айкын емес-ri. Bip кезде Флобер “ездершщ opxecTpi кеп
дауысты, палитрасы кеп бояулы” болганьша кдрамастан,
сьшшыл реалистерде “innd принцип жетпейтшш” айтса,
Чехов одан да repi ашыгырак, “eMipfli ез калпында керсету-
ден асып не api, не 6epi кете алмайтындарьш, ейткеш езде-
ргнде анык кершгп турган не алые, не жакьш мурат жок-
тыгын” айтып едь
Ал социалистж реализмнщ жайы мулде баска; мунда
ап-анык идеал бар. Бул — екшип айырым.
Социалиста реализмнщ езше дешнп реализм атаулыдан
сапалык ерекшелшнщ 6ip алуанын шыншыл жазушылар,
мше, осы мацнан 1здеуге межбур бодцы. Дей турганмен,
эдютщ курамындагы “таптык” , “партиялык” принциптер
олардыц творчестволык еркшдшне тусау сала бердь Социа
листж реализмнщ кдз1рп жаца кезенде журтшылык сынына
ушырап, тарих сахнасынан ыгысу ce6e6i осы арада жатыр.
Асылы, творчестволык эдю 6ip бар да, суреткерлж
шеберлж 6ip бар. Социалистж реализм эдю1 кецес жазушы-
ларыныц шын мэншдеп суреткерлж шеберл1ктер1мен
уштаекдн жагдайда гана дурыс нэтиже бермек. Кеп ултты
кецес эдебиетгнщ ец тацдаулы шыгармалары тек кдна
осындай тутасудан туган. Демек, социалиспк реализм
мэселелерш козгау — жазушылык, шеберлж мэселелерш
крзгау деген сез. Кезшде бэр1м1з осылай туешдж.
Шеберлж эр суреткердщ тек ез творчестволыкмумкшдш
мен ерекшелшне байланысты; эр суреткер тек ез кабшеп
мен талантыныц жеткен жерше дешн гана шебер. Олай
болса, творчестволык эдютщ б1рдей болуы эр суреткердщ
букш творчестволык ерекшелжтер1 де б1рдей деген сез емес.
Эдю ер суреткердщ езгне тэн творчестволык ерекшелж
атаулыныц бэрше толык мумюндж беруге тшс. Ендеше,
социалистж реализм эрб1р талантты шыгармада тьщнан
туып, езщщ жаца сырьш ашып, жаца кырын танытып
отырмак ед1. Алайда ic жузшде олай болмады.
Социалистж реализмнщ айрыкдга сипаттарыныц 6ipi
— 6ip творчестволык эд1стщ шонде е й турл1 эдютщ —
реализм мен романтизмнщ 6ipiryi, 6iTe кдйнауы деп бшдж.
Бул туралы Алексей Толстой былай деген: “ Б1здщ елде
романтиктер мен реалистер арасындагы жж жогалды, б1здщ
бэр1м1з — жаца дуние курылыешьшарымыз, Улкен Адам
жасаушылармыз — 9pi романтикгерм1з, 9pi реалистерм1з” ...
Кыскасы, термин ретшде тарихта тущыш рет 1932 жылы
(“Литгазета”, 23 мамьф) социалистж реализм атанып, непзп
принциптер1 кецес жазушыларыныц Букшодакгык 1 съезш-
352
де (1934) ресми зандандырылып жаргыга енген бул керкем-
дйс эдю содан берп жетпю жыл бойына эдебиет пен енер
кдйраткерлершщ шындьпдкд барар жолы боп белгтещц де
олардыц творчестволык, бета мен багытына айналып Kerri.
Ал шыгармасьша кажет шындыкгы халык ем1р1мен тыгыз
байланысты суреткердщ ез! 1здеп табады. Егер суреткер
OHepi мен халык ем1рщщ арасында нык байланыс болмаса,
эдю те жай схемага айналатыны ескертщщ. Демек, социал
иста: реализмд1 езше нускдлы эдю еткен суреткер оны кез
келген схема мен догмадан езге емес, ез1 коргай 6inyi шарт
бодцы.
Бупнде бул эдю те жогарыда арнайы сиптталган класси
цизм, сентиментализм, натурализм т.б. “измдер” тэр1зд1 ез
релш 6ip шама ойнап б тр ш , жалпы эдебиет пен енердеп
реализмнщ ербу, есу, еркендеу барысындагы белгип 6ip
кезец болып кдлды.
353
сез соцы
0р ic ri бастау кандай киын болса, аяктау сондай
Киын. Виктор Шкловский эдеби кауымга кещнен таныс
теориялык зерттеулсршщ 6ipiH калай бастаудыц бабын
таппай киналып, бул реттеп жауапкеришпк женш былай
бивдрш едь “ Кене риторика улпсше баксак, заттыц
такырыбьш тужырымдайтын кыска иршпеден бастауга
болады. Кейде кеш еп еткен жайларга кайырыла
сейлеген жен десед1; кейде езщ нщ жаза бшмейтшйдо
эцпмелеу орынды, кейде тывдаушымен кецесу
конымды, кейде устазынныц мыктылыгы мен езщнщ
осалдыгынды мойындаудан бастаган дурыс деседГ’*.
Ал аякгау будан да жауаптырак,
Александр Твардовский кецес классикасыныц асыл
кдзынасына косылган керемет ютабын басынан емес, бел
“ортасынан бастап, аяксыз бтргенш ” елецмен айтты. Буи
тепн айшлмаган: eMip кдндай шекс1з болса, енер де сондай
шетаз, — булар жайлы сез ешкдшан б1тпек емес.
Осы ецбектщ баскы тарауларыныц б1ршде 6i3 сез eHepi
туралы тущыш толгамдар будан бес мыц жыл бурын туа
бастаганын айттык, Аристотель тусында теориялык толгам
эстетикалык трактаткд айналды. Содан берп он-сан гасыр
бойына сез енершщ табигаты кулл1 элем келемшде тексе-
ршген устше тексершп келед1, 6ipaK ешюм талдап тугесе
алар емес жэне керкем сез купиялары кдзыла копарылган
сайын терендей тусед1.
Bip есте болатын нэрсе — эдебиеттщ теориясы оныц
тарихы мен сынынан re p i баскдша: казак эдебиетшщ тек
езше гана тэн тарихы мен сыны бар, 6ipaK ез алдына жеке-
* В.Шкловский. Художественная проза, размышление и разборы. М.
“СП”, 1961, стр. 5.
354
дара теориясы жок, Орыс пен агылшын, нешс пен француз,
езбек пен киргиз... бэршде де солай. Эдебиеттщ теориясы
нэсш тандамайды, улткд белшбещц, ел-елдщ бэрше Шрдей
ортак,
Бул айтылган жайлар б1здщ алдымызга ею lypni киын
талап кряды: бхришпден, 6i3 e3iMi3re дешнп эдебиет теория-
сын толгайтын ецбектерд1 колдан келсе — тугел, келмесе
— тугелге жакын окып, танып, 6uiin алуымыз керек; еюшш-
ден, ез ецбепм1зд1 методологиялык жагынан солармен 6ip
арнада, ал методтык жагынан тек вз1м1зше гана жазуымыз
керек.
Кцындык мунымен бггпейдь Эдебиет теориясын энше-
йш эргпшш ежжтеуге айналдырьш алмау ушш, оны керкем
творчествоньщ психологиясымен тыгыз байланыстыра бшу
кажет. Ал “творчествоньщ психологиясы — ani толык туып
улгермеген гылым” (Б.Мейлах).
Кдындык мунымен де бггпейд1. Эдебиет теориясын
бфьщгай кургак кисынга, жасанды занга айналдырып алмау
ушш, оны жазушыньщ шеберлгпмен тыгыз байланыстыра
бшу кджет. Ал шеберлпс шеказ, оныц ушы-киырын табу
Кйын, ойткеш эр суреткер “бар гумырын тек шеберлж
жолына сарп етш етедГ’ (К.Федин), сонда да шеберлж
шепне жете алмай кетедЬ
BipaK осы киындыкгардьщ 6ipfle-6ipiHe кдрамастан,
алпдей уш нэрсенщ (эдебиеттщ теориясы, творчествоньщ
психологиясы, жазушыныц шеберлin) басын 6ip жерге
6ipiKTipe отырып, кдйткен кунде де орасан ipi жэне ipreni
уш н эрсет — а) керкем эдебиеттщ болмысы мен бтм ш ,
э) эдеби шыгарманьщ сыры мен сипатын, б) эдеби дамудыц
магьшасы мен мэшн — ез1мЬше парыкгап, гылыми сипатта
зерттеп шыгу кажет болды. Кдзак эдебиеттщ теориялык
проблемаларьш тек осы ретпен талдап-тексеру мумкш едь
Bi3, мумкшдтнше солай етпк.
Алгашкы тарауда баса назар аударганымыз — эдебиеттщ
эстетикалык б тм ь Сез OHepi жайлы тугае угым оньщ осынау
ец киьш кутшясын ашып, кастерл1 табигатын нэзЬс танытуы
шарт деп бшдгк. Бул ретте суреткердщ e3i хакындагы сез
бен эдебиеттщ кондырмалык сипаты туралы эцпмеш де
колдан келгенше конымды байыптау кджет болды.
Кдзак, эдебиетшшер! жалпы эдемипк туралы иимнщ,
оныц шивде эдеби-теориялык ойлардьщ туу, даму тарихын,
эдебиеттанудыц кезец-кезендерш эз1рге ез алдына арнайы,
кец эцпме ете койган жок. Академик К,Жумалиев езшщ
айтылмыш окулыгында тек Аристотель атын атап кана
355
тынады. Дурысында, бул мэселе — аса арналы жуйе, желип
тарих. Ал эдемиик жайлы Маркс-Ленин Ымше дешнп
жалпы керкемдйс дамуда б1здщ улы ойшылдарымыздьщ (Эл-
Фараби, Шокан, Ыбырай, Абай) айрыщда yneci бар екеш
даусыз.
Кезекп тарау осы жайларга арналды.
Сез eHepi туралы синтезден анализге, керюшше, анализ-
ден синтезге кешкен жагдайдагы нагыз накцы 1гэм затты
эндме эдеби кдЬарман хакында болатыны мэл1м. Тагы 6ip
тараудыц езекп толгамдары мен талдаулары осы жуйеде
жасалды.
Одан кейшп курдел! мэселе — эдеби туындыныц ез сыры
мен сипаты. Бул тустагы кец арна — эдебиеттеп мазмун мен
niiuiH. Ал керкем эдебиеттщ тм ш щ жайы — “ылги
буыркэнып, тецселе тербелш жаткдн тещз” (ЛЛеонов). Бул
“тендзге” тускен Kici оныц бетщце кэлкщмай, терещне суцга
жузуге м1ндетп. Ол упнн тщдеп ажарлау, кубылту атаулыныц
бэрш кэд1мп эдебиет теориясы мен тэж1рибесш нык
байланыстыра отырып талдау шарт.
0лец туралы сез — улкен сез, Бул мэселеге тек акындык
нэзжтЬспен гана бару лэзт. Ал эдебиеттеп тек пен тур, бет
пен багыт дегендер эркзшан тыц, нускдлы пайымдауларды
кджет етед!.
Осылардыц бэрш туган эдебиетам1здш; эр жанрдагы шын
мэншдеп шынайы шыгармаларьш ipiicrett отыра талдап,
6ipaK 6ip гана кдзак эдебиетшщ шенбершде кдлып коймай,
кун1 кешеп кеп ултты кецес яки бугшп жакин шетел
эдебиетшщ, кджет жагдайда, буюл элем эдебиетшщ бшк
тургысынан парыктап, тужырымдап шыгу шарт.
Б1з, мумкщцшнше, солай еттгк.
356
БАСПАДАН
Крзакстанныцхалык жазушысы, Улттык Рылым акаде-
миясынын, академией, Мемлекеттт сыйлыкгпын, лауреаты,
Крзакртан мен К/ыргызстанныц гылымдарына ецбег1 сщген
кайраткер, филология гылымыныцдокторы, профессор Зейнолла
Крбдолулы Крбдоловтыцкрлыцыздагы “Сез mepi” атты оку-
пыкгмонографиясы туцгыш рет 1970 жылы “Мектеп” баспа-
сынан басылып шыкщы. Кейт б1з “Санат "баспасын осы ктап-
тыц жаца басылымымен аштык,.
Басында галым-жазушыныц докторлык, диссертациясы
нуск/ясында дуниеге келген бул туынды 6ipimui басыпымында
“Эдебиет теориясыныц neziadepi ” деген атпен жогаргы оку
орындарынаарналганокукуралыбопжарыккэрген. Солбетте
шапшац таралыпкеткен осынаукелел\, кесек гылыми зерттеу
6ipdeH университет студенттершщтуракты окулыгына айна-
лып кана крйган жок, жалпы эдебиепиш-галымдар мен жазу-
шылардыц /здеп журт ощтын квркем кундылыгына айнапды.
Муныцменю — эдебиеттщ болмысымен 6imiMi, эдеби шыгар-
маныц сыры мен сипаты, эдеби дамудыц магынасы мен м ш
бул Kimanma аса шебер талданып, терец толганады. dcipece,
эдебиеттщэстетикалыктабигаты, эдеби шыгарманыц эсем-
дк купиясы, эдеби дамудыцтарихи тузша сез внерте крйыла-
тын кашангы жэне каз1ра катал талап пен бит талгам тур-
гысынан гулама 6uizipaiKneH баяндалады, байыпталады, туст-
dipbiedi. Сайып келгенде, калыц окырман бул ктаптан 6ip гана
казак ede6uemi емес, букт элем эдебиеттщ ортак кисын-
катдалары хакында, соган неггзделген каламгерлк 1стщкулл1
врбу-есу, вркендеу барысындагы зацдыпыкщар туралы жан-
357
экакщы 6iniMалады, угымын к,алыптастырады, сыршыл сезшт
шыцдайды.
Демек, мунда эдебиет теориясы жеке-дара емес, керкем
шыгармашылык, психологиясымен, суреткер шеберл^гшен
тыгыз б1рлкте тексертт, пайымдалады. Жеке алганда к,азак,
эдебиеттщ, жалпы алганда элем эдебиеттщ дщгектер1
саналатын ipi де 1ргел1 жазушылардыц шыгармашылык
зертханалык, сыр-сипаты ашылады.
“Сез внертщ” тШкасац академизмнен аулах;, аса шурай-
лы, бай, басы артык сез не сейлем жок,, эдебиет туралы
эцг1менщ улгт болгандай эдем1, сондыктан тартымды,
кызык окшады. Бул жетюттке жетшзген автордыц тумыс-
тан турлаулы к,алыптаск,ан ерекше сулу, сырлы, эбден жетш-
ген, бетен ешымге уксамайтын, тек езте гана тэн тамаша
cmrni деп бтген жен.
Сондыктан да бул ецбек “Эдебиет теориясын "талдайтын
б!рыцгай окулык к,ана емес, сонымен катар “Сез енерт ”
толгайтын окулык-монография туртде жеттш/рет басылып
шыгарылып отыр. Булардыцсыртында академик-жазушыныц
eKi томдыкжэне бес томдыктацдамалысыныцектхшштабы
еткен гасырдыц сексен\нш1 жылдарында ез ел'ш1зде
(Алматыда) жэне шетелде (Пекинде) басылып тараганы ез
алдына белек. Оларды “Санат ” баспасы басылымдарыныц
санына крскрнымыз жок,.
Ютаптыцквтитк капауымен к,айта-к,айта басылуы оныц
журт таныган эдеби-эстетикалык жэне гылыми-теориялык
сапасына саятыны даусыз.
CepiK ЭЦ1РАЙЫМУЛЫ,
Ж Ш С “Санат ” баспасыныц директоры
358
МАЗМУНЫ
сез БАСЫ.....................................................................3
BipiHiiii тарау.
с е з е н Е и т у р а л ы с е з ....................................11
Екший тарау.
с е з 6HEPI ЖАЙЛЫ РЫЛЫМ........................... 45
YiuiHiui тарау.
‘-^'СеЗБЕН СОМДАЛЕАН T Y J I F A ........................ 86
ТepTiHiiii тарау.
сеЗБ Е Н ШЫ ЦДАЛ FAH ШЫНДЫК,............... 145
BeciHiui тарау.
С еЗ С Ы Р Ь 1............................................................. 190
Алтыншы тарау.
С еЗ С А Р А С Ы ...................................................... 246
Жетший тарау.
с е з е н Е Р Ш д Е п т е к п е н t y p .....................290
Ceri3iHiui тарау.
с е з е н Е Р ш д Е п б е т п е н б а ш т .............. ззз
с е з С О Д Ы .............................................................. 354
БА С П А Д А Н ............................................................... 357
Оку едсбиеп
Зейнолла КДБДОЛОВ
сез ©НЕЙ
Окульщ-монография.
(к,азак; т т нде)
%
Баспа директоры
CepiK Эбд1райымулы
•
Баспаныц экономика жене eHflipic
жешндеп жетеюшс!
Кулеш Бепетаева
•
Редакторы С. Бидакымет
Керкемдеупп редакторы Н.Нурщханбетов
Техникалык редакторы Ф.Овчиникова
Кдттаушы А.БурМбаева
•
ИБ№1
Басуга 18.05.07 кол койылды. IliiuiHi 84x108 1/32.
Офсетж басылыс. Шартты баспа табагы 22,5.
E ce n T iK баспа табагы 18,9.
Таралымы (6ipiHiiii заводы) 2000 дана.
Тапсырыс №133. Багасы кел^мдь
•
KiTan ЖШС “Санат” баспасынып компьютерлж
Орталыгында тершп, катталды.
•
Кдзакстан Республикасы М эдениетжэне акдарат министрлМ.
ЖШС “Санат” баспасы, 050012. Алматы каласы,
А.Байтурсынулы Keincci, 65 “А”.
•
ЖШС “Полиграфсервисте” басылып шыкты
Алматы цаласы, Жандосов Keincci, 65.