1ммен тындады. Сырттай
Караганда, оныц айтып отырганы eripiK емес: “Караганды” романында
осындай идеялык, максат бар екеш рас. Алайда дел осы идея калай
керсетшда, кандай керкемдак шепнм тапты? Буган едеби-эстетикалык
сауатты жауап жок- Сондыктан устаз ш ею ртп амалсыз белш:

— Ж е, осы шындык романда кдлай жинакталган? — деда.
Ш еюрт ацыра токтацы:
— Жинакталган?
— Ие, жинакталган... Обобщение деген магынада гой.
— Обобщение?
Енда устаз тандана бастады:
— 0 зщ обобщение, яки жинактау дегенда тусшбей отырганнан
саумысьщ?

—?

— Сенщ елп айткдндарьщ — керкем шыгарма емес, техвдкалык,
ютаптарда жазылатын жайлар. Эдеби туындыларда бул шындык
жинактау аркылы кершуге тшс. Мен соны сурап отырмын.

Шеюртте ун жок.
— Шырагым, — дот устаз амалсыз кабак шытып, — сен езщ
керкем едебиет дегеннщ не екенш аны к бшесщ бе?
Шеюрт шамданды:
— Туу, агай неге бшмейш...
— Бшсен, айта койшы: едебиет деген не?
— Е, оныц не айтатыны бар? Эдебиет деген — едебиет.
Енда eKeyi де унЫз еда...

Амал не, жагдай осындай. Б1рсыпыра журт осы шэшрт
секшд1, эдебиет дегеннщ не екенш, оньщ езше тэн
ерекшелш (спецификасы) кдндай екенш жете бишейдь
Оньщ эстетикалык, табигатын, керкемдж критерийлерш
нэзпс тусшбейдь Сондыктан олар эншейгн долбармен
журед1. Олардьщ жазушыга кояр талабы — жалац идеялык
талап кана. Шыгарманы талдау орнына мазмунын айтады.
Онда да, элп шэюрт тэр1зд1, шыгарма шындыгын адамдар
тагдырына байланыстыра кдрамайды, шаруашылык шара-
ларына телидо: ютаптан 1здейтЬп — KOMipini емес, кем1р;
мунайшы емес, мунай...

Жок, бутан тезуге болмайды. Буларга эдебиеттщ сыр-
сипатын, болмыс-бтмш аныкуап, талдап тусцдару ка­
жет-ак,

Жэ, сонымен, эдебиет дегешм1з не: от па, су ма?
Шынында да “поэзияны 6ipey —су десе, 6ipey — от дейдГ’
(Белинский).

Эрине, эдебиет — су да емес, от та емес. Эдебиет —
енер.

12

Онердщ rypi кеп емес пе: кескш eHepi (живопись), мусш

eHepi (скульптура), сэулет eHepi (архитектура) т.б. Ал

эдебиет кдндай енер?

Эдебиет — сез eHepi.
Мусшшщщ куралы — саз-балшык, суретшшщ куралы —

бояу, эннпнщ куралы — ун, бишшщ куралы — кимыл болса,

эдебиетшшщ куралы — тш. “ Сез — эдебиеттщ курылыс

материалы” (Федин).
К,огамдык сананыц айрыкдга саласы — енер десек,

муньщ жалпы адамзат мэдениетшен алар орны езгеше,

адамдардьщ парасат элемшде аткдрар кызмет! орасан зор.

Микеланджело жасаган мусш, Шекспир тугызган трагедия,

Глинка шыгарган музыка, Абай жазган лирика, Суриков

салган сурет мезгш межелершен аттап етш, уакыт сынына

мудорместен, керген, тындаган, окыган адамдар жанын

сусындатумен келед! жэне сусындаткдн устше сусындата

бермек.
Онердщ кеп салаларыныц шйндеп ец 6ip xpAipmci

9pi KACHerrici — керкем эдебиет. Оньщ енердщ езге

турлер1мен элпдей 6ip.rciri бола тура езгешелш де мол.

Сез eHepi сурет пен музыка секицц жалпыга б1рдей жепмдо

деу киын: сез — бояу немесе дыбыс емес, барлык халыккэ

б1рдей TyciHiicri бола алмайды. Эр улттьщ езгеден ерекше

ез тип бар; эдеби шыгарма сол тшде гана туады. Бул —

керкем эдебиеттщ халыкдралык epiciHe 6ipa3 бегеу, Tinri
тусау екеш рас. BipaK* мунын есесше, эдебиеттщ тип

музыка тшшен repi накты, театр тшшен repi затты:

симфонияны тындаушыныц 6epi накты тусше бермейда,

театр сахнасында бугш кеште журш жаткдн спектакльдщ

сртещ-i урпаккд мура болып кдлгандай колга устар затты

дереп бола бермейд1, ал едебиетте eKeyi де — нактылык

та, заттылык та бар. Бейнелеу, сэулет, мусш eHepnepi
затты, накты болганымен жансыз, кимылсыз, ал эдебиет

кез келген шындыкты кимыл, козгалыс устшде кубылта,

кулпырта керсете алады. Дэл осы тургыдан алганда, сез

енерш — бар енердщ басы, “енер атаулыньщ ец киыны

жэне курделici” (Бальзак), “ ен жогары Typi” (Белинский)

десек, асырып айткдн болмаймыз. Кдзак халкыньщ “енер

алды — кызыл тш” деген 6urrip тущзырымы да тегшнен-

тегш тумаган-ды. <
Онер KaflipiH бшмейтш, оньщ imiHfle сез енерш

тусшбейтш тогышарлар жаца гана сахнадан керсетшген
комедияны арзан кулиге, эншейш эзт-эжуага сайган сэтге

Гоголь ызага булыгып, “Театр табалдырыгынан” тура былай

деген болатын: “ Эзш-эжуа!.. Эне, театр балкондары мен

13

жшдгаулары кундрене тецселш к е т ; теб1ренген журт 6ip сэт
6ip гана сезшге кешш, 6ip адамга айналып, 6ip туган бауырдай
кушактасып, 6ip гана дарш деммен тыныстап, будан бес жуз
жыл бурын дуниеден еткен бейтаныс 6ipeyre кушырлана кол
согып, алгыс гимнгн азьшатып жаткдны анау... Эзш-эжуа!..
Мундай “эзш-эжуа” болмаса, дуниеш мендреу уйкы жайлар,
Tipmuiix кдцсып эд1рэ кдлар, кецгщц мук басып, балдыр
шалар” .

Керкем сез — Kpiperri нерсе! Оны эзшге саю да, оны
эжуалау да — акылдан кенде пенденщ кылыгы. Тарих
мунары булдыратып тастаган заманалар мен деу1рлерге
кдрацыз! Парасат дуниесшщ биис шьшдары гана акыл мен
ой аспаныньщ алып йреулершдей кддау-кддау шанищлып
турьш кдлган. Олар кшдер? Хан ба, патша ма? Жок^ бипм
мен енер иелер! — галымдар, жазушылар... Осы гасырдыц
нак басында А.С.Суворин езшщ кунделгк дэптерше былай
деп жазды: “Б1здщ патшамыз екеу: II Николай мен Лев
Толстой. Екеушщ кдйсысы кушп? II Николай Толстойга
тук кьша алмайды, оны такган козгай алмайды, ал Толстой
ше: кдЬарга мшсе, Николайдыц тагын династиясымен коса
тецселтш, тецкерш Tycipe жаздайтьшы кумэнс1з” .

Бул арада сез енершщ адам когамындагы аса зор куат-
Kyini жатыр.

Максим Горький 1912 жылы И.Д.Сургучевкэ жазган
хатында “ Русьтеп ец жауапты жэне киын кызмет” —
патшаньщ кзизмеп емес, эдебиетионщ кызмет1 екенш айта
келш, “егер эдебиепш езш шын мэншде эдебиетппмш деп
сезшсе, тек кдна эдебиетии калпында калуьш” талап еткен
болатын. Ойткеш эдеби талант деген нэрсе — колдан
жасалмайтын, езщде жок болса, езгеден кдрызга алу мумкш
емес, жер-жаЬаннан кднша 1здегенмен таптьфмайтьш нэрсе!
“Акьшдык окуы” деген оку да жок...

II

Эдебиет — енердщ 6ip Typi, сез eHepi дедис. Ал енер
жайлы сез козгап, сол енерд1 жасаушы шебер женшде
ундемей отуге болмайды.

Эрине, бул — тым курдел! мэселе. Муны жан-жакты
сез ету творчествоньщ психологиясын байыптау болып
табылады. Ал творчествоньщ психологиясы — ез алдына
жеке пэн (предмет). Демек, эдебиеттщ теориясы мен
творчествоньщ психологиясын шатастырмау керек.

14

Дегенмен суреткер им, оньщ когамдык,турпаты, тулгасы
кдндай? Талант табигаты деген не? Муны жауапсыз кщщыру
женс1з.

Талант атаулы кдшаннан халык курмет! мен сутспенип-
л т н е беленген. Айталык, казак халкы атам заманнан 6epi
кдрай ел шхщде акыны мен эшшсш айрыкша кддарлеген.
внер иесш кдсиет тутып, киел1 санаган журттар да бар.
Айта берсек, сонау кене дуниенщ ащырт угымы суреткер
талантын кейб1р тандаулыларга тарткдн кудайдыц сыйы деп

бшген. “ К,удай сыйы” хакындагы угым багзы заман гана

емес, кешнл дэу1рлерде де кеп айтылган: 6ipeynep идеалис-

тхк астармен керер кезге eripiK айтса, 6ipeynep эншешн
айшыкты сез репнде nenipin айткан. Эйтпесе, талант
тасасында турган муншалык тылсым сыр да, сипат та жок
екеш ешкдндай дэлел кажет етпесе керек. Сейте тура, талант
тумыстан екенш узивд-кесшд1 жоккд шыгару да киын;

суреткер болу ушхн адамга тума кдбшет, табиги дарын кджет
екенш кш -им де мойындауга тшс. Эцпме сол кдбшет пен
дарынныц калай тэрбиеленушде, кдлыптасуында жэне

дамуында жатыр.
Акын туралы акын Кддыр Мырзалиев былай дейдГ:

Айтамыз б1здер акын деп
Адамды шок боп маздаган.
Акынга керек акыл кеп,

Асаулык керек аздаган.

Эдем! айтылган: шок боп маздау, кеп-кеп акыл, аздаган

асаулык,.. Булар не? Акынга кджет айрыкша сипаттар ма?

Иэ, солай. EipaK булай тусшу аз. Осы арадагы эр угымныц

аргы жагында эр алуан кызык купиялар жатыр. Тек соны

тусшген адам гана акын табигатын терец тани алады.

Асылы, суреткер сипатын оньщ азаматтык рухынан,

когамдык бтм ш ен бастаган жен.

Тума керкемдгк кдбшет кез келген Kicifle бар. Олай

болмаса, кез келген Kici енерда де, керкем эдебиет де жан-

журепмен кдбылдап, сезше, тусше алмас едь Дегенмен

материалистйс эстетика нагыз суреткерге тэн 6ipHeme

ерекшелжтерд1 изш, талдап, сол аркь*ры талант табигатын

сипаттайды. ‘ •f,

Ол кдндай ерекшелйстер?

Б1рцщццен, cesiM. НэзЬс сезгмталдык ©зш коршаган

ем1рден эркдшан тыц купиялар 1здеп, айрыкша эсер алу,

кез алдывдагы кубылыстарды ерекше сезшу, нэзйс туйсщу,

сезшген-туйсшген шындыгьша бейтарап кала алмай, тербеле

15

те&рену, кеюрегшде квл-Kecip сыр уялату, — бэршен бурын,
— акынга тэн кдсиет. Ал суреткер, — бэршен бурын, —
акын. Бул ерекшелйсп “Гетенщ кдзасына” деген елещнде
Баратынский дэл суреггеген:

Жасьи шептщ тшш у т л кезшде
Жапыракшц сел даршн сезшген,
Жулдыздармен хымындасцан, ымдаскдн,
Жал толкынмен акылдаскдн, мундаскзн.
, Жаратылыс-табигатпен 6ip туган
Жан еда ол кеудесше нур тунган,
Одан бупн кдлган адам сыры жок!

Муншалык.тамаша эмоция ipi таланттащ табигатындагы
аса магыналы сипат екею даусыз: Пушкин м?н Абай,
Достоевский мен Эуезов, Маяковский мен Мукднов... —
бэршде де сондай ерекшелж болтан.

Екшидцен, бактау. Ж т бакьшагыштык, Нэзж сезгм
кереген, дэл бакылаумен уштасып жатады. Кермесе, сезш
Кайдан болмак. Муныц ©3i талант табигатына тэн
сезшталдыкгьщ акнкдт ишндыккд, емфдщ езше непзделген
мазмунын танытпак

Уишшиден, кмял. Творчестволык, фантазия. Бакылап
бшген, сезген шындыкты кец ерюке шыгаратын кднатш
творчестволык киял — таланттыц cepiri. Муныц e3i ойдан
шыгара бшушшк. Ал ойдан шыгару жок жерде жалпы эдеби
шыгарма болуы мумкш емес. Гегель: "... суреткердщ твор­
честволык фантазиясы — улы акыл мен журек адамыныц
фантазиясы” *, — десе, Ленин де фантазияныц барлык
творчествога тэн сипат, улы кдсиет екенш айткдн: “Tinri,
ец 6ip дэл гылымныц езшде де фантазия аткдрар рел эор
екенш жоккд шыгару бекер”...**

Твртщццден, интуиция. Мэселен, елец жазу — есеп
шыгару емес. Есеп шызгаруда белгш ереже, амал, тэсш болса,
елец — innti терец, табиги тербе.шстщ, теб1решсгщ нэтижесь
Бул арада да акыцды салкын акыл емес, нстак сезш билемек

Бесшидден, вмгрбаян. Румырнама. Тэж1рибе молдыгы.
Tipiuuiucre керген-бшгеш, уккзн-туйгею кеп адамныц
таланты да к у и т , мыкты. “ 0M ipi мазмунды к к ш щ
творчествосы да мазмунды” болатынын Ибсен бш п айткдн.

Алтыншыдан, парасат. Сананын саралыгы. К,ур сокыр
сеэяммен, 6ip гана интуициямен узаккд, бшкке шыркду
мумкш емес. Шын таланткд шындыкхын паркын бшетш

» Гегеля.. Соч., М., 1938, т. XII, стр. 43.
** В.ИЛетш. О литературе и искусстве. М., 1957, стр. 31.

16

сарабдал сана, мол парасат керек. Бупнп буржуазиялык
эстетика бутан кдрсы, суреткердщ саналылыгын емес, себи-
лшн жакгайды, ем1рдщ кдйшылыгын кермеуш кдлайды.

Жеташшден, шеберлт. Нагыз маман суреткерге тен
кэс&и шеберлис болмаган жерде суреткерлйс данальпс, та
жок, Даналык — едбек суйгштк. Талант — бэршен бурын
енбек, содан сон батылдыкдеп те тепннен-тепн айтылмаган.
Катал тэртш, азабы ауыр енбек жок жерде ж1б1тузу кдламгер
де болмак емес. Онердеп шын шеберлжке anapap жол —
шыдамды ецбек, дилетанттыккд (успртпкке) —шыдамсыз
шалагайлык, Шын шебер шеберленген сайын кннала, терлей
тусуге тшс. Ал шеберлис шекздз. Бул-туралы ейгш жапон

cypeTiuici Хокусаи былай деген: “Алты жасымнан-ак
айналамнан не керсем, соныц бэршщ суретш сала беруге
талпындым. Жарты жуз жыл гумыр cypin, кеп гравюра

жасадым, 6ipaK 6ipiHe кециим толган жок, Кустыц, балык
пен оЫмдйсгш; дел тур-турпаттары кандай болагынын
жетшсгщ ушеуше келген соц гана аздал уга бастадым.
Сондыкган жасым сексенге жетпей енер!м есш-жетшл

болар емес. Тек токран жаста гана кулл! дуние купняларын
терещрек тусхне алсам керек. 6з1м жузге жеткенде гана

енерш эбден жетшер деп журмш, ал егер жарык дуниеде

жуз он жыл жасадым бар ма, каламым тиген жердщ 6epi
аумаган ем!рдщ esi болады да шыгар едГ’ .

Сепзшццден, шабыт. Шалкыган шабыт болмайьшша,

шеберлжтен де ештеце шыкрайды. Шабытсыздык —

кдбшетс!здж, кабшетйздш — дарынсыздык, дарынсыздык
— талантсыздьис, “ Ец аргы жагы геометрияга да шабыт
керек” (Пушкин). Адам бшк макраткэ, асыл мураткд ic
жузшдеп шабытты ецбек аркылы гана жетлек. Суреткердщ
шабыты кец келемдеп халык муддесше непзделуге, акикдт
oMipre тамыр тартуга тшс. Сонда енер езшщ бшк магынасын

табады. в й т к е т нагыз шалкар шабыт, творчестволык
кулшынуменкуштарлык, Станиславский айткандай, сурет­
кердщ енердеп езш суюшен емес, езшдеп енерд1 суюшен
туады.

Суреткер 6iiiMiH, талант табигатын байыптаганда жогар-
гылар секида енерл1ге тен жекелеген^ерекшелистерге назар
аудара тура, сайьш келгенде, оный, абеке ез басыныц дара
касиетш, оньщ рухани жан дуниесш, элеумегпк кейш мен
моральдык кесинш, дуниетанымы мен когамдык кьпметш,
6uiiMi мен мэдениетщ ecjpfjH^eyre Tirrri де болмайды.

Суреткер (feiqpi vjj^Aicpratora eMip суреда, б е л гт бхр
когамдык увдишьщ мудяс^ше ортактасады, сондыктан

К КАЗАК МЕМПЕКЕТТ1К

V‘ г Г- ^ЙЕДАГОГИКАЛЫК УНИВЕРСИТЕ1

оныц шыгармашьигыгында да белгш кргамдык, мен жэне
мазмун бар. Бул даусыз шындык! Жалгыз-ак, осы шындыкхы
эр кезкдрастыц екш эр хурш Tycrnyi ьжтимал. Мэселен,
Хемингуэй. Ол элп шындыкхы мулде мойындагысы кел-
мейда. Оныц гусштнше, котам — белгш 6ip мемлекепж
жуйеге, белгш 6ip уюметке тэуелдо нерсе. “М етц ойлай-
тыным, — бэршенбурын ез жайым, ез жумысымньщ жайы,
— деп жазды Хемингуэй, — содан соц огбасымныц кдмы.
Кдла берсе, керипме кемекгесем. Ал мемлекет дегенде менщ
жумысым жок”*. Хемингуэйдщ мунысына кулак крймаскд
да болмайды. Империалисте Американыц когамдык кулкы,
Америка К,урама Штаттарыныц мемлекеттш мшез1,
Хемингуэй айткдндай, “тек кдна едшетс1з алымтсалыккд”
нейзделгенш жоккд шыгару мушан емес. Алайда оныц
“жазушы да 6ip — цыган” дей келш, жазушыны ез топыра-
гынан, e3i eMip cypin отырган floyipi мен кргамдык ортасы-
нан белш экететш кцяс байлауына крсылу киын. Керюшше,
Хеингуэйден жуз жыл бурын айтылган Белинскийдщ “Акын
бэршен бурын адам, содан соц ез жершщ азаматы, ез
дэу1ршщ перзенп” деген кдгидалы ce3i — элпден repi
елдекдйда эдал, дурыс, элпден repi елдекдйда прогресшш
пиар. Демек, тагыда айтамыз, суреткердщкогамдыккызмепн
пайымдау оган тэн дуниетаным, курдел1 жэне эр килы
кезкдрас мэселесш коса козгау болып табылады. Жене бул
мэселеш байыптау — эншейш m i ниет немесе жалац
белсендшк емес. Бул мэселеш пайымдау — суреткер Tipiiri-
лш мен творчествосыныц ец тубегешц машнасын талдау,
керкем эдебиеттщ eMip суру факторын толгау. Ойткеш
суреткердщ дуниетанымы мен элеумегпк кезкдрасы —
эстетиканыц ец непзп мэселелершщ 6ipi.

Буюл дуниежузшк эдебиет тарихына кез жупртсек,
ренессанстыц Боккаччосы мен Раблеа, агарту дэу1ргнщ
Бомаршезд мен JleccHHri, XIX гасырдыц Стендал1 мен
Золясы, Tuni ез1шздщ кдуымдас халыкгардьщ Toroni мен
Достоевским, Шевченкосы мен Абовяны... ез1м1здщ Абай,
Махамбет пен Магжан... — 6epi 6ip осынау сандак, суреткер-
лердщ кдй-кдйсысы да ец алдымен ез дэу1ршщ улы, ез
ортасыныц мандай алды азаматы, ез халкьшыц рухани
таяныш-Tiperi, ез тусыныц ец бшк арманы мен тшегше
жалынды жаршы болган таланттар. Булардыц ец асыл
мураты — халык камы, улт муддеа. Бул жолдан оларды
ешкдндай куш бурып экете алмайды. Эршесе iinri ездер1

* “Вопросы литературы”, журнал, М., 1962, № 10, стр. 177.

18

eMip сурген заман мен когамньщ кандай ауыр кыспагьгн,
эдшетс1здшн — корлыгы мен зорльиъш керсш, кдйгысы
мен KiacipetiH бастан кешсш, 6epi 6ip, “кызыл тш —
юсендеут крл емес” (Магжан) екенш келешек урпакган
урпаккд дэлелдеп, мэцшпк мура гып кдлдырады. Улттык
енердщ улт жадынан ешпейпн, адам ем1ршен кетпейтш
купия кдсиет! де осы арада жатыр. Бул сырды TcMipxaH
акын Медетбек былай толгайды:

Кдарегп,

Кдйгы-мунлы Магжан-жыр,
Жер мен жер®,
Тау мен тауды жалгап жур, —
Кундаз-тут 6ip тынбай
Кдзагынын жан азабын толгап жур,
Кдзагыныц ар-ожданьш козгап жур.

Эрине, “эримда заман суйремек” (Абай) екенш, адамга
заман эсер етлей, котам ыкдал жасамай коймайтъшын, керек
десещз Tiirri оньщ мшез-кулкын да кубылмалы куйте Tycipyi
мумкш екенш жокка шыгаруга болмайды. Энгельс, мэселен,
6ip кезде данышпан Гетенщ езш “кейде орасан улы, кейде
усак; кейде еш нерсеге бас имейпн, мыскьмшыл, дуниеш
талак ете жаздайтьш дана, кейде келецкесшен сескенетш,
не болса соган риза, куша филистр”* деп сынай отыра,
суреткердщ осы кушдшшц езш ол eMip сурген кргамдык
ортадагы киындык пен кьщырлыкгьщ KecipiHeH керген-да.

Б1з eMip cypin отырганжаца кргамдатыжагдаймудце баска-
Бупнде ap6ip енер иесшщ творчестволык б т м ш оньщ
адамдык, азаматгык келбетшен ажырата карау мумкш емес.
0p6ip енер адамынан, бэршен бурын, жан сулулыгын,
адамгершгак мшез, мол бшм жэне бшк мэдениегп талап
стемьз. Ом1рде 6ipхалде, енерде баска 6ipкуйдеквршугеболмайды.

Когамдык муддеден аулак ез жеке кара басыньщ кораш
TipmiiiiriHin шецбершде калып, тогышарлыкка тускен
актерлерД1 найзамен туйрегендей сынап:

— Йемене? — деп ашуланган ед1 К.Станиславский. —
Ci3 ез-езшен кмлтьщ-сылтьщ еткен кылжима пасык сахнага
шыгып, адам атаулыга рух беретш, ип кдсиет дарытатын
даркдн сез1м мен ой айтсын демекЦз бе? Ci3 шымылдык
сыртында куша мещандыккд гана кауфры жететш кдсиегаз
элдеим сахнага шыга бере Шекспирмен бой тецеспрш, 6ip
дэрежеге кетершсш демекыз бе?

* К.Маркс и Ф.Энгельс. Об искусстве, в двух томах, М., “Искусство”,

1957, т. 1, стр. 508.

19

Бул сездерде терец магына жатыр.
Жазушылардыц Букшодактык, екшлп съезшде
Константин Федин Кецес дэу!ршдеп эдебиеттщ тарихы
жазушылардыц ага буыны азамат согысында кдндай ерлос
жасаганын, эскери сапта кдлай турганын, жаца курылган
жумысшы мен шаруа мекемелершде кайтш кызмет
аткдрганын эцпмелеуден басталуга тшс екенш ескерткен-
д1. Жазушылардыц улкен урпагы, шынында да, сурапыл
шайкдстарда кдлам мен кдруды кдтар устаган кдЬармандар
болатын: Сейфуллин — революционер, Фадеев — партизан,
Фурманов — комиссар... Бул бшк дэстур Отан согысы
тусында одан opi жалгасып, жаца салага кешкеш мэл1м.
Ал бейб1т кундерде б1здщ елдщ шпа-сырткы прпплтнде
жазушылар араласпайтын сала кем де кем. Муныц бэр1
суреткер — когам кайраткер1 екенш керсетедь Булай
болмайтын peri де жок, КдламгерлЬс ic — когамдык ic;
керкем едебиетгщ когамдык мэнш, элеуметпк мазмунын
еш нэрсемен салыстыруга да, ауыстыруга да болмайды.

III

Адам баласы дуниеш гылым аркылы танып-бшедь
Табигат пен когам кубылыстарыныц зацын ашатын, мэнш
тусидаретш — гылым, теория. Бутан дау жок,

Алайда Гетенщ “Теория, достым, сургылттау гой, ал
ом1рдщ мэцп-баки гул аткдн ез терепнщ Typi жап-жасыл”
деген кднатты сезш ескермеске болмайды. Дуниеш езгертш,
кубылтып, кулпыртып келе жаткан адам баласы акикат
ом1рдщ купия сырларьш тек абстракция, ой, угым аркылы
гана топшылап коймайды, колмен устап, кезбен керер
накгы, затты куралдар аркылы эбден анык таниды. Адамга
eMip мен курес ушш ойлы бас кдна емес, epix, куиггарлык
ce3iMде керек. Мше, дэл осы арада шындыкты дэлелдейтш
гылыммен кдтар оны кезге керсететш керкем эдебиет те
езшщ когамдык релш ойнай бастайды.

Эдебиеттщ кргамдык мэнш айткднда, ец алдымен, оныц
таным тарапындагы мацызын атау шарт. Кдндай 6ip керкем
шыгарма болсын, ол окырманга бурын беймшпм eMipfli,
шьшдыкгы, бейтаныс заманды, адамды танытады. Эр йтап
окырман уппн бурын-соццы беймапим дуниенщ eciri секите.
Сол eciKTi ашьш йргенде гана адам езше белпйз купиялар
сырьша терендеп, танымын байытпак.

20

Балъзакты ощимай француз турмысын, Толстойды окымай
орыс вм1рт, Абайды окымай казак тгрштгт быем деу агат.

Айтальщ, Бальзак. Оньщ атакра “Адам эжуасы” — XIX
гасырдыц алгашкы жартысындагы француз когамыныц
керкем тарихы мен сырлы iuexipeci. “Адам ажуасындагы”
мындаган адамдар тагдыры, тартысы, аракдтынасы аркылы
Бальзак капитализмнщ адам айткысыз крркдулыгын, алтын-
нын аздыргыш купон, акщаныц адамды ануа айналдырар
сумдыгын, сайып келгенде, буржуазияныч бузык, та бул-
fliprku табигатын таска тацба баскдндай танытады. Бальзак
“Адам эжуасыньщ” алты сезшде езш француз когамыныц
“талай тарихшылар умыт кзддырган мшез-кулык, тарихын”
жазатын хатшысымын деп есептесе, Энгельс онын романдар
циклш буржуазия тарихшыларыныц “гылыми ецбегше”
кдрама-карсы к;ойып, “француз когамыныц нагыз тамаша
реалистж тарихы” осы деп багалайды. Бутан Маркстщ еткен
гасырдагы агылшын жазушылары туралы — олар ез шыгар-
маларында “дуние жузше кутил саясатшылардьщ, публицис-
тер мен моралисгердщ 6epi жабылып таныткднынан
олдекдйда кеп саяси жене элеумегпк акикдтгар ашып бердГ’
деген niidpi сайма-сай келед1.

Муныц 6epi керкем едебиеттщ eMip танытудагы мацы-
зын дэлелдещд.

1958 жылы Ташкентте еткен Азия мен Африка жазу-
шыларыныц туцгыш конференциясында 6i3 Камерун
жазушысы Бенжамен Матиптщ Мухтар Эуезовпен дидар-
ласьш, кецескенше куэ болдьпс

— Мен казактар жайлы бурын еш нэрсе естш-бшген емес едам,
— дед1 ол. — Ал K,a3ip мен оларды бшемш, Timi, ете жаксы бшемш,
ойткеш жуырда агылшын тшшде Мухтар Эуезовтщ керемет ютабын
окыдым. Мен тамаша адам — казак халкынын акыны Абаймен
таныстым, оныц суйген кыздары — Тогжанмен, Эйгерхммен, оныц
абзал достарымен таныстым. Мен оларды жаксы керд1м, бейне узак
жылдар 6ipre турып, кайгы-куанышын 6ipre белюкен адамдай жаксы
кершм. Солармен 6ipre rim i (Лздщ даркдн даланыц тунык ауасымен
тыныстаган секиццмш. Ш ынында да, казак дегенодз галамат сулу
халык екен гой!

Керкем шыгарма адамга eMiprti, »йне, осылай танытады;
таныта тура, адамды тербиелейда. Бул арадан келш едебиеттщ
котам ем1рщдеп тагы 6ip тамаша мацызы шыгады.

Эдебиет адамдарга eMipfli танытып кдна коймайды,
олардыц сол eMipre кезкарасын калыптастырады, мгнез-
кулкына ыкдал етед1, букш турмыс-пршшпне эсер етед1

21

Эдебиет шежресше кдрап отырсак, мысдлы, Чернышев­
скийдщ “ Не icrey керегш” окыган оныц замандастары роман
кейшкерлерше елжтеп, эр алуан коммуналар куры ты. Ал
болгар халкьшьщ квсем1Г.Дмитров егер Рахметовтыц улл-
енегеш болмаса, езшщ курескер болуы да киын екенш
жазган.

Н.Островскийдщ “Курыш кдлай шыныктысында” Павка
Корчагинге Лилиан Войничтщ “Бегелек” романыкдлай эсер
еткен! суреггелетш. Ал Корчдгиннщ окушы кдуымга ез ecepi
кдндай десещзгш!.. ,

Отан согысыньщ майдандарында болган кдзак жауын-
герлерщщ крйнында Махамбет 0 тем1совтщ елендер1, Сэбит
Мукдновтыц “Ботакез” романы жургенш куцделшм баспа-
сез беттершен талай окыдык.

Осыныц 6epi керкем эдебиеттщ тэрбиелйс мэнш
дагселдейдь BipaKоньщ таным тарапьшдагы мэш де, тэрбие
саласындагы мэш де тагы 6ip орасан курдел1 9pi шешуип
сырына непзделген. Ол — керкем эдебиеттщ эстетикалык,
мэш. Енд! соган токгалайык,

внерге, енердщ 6ip Typi — эдебиетке эргам езгнше
аныктама берген. Eipeynep оны — “шывдыкш сэулелендору”
десе, 6ipeyriep — “идеалдар жасау” , тагы 6ipeyrtep — “6ip
адамныц сез1мш екйшп адамга ауыстыру” деген. Бул
угымдардьщ кдй-кдйсысында да белгип дэрежеде шындык;
бар, 6ipax толык, тужырым жок,

Керкем эдебиеттщ куд1регл куппн, яки оныц eMip
таныту, адам тэрбиелеу жайын гана емес, кулш когамдык,-
езгертушшк кдсиетш тусшу ушш, оньщ эстетикалык,
табигатын тану кджет.

Ал эстетика деген не?

“ Маркстж-ленищцк эстетиканыц непздерш” ашып
кдрасак, мынадай аныктама бар: “Эстетика дегешм1з —
адамныц шындыккд эстетикалык, кдрым-кдтынасыныц
жалпы даму зандылыгын, acipece кргамдык, сананыц езгеше
Typi ретшдеп енерд1 зерттейтш гылыми пан. Баскд сезбен
айтсак, эстетика адамньщ шындыккд жалпы эстетикалык,
кдрым-кдтынасын, acipece оньщ жогары Typi боп табылатын
енерда зерттейд!”*. Одан api гатаптьщ авгорлары “эстетика
— когамдык гылым” екенш, эстетиканыц философиямен
байланысын жазады.

* Основы марксистко-ленинской эстетики. М., Госполитиэдат, 1961
стр. 9-10.

22

Дурысын айтсак, жогарыдагы аныктама угымга тым

ауыр, бутан кдрап эстетиканы колга устагандай дэйекп
тусше кою киын. Ал ендо енердщ не эдебиеттщ эстетикалык
мэнш кдйтт дэл, утымды туынуре болады?

Глеб Успенскийдщ “Tex’* деген эщ-Meci бар. Мувда

шын магынасындагы енер туындысыныц адамга dcepi,
адамныц кеюрегшде кун орнаткдндай iirnd дуниесш жайта-
тьш, рухтандырар галамат эстетикалык куш, адамньщ мшез-
кулкындаты, угым-нанымындагы кисаю, кдйысу мен майы-

су атаулынытура тезге салгандайтузеп, тисгепж1берер “машя-
лык” кдсиета соншалык нэзйс, терец жэне сулу суреттелген.

Ауыр турмыс ецсесш Tycipin, ерюн алып, бар тагдыры
“умаждталган колгаптай” 6ip уыс болтан 6ip Тяпушкин
дейтш бейшара мугашм езшщ бай кожайындарымен 6ipre
Парижге сапар шепп барып, 6ip куш тацертец бойы дел-
сал, басы мец-зец шаршатан калпы, ездер1 жаткан
мейманханадан шытады да, бет алды сенделш ж урт, ойда
жокга Луврга icipin, элемге эйгип Милос Венерасыныц кдрсы
алдында кдлай кдлшиып турганын e3i ацгармай кдлады:

Музейге юрген бстгс... тук тс тусшгешм жок, тек шаршаганымды
гана сездш , кулагам щулады, шекем з1ркшдеда, содан сон кенет

тагы да ац-тач, неге екенш тагы да тусшбеймш, едеттен тыс ацыл
жетпес 6ip галамат есермен Милос Венерасыныц мацдай алдына
кеп гокхаганым бар емес пе... оган кдраймын да, ез1ме ез!м: “Маган
не болган, маган не болган?” — деп куб1рлей беремщ- Э дегеннен,
статуянЫ керген сеттен 931мнен e3iMHin сураганым осы болды,
ейткеш дел осы мезетген езш нщ улкен куанышка кез болганымды
сездам... Осынау тас жумбакка кез алмай карап турып, вз1мнщ осы
халге кэлай тускеш мш 1здеумен болдым. Бу не, бул? MeHiH мынау
м ы гам , сарабдал, март 6niMiMHiH купиясы кдйда, ce.6e6i неде, кэйгш
туст1м бул куйге?.. Крй, мынау тас м у с тн щ , адам жанын кулпырту
купиясын тусшдарер сез адам тшшде жок, шыгар...

Бул узшдще автордьщ “купия” деп отырганы — адамныц /

©нер туындысынан алар эстетикалык эсер1. Осындай жан
me6ipenmep, адамды баурап алар всем, эсер жок; жерде шын

магынасындагы внер туындысы да болмаганы деп бшу керек.
Керкем эдебиеттщ адам ем1ршдей мэнш сез еткенде

6 ip белей дуниеге кезкдрасына, 6ip б$реп — мшезше, 6ip
белей — талгамына ыкдал жасайды деп, бет алды бутарлау
— кдте. Эдеби шыгарма адамньщ букш ой-киялын, сыр-
мшезш тугел баурайды: куантады, сушвдДреде, тандантады,

* Тез — омоним: бул арада жылдам деген уплмда емес, тузеткгш
магьшасында алынган — З К,.

23

куйшд!ред1, жьшатады, кулдоредо... кыскдсы, адамньщ кецш
кушнде сан-сапа кубылыстар тугызып, i3 кдлдырады. Бул
— едеби шыгарманьщ эстетикалык, ©cepi, оныц таным,
тэрбие тарапындаш мэш де осмган непзделген.

Успенский эщшесшдеп Тяпушкиннщ Милос Венера-
сын кергенде душар болтан элп 6ip жан Te6ipeHiciHae енер
туындысына тэн барлык касиет — оньщ танымдык, тэрбие-
лпс, эстетикалыкмэн-мацызы тугел сыйьот тур. Осы асерщщ
устшде Тяпушкин галамат сулу сез1мге беленд1, esi бурын-
сонды бшмеген жацалык, ашты, сыр укты, дуние таныды,
сол аркьшы езшщ адамдык болмысын тврбиеледо. Тяпушкин
“тас купиядан” жер устшде адам болу кдндай бакыт екенш
укты; сойтп де, ецсесш кетерт, бойын тжгеп, кещл куйш
келдей шалкытыл шыга келда. Шын онер мен адам арасьш-
дагы карым-кдтынас осындай.

вдебиетгщ элеумегпк мэнш, оныц когамдык-езгерту-
шшк кушш осы тургыдан тусшу шарт.

IV

Сез eHepi жалпы магынасындагы жай эдебиет емес,
квркем эдебиет екенш тектен-тек деуге болмайды. Оньщ
барлык эстетикалык байлыш эдеби шыгарманьщ керкемдш
аркьшы гана жасалады. СуреткерлйсшеберлЬс, шеберлноген
туатын шедевр (керкемдцащ KeKeci)... — осыныц бэрш тек
кдна осы арадан iaaey керек. Демек, эдебиеттщ таным
тарапындаш меш де, тэрбие саласындагы мэш де, сайып
келгенде, сез енершщ эстетикалык мацызына яки енер
туьшдысыньщ керкемдок куньша келш этрелед1. Эйтпесе,
ем!рД1 гылым аркылы да тануга болады; ал тэрбиенщ ец
улкеш оку-бшмде жаткдны тагы даусыз. Дей турганмен,
адам баласына эдеби туындыдагы образдар жуйеа аркылы,
дширек айгкавда, енерге айналган eMip ягни ©Mipre айналган
енер аркылы тэрбие беру, таным кдлыптастыру ез алдына
айрыкща, белек! Оны тура сондай етш гылым да, бшм де
жасай алмайды. Керкем эдебиеттщ кулл1 куд1рет-куиа дэл
осы арада жатыр. Осыны тусшбеу, немесе эдею TyciHrici
келмеу, керек десещз, ем1рден туа тура сол ем1рдщ езшен
асынкы, бшк енер жалац саясатка саяды да улкен
уиждрылыкка, орны толмас олкылыккд апарьш ушыратады.

Соныц 6ipi — эдебиетп кондырма ретшде пайымдау.
Керкем эдебиет — адамзаттьщ парасат элемщдеп тендеа
жок гажайып кубылыс екенш мойындасак* эрине, оньщ

24

жалпы санага, адам атаулыныц акыл-ойына тцселей кдтысы
барын ешим де жоюсд шыгара алмайды. Ендеше, сез eHepi
— когамдык сананыц api курдел1, epi ipreni саласы деген
тужырыммен Kenicyre болады. BipaKдел осы арадан эр туста
эр турМ дау-шары мол, KypMeyi киын курдет мэселелерге
айналган man (эдебиеттщ таптывд), партия (эдебиеттщ
партиялылыгы) деген угымдар пайда болады да, сез енерше

байланысты теориялык толгам мен эстетикалык талгамды
б1ркыдыру шыргалацга салып, туйыккд ттрейдь

Кргамдык сана (идеология) дегешшз белгш 6ip таптыц
максаты мен муддесгне сэйкес саяси, кукыкгык» салттык,
дши, керкемдак, философиялык кезкдрастар жуйеш екеш
магим. Кргамдык сананыц баскд Typnepi Tepia«i эдебиет пен
енер де жалпы ел “ем1ршщ акцкдт агымы” (Маркс), яки
материалдык (жэне соган нейзделген рухани) йршш к
жагдайы болып табылатын элеуметпк турмысына тэуелд1.
Мше, дэл осы арадан келеда де марксшшдер керкем еде-
биетп когамныц белгш 6ip даму дэуаршдей экономикалык
курылымына яки базиске нейзделген кондырма деп бшедо.

Алайда муныц e3i сез енершщ эстетикалык табигатына
кеп ретте керегар келетшш жасыруга тагы да болмайды.
Демек, таразыныц е й басын тец устап, салыстыра тексеру
шарт.

Алдымен, эмбеге аян, крндырма мэцгшкемес, базиспен
6ipre жогалып кетед1 Ал, эдебиет ылги олай бояа бермейдь
Айталык, аргы гасырдагы феодалдык базис жогалды, 6ipaK
сол туста туган Пушкин, Абай шыгармалары эл! eMip cypin
келед1жене eMip суре бермек.

Содан соц, журткд машм, кондырма базисп ныгайтуга
тшс. Ал, эдебиетте ылги олай бола бермейдь Айталык,
Пушкин, Абай шыгармалары ез кезщдей феодалдык базисп
ныгайтуга емес, элсхретуге кызмет erri.

Акыр аягында, тш жок жерде керкем эдебиет те жок
Ал Tin — кондырма емес.

Осылар секши толып жаткдн дэлелдер мен деректерге
бакрак» “эдебиет — ковдырма” деген кисынга узщцькесида
Кол кою киын. Ец аргы жаты тшп кене дуниедеп ямб,
хорей, дактиль, анапест, амфибраэаш... я болмаса кдзак
поэзиясыныц кдшангы кдра елец, кдаым елец, жыр сиякты
олшемдер1, немесе жалпы силабикалык, тоникалык,
силлабо-тоникалык елец жуйелер1 гасырлар бойы барлык
базистер тусында б1рдей жасап келе жаткднын ескерсек,
эдебиеттщ экономикалык курылыска тэуелс1з екенше илана
тусашз.

25

Марксшшдер бутан керклнше: кондырманыц базиске
тэуелд! екенш, крндырманы базис тудыратынын мойьшдай
тура, кондырма ныгайып, белсенд! курал дэрежесше кете-
ршгеннен кейш, ©3i езгертуип кушке айналып, базиске эсер
ете бастайды деп бшед1. Сейтш, кондырманьщ 6ip белей
бурынгы базиспен 6ipre курыса, б1ркдтары келешекте де
мэнш сакхайды, ещц Снралуаны, Timi, болашак кондырмага
непз болып кдланады деп туйед! де “эдебиеттщ крндыр-
малыгына” кумэн келйрушшерге осы туршдан дау айтады,

олармен айтыска тусед1.
Б1ршшщен, крндырма базиспен 6ipre жогалуга-тшс, ал

Пушкин, Абай шыгармалары неге узак жасайды дейтшдер
Пушкиннщ тустастары Греч, Булгарин шыгармаларыньщ,
немесе Абайдыц тустастары Байток, Жанузак шыгармала-
рыньщ феодалдык базиспен 6ipre тозып бгткенш жокка
шыгара ала ма? Ендеше, Греч пен Булгарин, Байток, пен
Жанузак, шыгармалары крндырма да, Пушкин мен Абай
шыгармалары крндырма болмаганы ма? Логика кайда?
Дурыс дуниетанымга хас бутшдак кайда?

Еганшщен, крндырма базисй ныгайгуга тшс, ал Пушкин,
Абай шыгармалары оны неге элыретуге кызмет еткен
дейтшдер — базис пен крндырманьщ диалектикалык, кдрым-
кдтынасын тусшбейтшдер, немесе Tycimici келмейтшдер.
Эйшесе, кдй кездеп кандай базис болсын, оны ныгайтуга
кызмет ететш идеология да, элс1ретуге кызмет ететш
идеология да болатынын тусгнбеу мумкш емес. Оньщ устше,
жогарыда айтканымыздай, кондырма базиске бейтарап бола
алмайшнын тусгнбеу тагы мумкш емес. Сайып келгецде,
жалпы когамдык даму сырын, белгш дэу1рдей кргамныц
хал-куйш, ортаны, уакытты, кецгетнсп есепке алмау — тек
жаттампаз догматиктерге гана тэн мшез.

Ушшнцден, tlti жок жерде керкем эдебиет те жок, ал
тш — кондырма емес деуцйлер тш жок жерде философия
да жок екенш жокда шыгара ала ма? Ендеше, философия-
ныц кондырма екенш мойындайтындар эдебиеттщ де
кондырма екенш мойындауы керек.

— Демек, — деп корытады марксшшдер, — эдебиет —
крндырма.

Неге?
Мэселенщ ец 6ip шьгшрман, кат-кдбат, айтыс пен тартыскэ
толыкурдел!жайын осы суракзъщжауабынанбайкауга болады.
Кдрацыз:

— Бэршен бурын, — дейд1 марксшшдер, — эдебиет
когамдык сананыц Typi ретшде эр дэу1рдщ ез базистмен

26

6ipre туады (?): феодализм ез эдебиетш, капитализм ез
эдебиетш, социализм ез эдебиетш тушзады. Tin олай емес,
flayipre де, дэу1рлж базиске де тэуелшз.

Эдебиет езшщ элеуметйк табигатында базиске, тал
тагдырына, когамдык курылыс тагдырына енжар карай
алмайды, оларды я жактайды, я даттайды; олардьщ я
дамуына ыкдал жасайды, я кулдырауына эсер етедЬ Тш
олай емес, олардьщ бэрше б1рдей ортак жене бейтарап.

— Э д е б и е т , ■*- дещц марксшшдер, — йл сиякгы
когамдагы барлык тал 6ipre жасамайды (?), эр тал белгш
тарихи жагдайга сай ез эдебиетш тушзады. 9 p6ip улгшк
мадениетте е й (?) улттык мэдениет болатыны туралы
лениндак кдгида да оньщ осынау татъ щ сипатына куэ.
К,ыскасы, социализмге д еш н п эдебиет ешкашан
букшхалыкгык болтан жок жене болуы мумкш емес. Булай
болмаган жагдайда эдебиет таптык яки крндырмалык
сипатынан айырылар ед1.

Эр дэухр эдебиетшде ез деухршщ i3i сайрап жатады (!),
ap6ip эдеби туынды тек ез дэухрше гана тэн. Демек, едебиет
— тш сиякуы б1рнеше дэутрдщ жемкл емес, 6ip гана дэу^рдщ
жемю1. Бул да эдебиеттщ кондырмалыксипатын дэлелдеген
устше дэлелдей туседй

Эдебиет — мэдениеттщ 6ip белей. Ал мэдениет т-
крндырма. Тш олай емес.

Эдебиет пен енердщ базис пен кондырмага карым-
кдтысы туралы мэселенщ муншалык арнайы жане прин­
ципа турде, муншалык узщгй-кесщщ жэне шешмда турде
койылуы Маркске жене онын революциялык biiMi —
марксизмге байланысты. Озшщ “Крсымша кун теория-
ларында” ол буржуазиялык-антагонисгж когамдагы ещцр-
йш куштер мен керкем шмгармашылыкшц езара кдрым-
кагынастары жайлы мэселеге метафизикалык, буржуа-
зиялык-объективйк кезкарастарды сынай келш, былай
лед!: “ Материалдык е т м саласындагы антагонизм
вдеологиялык сословиенщ кондырмасын кажет етеда, оньщ
кызмей — жаксы болсын яки жаман болсын, — 6epi6ip
жаксы, ce6e6i кажет” *.

Маркстщ осы т м ш е суйенген жагдайда ещйрюйк
карым-катынастагы антагонизмге Непзделген базис
атаулыныц кдндайы болсын 6ipTyrac емес, б1рнеше таптык-
антагонисйк-идеологиялык кондырма яки когамнын
эртарал саяси, кукыкгык, философиялык, дши, керкемдак

* К.Маркс. Капитал, том IV, М., Госполитиздат, 1955, стр. 263.

27

кезкдрастарын тугызып, соларга лайык антагонистш
когамныц Q31 cetdnfli таптык, кайшылыктарга толы
идеологиялык мекемелер мен уйымдар куратынын
байыптауга болады.

Осындай кдт-кдбат, шытырман байыптаулар акыр-
аягында “эдебиеттщ кондырмалыгы” туралы толгамды
мынадай тужырымга екелгеш магам: эдебиет когамдык
сананыц Typi ретшде адамдардыц енд1ршпк кызметш тура
емес жанама турде, тек базис аркщлы гана суреггеп корсете
алады. Ал тшдщ кондырмадан езгешелтнщ 6ipi адамдардыц
eHflipicTiK кызметшен пкелей байланыста жататынын,
кондырма адамдардыц ©HflipicTiK кызмепмен тйселей
байланыса алмайтынын дэлелдеп жату артык

Кыскасы, Маркстщ эстетикалык uiiMi эдебиет яки
“адамтанудан” repi мемлекет яки когамтану, накгы айт-
кднда, — кргамдык курылым туралы букш элем мойындаган
ipreni де курдел1 экономикалык теориясымен сабактас.
Эдебиеттщ когамдык мэш мен магынасын талдап-
тексергенде бул шмд1 кермей кетуге де, айналып етуге де
болмайды. Сондыктан да эдебиеттщ “кондырмалык”
сипатына арнайы токтальш, бул туралы 6ip-6ipiHe керегар
ею шюрдщ ара жшн аша кетуге тура келд1. Оныц устше
б1здщ XX гасырдагы эдеби толгамымыз бен эстетикалык
талгамымыз осы т м н щ аясында кдлыптаскдны белгш. Сол
сиякты, эмбеге аян, Марксизм теориясы — революциялык
теория. Олай болса, Маркс бул Ммге сокдай ете алмайды.
Сондай-ак, бул М м революциялык Ьпм болса, тапка,
таптыккд сокдай тагы да ете алмайды. Ал таптык жпсгелу
жокжерде революция туралы жалпы сез болуьг мумюн емес.

XX гасырда Ресейде (демек, Ресеймен тагдырлас елдер-
дщ бэршде) еткен уш революция тек кана тап тартысыныц
непзшде болды. Ендеше, сол жузжылдыктыц терттен уш
б е л тн К^зан тецкерюшщ, Кецес еюметшщ — бэршщ му-
рындыгы Коммунисте партия туыныц астында етюзген
Ресей, кала берд1 Кдзакстан идеологиясы марксизм-лени-
низм шмшен, оныц шпнде эдебиеттщ “кондырмалыгы” ,
одан туатын таптыгы, таптыкгьщ ец жогаргы Typi — пар-
тиялылыгы туралы угым мен тусшистен кашса да кутыла
алмайтын едь

XX гасырдагы эдебиет пен эдебиеттануды зерттеу-
зерделеудщ йралуан курделшп осы арада жатыр.

28

V

Эдебиет — акцкат вм1рдщ сырлы cypemi, хтыщпыцквркем

тарихы; шыгарма аркдуы — шындык, Б1з бул мэселелерге
кейш толыгырак токгаламыз. Жалгыз-ак мына жайга кендл
аударгымыз келедд: ем1рде не болса, соныц 6api керкем
шыгармага езек, Окцга болып ене бермейда. Жазушы ем1рдеп
сан-сапа шьщдыктан езшщ суреткерлк макратына керепн
гана тандап алып, шыгармасына аркду етедо. Бул ретте оЛ
eMip кубылыстарын езшщ дуниетанымы мен элеуметпк
кезкараСы тургысынан саралайды. Ал суреткердщ
дуниетанымы мен элеуметпк кезкдрасын ол eMip cypin
отырган кргамдык орта белплейда. Дел осы арадан келедо де
таптык когамда пршшк еткен жазушыныц кезкдрасындагы
таптык сипат аныкгалады: ол белгш 6ip таптык муддеге
тэуедгц, соган кызмет етпек. 0 йткеш эдебиепш “когамда eMip
суре отырып когамнан тыскдры бола алмайды” (Ленин). Ол
— e3i кдласын, кдламасын — 6epi6ip белгш 6ip “таптыц Ke3i,
кулагы мен уш” (Горький) болмак

BipaK осыны мойьщдауда 6ip-6ipiHe керегар, е й турлд
кдрама-кдрсы тусшис бар.

Bipi — эдебиеттщ таптыгьш жокка шыгару. Бул —
жацалыкемес, атам заманш идеалистерден бастап, осы кунп
символистер мен формалистерге, кубистер мен
экспрессионистерге, сюрреалистер мен экзистенциалистерге
дешн уагыздальш келе жаткдн флюралистгк угым. Олардыц
уагызына баксак, эдебиет йршшк “куйбеццершен” бшк,
турмыстан аулак, саясаттан тыс, “енер енер узшн” гана болуга
тшс. 0 Mipflin езшде ешкандай ажар да, керос те жок Ал
эдебиет — эдем! зат. Демек, эдебиеттщ макраты — ем1рдщ
олп 6ip олкылыгыныц орнын толтыру.

Муныц езш, сайып келгенде, эдебиеттщ когамдык
кызметш жокка шыгару деп бшген Белинский кезшде кдтал
сынаган болатын. Эдебиеттщ “когамдык максатка кызмет
ету правосьш тартъш алу, — деген efli улы сыншы, — оны
жогары кетеру емес, кулдырату боп шыгады; ейткеш бул
— оны нагыз жанды куппнен, яки ой-санасынан айыру,
оны элдеймдердщ ойыншыгыца фйналдыру болып
шыгады”. Сонымен 6ipre Белинский* “енер енер ушш”
дегеннщ жалган екенш, ондай енер “ешкдшан, ешкдйда
болмаганын” дэлелдей келш, былай деп туйдк “K<a3ipri
шындыккд тамыр тартпаган кез келген поэзия, шындыккд
сэуле туйрмеген кез келген поэзия — ерЬженнщ ермей,
куыршак ойнау, куыс кеуде йсшердщ ici”.

29

Осындайларга кдрама-кдрсы ецщ6ip угым — эдебиеттщ
таптыгы дегещц тым саяз, шолак, тусшу, жалац, жайдак
уагыздау. Мундай угымдагылар эд е б и е т де, эдеби шыгар-
маны да эстетикалык, табигаты мен керкемдйс кдсиетшен
журдай гып, жап-жалацаш идеяга жаршы етш кряды. Бул
— турпайы социология. Муныц зияны да, жогарыда
айткдндай, кертартпа идеалистерден кем деуге болмайды.

Ойлап турсак, адамзат басынан кешкен алуан-алуан
когамда эр турл1 таптыц болуы, тап тартысыныц болуы тым
киын, ойы-кыры, кия-кдлтарысы кеп, коск^ртыс нэрсе
емес пе? Айталык,феодализм тусында тап эр турл1когамдык,
топ (сословие) кшмш к и т журедо. Кдзак, топырагында,
мысалы, топ-топ, жж-жйс рулар болды. Булардыц арасын­
дагы алыс-жулыс, мэселен, капитализм тусындагы ал-ашык,
тап тартысынан езгеше, белек. Демек, бул шындыкшц
керкем эдебиеттеп сэулеа де езшше окшау. Осы ерекше-
лжп ескермеген жагдайда турпайы социологая жащы-
рыктары кулак, тундырары сезаз.

1953 жылы баспасез бетшен Мухгар Эуезовтщ “Абай”
романы хакында” деген макдла окыганымыз бар. Макала
сол туста етек алган “ур да жык,” сынныц улпа болатын.
Макалада эйгш жазушымызга айтылмаган айып, тагылмаган
юнэ кдлган жок. Ал классикалык, эпопеяньщ “тас-талкдны”
шыккдн. Онда, ец жецип, Абай неге “бай-феодал жастары-
ныц ортасында, максатсыз, кдрекетаз, уакытын боскд
епазш жур” , “бай ауылдыц молшылыгы, Бежейдщ асы неге
керкем суреттелген” , “есй ауылдыц кыздары ылги сулу
болатыны Heci” деген секицц Tinri сын кетермейтш “сын
пиарлерГ’ пзбектеле келш, акыр аягында “ М.Эуезов
революцияга дешнп кдзак, ауылындагы тап кдйшылыгыньщ
TiriciH жаткызып... буркемелеп керсегп” , — деген байлау
жасалды, 6ip-6ipiHe езара жауыгып журген эр тypлi рулар
гана, “курес кедейлер мен байлар арасында емес, рулар
арасыцда ж урт жатады” .

Бул келпршген мысалга дау айтып, айтыс ашып жатудыц

кереп жок Мундагы шюрлер соншалык солакдй, сындржак
екеш езшен-ез1 кершш тур. Б1здщ бул жолгы максаты-
мыз — эдебиеттщ таптыгы дегещц эршшшдйске айналды-
ру, эдеби шыгармадагы тап кдйшылыгын суреттеудщ
шыншылдыгы дегецгй тусшбеу кандай ушкдрылыккд
апаратьшын гана ащдрту. Шынында, XIX гасырдагы тарихи
шындыкты суреттеп отырган М.Эуезов аталган романда ру
мен ру арасьшдагы кдйшылыкгдр мен тдртыстарды кер-
сетпегенде неш керсетуге тшс? Крлдан баррикада жасап,

30

6ip жагына капиталистердi, 6ip жагына пролетариатты
койып, оларды езара ашык, шайкдскд кеиирсе, оган кш
сенедх? XIX гасырдагы кдзак, даласында сондай шындык
болды ма?

Сонымен, эдебиеттщ таптыгы туралы угымныц сыры
курдел1, терец. Муны хым жайдак» саяз тусшуге болмайды.
Одебиеттш; таптыгы эдеби шыгармадагы керкем шындык,-
тыц шыншылдыгы мен шынайылыгына, кдламгердщ
шеберлшне тйселей байланысты. Оныц устше сол кдламгер
мен кргам арасындагы кдрым-кдтынасты ескермеудщ жэне
жеш жок, Мысалы, Маяковскийдщ капиталисте курылыскд
кдрсылыгы стихиялык, булистен басталганы, оган “тап
аралык, халдем1з” деген иллюзияга шырмалган интеллигент-
тердщ зиянды ecepi, дауылды жылдардыц “революция
жагындасыц ба, жок,та ” деп тисе крйган ашык,сурагы, ajgap
аягында, улы акднды жумысшы табы жагына бултакрыз
6ip-aK,Keiuipin, оныц дуниеге туракты кезкдрасьш кдлыптас-
тырганы журткд мэл1м. Бул буралацды тусшу эдебиет пен
эдебиетии творчествосындагы таптык, сипатты жоккд
шыгармайды, кдйта оныц тэж1рибе жузшде кездесе беретш
усйрт тусшйеген елдекдйда киын, кец, курдел1 екенше кепш.

Б1здщ эдебиет туралы гылымныц тарихында 6ip кезде
етек алган турпайы социология эдебиеттщ таптыгын танып,
тусшудеп осындай курделшкке кез жума кдрап, эдебиеттщ
когамдык-езгертушшк купон мулде жоккд шыгарды да, оны
эншешн автоматты турде эр таптыц идеялык,рупоры ретшде
керсегп.

Бул сеылдх курдел1 мэселеш, асылы, ленинше тусшу
шарт. “Толстой — орыс революциясыныц айнасы” дегенде
ол улы жазушыныц революционер болгандышн айткдн жок.
оныц шытармасындагы шынайы шындык,ты тубегейл1
тусшш айткдн ед1. Эйтпесе, Ленин Толстойдыц дуниетаны-
мьшдагы солкылдактыкты ап-анык, керш отырды. BipaK, ол
ушш Ленин Толстойды айыптаган жок„ оныц саяси солкыл-
дакхыгыньщ себебш орыс шаруаларыныц ол туста ашык,
куреске дайын еместтнен деп бщда. Бул тужырым эдебиет-
теп таптык,категориянысхема турщде тусшуДен сакхандырады.

Осыныц 6epi — Кецес деу1рщдеп эдебиеттануда
мейлшше уагыздалган нэрсе. Уагыадау аз, “ эдебиеттщ
таптыгы” сол кездеп булжымас зац болды. Кецес жазушысы-
мын дегендер осы зацныц шецбершен шыкдауга тшс болды.
Бул зац келе-келе зацсыздыккд айналды: “шецберге”
симагандар кецес жазушылары кдтарынан аласталып,
кугын-сургхнге туей. Бугшп жаца замандагы “жацаша

31

ойлау” тургысынан “эдебиеттщ таптыгы” творчествоныц
еркщцЫне тусау ретшде танылып, кун тэрйбшен алынып
тасталды.

Дей турганмен, бул когамда да адамдар арасы эдетгеддей
ала-кула. Дуние-мулжтщ, кдзьша-байлыктьщ жекешелен-
flipuiyi, эримнщ езшше Tipiuuiix eiyi, езшше турмыс куруы
6ipeyfli байышп, б1реудо кедейлендарш, 6epi6ip баяты таптык,
жйстелуге сокдай коятын Typi жок, Байыгандар — бай,
кедейленгендер — кедей; байлар устем, кедейлер кемтар...
Тап-тапхд белшу деген осы емес пе?

BipaK, eirreyip каламгер атаулы шартты турде еркш.
Байды жактай ма, кедейд1крлдай ма — ез ерю. Байшылсьщ
деп жазаламайды, кедейшшсщ деп тагы мазаламайды.

— Шыгармашылык, еркшдйс деген осындай бола ма?
©нердщ бул сауалына ем1рдщ вы жауап беруге тшс.

VI

Эдебиеттщ хальщгыгы — тарихи категория. Прогресшш
адамзаттыц жалпы керкемдж даму тарихыньщ эр кезецшде
бул угым эр сипатта болды. Муны 6ip туста Пушкин де
ескерткен: “ Б1ркыдыру уакыттан 6epi (пздщ арамызда
халыктык; жайлы сез крзгау, халыктыкты талап ету,
халыктыкхыц жоктыгына кынжылу эдетке айнадды. BipaK,
халыктык деген сездщ магынасы не? Оны аныктау ешимнщ
ойына келмей жур”*.

Шыньшда да солай ед1. Bip гана орыс эдебиетшщ сощы
6ip-eici гасырдагы тарихына кез салсак, бул эдебиеттщ
халыктыгы жайлы эр бшгшггщ niicipi эр тарап екенш
кэрем1з.

Алгашкы эз1рде эдебиеттщ халыкхыгы туралы угым халык,
букдрасынан шалгайда жатты: “Букш халыктыц асыл бейнеа
мен жаны — дворян эулетГ’, — дед1 Карамзин. Бутан
Караганда, халыктык,деген утымды кдламгердщ тегше телш,
“кдрапайым” халык, арасынан шыккан (А.В.Кольцов сеюлдО
акындардьщ елендер1 халыктык, болуга тшс деген niicip,
ушкдры болса да, 6ip адым алга баскандык едь BipaK бутан
баксак, дворяннан шыккан Пушкиннен де, феодалдан
шыккан Абайдан да халыктык шыгарма куту киын-ды.
Кеюшректе бул угым езгерш, эдеби шыгармада шаруалар

* А.С.Пушкин. Собр. соч. М.—Л., ГИХЛ, 1951, т. VII, стр. 38.

32

ем1ршщ шындыгы суреттелсе, халыкхык деп танылып журдг
Мунда да аз-кем шгершеу бар, 6ipan, бул да онша дэйекп
niKip емес. Бутан Карагандахиаруалардьщтурмыс-пршшгшен
шалгай шыгармалар халыкхык, сипатта болмай шыгар едь
Одан сон, 6ip кезде ауыз эдебиеттщ бейнелеу тэсшмен, окига
улгклмен, сез ернепмен жазылган шыгарма — халыктык
шыгарма деп танылып, мысал ретшде Пушкиннщ “Руслан
мен Людмиласы” , Лермонтовхыц “Алпауыт Калашников
туралы жьфы” алынып журдо. Бутан келюсек, сол Пушкиннщ
“ Евгений О н е г и т ” мен сол Лермонтовтыц “ Б1здш,
заманымыздыц геройы” халыкхык шыгарма бола алмайтын
сиякты.

Дегенмен А.С. Пушкиннщ тусында эдебиеттщ халык-
тыгы туралы угым 6ipa3 терендей келе жана сипаткд ауысты.
Оган улы акынныц эдеби шыгармадагы халыкхык кэсиет,
халыкхык pyx, 9cipece улттык ерекшелцс женшде айткан ез
гагарлер1 де себеп болган-ды. “Ауа райы, ел баскдру сыцайы,
сешм-наным жайы, — деп жазды Пушкин, — эр халыкка
азды-кегт поэзия айнасына тускендей айрыкдга келбет
беред!. Эр халыктьщ тек езше гана тиесш ойлау жэне сезшу
машыгы, улан-гайыр дэстур1, салт-санасы, эдет-гурпы
болады” . Ал дэл осы тургыдагы Н.И.Надеждиннщ nixipi
мынадай: “халыктык дегещц ез басым орыс адамыныц
кескш-келбетш кулш езге юсмерден ерекшелещцрш тура-
тьш сырткы Ьэм iunci, тэни 1гэм рухани кдсиеттердщ косын-
дысы деп бшемш. Кдндай сословиеде болсын, агарту мен
азаматтыкхыц кдндай сатысьшда турсын, орыс адамыныц
тек езше гана тэн айрыкша мшез1 бар... Орыс акылында
езше тэн айрыкша букпе бар, орыс жггершде езше хэн
айрыкша серпш, айрыкша оралым бар, сондай-ак орысхьщ
бех пшпншде езше хэн айрыкща хур, айрыкша сыр бар”.

Эдебиеттщ халыкхыгьш булайша угьшудьщ б!ршама
мэш бар екеш даусыз. Эр ултхьщ тарихи тагдырына сай,
туган топырагына, ескен ортасьша лайык мшез-кулкы, эдет-
гурпы, салт-санасы кдлыпхасатыны машм. Муныц 6epi эр
улхтьщ езше тэн езгешелжтерш — сырткы туршдеп гана
емес, iund сырындагы айрыкша сипаттарын да белгшейтгш
хак Бул езгешелЪстерд1суреткер i3flen'fауып, ез шыгарма­
сында суреттеп керсетуге тшс. Алайда эр улткэ тэн мундай
айрыкдга сипатхы жеке-дара алып кдраудыц орнына жалпы
магынага Kemipin, эдебиеттеп халыкхык категорияны
осьвдан гана 1здеу де б1ржакхы, агат болар едь Ленин бул
жайлы былай деп жазды: “9p6ip улттык мэдениетте ею турл1
улттык мэдениет бар. Пуринпсевичтердщ, Гучковтардыц

33

жэне Струвелердщ великорустык мэдениеп бар, — ал
сонымен 6ipre Чернышевскийдщ, Плехановтьщ ес1мдер!мен
сипатталатын великорустык, мэдениет те бар. Нак осыцдай
eni турл! мэдениет Германиядагы, Франциядагы, Англия-
дагы, еврейлердеп т.т. сиякгы, украиндарда да бар”*. Бул —
жогарьща ез1м1з жокка шыгарган “эдебиеттщ таптыгына”
непзделген niidp. Бутан баксак, улттык, сипат халыктык
сипашен нык, байланысты бола тура оган ылги сайма-сай
келе бермейд1, оган балама бола алмайды, оньщ орнын
ауыстыра алмайды. Улттыктыц ец тандаулы сипаттары гана
— халыктык. Бул туйшге де сын кез1мен кдрау керек.

Глгершнл эдебиет пен енер — эркдшан емцэдщ мектеб1,
шындыктыц шеж1рес1, болашактыц болжаушысы. Мундай
эдебиет пен енер эркщшн кдян-кесю идеялык, куреспен
дамып, ерлеп келедь Мэселен, енер гасырлар бойы филосо-
фиямен бэсекеге тусш, кундердщ куншде жер бетшде тек
гылым мен бшм калады да, енер жогалады деген катал уюмд1
де естш кердь Уакыт етш жатты. Дуниеге He6ip гажайьш
суреткерлер, галамат керкем туындылар берген шын мэнш­
деп енер жогалу былай турсын, ез басынан эр алуан рене-
санстар кегшрумен келедь Онердщ муншалык, купи неде?

Онердщ кэусвр туындысы халык: вмгртщ терец жене
мв/idip кайнарынан шымырлап шыгады да, солхалыктыц езшщ
рухани сусынына айналады. Горькийде мынадай накыл бар:
“Зевсй халык, жасаган, Фидий таскд кщлаган” **. Рас-ак,
Шын мэншдеп енерде халыкданалыгыньщ тацбасы жатады.
Демек, енердщ элпдей жасампаз купи оньщ халыктан туып,
халык, кджетше жарауында жатыр. Жер бетшде халык бар
болса, халык eMipiMeH бгге кдйнаган, халык максатына
кэлткысыз кызмет ететш енер де бар. Эдебиет пен енердщ
халыкгыгын, мше, осы тургыдан таныган жен.

Халыктык деген угымды тущыш рет еткен гасырдыц
бас жагында П.А.Вяземский усынды. Оньщ 1825 жылы
А.С.Пушкиннщ “ Бакшасарай фонтанына” алты сез ретшде
жазган “ Ютап бастырушы мен классиктщ кецесуГ’ деген
макаласында классик “ Сез енершдеп халыкргык деген не?
Бул фигура Аристотель пиитикасында да, Гораций
зтиитикасында да жок кой” , — десе, ютап бастырушы
“ Гораций пиитикасында жок, 6ipaKшыгармаларында бар” ,
. — дейд1. Бул — кунды пиар.

* В.ИЛенин. Шыгармалар толык жинагы. Алматы, “Кдзакстан”, 24
том, 144-бет.

** М.Горький. Собр. соч. М., ГИХЛ, 1953, т. 28, стр. 34.

34

Сайып келгенде, эдебиеттщ халъщтыгы туралы топ-
шылауларды турлаулы тусшпс кып кдлыптастырган
В. Г. Белинский болды. Халыктык дегещц ол альфа мен
омега деп укты, нагыз керкем творчество будан ешкашан
ажырай алмайды деп бида. Белинскийдщ niKipiHiiie,
эдебиеттщ ез1, бэршен бурын, “халык санасы” , “халыктьщ
рухы” . Сонымен катар улы сыншы “кеп реттерде халык
деген сездщ барып турган магынасыз сезге
айналатынына”* кынжыла кеп, халык атын жамылып, кур
KyncireH желбуаздарды катал сынга алган ед1

Халыктык — эдеби шыгарманыц терец мазмунында
жаткан тусшйс. Халыктык шыгарманыц такырыбынан,
белгип 6ip такырып аркылы автордыц алга койган мак-
сатынан бастап, керкемдйс шеиимге дешн баратын кдЬар-
манныц мшезш, дуниетанымьш, ic-эрекетш камти келе
автордьщ тип мен стигане, багыты мен эдгсгне, эстетикалык
идеалына кешетш угым. Халыктык — акындык кайнары,
сез енершщ тамыр тартар топырагы. “0нер — халыктта,
— деген еда Ленин Клара Цеткинге, — ецбекшшердщ кдльщ
букдрасы арасына ол мешпнше терец тамыр жаюга тшс,
осы букарага тусйпкп жэне унамды болуга raic; осы
букараныц ой-сез1мш жэне жкерш 6ipiKTipin, оларды алга
умтылдыруы керек” **.

Халыктык сипат ец алдымен белгш 6ip керкем шыгар-
мада букш халыктьщ мэш бар мэселенщ кетершу1нде
жатады. Айталык, Абай езшщ букш акындык енершщ ен
бойында езшщ туган халкы ушш заманыныц ец келел1
мэселелерш кетерш отырды. Улы акынныц реализм! мен
гуманизмщ ез алдына койганда, бшк эстетикалык идеал
тургысынан e3i eMip сурген когамдык ортадагы керенаулык
пен кеселд1, оспадарлык пен опасыздыкты сынау аркылы
казак даласындагы феодализмнщ дагдарысын керсету1 —
букш халыктык курдел1 мэселеш KOTepyi болатын. Абай
халыктыгыныц 6ip шеп осында жатыр.

Халык, ушш мацыэды мэселеш котеру бар да, оны халык
тургысынан шешу не шешпеу бар. Демек, халыктыктыц
еюнш1 шарты — керкем шыгармада суретгелген шындык
алга тарткан келел1 мэселеш халык-^аксаты мен муддесше
сай шешу. Тагы да Абайдыц акындыгын мысалга алуга
болады. Улы акын езш щ барлык керкем туындылары

* В.Г.Белинский. Полн. собр. соч. М., ГИХЛ, 1953, т. III, стр. 181.
** Ленин гажайып жан еда. Замандастарыньщ естелистерь Алматы,
1958, 565-бет.

35

аркылы окушы журтты алга, арманга бастады, жаркын
келешекке шакырды. Жамандыктан жирецдарш, жаксы-
лыкка суйпдаре келе бшк муратка мегзедь Абай халык-
тыгыньщ екхний 6ip жагы — осында жатыр.

Жогарыда журт мойындаган белгип кагиданы еске
салады, 6i3 онда енердщ кальщ букарага жакьш, угымды
болуы KepeicrixiH бшдЬс. Дэл осы арада халыктыкгьщ тагы
6ip сыры тур. Нагыз халыктык шыгарма халыкка жепмд1,
тусшжп болуы шарт. Талант негурлым ipi болса, согурлым
карапайым болатьшы, керкем шыгарма негурлым шебер
жазылса, со-гурлым угымды болатыны мэл1м. Абай олендер1
даладагы койшыга да, каладагы ойшыл галымга да б1рдей
жепмд1, екеуш б1рдей тербетед1, екеуше б1рдей эсер етед1.

Сонымен, эдебиеттщ халыктыгы — оньщ халыктык ipi
мэселелерда халыкка жет1мд1 турде шебер, халык муддесше
сай керкем жинактау болып табылады.

VII

Эдебиеттщ партиялылыгы да эдебиеттщ таптыгы сеюлда
Маркс пен Лениннщ революциялык ипмгнен, пролетариат
диктатурасыньщтабигатынантугантеория. Сондыктанда б1здщ
эдебиеттануда эдебиеттщ партиялылыгы эдебиеттщ тапты-
гыньщжогаргыTypiдеп танылып, eKeyi езаратыиыз байланыста
зерттелш жэне зерделенш келда. Бул теория ic жузшде кецес
эдебией мен эдебиепануыныц туу жэне капыптасу барысында
XX гасырдагы жуз жылдык тарихыныц непзше iprerac боп
каланьш, кецес халкыныц култ керкемдйс дамуына крзгаушы
куш ретшде каралды. Демек, муны да еларде, не енерде
болмагандай эншейн калам ушымен оп-оцай сызып-enripe салу
мумкш емес. Керюшше, муныц да тарих сахнасьша кслу1мен
кетушщ себеп-салдарын саналы турде терец байыптап, сыры
мен сипатын жан-жакты пайымдауымыз шарт.

К. Маркс пен Ф. Энгельс XIX гасырдыц орта тусында
революцияшыл пролетариаттьщ ез эдебиеп болуы кажеттитн
ашып айткан еда. Бул niidpfli Ф.Энгльстщ Минна Каутская
мен Маргарита Гаркнеске жазган хаттарынан, acipece оныц
“Жаца Рейн” газетшде кызмет аткарган немкхгщ талантты
акыны Георг Веергп “нем1с пролетариатыныц 6ipiraiii жэне
6ipereft ipi акршы”* деп атаганынан айкьш керуге болады.

* К.Маркс и Ф.Энгельс. Об искусстве, в двух томах. М., “ Искусство”,
1957, т. 2, стр. 360.

36

Бул кдгида одан api кдрай В.И.Лениннщ партиялык
эдебиет жайлы арнаулы ецбегшде дамытылды. Ленин езшщ
1905 жылы жазган “ Партия уйымы жэне партиялык
эдебиет”* деген макдласында социалиста революция мен
жаца когам куру дэу1ршде керкем едебиеттщ болмысы мен
6iriMi кдндай болу керектшн талдап тусйдардь “Эдебиет
партиялык эдебиет болуга тшс” , — дед1 Ленин. — Бур-
жуазиялык мшез-кулыкка кдрама-кдрсы, буржуазиялык
кэсшкерлж, жалдаптык баспасезге кдрама-кдрсы, буржуа­
зиялык эдеби мансапкорлыккд, жекешщджке, “бариндис
анархизмге” жэне олжакумарлыккд кдрама-кдрсы, — социа-
листтк пролетариат партиялык эдебиет принципш усынуга,
осы принцш т дамытьш, оны мумюндтнше негурлым то-
лык жэне тутас формада жузеге асыруга тшс” .

Лениннщ партиялык эдебиет туралы осыншалык ашык
жэне батъш усынысы кезшде талайларды тецселтш ж1берген:
Н.Минский, Д.Мережковский, Н.Бердяев, Timi В.Брюсовкд
дешн жогарыдагы лениндж кдгидага керегар эрекеттер
жасады. Олар жалпы адам баласына тэн жэне ортак енер
жекелеген таптык муддеге де, саяси максаткд да кызмет
стпейд!, жалпы мен жалкыны булайша жанастыруга болмай­
ды деп туйд1. Лениннщ макдласы жарияланьш, оныц кдги-
далары кецес эдебиетшщ идеологияльпсдргетасына, идеялык
непзше айналгалы кднша уакыт етсе де, эдебиеттщ “баршага
б1рдей ортактыгы” , “ эдебиетшшщ дара-кдра басыныц
бостандыгы” , суреткерлж енердщ “абсолюттж ериндЫ”
жайлы кейде ашык, кейде жабык айтыс-тартыстар ешкдшан
толастамай койды.

Муны Ленин де бшген жэне дэл элп макдлада бостандык
жактаушы зиялылардыц 6ipi болмаса 6ipi айгай сап: Бул
калай! О здщ эдеби шыгармашылык сняты нэзйс, жеке
бастыц iciH ужымга багьшдыргыцыз келе ме! С1з гылым,
философия, эстетика маселелерш жумысшылардыц кегшп-
лж дауыспен шеигуш ттлейаз бе! Ci3 абсолюгпк-жеке бастыц
идеялык творчествосыныц абсолютах еры ндтн теркже
шыгарасыз ба! — деп кдрсыласатынын айта келш, бул
карсылыккд былай жауап бердк “ Сабыр етицздер, мырза-
лар! Б1ршшщен, сез партиялык эдебй^т жэне оныц партия­
лык бакылауга багынуы туралы болып отыр. Эрюмнщ ез
дегенш ешб!р шектеус1з жазуына, айтуына ери бар. BipaK
ep6ip epiKTi одак (оныц йшнде партия) антипартиялык

* В.И.Ленин. Шыгармалар толык жинагы. Алматы, “Кдзакстан” , 12
том, 104-110-беттер.

37

кезкдрастарды уагыздау ушш партияньщ фирмасын пайда-
ланатын мушелерд1куып шыгуга да epiicrL Сез бен баспасез
бостандыгы толык, болуга тшс. BipaK, одакуар бостандыгы
да толык, болуга тшс кой. Мен сез бостандыгы ушш, айкай-
лауга, e-ripix айтуга жэне н е т болса, соны жазуга саган толык;
право беруге мшдетймш. BipaK сен маган, одакхар бостан­
дыгы ушш, белгип 6ip нэрсеш айтатьш адамдармен одак,
жасасуга немесе одакгы бузуга право беруге мшдеп1сщ. Пар­
тия дегешм1з ерисй одак,, егер ол одак, антипартиялык,
кезкдрастарды уагыздайтын мушелерден езш тазартпаса,
оньщ o3i эуел1 идеялык жагынан, ал сонан соц матерйалдык,
жагынан да сезаз азгындар едх”.

Дуниедей барлык, кубылыс 6ip орында турмайтынын,
эркашан агыста, козгалыста болатынын баягы бабалар
заманында Гераклит айткдн. “0Mip, дуние дегешц агып
жаткдн су екен” деген Абай адам баласыньщ етш жаткдн
уакыткд устемдж ете алмайтынын, кешей кунш буйнйге
кдйтару не кдйталату крлынан келмейтшш де айткдн:

Сагаттьщ шыкьшдагы емес ермек,
Немише eMip етпек — ол бшдармек.
Bip минут 6ip юсшщ O M ipiH e уксас,
Огп, елда, тагдыр жок, кдйта келмек.

Ал осындай унем1крзгалыстагы, кимыл устшдей ем1рде
й р ш т к етш отырып, кдмылсыз, крзгалыссыз кдлу, “сагат-
тыц шыкылдагын ермек” ету, жым-жырт тыныштьпдга жа-
тьш алу мумкш бе? Жок, мумкш емес. Кргамныц козгалы-
сьш, uirepuieyiH мойындасак, элйдей “азатшыларды” Н.Ша-
мотаныц “Творчестволык еркшдйс туралы” кггабында по-
йызга билетс1з мшген жолаушылармен салыстырьш, прог-
рестщ кез бояушы “кряндары” деп айыптауы орынды деп
журдис. Бул ретте де Лениннщ “ Кргамда eMip суре отырып,
кргамнан тыскдры бола алмайсыц” деген niidpi акикдттыц
акдкдты деп бщцгк. Ойткеш элп 6ip эйгш макдласында
Ленин муны да мукцят тусйдаре келе, буржуазиялык, жеке-
шш мырзалардыц “абсолютпк бостандык,” туралы даурыкда
сездершщ 6api еюжуздЫк деп айыптайды: “Акдханьщ
ектемдшне нейзделген кргамда, — дещц ол, — ецбекиплер
букдрасы жокдлильгк, керш, ат тебелшдей аз гана байлар
арамтамак, болып отырган к,огамда нак,ты жэне шын
“бостандык,” болуы мумкш емес” .

Одан api Ленин буржуазиялык когамда eMip cypin отыр­
ган жазушы мырзаньщ буржуазиялык; баспадан, буржуазия
талабынан бостан бола алмайтынын, сол ат тебелшдей

38

акщалыларга кызмет ететшш, “буржуазиялык, жазушыньщ,
еуретипнщ, акгрисаньщ бостандыгы дегешшз бар болтаны
акдаалы калтага, сатйп алуга, тамак, асырауга деген буркеме-
ленген (не ейжуздшкпен буркемеленген) тэуелдшк” дей
келш, мундай е й жузда “бостан” эдебиетке “шын epiKri
пролетариатпен ашык, байланысты эдебиетп кдрама-карсы
кою аркьшы элп ейжуздшиш эшкерелеу” керекппн, “жалган
буркеншжй сыпырып тастау” керектшн ащартады.

Муны айткднда Ленин, сез жок, керкем эдебиеттщ
табигатын тани отыра, эдеби ютщ езше тэн ерекшелтн
бше тура, эдеби творчествоныц психологаясын нэзж тусшш
тура айтты. Сондыктан эдебиетке партиялык, басшылыкдъщ
кдндай болу керек екенш де атап erri: “Талас жок„ эдеби ic
бет алды тецеспрушткке, &ркелйлжке, кетшлжгщ азшы-
лыккд устемдж етугне онша кеп кене бермейдо. Талас жок»
бул icTe жеке бастын инициативасына, жеке адамньщ
кдбшетнлтне зор ерйндж болуын, ой мен киялга, пшпн
мен мазмунга ерйндж болуын сезаз камтамасыз ету кажет”.
Сонда суреткерден Лениннщ талап етш отырган партиялы-
лыгы оньщ белгш 6ip партия уйымыньщ есебшде туруы
емес, дуниетанымындагы партиялылык» e3i суреттеп отыр­
ган eMip кубылысына кезкарасындагы партиялылык,,
суреткерлж шеберлж пен шыгарманьщ шынайы керкемдт
аркылы жинакталган идеядагы мелд1р тазалык, Партиялы­
лык эр суреткердщ цпй творчестволык, кажеттшгше айна-

луы керек, творчестволык табигатына дарып-сщу1, оньщ
табиги кдсиетгне айналуы шарт. Сонда мундай суреткер
хальщтыктворчествоньщ сара жолына туседа, eMipfleri куйй
норселерд1 емес, ец кесек, кунды, курдел! кубылыстарды
талгампаздыкден жинак,тап керсете алады. Муныц e3i
суреткердА натурализм батпагынан сактандырып, реализм
дацгылына апарады. Мундай суреткердщ ой-epici кец,
кекжиеп алые, тургысы биж, сез1ш шалкдр, талгамы жогары
болмак, Творчествоныц epKwdiai карга адымды, кораш
сезшдшердщ тдекалай мещандык кылтыц-сылтыцы емес,
ой-санасына шын мэншдеп халыктыктан ecin-ep6in
шыккан партиялылык тацгы таза ауадай тараган дарьшды
суреткердщ ез енершщ шыркау бицдавде, ашык, аспанында
ерйн парлауы, самгауы болып табюлады. Мше, мундай
суреткерлер творчествосымен байьш, дамытан эдебиет нагыз
“ерйн эдебиет болады, ейткеш оньщ кдтарына кептеген
жаца Kyiirrepfli пайдакунемдж пен мансапкорлык емес,
социализм идеясы мен ецбекшшерге деген ниеттеетж
тартатын болады. Бул epiKTi эдебиет болады; ейткеш ол

39

тойынып масыккан кешпкерге емес, сем1здгкт1 кетере алмай
зериасен “жогаргы он мындарга” емес, елдщ гуш, оньщ
Kyuii, болашагы болып табылатьш миллиондаган, он
миллиондаган ецбехшшерге кызмет етедГ’ (Ленин).

Енд1 6ip есхеретш нэрсе: эдебиеттщ партиялылыгын
жузеге асыру аса байсалдылыкты талап етедь Эйтхеш
партиялылыктьщ принциптер1 тэж1рибе жузшде эншейш
атой салган уранмен шепплмейда. Эдебиеттщпартиялылыгы
9p6ip шын суреткердщ наняты эдеби шыгармасындагы
квркемдт luetuiM'm тапкан курделi идеясы аркылы, бул
идеяныц окупиы кауымды кызыктыра жетелеп me6ipenme
баурап алатын эсерл '1, эсем пафосы аркылы, бул пафостыц
адамды аялап, тербеп, толгантар терец пардеатты
философиясы аркылы icKe аспак• Кдламгердщ мундай
элеуметпх тургысы тагы да табиги турде, оньщ ез шы­
гармасында аса мещц eMip шындыгын шебер суреттеу
эрехетшдеп тенденциясы аркылы icKe аспак. Ал тен-
денцияныц мэн-магынасын Энгельстен артык айткдн ешим
жок: “Трагедияньщ атасы Эсхил мен хомедияныц атасы
Аристофан — exeyi де ашыктан-ашык тенденциялы ахындар
болтан. Данте мен Сервантес те дэл солар секида, ал Шил-
лердщ “Зулымдык пен махаббатыньщ” басты багалылыгы
— немгстщ тущыш саяси-тенденциялы драмасы болуында
жатыр” *.

Сейтш, Лениннщ философия будан exi мьщ жыл бурын
да дэл кзз1рпдей партиялы болтан дегеш сехивд, керкем
эдебиет те эркдшан тенденциялы куйде eMip сурген,
болашакта да тенденциялы халде ecin, еркендей бермек.

Б1здщ тенденциялы эдебиеттщ exirmepi — ен алдымен,
— ез кезшщ шындыгын басты такырып ретшде жыр етер
ез когамыньщ уш, ез дэ)аршщ улы. Булар творчестволык
тургыдан бостан, ейтхеш булардьщ ерхдйсысы, Михаил
Шолохов айткдндай, халкьша калткысыз бершген ез журеп-
нщ калауымен жазады. Мундай творчестволык ерхшдж
туралы В.Г.Белинсхий ете эдем! айтхдн: жазушынын
“творчестволык ерхгндт ез дэу1рше кызмет ету1мен оп-
оцай хелюедг ол ушш езш-ез1 зорлаудыц хджей жок; ол
ушш эрым азамат болса, ез когамы мен ез дэу^ршщ улы
болса, оньщ максатын езгне максат етсе, оныц муддесш ез
муддесше косьш 6ipiKTipce, 6hin жатыр”**.

* К.Маркс и Ф.Энгельс. Об искусстве, в двух томах. М., “Искусство”
1957, т. 1, стр. 9.

** ВТ.Белинский. Поли. сбор. соч. М., ГИХЛ, 1956, т. VII, стр. 312.

40

Кецес эдебиетшщ партиялылыгы деп жургешшз эркд-

шан осы талапкд келш тогыса берсе, эрине, эцпме баска;

6ipaK ол, амал не, жылдар бойы партократия жетепнде

кеткендпсген келе-келе катал сынга ушырады. Бул туралы

кешн... Ал эз1рге “партиялылык,” дегеннщ одан epi таралу

тарихын тугендеп шыкдай болмайды.

1925 жылгы 18 маусымда РК(б)П Орталык, Комитеп

“Партияныц керкем эдебиет женгндеп саясаты туралы”

кдрар кабылдады. Бул тусташ тарихи жагдай журткд матм.

Кдзан тецкер1сшен кешн сепз жылга жуык, уакыт ети. Жыл

жарым бурын Ленин кдйтыс болды. Ал елдщ iund куш де,

сырткы хал1 де орасан ауыр, аса курдел1, киын жэне эр

сипатта болатын. Оган мысал ретшде, кдрардыц езшде атап

керсетшгендей, “шаруашылык, процесшщ курделшгш,

шаруашылыктьщ 6ip-6ipiHe кдйшы, Tinri 6ip-6ipiHe душпан

турлершщ кдтар ecin отыруын, шаруашылыктыц бул

дамуьшан келш шыгатьш жаца буржуазияныц туу жэне

ныгаю npoijeci бурынгы жэне жаца интеллигенцияньщ 6ip

болегш, алгашкы уакытта онша угып, сезш ютемесе де,

буржуазиета сезс1з бой ургызатынын” айтсак, та жеткшкп.

Тужыра саралап талдасак,, керкем эдебиет саласындагы

кдрарда керсетигген партиялык саясат мынадай:

— пролетариат жазушыларыныц осуше, гегемония

алуына барынша кемекгесе отырьт, олардыц шпнде комму-

нист1Кменмендгк тууына мумкшдгк бермеу, таза “пролета-

риаттык,” эдебиет жасау ушш эрекеттенушшермен куресу;

— шаруа жазушыларына достык, кезбен кдрап, оларды

co3ci3 колдап отыру;

— “жолбикелермен” сыпайы кэрым-кдтынас жасау,

оларды баулу, олардыц коммунистах идеология жагына

шыгуьша жагдай тугызу;

— коммунистж сынды эдебиетте команда беру эдетшен

арылту;

— эдеби топтардыц ешкдйсысына монополия бермеу,

эр турл1 жжтер мен агымдардьщ epiKTi турде жарысуларын

жактау;

— эдебиет жумысымен таныс еместерд1Ц эдебиет

жумысьша еркеирекпкпен, эюмцшйк жолмен кол сугуына

мулде жол бермеу; *

— одактас республикалар мен облыстарда улт эдебиетш

еркендетуге мейлшше кендл белу.

Байкдп, байыптап кдрасак, осы корсетивгендердщ кдй-

кдйсысынан болса да, партияныц тек керкем эдебиетке

гана емес, жалпы творчестволык интеллигенцияга кезкдра-

41

сындагы 6ipiypni 6ip орныкды, байсалды парасат, кдламгерге
деген кдмкррлык ацгарылды- Олай болмаганда аталган карар
ыкдалды идеологиялык, кушке айналмас едь

Сейтш, кеп ултты кецес эдебиетшщ идеологиялык, непзг
кезшде осылай кдланган болса, БК(б)П Орталык, Комитет!
1932 жылгы 23 сэу1рде “ Керкем эдебиет уйымдарьш кдйта
куру туралы” каулы алып, онда кдламгерлерд1 б1рыцгай
Жазушылар одагына топтастырды да, осы аркылы эдебиет1-
м1здщ уйымдык, непзш белпледь

БК(б)П Орталык; Комитетшщ согыстан кешнп (1946-
1948) журтка мэл1м кдулы-кдрарларыныц кейб1р1нде
жекелеген эдебиет пен енер кдйраткерлерше аса ауыр кшэ
тагыльш, олардьщ творчестволык, ецбектер1 ушкдры сынга
ушырады. Бул кдтет КОКП Орталык, Комитет! 1958 жылгы
28 мамырда арнаулы кужатпен жендед1.

КОКП Орталык, Комитет! 1972 жылы “Эдеби-керкем
сын туралы” кдулы кдбылдады. Кдулыда эдеби-керкем
сынньщ жалпы даму барысында б!рсыпыра унамды сипат-
тармен кдтар улкен олкылыкгар орын алып отырганы, атап
айткднда, кептеген макдлалар, шолулар, рецензиялар
шалагай, успрт жазылатыны, олардьщ философиялык, жэне
эстетикалык дэрежес! темен екеш, енердеп кубылысты
ем!рмен салыстыра бшмеу, туыскдн улттар мэдениетшщ
езара жакындасу, 6ipiH-6ipi байыту процестерше ж еткткп
терец талдау жасай алмау секшд1 накгы кемшшктер1 ашып
керсетида. “Сынныц борышы, — делшген кдулыда, — кдз1рп
керкемдак процестершдеп кубылыстарга, тенденциялар мен
зацдылыктарга терец талдау жасау, партиялылык, пен
халыктыктыц ленинд!к принциптерш ныгайтуга унем1
кемектесу, кецес енершщ идеялыц-эстетикалык, дэрежеш
жогары болуы жолында куресу, буржуазиялык идеологияга
табандылыкден кдрсы шыгу. Эдеби-керкем сын суреткердщ
идеялык, ой-epiciH улгайтуга жэне оньщ шеберлшн жетш-
flipyre кемектесуге тшс. Кецестщ эдеби-керкем сыны
маркстж-лениндж эстетиканыц дэстурлерш дамыта
отырып, идеялыкбагалардьщдэлдшн, элеуметпк талдаудыц
терецдшн эстетикалык, талгампаздыкден, таланткд мукият
кдраушылыкден, жемюп творчестволык Аздешспен уштас-
тырып отыруга тшс”*.

Партияныц керкем эдебиет саласындагы саясаты жэне
бул курдел1 юке басшылыгы кдй туста кдндай сипатта
болганын кецес жазушыларыныц барлык съездерше

* “Социалистж Кдзак,стан” газета 26 кднтар, 1972 жыл, № 21

42

жолдаган куттык,тауларынан байкдп, байыптап журдйс.
Сондай-ак, эдебиет пен енерге лениндж кезкарас пен
лениндж кдмкррлык,дегендерд1 партия съездершщ шецим-
flepi де мейлшше уагыздап бакты. Мэселен, КОКП XXV
съезшде кецес эдебиет! мен енершщ сощы жылдардагы
хал-кушне, даму барысына шолу жасалды. Жумысшы
бейнес1, Отан согысындагы букш халыктык ерлж, кецестж
мораль мен адамгершшж, бей&тшшж жолындагы курес пен

ецбекшшердщ интернационалдык ынтымагы... Осындай
келелх такырыптардыц сол тустагы эдебиет пен енер туын-
дыларьшда керкемдж шехшм табуы айрыкша аталды жэне

талданды.
Творчестволык, мэселелерда эюмшипк эдастермен шешу-

ге болмайтындыгы б1ршама байсалды ацгартылды.
“Нагыз талант neci сирек кездеседа, — деп атап керсеттлда

ecemi баяндамада. — Эдебиеттщ немесе енердщ талантты
шыгармасы, — бул улттык, игшж. Керкем сез, сан кубылган
бояу ажары, таска тш бтрген шеберлж, уйлес1мд1 ун сазы
замандастарымызга шабыт беретшш, б1здщ урпак туралы,
б1здщ заманымыз туралы, оньщ толкыныс-теб1решстер] мен
жещс-табыстары туралы жан мен журек естелжтерш
келешек урпактарга жетюзетшш 6i3 жаксы бшем1з” . Муньщ
©3i бурын-сонды партия тарапынан муншалык угымды
айтыла бермейтш шындык болатын, осы кдгида кешнп
съездерде одан opi ербтлш , суреткердщ халык муддесше
сай eMip cypyi, халыкден 6ipre куанып, 6ipre кдйгыра 6myi,
oMip шындыгын, б1здщ адамгершшж мураттарымызды
орныкдыруы — енердеп нагыз халыктьщ, шын мэншдеп
партиялылык болып табылады деп тужырымдалды.

Сонымен мше, жогарыда айткднымыздай, “ эдебиеттщ
партиялылыгы” дегеннщ кецес эдебиет! мен эдебиетта-
нуыньщ табигатына органикальж, турде таралу, тамыр жаю
тарихын б1ршама тугендеп шыктык. Енд1осы проблеманыц
жылдар бойы 6ip партияныц гана емес, партократияныц
жетегшде кеткенджтен келе-келе катал сынга ушыраганын
кдлай TyciHyiMi3 керек?

Тусгну киын емес. Ka3ipri заман да жаца, кргам да жаца.
Дэу1р езгерд1: кецес уймет! ыдырады, оныц 61рден-б1р
бастаушысы коммунистж партия бугЬаде 6ipey емес, кеп
партияныц 6ipi болып калды. Жазушыны кезшде Сталиннщ
“адам жаныныц инженер!” деген атауымен Kenicyre болар,
6ipaK Хрущевтьщ “партия кемеюшс!” немесе “колканаты”
деген успрт угымымен Kenicyre болмайды. Коммунист
партиясыныц когамдагы жетекшшк рол1 солгьшдаган соц

43

оныц эдеби процесп бакылауы, кебше Tiirri баскаруы да
кун тэрпбшен Tycipum i. Цензура жок, “Партиялык тапсыр-
ма” да жогалды. Эдеби шыгарманьщ такырыбы ер суреткер­
дщ тандауына, танымы мен талгамьша лайык болса, идеясы
маркстйс-лениндйс идеологияга сай болуы шарт емес. Эр
жазушынъщ асыл мураты яки эстетикалык идеалы — Хрущев
жиырма жылда орната салмак болтан Коммунзим емес, жанд
заманда, жаца когамда жацара тусуге тшс адам баласыныц
умгт пен куджке толы Ертенд... Демек, эдебиет — партиялык
ic емес, таза ардьщ ici, 9p6ip эдеби туындыньщ кддыр-кдсие-
ri, идеялык куны оньщ керкемдтне, тек кана керкемдтне,
сол керкемдйс денгешн белплейтш каламгердщ суреткерлйс
шеберлшне гана байланысты.

Мынана ескеру керек.
Жарык дуниеде eMip бар да енер бар. 0Mip енерге
кешкенде гана eMip, эйтпесе ол — бугш бар, ертец жок
уакытша пенде секицц етйшш. Ал енер мэндлйс!
0Mip — толассыз тартыс, талас, курес. Адам баласы
кашаннан каращыдан жарыкка, теменнен жогарыга,
тапшыльпс,тан молшылыккд, бейнеттен ракдткд умтылумен
келед1. Адамньщ адам когамында eMip суру магынасыньщ
e3i осы. Дэл осы магъшада буюл элемдйс эдебиеттщ, оньщ
шпнде кдзак эдебиетшщ алдында эдебиет эдебиет болгалы
кун тэрпбшен туспеген орасан езекп, ете-мете ipreni де
курдел1 ей-ак сурак турган, тур жэне тура бермек.
BipiHiiii. Адам Т1ршшк ету ушш бугйш eMip неге жайсыз?
Осыган KiM жазыкты?
Екшид. Адам ертенд жайлы eMipre кдйткенде жетпек?
Ол ушш не icmey керек ?
Орыс эдебиетшщ алтын гасырында туган Герценнщ
“Юм жазыкты?” романы мен Чернышевскийдщ “ Не ктеу
керек?” романы ездергнщ атымен эдебиет атаулыньщ затъш
нускап, керсетш тур.
Эр жазушы тек осы е й сураккя жауап беру ушш гана
eMip cypyi шарт. Эр жазушынъщ eMip мен енердеп орны
осы е й сураккд берген жауабымен елшенуге тшс.

44

Екшин тарау

C 03 0HEPI ЖАЙЛЫ ГЫЛЫМ

I
Эдебиеттщ теориялык,мэселелер1, эдетте, дэл осы тарау-
дан, ягни эдебиеттану жайын, оньщ гылымдык, сыры мен
сипатын, эр алуан гылыми салаларын таддап туспдаруден
басталатын. Bi3 олай етпедцс, ой-пйарлер1м1зд1 эдебиет
туралы гылымнан емес, эдебиеттщ тура езшен, яки эдебиет
туралы жалпы тусшжтен бастадык-
Неге?
Эдебиеттщ оз1 эдебиет туралы гылымнан тумайды,
керюшше, эдебиет туралы гылым эдебиеттен туады. Эдебиет
жок жерде эдебиет туралы гылым болуы да мумкш емес.
Ендеше, эдебиет туралы гылымнан бурын, алдымен эдебиет
дегеннщ e3i не нэрсе екенш, эдебиетп жасаушы суреткер
женш, сез енершщ кргамдык6mMi мен идеологиялыкпшпнш
жалпы турде 6ip байыптап алу шарт. Б1з солай егпк,
нэтижесшде сез eHepi жайлы накгы угым-тужырымдарга
келдЬс. Енда сол сез eHepi женшдеп гылымды, оньщ туу, даму
тарихьш кыскдша шолып етш, одан epi б1рынгай теориялык
толгамдарга кеипп кетуге мумюндак бар. Соган юрюешк.
Эдебиеттану — сез енерш зерттейтш гылым. Бул гылым-
га бет ашар T9pi3fli эдебиеттщ табигатына тэн ец 6 ip
кдрапайым кдгидалар, b u d тусшгктер “Эдебиеттануга id p ic -
пе” деп аталатьш арнаулы пэн аркылы талданып, тексерше-
fli. Одан аргы курдел1 мэселелердщ 69pi эдебиеттанудыц
езге салаларыныц улесше кэлады. Ал эдебиет туралы гылым,
непзшен, мынадай уш турл1 гылыми салфа белшеда: эдебиет
теориями, эдебиет тарихы жэне эдебиет сыны.

Эдебиет теориясы керкем эдебиетmiц болмысы мен
6imiMin, эдеби шыгарманыц сырымен сипатын, эдеби дамудыц
магынасы мен мэнт байыптайды. Эдебиеттщ взте тэн

45

ерекшелШн, оныц кргамдык, кызметт, керкем шыгарманы
талдаудыцпринциптер1пенметодикасын, эдеби жанрлар мен
оныц турлерт, елец жуйелерт, ты мен стиль, эдеби агым
мен керкемдж edic мэселелерт туп-тугел тек эдебиет
теориясынан гана танып-бтуге болады.

Окырман, айталыц, 6ip роман окыды. Ютаптыц кей
жерше кызыкты, кей жершен жалъщгы. Bip алуан беттер
оны эр турл1 куйте салды: куантты, ренжггп, кулд1рд1, жы-
латты, эйтеу1р теб1рещцрд1, толгандырды да ойландырды...
Сонымен, ол элп романды окып бтрдо. Сощы бетш жапты.
Ал калай екен? Роман унады ма, унамады ма?

Осыныц e3i — 9pi оцай сурак, epi киын сурак. .Бул
суракка жауап беру ушш, 6ip жагынан, Tiirri ойланудыц
кереп жок; унады не унамады дей салуга болады. Еюнип
жагьшан, неге унаганын немесе неге унамаганын айту ушш
ойланбауга TiiTri де болмайды.

Жэ, окырман ойланды делис: роман нес1мен унады
немесе неменеге унамады? Бул — киын сауал. Алдымен
осы сауалта жауап берер окырманныц эдеби сауаты кандай,
сулулык, ce3iMi неишс, эстетикалык, талгамы кай дэрежеде?
Элп окыганыныц байыбына бара ала ма? Сол роман
дегешщздщ e3i не, ец болмаса соны бше ме?..

Дуниеге 6ip жаксы роман келдь Осыныц e3i не нэрсе?
Bip суреткердщ творчестволык жетютт, болмаса ерлш ме?
Иэ, солай. BipaKбул аз! Bip улттыц эдебиетшдеп жацалык,
болмаса кубылыс па? Иэ, солай. BipaK бул аз! Ещц немене?

Шын мэншдеп шынайы, керкем шыгарманыц дуниеге
Kenyi — букш когамныц рухани eMipianeri, 6enruii 6ip
элеумегпк ортаньщ парасат элемшдеп бутш 6ip окща. Мше,
гэп осы арада!.. Роман T9pi3fli курдел1, кесек шыгарма туды
ма, онда б1здщ мэдени TipuibiiriMi3fle 6ip мэнд1, мацызды
окща болып erri деп бшу керек. Bi3 жогарыда айткдн
романнын байыбына бару деген дэл осынау, болып еткен
Mmdi, мацызды окцганыц байыбына бару деген сез.

Ол ушш не icTey керек?
Ол ушш, тым болмаса, мына бес турл1 накты суракка
жауап !здеп табу керек: Кандай окига болды? Калайша
болды? Кмдердщ басында болды? Болган окига калай
баяндалган? Ол окщага автордьщ козкарасы кандай?
Бул сурактарга жауап беру, 6ip жагынан, окыган
романнын байыбына баргысы келген юсшщ эстетикалык
талгамынъщ дэрежесше байланысты болса, екипш жагынан,
оныц теориялык толгамыныц мелшерше байланысты.

46

Ce6e6i, бул сурактарга жауап берген адам, 03i кдласын,
кдламасын, 6api6ip, ез мумкшдшнше эдебиеттщ накты
теориялык,мэселелерш крзгап алары, толгап калары даусыз.

Мэселен, 6ipimni суракка жауап беру, яки кандай окига
болганын айту — сол шыгарманьщ такырыбы мен идеясын
сез ету;

ейний суракка жауап беру, яки окцганыц калайша
болганын айту — шыгарманыц сюжеп мен композициясын
сез ету;

yiirimiri суракка жауап беру, яки окига кшдердщ басында
болганын айту — шыгармадагы тип пен характер жайын
С03 ету;

тортшнп суракка жауап беру, яки окига колой баян-
далганын айту — шыгарманыц тЫ мен суреткердщ стилш
сез ету;

бесиош суракка жауап беру, яки болгт окцгага автордъщ
квзкарасын айту — суреткердщ дуниетанымы мен керкемдйс
эдю мэселесгн соз ету.

Мше, осылардыц бэрш тек эдебиет теориясын бшген
адам, сол аркылы оз заманыныц талабы дэрежесщде езшщ
эстетикалыкталгамын калыптастырган адам гана гстей алады.

Бул ретте, эдебиет теориясы коркем творчествоныц
психологиясы мен спецификасына катысты суреткер
лабораториясынан да белгш мелшерде накты мэл1меттер
6epepi даусыз.

Сонымен, эдебиет теориясын бшмей, кандай да болса
эдеби кубылысты нэзпс TyciHy, шынайы соз енершщ
шындык ©Mipre карым-катысын бшу, эдебиеттщ ecin-
ербушдеп зандылыкгы угу, керек десещз, букш Lnrepimui
адам баласыньщ жалпы керкемдйс дамуындагы сыр-сипатын
тану мумкгн емес.

Эдебиет теориясыньщ ереже секщценген эстетикалык
кагидалары мен кисындары — эншейш ойдан туа салган
нэрсе емес, эдебиет тарихы аркылы табылып, тексершп,
жуйеленген ушан-тещз накты эдеби деректерд1 терец тал-
дау, пайымдау нэтижесшде корытылган толгамдар, туйш-
тужырымдар.

Эдебиет тарихы, сейтгп, жеке алганДа, 6ip елде, жалпы
алганда, буюл адам баласыньщ тарихында квркем эдебиет­
тщ капай пайда болганын, кайтт калыптасканын, кандай
жолдармен дамыганын зерттейди Кдй халыкгыц болсын,
атамзамандагы сэбилЬс шагында, жазу-сызуы жок кезгнщ
езшде ауыз эдебиеп op6ireHi, одан шгершей келе жазба

47

эдебиеп туып, дамыганы МЭЛ1М. Эр халыктьщ осындай
керкемдж даму сапарын саралайтын да, сын кез1мен
сурыптап, сарапкд салатын да эдебиеттщ тарихы. Сонымен
кдтар бул гылым эр дэу!рдщ эдеби нускасына тарихи тургы­
дан карап, оньщ сапасын сол тустьщ сана сатысына, ой
epicrne байланыстыра тексередь Олай етпей, ауыз эдебие­
тшщ нускдлары болсын, жеке жазушылар творчествосы
болсын, эдал багаланьш, эдеби дамудагы езше лайык орньш
алуы мумкш емес. Эдебиет тарихын зерттеуцылерге ец басты
талап дэл осы тургыдан койылады.

Кдзактьщ бай ауыз эдебиетш ез алдына коялык, Ол
туралы ой-пиарлер анык, Эл1 зерттелу устшдеп, халкы-
мыздьщ жазу-сызуыньщ басы болып танылып журген кене
ескерткшггерге, ежелп эдеби нускдларга кез салып, кещя
белсек, булардыц эстетикалык куны мен гылымдык мэнш
багалау ушш тек кдна элп айткднымыздай тарихтык, тургы,
яки кене мурага нагыз тарихи кезкдрас керек. Орхон
жазуындагы жырларга карацыз:

Иалац будуныг хонды,
Чыгай будуныг бай кьитым.
Аз будуныг укуш кьитым,
b lF a p елл^где йег кьитым.
Терт булундакы будуныг
Коп баз кьитым,
Йашсыз кылтым...

Бул жолдар — будан он-он бес гасыр бурын б!здщ
улангайыр улы даламызды мекендеген турю кдганатыныц
тусындагы баба буынньщ — багзы тайпалардыц келер ур-
паккд мура болсын дегендей таскд кдшап кдлдырган тацба-
жазбалары. Осы ескерткшгт1 академик В.Радловтыц кдлай
аударганын еске ала отырып, б!здщ зерттеуиплер ежЬсгеп
байкдганда былай болып шыккдн:

Жаланаш халыкгы тонды,
Кедей халыкгы бай кылдым.
Аз халыкты кеп кьшдым,
Тату елге жаксылык кьшдым,
Торт бурыШтагы халыктын
Берш бейбгг кьшдым,
Тату кьшдым...

Бугшп бшк талгаммен елшесек, бул жырдыц эстетика­
лык куны, эрине, онша мыкгы емес. Ал тарихтык тургыдан
тексерш, таным тарапындагы мэнш, гылымдык мацызын
багалап, казактыц халык ретшде калыптаса бастаган
тусындагы эдеби, мэдени мулкшщ, ажарын ащартады, енд1

48

дал осы icnerrec елец сезде XV гасырдагы белгий Доспамбет
жыраудыц:

Агарып аткан тандай деп,
Шолпанды шыккан кундей деп,
Май кдбакга агалардьщ аты жусап жатыр дел,
Ак шацдакты курып койган шатыр деп,
Жазыда кеп-ак жорткдн екенбгз —

деген толгауында жыр тшнщ тепле женелетш шалкыма
шешендакке гана емес, эдем1 айшыкка дейш калай жеткенш
байкасак, XIX гасырдагы эйгип Махамбет ердщ:

Садагына сары ж ебет салдырган,
Садагыньщ rapiciH
Сары алтынга малдырган,
Терецнен кезш ойдырган.
Сур жебел1 ош на
Тауыкхьщ ж ун т крндырган.
Мандайын сары сусар барж баскэн,
Жауырынына куипген жун® оц шанышкдн —

деген елещндеп эсем ернекке дейш устарганын керем1з
де, одан келе ез замандасымыз Сабит Мукдновтыц:

Тобылгы кырдын кызыл кынасындай,
Гут коздщ жанады шырасындай.
Сайрауы гулге конган булбулыныц
Кдзактьщ булбул кусы Кулеишндай, —

деп, свзбен салган суду сурепн окыганда, казак елецшщ
гасырлар бойы кандай жолмен сатылап дамыганын
тотдылаймыз.

Осыныц бэрш тек эдебиеттщ тарихы аркылы гана
танып, бшуге болады. BipaKбул — казак поэзиясыныц есею,
жетшу барысындагы мыц белпнщ тек 6ipeyi гана. Ал еде-
биеттщ барлык калыптасу, даму тарихын жан-жакты талдап,
тусшуде эдебиеттанудыц элп саласы аткарар кызмеп тшп
белек- тендес! жок,

Эдебиет теориясыныц толгамдары эдебиеттщ тарихын
непзге алумен 6ipre, эдебиет сынымен тыгыз байланысып
жатады.

Юдебиет сыны эркашан дал ез тусындаш едебиеттщ ripi
щхщесше белсене араласып, накгы йдеби туывдыны жан-
жакты талдау, оньщ идеялык-керкемдок кунын белплеу, ез
кезшщ эстетикасы ушш мэш мен мацызын аныкгау аркылы,
6ip жагынан, жазушыга жазтандарыныц багалы касиеттерш,
ерекш елж тер1 мен кемш Ш ктерш KepceTin, оныц
творчестволык ecyiHe тшелей колгабыс жасаса, еюнип

49