Сөз өнері

Ал муншалык, кыскд мерз1мде ок^рманга кыруар
эстетикалык, лэззэт беру тек шебер жазушыныц гана
колынан келед1: бес-он бет к,ана юшкене шыгарма
келемшде улкен ем1рдщ 6ip белепн жарк, етюзш жайып
тастап, ощлрман алдына кцлы-вдшы мшездщ адамын
жетелеп экеп, жак,сысына суйсштш, жаманынан тущлтш
отыру — ipi шеберлж. Мундай шеберлжтщ улгюш, мэселен
А.П.Чехов керсеткет, улы суреткердщ шебер крлынан
кдндай гажайып миниапоралар шьщкдны ембеге аян. Кез
келгенш окьщыз, кдс кдкданша кдндай терец сез1мге
салады, кдлайша баурап алады ci3fli? Кез алдыцызда сан
турл1 типтер турады: Пришибеев, Беликов, Очумелов...
Булардыц дел 6ip ripi юсадей жанды бейнеде жасалатыны
сондай, кггаптан окып отырганыцызды умытып, кейб1реуш
колыцызбен туртш кдлгыцыз келсе, кейб1реуш дауыстап
шакдрып алгьщыз келедь Б1ршщ кимылына сакылдап
кулес1з, 6ipiHLH мшезшен туцшес1з, 6ipiH аяйсыз, 6ipiHe
суйсше кдрайсыз. Енд! б1реулершщ кейб1р Kecnipci3
кьигыты кездейсок та болса ез бойыцыздан табьша кдлса,
сэл уяла берш... сабак аласыз. Енд1 6ip алуан унамды
типтердщ жакры касиеп ci3re дари туседь Бул — эцпменщ
тэрбиелж Kymi.

Эщте — кцын жанр. Алдымен, келем1 шагын. Ол —
жазушыдан барынша жинакы болуды талап етед1. Содан соц
окырманды б1рден ympin экету унин, сол шагын келемдеп
е т р эпизодыньщ ез! соншальпс, тартымды, сюжет желкл
кызгьшык,ты болуга тшс. Сюжетке ене бастаган бетте-ак,
окырманньщ кез алдына ши-сыртын, мшез-кулкьш, ic-
эрекетш аттаган сайьш антартып, адам келе бастауы керек.
Ол адам езше тэн ец 6ip елеуй езгешелшмен шугыл даралана
беруге тик. Адам тул кершбейдц оныц езш крршаган
айналасы айкын кезге Tycyi, сол арк,ылы белп-
л1 6ip элеуметтж топ, кргамдык, орта танылуы шарт. Элл
адам — соныц екш, типтж тулга болуы кджет. Осыньщ бэ-
pi жазушыдан ем1рд1терец бшумен катар, шурайлы сез бай-
лыгын, ж т байкдгыштыкхы, аскдн талгампаздыкты, тшдеп
тамаша суреттшжп, 6ip сезбен айткднда, калам тиген жерд1
ем1рдщ езше айналдырар нагыз шеберлисп, соган крса кемел
идеяга апарар терец бшм мен биж мэдениетт1 талап етедо.
Муныц 6opi — курдел1, кцын жумыс; сондыкган болуга тшс,
кдламгер кдуым эцпме жазуды шеберлж шындау деп угады.

Рас, эщте — шеберлпс мектебi. Ipi жазушылардыц 6api
каламын осы “мектептен” устартып шыкты. М.Горький мен
А.Серафимович, А.Тольстой мен М.Шолохов... — 6opi де

302

романнан бурын эцпме жазган адамдар. Олардагы зор

шеберлйегщ 6ip ушы осында жатса керек.

Кдзак, жазушыларыныц улкен урпагы да (Б.Майлин,

М.Эуезов, F.MycipenoB т.б.) алгашкы бетте эцпмемен ке-

рщц1 Осы гасырдьщ жиырмасыншы-отызыншы жылдарын-

дагы кдзак, прозасыньщ д е т эцпме болатын; прозадагы

унамды кейткер сол эндмелерден басталган. Бугшде бул

жанр б1здщ эдебиетМзде одан api дамып, еркен жайып,

жан-жакты жетшш келед1.

Эцаме — эдеш дуние: жауынгер, ушх&ш, mip кубылыста-

рына шугыл ун крскши, окушысын тез тапкыш, ermcip meMdi,

суйк'шдг жанр. Узак, поэманьщ касындагы кыска лирика

ссктд!, квп актМ драманыц кдсындагы 6ip актш пьеса

тэр1зд1, эндме де романнан тез жазылып, шапшац тарайды.

Жаксы эцпмеш сахнадан тыцдауга, дала к,осында кдрауга,

жайлауда жатьш окуга, кэлтага салып, жолга алып шыгуга

болады... Эдебиет суйетш адамга эр жерде-ак сыршыл cepix,

сырмшез дос боп кетедо; оньщ мойын тербеп, кцялын козгап,

жанына жальш косады. Бул —эндменщ эстетикалык, куш.

Жогарыда айтылгандар, эрине, эцйменщ кейб1р

ерекшелктерш еске салады, 6ipaK, булардьщ 6ipfle-6ipi оньщ

ережеи не аныктамасы бола алмайды. Эндменщ жанрлык

табигаты тым кубылмалы. Мысалы, жогарыда 6i3 эцпмедеп

сюжет туралы айттык,; ал, сюжетс1з эцпме болады, оны

кдйгпк? Эндме квркем кара свзбен жазылады, оны бшемй;

ал егер, Джефри Чосердщ “Кентербери эндмелерр сиякхы,

©лецмен жазылса ше? Эндме Keiamcepi — эрине, адам; ал

егер ат немесе Tiirri ит болса ше?..

Кыскдсы, вцгше — шагын келемд! эпикалык; турдщ

айрыщиа асыл ynzici; эцпме, нейзшен, кыскдша жазылады,

ал “ец парасатты проза — дэл жэне кыскд жазылган проза”

(Пушкин); эндменщ ец елеут ерекшелш — жинакылыгы,

ал “нагыз куши, нагыз куд1ретп проза — жинакы проза;

одан басы артык, айтпауга болатын жайдыц 6api алынып

тасталган да, тек айтпауга болмайтын шындык кдна калган...

Жинакылык, — мукдят мыкхыныц ici” (Паустовский).

Эцпме жайлы эцпмелесе калган жагдайда осы айтылган-

дардан эргге барып, бэрще б1рдей ортак, аныктама жасамак

болу — онша ешмд1 эрекет емес. ъ

Шагын эпостыц эцпмеге жакын турган 6ip Typi — очерк.

Бул да кыскд келемд1 квркем шыгарма. Мунда да улкен

шындыктыц кшпсене 6ip белей, адам ом1ршщ аздаган

эпизоды нэрл1 тишен, epni суреттер аркылы шебер, тартым-

ды бейнеленуге тшс.

303

BipaK, очерктщ эцпмеден 6ipHeme езгешелМ бар. Ец
бастысы: онерктесуреттелетт шындык, — ойдан шыгарылган
нэрсе емес, вмгрде болтан не бар акцкат; очерктщ к,а1трманы
— ойдан жасалган бете емес, QMipde болтан не бар адам.
Содан сон;, очерк вткен шактьщ квне шындыгынан емес,
осы шактьщ жанд шындыгынан гана туады. Бул ретте, очерк
— вз кезмщ yni, жацаныц жаршысы.

Очерк туралы пиарлер кеп жэне эр алуан. Мэселен,
М. Горький очерки шын мэншдеп керкем шыгарманьщ e3i
емес, эскиз1 деген. Кейде ол очерки гылыми-зерттеу мен
эдеби шыгарманьщ ортасында турган аралык зат деп те
тусвдиредь Екеушде де шындык бар. М.Горькийдщ ез!
тарихтан белгш “Кднды жексенбГ’ окигасына байланысты
“Кун перзенттерГ’ драмасы мен “Клим Самгин” романынан
бурын “9 январь” очерын жазган болса, А. Фадеев “Жас
гвардия” романынан бурын дел осы такырыпка очерк

жазып, барлау жасаганы мэл1м. Сондай-ак казак
эдебиетщдеп М.Эуезовтщ “Оскен еркеш” , С.Мукдновтьщ
“Тындагы толкьшдары” , Э.Нурпешсовтъщ “ Курляндиясы”
тэр1здд б^ркатар курдел1 туындылар да эуел1 очерктерден
басталган. Осы тургыдан Караганда очерк кейде езшен кейш
дуниеге келетщ керкем шыгарманьщ “эскиз!” секши екеш
де рас. Сонымен кдтар очерктщ непзшде накты ем1рдщ
акцкдт деректер1 жатуы — оны гылыми зерттеуге уксатса,
шындыктьщ шынайы суреттелш, керкем жинакгалуы шын
мэншдеп эдеби шыгармага уластырады. Оныц устше
очеркте беллетристиканыц да, публицистикойыц да
сипаттары бар. Мунда да ол — аралык, нэрсе! Очерки, rimi,
теп жагьшан алып кдрасак та 9pi эдеби жанр, dpi газет
жанры екенщ ацгарар едж.

Очерктщ турлер1 туралы пиарлер де кеп жэне эр тарап.
Эдебиет зерттеушшер1 В.Сорокин мен Ф.Головенченко
гылыми очерк, тарихи очерк публицистикалык очерк, этног-
рафиялык очерк деген турлерге белее, жазушы В.Абрамилов

6ip кезде социологиялык очерк, психологиялык очерк,
мемуарлык очерк, сатиралык очерк немесе зерттеу очери,
турмыс очери, кейде гага очерк-пейзаж, очерк-фотография
деп турленд1рген. Муны кезшде М. Горький катан сынаган-
ды. Сондай-ак очерк отызыншы жылдарда такырыпка карай
топтастырылып, ещйрютЬс очерк, колхоз очери, эскери
очери, мшез очери деген салаларга белшее, “кдз1рп кездщ
езшде кайсыб1р очерк теоретиктер! мен едебиет зерт-
Teyuibiepi эндме-очерк, документ очерк, беллетристикалык
очерк, очерк-репортаж, очерк-фельетон деп, жанрлык

304

езгешелтне карай жуйелеп жур”*. Муныц да онша дэйекй
саралау емес екеш кершш-ак, тур. Айталык,, эщтме-очерк
деген, йрйшцден, эщтме-роман немесе эндме-драма деген
сияк,ты e p c u ie y кершсе, екйшцден, очерк-эцпме болса,
беллетристикальщ шыгарма болтаны емес пе? Олай болса,
беллетристикалык очерк деген жеке тур белгшеудщ канша
кджет1 бар?.. Будан r e p i казак очер ктщ тарихы мен
теориясын арнайы зерттеп кеткен журналист Т.Ыдырысов-
тыц ез тужырымы элдекдйда дэлелд1 де дейекп: “Кдзак;
баспас0з1нде кдз1р жол-сапар очерк, проблемалык очерк
турлер1 бар”**.

Кдз1рп казак;очеркшщ Ш.Уэлихановтан басталып, б1здщ
кундерге дешн келетш тарихын козгасак, жуз жылдыц
шеж1ресш шерткендей кыруар эцпме коздаткдн болар едок.
BipaK бул — ез алдына жеке такырып.

Эпостьщ шагын турше жататын очерк секшдо аралык
жанрдын, 6 ip i — фельетон (французша feuilleton — парак);
бул да a p i эдеби жанр, a p i газет жанры, влецмен де, кара
созбен де жазыла беред1. Муныц эдеби к/acuemi мол жакры
улгшертде KediMzideU квркем бейнелер, кызык мшездер,
сатиралык типтер жасалган.

Фельетонный; газет жанры ретшдеп болмыс-бтмш
профессор Д.Заславскийдщ “Газеттеп фельетон” (М., 1952)
деген кггапшасынан окып байкауга болады. Ал кдз1рп кдзак
фельетоныныц тарихы мен теориясын арнайы зертгеп
журген галым-журналист профессор Т.Кржакеев б1зде 1лияс
Жансупров, Бешмбет Майлин, Аскдр Токмагамб,етов,
Сейдщцэ Телешов секиш шебер кдламгерлер тугызган
тандаулы шыгармалардьщ сатиралык Ьем публицистикалык
сырлары мен керкемдпс ерекшелктерш сипаттай келш,
жанрга мынадай аныктама бередк “Фельетон дегешм1з
шагын келемд1, публицистикалык унд1, керкем тицц, сын-
сыкдккд бай, кулю шакыратын эдеби шыгарма” .

Кейб1р эдебиет 3 e p r r e y in in e p i мемуар, памфлет, эссе

секиш эдеби-публицистикалык жазбалары да шагын
эпостьщ очеркке жакын турлер1 ретгнде атап жур. B ipaK
бул — даулы n iid p : б1ршццден, баспасез жанрларыньщ бэрщ
керкем эдебиетке буйдалап экеле беру агат болса, екйшццен,
А.Герценнщ “©гкендер мен ойлары”, ССейфуллиннщ “Тар
жол — тайгак Kemyi” тэр1зд1 мемуарлык шыгармаларды
шагын келекш эпикалык турге жаткызу тшп мумкгн емес.

* Т.Ыдырысов. Очерк туралы ойлар. Алматы, 1969, 40-бет.
** Т.Амандосов т.б. Газет жанрлары. Алматы, 1964, 182-бет.

305

Булардыц кдй-кдйсысы да — курдел1 баяндау, келемд1
хикая, дагцрек айткднда, узак эцпме.

Ал узак эцпме, яки повесть — орта квлемд1 эпикалык,
турдщ улгШ.

Повесть деген не?
Эдебиет зертгеуишщм бул сездо алдымен термин ретшде
аныктамак, болып оныц тамырын терецге экетедь
В.Шкловский, мысалы, ежелп орыс шеж1ресшде, одан келе
“ Игорь полю туралы сезде” повесть деген атау бар екенш,
екеушде де бул термин “болтан окцга жайлы эцпме” деген
угымда крлданылганын, ал XVIII гасырдыц елушип
жылдарында Тредиаковский бул се зге бурьшгыдан repi
аныгырак, жанрлык, сипат берш, французша “роман” —
орысша “повесть” деп тусщщргенщ айтады. Сейтш, повесть
гасырлар бойы б1рде эцпме деген угымды берсе, б1рде роман
деген угымды берген.
Повесть туралы бупнп пиарлер де эр тарап: В.Сорокин
оны — улкен эцпме немесе кшгкене роман деп дэлелдесе,
Ф.Головенченко повестщ бул ceidrai аралык сипатьш
мойындай тура, Пушкиннщ “Капитан кызы” noeeci Jlep-
монтовтыц “ Б1здщ заманымыздыц геройы” романы­
нан улкен екенш ттлге тиек етед1 де, повестщ жанрлык
ерекшелш квлемтде емес, мазмун терещнде жаткднын еске
салады.
“Повестщ тандайтын такьфыбы — деггп 6ip жолы Гоголь
жанрга теориялык аныкгама бермек болып, — кез келген
гасшщ басында шынымен болтан не болуы мумкш жайлар,
психологияльпс, жагынан 6ip турл! кызьпс, жайттар; осьшьщ
ез1 кейде 6ipeyre б1рдеце уйрету ушш емес, эр нэрсеш
байкап, байыптай алатын адамныц эншешн кецийн
аударып, кезш токуату ушш жазылады. Повесть килы-килы;
оныц поэзиялык кдсиеи аса бшк болатьшы сондай, кейде
■rimiповесть емес, поэма атанып кетедо...”* Бул арада Гоголь
повестщ аса кунды касиеттерш — мазмуны мелд1р
шындыкган туатынын, окигасы адам мшезш ашуга гана
кызмет ететшш, идеясы жалацаш емес, теренде жататыньш,
керкемдж дэрежес1 бшк болатынын саралап айткдн. Гоголь-
дщ осы тужырымдарына, acipece, повеете “психологиялык
жагьшан 6ip турл! кызьпс,жайттар” суреттелуге тше дегенше
суйенген кейб1р эдебиет теоретиктер1 бул жанрга тэн непзп
ерекшелж — шыгарманьщ сюжеток аркдуы 6ipey болуы

*Н.В.Гоголь. Соч., М., 1889, т. V, стр. 210.

306

жене 6ip адамнъщ тагдырьша курылуы, дэшрек айткднда,
бас кдЬарманнын; мшезш ашып, бейнесш даралауы деп те
тусшдаредо.

Бул пЬарде азын-шогын логика болганмен, булайша
кесш-шшудщ кджеп жок, Жалпы эдеби шыгарма жазуга
рецепт бершмейпш секицц, повесть жазуда да штамп
болмайды. Bp6ip нускдлы повесть eMipre тек кдна ез
езгешелшмен келедь Осыны еске ала парыкуасак,, орта
келемд1 эпикалык, турдщ ymici болып табылатьш повестщ
журт таныган кейб1р жанрлык, сипаты — мунда шагын
эпостагыдай 6ip емес, б1рнеше окита, адам ем1ршщ 6ip, не
6ipep эпизоды гана емес, 6ip алуан кезещц кубылыстарды
кещрек, 6ipa3 дамьггыла суреттеледь Сондыкхан, эндмеге
Караганда, повестщ келем! де улкен, сюжеп де курде./п,
ондагы ем1рлгк тартыстардьщ окигаларга тугаса басталуы
мен байланысы, шиеленка мен meiiiiMi де элдекайда табиги,
завды, окигаларга кдтынасатын кдЬармандар да 6ipey емес,
б1рнешеу, кейде титл ондап саналады. Персонаждардьщ
iiiiKi-сырткы б т м бейнелер1 бедерл1, аракдтынастары
арналы, эжептеу1р ерше, ерютетше, калыптасу, даму устшде
керсетшедь Повесть мазмунындагы ец езекп шындык,
ерине, бас кдЪарманньщ eMipi болмак- Мысалы, Ш.Айтма-
товтыц “ Кус жолы” повесшщ непзп желта — Толганай
тагдыры болса, Т.Ахгановтын, “Дала сыры” (кешн “ Боран” )
повесшщ аркауы — К,оспан ем1ршщ композициялык,
жагынан тугаскдн 6ip алуан келел1 Ьэм кезещц эпизодтары.

Орта келемд1 эпостьщ повестей баскд тагы 6ip Typi —
поэма (грекше poiema — туынды) — еленд1 повесть, ем1рде
болтан, не болуга тшс курделг кубылыстар мен келел!
окцгаларды, алуан-алуан адам тагдыры мен заман шындыгын

квлемд1, желт, эпикалык, не лирикалык сипаттагы влецмен
суреттеу. Поэмалар турльтурлк сюжеги поэмалар да,
сюжетаз поэмалар да болады. Поэмаларда жасалатын адам
образдары да эр алуан: эпикалык, образ да, лирикалык, образ
да, романтикалык, образ да, реалиспк образ да болады.

Поэма езшщ туу, даму тарихыньщ эр кезещнде эр
сипатта бодцы. Кене дуние эдебиетшде классикальпс, хальпс,
эпосы (“Илиада” , “Одиссея” ) туршде туган болса, ауыз
эдебиетшде батырлар жыры (“ Крбыланды батыр” , “Ер

Таргын” ) лиро-эпос (“ Козы Керпеш-Баян сулу” , “Кыз
Ш бек” ) немесе тарихи жырлар (“ Бекет” , “ Бекболат” )
туршде дамып, жазба эдебиеттеп романтикалык, дастандар
(“Медгат-Кдсым” , “Адаскдн eMip”) мен реалиспк поэма-
ларга (“ Сулушаш” , “ Кулагер” ) уласты.

307

Поэма — Ka3ipri кдзак поэзиясындагы мол еркендеп,
кец еркке шыккдн шешугш жанрлык турлердщ 6ipi.

Зертгелш отырган жанрдьщ уцшвш саласы — кецквлемд!

эпикалык, тур.
Кец келемгй демеюш, эпостьщ бул туршде жазылган

шыгармалар шындыкхьщ жекелеген эпизодтарьш суреттеу-
мен тьшбайды, эдеби шыгармага аркду болтан адам мен
котам пршшшн мейлшше кец кдмтьш, алуан-алуан даму
кезендер1мен тутас жуйелеп, толассыз кимыл-козталыс
кдлпында жан-жакгы жинакгайды. Адам мен котам ем1ршщ
кдндай акдкдты болсын мунда букш тамыр-терендмен
копарыла керсетшед1 де, окырманныц коз алдында езгеше

6ip элем, бутш 6ip пршш к дунией пайда болады.
Эпостьщ осы турш кебше роман деп атап жур. “ Роман

деген сез — дещд Пушкин, — ойдан ерб1те баяндалган
тарихи дэу1р угымьш беред1”. Белинский де романды “жаца
дэу1р эпопеясы” деп туейадрген болатьш. Ал дэу1рлж
шындыкты керкем жинакхау ушш жекелеген адам тагдыры
жеткишялз, эр алуан элеуметтЬс топтардыц кьш-кигаш
курдел1 кдрым-кдтынастары, олардыц максат-мудделерщцеп
б1рлЬсгер мен кдрама-кдрсылыктар, eMip пршшгктершдеп
езекп окигалар мен кезецд1 кубылыстар кец кдмтылып,
терец тугасшрылуга, сол аркылы жалпы когамдык дамудьщ
зандылыктары танытылуга тшс. Романныц келем1 улкен,
мазмуны кдт-кдбат, сюжеп мен композициясы орасан
курдел1 болу ce6e6i де осыган байланысты.

Бул айтылгандар — романныц бугшп сипаты. Роман
мундай кенен халге, эрине, б1рден жете койган жок,
гасырлар бойы ем1рдщ ез1мен 6ipre езгерш, ешу-есу, сену-
жану, еейру-жацару секида api киын, epi кызык даму
процестерш бастан Keinipe кемелденш келш жегп.

Романныц туу тарихын топшылаудагы эр тарап пйарлер-
д1 ез алдьша койганда, дэл осы атаудыц шыгу тегшщ езш
эрим эр турл1 пайымдайды: 6ipeynep орта гасырдагы эпика­
лык шыгармалардыц роман (conte roman) тщдершде жазы-
луына байланыстьфса, енд1 б1реулер келемд1 эпостьщ кене-
дуниедеп Рим (Roma) сулулыгына уксастыгынан пайда
болтан термин деседь

Романныц тууы туралы пЬарлер де эр тарап: б1реулер
бул жанрдьщ алгашкы белгшерш антик дэу1ршщ аяк жагы-
нан тауып жатса, 6ipeyrcep кене шыгыо эдебиетшен 1здевди
де, ещц б1реулер Орта гасырдыц рыцарьлык эпосынан
е р б т п шыгарады. Ал роман теориясы мен тарихьша сощы
кезде кеб1рек уцшген В.Кожинов болса, элп тирлердщ

308

бэрше карама-карсы, бурыннан келе жаткан “дестурлерд1
роман белгип магьшада Tiirri жокда шыгарып, ез бепмен
окщау, осы кунп ем1рдщ туп-тура ез топырагынан ecin-
ендГ’* деген жаца концепция усынады. Мундагы максат —
жанрдыц тууын элдеб1р тштнщ тштге квш-yi тэр^здд тайыз
угынбай, терец мазмун метаморфозасы ретшде парыкгау.

Сез жок, романныц тууы — кездейсок кубылыс емес,
жалпы когам eMipi мен адам тагдырыныц тарихи езгеру
зандылыкгарына тыгыз байланысты нэрсе. Прозалык эпос
— Ояну демарше дешнп сез енершде жецад орын тебе
коймаган, Ken-Kecip ecci3 де кезс1з адуындыкка толы Кене
дэу1р мен Орта гасыр эдебиетше тэн аскак вуендерден
баскаша, деу1рдщ e3i тугызган “керкемдЪсжацалык” ; енде-
ше, роман “эпостыц жацгырган сояуы емес, жаца бутагы”
екеш де рас. Бул шындыкгы мойындай тура, романныц
эмбрионалъ кушн Эллинизм тусына апаратын кейб1р
гылыми топшылауларга багып тым epire кетпегенмен, б1здщ
эраньщ II-III гасырларындагы Апулейдщ “Алтын eceri” мен
Лонгтыц “Дафнис Ьэм Хлоясы” бул жанрдагы алгашкы
адымдар екенш естен шыгармау керек. Сонда гана 6i3 бул
жанрдыц туу, калыптасу, даму жолдарын тарихгык тургыдан
барлап, белгип 6ip гылымдык жуйеге сала аламыз.

Романныц даму жолдары — ез алдына жеке тарих болса,
сол тарихтыц кезец-кезендершде туып, кдлыптаскан жанр­
лык турлер1 тагы да кеп. Орта гасырдыц “Тристан мен
Изольдасынан” Ояну дэу1ршщ “ Гаргантюа мен Панта-
грэлше” келетш рыцарьлык эпостыц бар буралацьш тугел
козгамай-ак, М.Сервантестщ “Дон Кихотындагы” с е р т к
сипатты айтканныц езшде 6ipa3 шеж1ре шерткен болар едж.
Б1рак бул — эдебиеттщ теориясы емес, тарихына катысты
эцпме. Сондыкган 6i3 романныц эр тустагы жекелеген
жанрлык yrcruiepi ретшде Лесаж ден койган плуттык роман,
Дюма кеп жазган авантюралык, роман, Вальтер-Скоттан
басталатын тарихи роман, Бальзактан былайгы психология-
лык, роман, Жюль Верн ербтсен фантастикалык, роман,
Чернышевский тугызган публицистикалыкроман... болганьш
атап кана тьшамыз. Ойткет романды булайша турлещдрш,
эр тургне мшездеме берш тугесу Timi мумкш емес. Турлер
шекшз; туган устше туындай бередь Мэселен, 6ip гана
Б.Томашевскийдщ e3i утопиялык роман, семьяльпс, роман,
мещандьпс, роман, бульварлык роман, роман-кунделж,

* В.Кожинов. Происхождение романа. М., “Советский писатель”, 1963

стр. 125.

309

роман-фельетон... деп жшке пзе женелгевде ондаган турд1
6ip-aK, кегендеп тастайды. Оньщ устше, осынау атаулардьщ
6epi шартты екенш ескерсек, эркдйсысьшан жеке-жеке
кисын корытудьщ кажетхлздт езшен-ез1 айкцн болуга тшс.

Романный, кец кулашты, мол тынысты синтетикалык,
жанр реттде вбден кемелденген кезещ — сыншьш реализмнщ
тусы. Бул ретге “керкем прозадагы Гомер мен Шекспир
дэрежесше кетершген Толстой мен Достоевский” (Кожи-
нов) романдарын айрьжша атаганжен. Откен гасырдагы орыс
романы осылар санатындагы алып суреткерлердщ аркасьщца
6ip ел емес, буил адам баласыньщ керкемдж даму тарихыцда

айта калгандай адым жасаганы журтка мэл1м.
Романныц осындай кемелденген кезшдеп басты такы-

рыптары — жанрдыц байыргы турлершен кездесетш кай-
кайдагы сергнщ сергелдещ, ала аяктыц амал-айласы, ожы-
райдын оспадарлыгы секЪда кара дурсш хал-куйлер
немесе аздаган элеумегпк топтар арасындагы эр rypni
цырбайлыктар, жеке адамдар басында болатьш кей(пр
кециш туйсшулер мен юрбщ-курсшулер тэр1зд1 куйкшеу
кершстер емес, адам мен когам eMipiHfleri арналы
шындыктар, курдел1 кубылыстар мен кесек окдгалар;
шыгарма мазмунына аркау боп тартылар езекп мэселе —
халык, тагдыры. Мазмундагы мундай саликалы б т м
мазмунды пшйндеп жан-жактылыкка экелдг авторлык,
баяндау мен суреттеу, к,аЬармандардыц монологтары мен
диалогтары, эр mecindi мусшдеу мен мтездеу, жинакщау
мен даралау, свздегг сурет пен психологиялык, дэлел, бит
парасатты пафос пен терец философиялык, толгам... —
6api 6ipiMeH, 6ipi бэр1мен уштаса, уласа келш, романныц
бурын-соцды болмаган улгшерш тугызды да, тыц
мумюнджтерше жол ашты. Муныц e3i жанрдыц жак,сы
дэстурш белгшедь Жаца гасырдыц Томас Манн мен
Фолкнер, Гашек пен Хемингуэй, Мартен дю Гар мен Грэм
Грин тугызган жаца романдары элгщей жаксы дэстурде
дамыды. М. Горький мен М. Шолохов бастаганжаца заман
жазушылары жазган романдар да сол ип дэстурд1 тыц
ерюке мацыта дамытты.

Ka3ipri кдзак, романы да осынау озат улгшщ eHereciMeH
дамыды; аргы-берп жен-жосыгын ез алдьша крйганда,
Жусшбек Аймауытовтыц “Акб1легшен” Мухтар Эуезовтщ
“Абай жолына” дешнп аз жьщцар шпнде жасалган аршьшды
адымдар, дур сшкшш, тгк шыркап есу — тек кдна элгвдей
улы енеге аркасында, хальщтык, пен реализм туыныц

астында болмак.

310

Проза — казак эдебиетшде кешецдеу туган, 6ipaK, орасан
шапшац дамыган сала. Абай Кунанбаевтыц гакдиясы мен
Ыбырай Алтынсариннщ эндмелер1, М1ржакщ1 Дулатовтьщ
“ Бакытсыз Жамалы” , Спандияр Кебеевтщ “ Кдлыц малы” ,
Султанмахмут Торайгыровтыц “Кдмар сулуы” жаца туган
жас жанрдьщ алгапщы тэж1рибелер1 гана болса, тарихи
жагынан кыскд мерз1м шпнде Бетмбет Майлиннщ, Мухтар
Эуезовтщ, Сабит Мукаковтыц, Рабит Мус1реповтщ,
Габиден Мустафиннщ, Эбд1жэмш Нурпешсовтщ курд&лй
де кесек шыгармалары аркылы кеп ултты улкен кецес
эдебиетшщ ец алдынгы кдтарына 6ip-ax, ыргып птыкты. Бул
— K^3ipri кдзак, прозасын, оныц шпнде роман жанрын, сез
ете кдлганда атап айтар айрыкща сипат.

Дуниежузиик эдебиеттеп кец келемд1 эпикалык турдщ
сощы жуз жыл шиндеп дамуына тэн тагы 6ip тамаша сипат
— эпопеянын кемелдену! болса, Ka3ipzi казак, романы бул
сипаткр да еркт ие болып отыр. “Роман-эпопеяныц басты
ерекшелш — деп жазады профессор Т.Нуртазин, — онда
6ip романныц кемершде 6ipHeuie роман шндесе сыйысады.
К,азактыц эпопеялык романдарыныц 11шнде мундай
ерекшелистер “Абай жолында” бар. Романныц терт кггап
болуыныц 63i 6ip романда терт романныц басы тогыскднын
керсетедь Торт итап Абайдыц басымен байланысты
окигалармен тутаса желшенедь Алайда эр ютаптыц
лошкалык тынысы бар”*. Еалымныц осы ойлары жэне
осьнанбайланыстыра айткан “туйьщроман”, “ашыкроман”
туралы тужырымдары — жанр табигатын таныгысы келген-
дерда 6ip алуан кызыктолганыскд мезгейтш кенеуш пиарлер.

Эпопеялык сипатташ шыгармалар роман жанры тумас-
тан бурын, баягы кене дуние эдебиетшде де болтаны
(“ Илиада” , “Одиссея” ), олардыц кец келемд1 эпикалык
турдщ ежелп улгкл ретшде танылганы мэлйл. Б1рак б1здщ
тусымыздагы роман-эпопеяныц сыр-сипаты булардан
баскдша екенш тусгндарш жату артык Жалгыз-ак» эпопея
— эпостыц шыцы екент, оныц Heei3ei к/аЬарманы — халык,
суреттер шындыгы — халык басынан вткен кезецдг
кубылыстар екенш гана еске саламыз. М.Горький роман-
эпопеяда хылыктыц кдорп eMipi мен тарихи тагдыры 6ipirin,
6ipiH-6ipi толыктырып, бгге кдйнасып жататанын атап
айткдн ед1. Кеп ултты кецес эдебиетшде Толстой улпсшде
туган роман-эпопеялардыц 6api сол пиардщ дурыстыгын
растаумен келе жатыр.

* Т.Нуртазин. Жазушы ж ене eMip. Алматы, 1960, 200-201-беттер.

311

БЫ щ deyip — улкен эпиканыц гулдену dayipi, роман
жанрыныц жаца белеске, кец epiace шыкхан кез1. Батые
модернистершщ (Роб-Грийе, Бютор, Натали Саррат т.б.)
классихалык, роман улгшерше кдрсы Kypeci, бул “жанрды
жерлеу” саясаты — жай эурешшк кдна. Роман эпостъщ ец
тандаулы турлерщщ 6ipi болтан жэне солай бола бермек.

III

Лирика (грекше lyra — ежелп гректер унгне косылып эн
салган музыка аспабы) — эдебиеттщАристотель заманынан
6epi келе жатщан дэстурл1 уш тегшщ 6ipi, шындыцты
адамныц iuiKi квщл-куйте бвлеп, ойы мен сез1мте астастыра
суреттейтт терец психологиялык, шыгармалардыц mypi.
Кебше, елецмен жазылады.

Лирикалык шыгармага акьшньщ шла дуниесшщ сырткщ
себептермен, жалпы акикат шьщцыкгьщ эсер1мен аса кдтты
толкынуы, автордыц ез басыньщ алуан-алуан нэзЪс туйегк-
Tepi, кушшш-сужншп тэн болып келедь Акын басынан кеш-
кен сезш, акьш басында болтан турльтурл1 толганые —
субъективп нэрсе; 6ipaK» сонымен кдбат кэдомй объекгивп
дуниенщ acepi. Акынньщ кендл куш эркщиан e3i eMip сурген
когамдык ортанын, хал-жайына байланысты, езш коршаган
шындыктьщ саяси-элеуметтж сырымен сабактас. Ол куана
шалкыса да, жабыркай толганса да, — лирикада сол ез кезь
нщ шындыгы мен сыры жатады. Окушы ap6ip лирикалык
шыгармадан оны жазган автор eMip сурген кездщ жай-
жапсарын ануарып отырады.

Сез енершщ езге тектер1 (эпос жэне драма) тэр1зда лири-
каньщ да суреттейтш кубылыстары кеп. Кдндай суреткер
болсын, керкем шыгарма жазудагы максат — адамды керсе-
Tin кдна тыну емес, адам аркылы когамды, мумкшдшнше,
ем1рдеп езекп шындыкгы керсету. Осы тургыдан алып кара-
сак, лириканьщ езге тектерге, айталык, эпоска принциптйс
кдйшылыты жок, олардан тек тэсш жагынан айырмасы бар.

Жогарьща айттык, эпостык шыгамалардьщ ем!рдеп кдт-
кдбат, шьпырман окигаларды суретгеуде мумкщщп лирика-
дан элдекдйда мол, кулашы кец. Эпикалык шыгармалардьщ
Ke6i сюжетке курылады. Адам образын жан-жакхы бейнелеп,
шындык сырын негурлым толык ашуга бешм.

Ал лирикалык шыгарма олай емес. Келем жешнен,
эпоска кдраганда, элдекайда ыкдпам. Сюжетке де кеп бара

312

бермейщ. Окщадан repi отты сез1м басымдау, кулш сюжет

сол сез1м мацына, бас-аягы тужырмды 6ipep философиялык,

ой мацына жинакталады.

Эпос пен лириканыц осы ерекшелшн Э.Тэшбаев езшщ

“0Mip жэне поэзия” (I960) деген ютабында В.Белинскийдщ

сез1мен былай талдап тусшдаредк “Эпоста субъект (акын)

окцгага сшдсед1 де, кершбей кетед1; ал лирикада ол

кубылысты @3i игерш, ез ойына кдбылдап кдна коймай,

сол кубылыс пен кдктыгысудан туган туйсйс туршде жан

сырьша айналдырады. Лирика тигаз туйсисгерге сез беред1,

оларды тар кеуденщ кдспазгынан керкемдис ем1рдщ таза

самалына алып шыгады да, ерекше eMip сурпзедь Сейтш,

лирикалык, шыгарманыц мазмуны объективтйс окщаныц

дамуы емес, субъекгшщ e3i жэне сол субъект аркылы ететш

дуниелер. Лириканыц шагындыгы да соган байланысты.

Крыска лирика ем1рдщ тутас 6ip кезендн кдмти алмайды.

Эйткеш субъект (акын) 6ip мерз1мде кеп сез1мге айналда

алмайды. Эр Kici ap6ip мезетте эр турл1 мазмунда болады.

Эрине, адамныц рухани кабылдагыш кдбшетнде шек жок,

6ipaK ол барлык кубылысты б1рден кдмтымай, сансыз

мерз1мдер бойында кезекпен кабылдайды. Барлык

жаратьшыс, барлык субстанциал (заттык тектер), барлык

идея, олар, кыскдсы, букш элемд1, буюл eMipfli козгаушы

кубылыстьщ 6epi де лирикалык поэзияныц мазмуны; тек

сол кубылыс субъекгшщ кднына ещеш, кекешне консын,

оньщ тутас й р л тн щ 6ip теттне айналсын, — басты шарт

осы гана. Кецш бурар, ой толщлтар, я куантып, я кдйгыртар,

сёрптер, я кджытар, субъектшщрухани ем1рше урыксебер,

журегше уялар, толгагына айналар нэрсенщ бэр1 — лирикага

мазмун. Оньщ занды дуниеш. Мундай нэрсенщ езщдЬс куны

жок, мэселе оган ащлнныц кдншалык мэн берушде, езщдгк

шабыты мен рухани толгагына, фантазиясына, туйсйс

ce3iMiHe айналдыруында...” Эбдшда акын улы сьшшьшы

узагырак сейлеткен екен; солай етпеске б1здщ де шарамыз

болмады. вйткеш осы айтылгандардьщ ез1 — лириканыц

классикалык аныкгамасы. Лириканыц жанрлык табигатьш,

болмысьш, б тм ш , мшезш, ерекшелшн будан артык дэл

сипаттап, терец таныту киын. ^

Мыкгап ескеретш 6ip нэрсе — эрым улы сыншыньщ

лирика туралы лириканыц езшдей ушкындаган кызулы,

лириканыц езшдей д1ршдеген нэзЬс ой-пМрлер1 мен тушн-

тужырымдарьш тура ез угым туеш тндей (солай етпеске

шара да жок!) толгаган шакта epi сара, 9pi таза талгам

бишнде болуы шарт. Эйтпесе терецнен тайызга кдлкып

313

шыгу, керкем творчествоньщ келеш мэселелерш эстети-
калык талдау орнына сел нэрсеге эстеток тамсану шец-
бершде гана кдлу оп-оцай.

Айталык, Белинский лирикалы елендердщ окырманды
тез1мнен айырып, жалыктырып ж1берер узак болуын
унатпаган. Лириканьщ узак, болу себебш данышпан сыншы
акынныц 6ip еленщщ п тн де 6ip сез1нуден екшпй сезшуге
ауысуынан, сондыктан амал жок, ею удай сез1мнщ жггш
жымдастыру ушш ыстык, сез1мнен салкын акылга кепип,
типн безейд1 деп бшген. Мунда шындык, бар ма? Бар.
Сыршыл сез1м орнына сырдац акыл куалау — лирикага
шэлкес эрекет. Бip сез1мнен е и н ш сез!мге ауысу елещй
шыгарманьщ келемш узартып ж1берет!ш де рас. Б1рак
осыган багып, лириканы парасат биггше кетерер саликдлы
ойга кдрсы болу дурыс па? Дурыс емес. Акын 6ip еленде
тек 6ip гана сез1м аясында к,алсын, екшпй сез1мге
ауыспасын деген зац шыгаруга бола ма? Болмайды.
Мысалга Касым Аманжоловтьщ “Сырдария ацызы” деген
лирикалы елендн алып кдрайык,

Саргая акгыц сан гасыр,
Сагьша бида кугкекдей.
Аралга барьл айттьщ сыр,
Дурмрсп таудан урижендей,

деп басталатын осы еленде 6ip емес, б1рнеше саз (мотив),
6ip емес, 6ip-6ipiHe карама-кдрсы б1рнеше ce3iM бар.

Жаутандап е й жаганда
Тамыры тандыр жер жатты:
Талатып кешш заманга,
Кдбагы кэту ел жатты —

деген шумак, б1здщ кез алдымызга Сыр елшщ кдшангы
мешеу, мушкш халгн, шел даланъщ ерш кезерген аянышты
кейпш экелсе, ещц б1рде акын:

Кегшен куге нур сепкен,
Жершен тут жайкдлып:
Бойында Сырдьщ ер жеткен
Берекел1 ел1м, бай халык; —

Деп, дел осы ел мен жердщ баскд 6ip куш мен кдлпын
элп халше кдрсы кояды. Сондай-ак дарияиьщ тагы 6ip
кершклн:

314

Агып 6ip жаттыц суылдап,
Айта алмай, cipe, 6ip сырды.
Кдйыса кдрап, суынды ап,
Жаганда мущы кыз турды, —

деп, мунды сазбен кескшдеген акын 1зшше булттан пгыккдн
кундей жарк етш, Сырдарияны жырдарияга айналдыра
жадырай эндетш, шалки женелед1:

Кетерш куйдщ дауылын,
Сапыра Сырды жырлайды:
Далага тессп бауырын,
Дария толкын тындайды...

Осылардьщ 6api — 6ip гана лирикалы елецнщ ен
бойындагы ce3iMмен саз. Bip емес, б1рнеше сез1м; 6ip емес,
б1рнеше саз... Ендеше, акын 6ip сез1мнен дереу еюнпп
сез1мге ауыса алмайды деген nudpfli тым жалац, кара дурсш
тусшбеу керек. Белинскийдщ айтьш отырганы 6ip лирикада
б1рнеше сез1м болмайтьшы емес, 6ip адамньщ — “субъек-
тшщ (акынньщ) 6ip мерз1мде кеп сез1мге айнала алмай-
тыны” . Бул — ете дурыс: сушп турьш, дэл сол мезетте жек
керу, кулай жакры керш турып, дэл сол мезетте жирену
мумкш бе? Жок, 6ip-6ipiHeH муншалык алшак сез1мдер ме-
зетке (мгновение) сыймайды. Сыншы соны айтьш отыр.

Демек, лирикадагы елгезек сез1м мен сыр жайын, булар-
дьщ жинакылыгы мен мелддрлт туралы айткзнда, елецнщ
езш кимылсыз, статикалык элденеге айналдырып алмау
жагын кдраган жен. Рас, лирикадагы эрб1р сез (мотив) —
акынньщ 6ip сэтте жалт еткен нурлы ойы, сол бойда жарк
emin тутас квртген iuiici сырлы дуниеа. BipaK бул осы
кдлпында езгермей, кубылмай кдтып турып кдлады деу кдте,
бул саз баскд 6ip жаца сазга уласады, сейтш, кимыл-
Козгалыскд кешеда, лирикадагы адамньщ жан диалектикасы
дегеннщ езш осыпай туйсшу керек.

Лириканыц бас каЪарманы — акынныц ез/. Муньщ
эстетикалык кдсиеп де, тэрбиелгк купи де айрыкдга улкен.
Ce6e6i бул арада елещц жазган адам окыган адамга айналып,
акын мен окырманньщ кендл Kyitriepif6ip-6ipiHe уиггасып,
6ipirin, 6iTe кдйнасып кетед1. Акьш окщау образ жасап,
окырманга “содан уйрен, не жирен” дегендей тенденциямен
гана тынбайды, оган тура ез басьшдагы сез1м мен сырды
туп-тутас Keinipe салады. Сонда акын квк/регшдег! сезш —
окырман сезШ, акын квщлтдег1 сыр окырман сыры болады
да шыга келедь

315

Армысыц-ау, армысын Сулулыктын 03i жок,.
Айналайын, жецешем! Журты FaHa кдлыпты.
Бармысын-ау, бармысьщ,
Аймалайын, жецешем! Умытады кез кдлай
С е т , сонау келшшек?
Жарк еттщ-ау, б1ршдей Сен бар жерге —бозбала —
К,ос ыргайдыц, жецешем! От бассак, та келухш ек.
К,ушак жая жупрмей,
Тосыркайсьщ неге сен? Эзш кулю ен мен жыр —
О да сен ец ес1мде.
Ерте кепп егделж, Жас кзуымнын ceHi еЧ 6ip,
Крй, ецсендо 6ip кетер! Сауык,-сайран кехшнде,
Ерке, enTi жецгелк
Кдлац 6epin 6ip кетер. вгп-кетп демесен,
Берш бастан кеипрдак.
Сазды, назды сезщ жок, Эттец-вттец жецешем,
Жанын неге шалыкхы? Жасыткан-ау жеарлж..

(Ж.Молдагалиев).

Мше, бул елещц окыганда эрим-ак вз кецш куйш
тербегендей, езшщ жан сырын ак,таргандай болады;
эргамнщ-ак, жас шагы, жастыгымен 6ipre етш кеткен сауыгы

мен сайраны мол, уайымы мен кдйгысы жок, бозбала кез1
— сылкым, сулу кундер1 еске тусед1; сол кундедщ icyaci
секивд ауылда калган аяулы, ару жецешес1 ойга оралады.
Мше, арата узак жылдар салып, акьш... жок, акьга емес,

б1здер — эркдйсысымыз ауылга оралдык, Кулын-тайдай
Te6icin асыр салган, кдйран жастыктьщ кара квк жайлауы

болтан жерге келдЬс. Бул жердщ ер бутасы Ыстык, эр тебей
таныс, кезге оттай басылады. Мше, ауыл — тутан ауыл...
Сонау 6ip шакта — сотыстан бурьш, майданда кдза болтан
атамыздьщ квз1 Tipi кезщде баска пана, жанга сая болтан,
агамызга екем1з тшп берген ак отау, мше... Куаныш пен
шаттыкка толып, кулюмен кумбгрлеп турушы ед1-ау, осы
отау... бйткеш мунда кос ыргайдын, 61ртдей буралган асыл

жецгем1з бар-ды. Шыращпы шыр айналган кобелек секида
баяты балгын кезгм1зде бар билтм1з соньщ колында болушы

ед1: ол шак&рса ты катып, одан артык, жок; шаттык, крй
кузеттт тун катып, егт салып, швп шаптык,... Кайда екен

сол аяулы, асыл жецге... Ау, бар екен гой, мше, ак отаудыц
сыкырлауытын айкдра ашьт, алдымнан шыкгы.

Армысьщ-ау, армысыц, Бармысын-ау, бармысын,
Айналайьш, жецешем! Аймалайын, жецешем...

Бар адамды 6ip адамныц (акынньщ) “куанышымен
куантып, кдйгысымен кайгыртар, шаттыгына белеп, у м т -

316

мен тыныстатар, кулагымен ecirripin, тш1мен сейлер...”
(Белинский) лирика дегеншдз осы гой!.. Тек акын талантты
болсында... ipi болсьш, крлынан келсе, улыболсын!.. “Улы
акын, — дсйд! Белинский, — e3i туралы, озшщ жеке м е т
туралы айтса, — жалпы журт туралы, букш адам баласы
туралы айткэны; ейткеш оныц тулгасында жалпы адам
баласьша тэн куши кдсиеттщ 6api бар” .

Лириканыц купи — есерлшгшде; эсерлшк эр нэрсеш
эншейш ауызею эцпме кдылгандай сылдыратып айтып
беруде емес, айтайын дегенш сырлы суретке айналдыруда,
демек, лириканыц куца — баяндауда емес, суреттеуде
жатады. Ал лириканыц суреттер шындыгы улангайыр, шын-
дыкды камту кулашы кец; шын мэншдеп шебер лирикп не
жалац кдйгыньщ, не б1рыцгай куаныштыц ащ ны не муц-
нгыл, не кулкгшш акьш деуге болмайды; талантты лириктщ
елендершде соньщ 6epi тутел, тутас жатады; оныц сырлы
жырларындагы сэл гана, ец 6ip жай сезшудщ e3i, Белин-
скийше айтсак, окыган жанныц сана-сезгмш тугел баурап,
кецш куйш тугел тербетш, барлык, пердеш б1рден басьш,
барлык,шекп Шрден сейлеткендей сайрап кетеда. Сондыктан
шын мэншдеп шынайы лирика сырдацдык, атаулыдан
эркдшан аулак турады. Мундай лириканыц улплерш Гете
мен Пушкин, Абай мен Шевченко, Блок пен Магжан,
Элюар мен Хикмет... секивд элемдпе эдебиеттщ эйгии
классиктершщ бэршен табуга болады.

Лирикада реалиетж эпос пен драмадагыдай кдрама-
карсы е й жакхыц кцян-килы Kypeci, кдт-кдбат какгыгысы
шиелешеу, ербу уетшде керше бермейд1. Лирикалык, Kahap-
ман, эдетте, унамды кейшкер. Сейте тура лириканыц тар-
тысты жэне тартыссыз турлер1 болады. Дайрек айткднда,
шындыкхы катал, сусты, курдел1 кцмыл-крзгалыс калпында
керсететш салмакгы, саликдлы елец болады да, кцындыкхан
жылыстап журетш майда, майыскак, жылымшы жырлар
болады. Кдсым Аманжолов 6ip жолы жалпы елец дегеннщ
не екенш толгап, оныц элгщей еы турш езара салыстыра
келш, акыр аягында ез жырын былайша сипаттаган ед1:

О, олец!
0лец деген не нврсе бул?
— 0лен — су, — дейш 6ipey, — агыл-тегш.
Ой толы отыз жасар жшт-жырым,
0лен су жагасынан термейда гул.
влещм, ез1ме тарт! Tipi адам бол!
Алдьща алмай-ак к,ой мауьггы стол.
Akjjh бол, азамат бол, жауынгер бол,

317

Халкынды кушактап суй — мшдетщ сол
Кей влек келеда тым цьштыц-сылтыц:
Жалтьшдап усынады журткд сыртын.
Топ жара енген менщ жтт-жырым
Оларды тыжырынтар, бвлюм, мумкш.
К^лтылдак кдлпак; киген гасырлардьщ
Кдз мшез кылтьщына бас урмадым.
Аламын ауыр ойдан ауыр сезда,
Макта емес, ми болтан сон басымдагым.

Бул жерде акын езшщ эстетикалык, талгамьш ацгартып,
елецге кояр талабын айтып, езшщ акьшдык программасьш
усыньш кэна отырган жок, ушкьш атып, жальш шашкдн
отты елецге мшездеме берш отыр. Лирикадагы тартыс
дегещц дэл осы тургыдан угу керек.

Лирикада мшез болды. Ол — акынньщ мшезк влещм,
взше тарт дегендей, эр елец тек иесше гана тартады.
Сондыкхан окырманньщ елещ» сынайтыны секицц, елец
окырманды да сынайды. Б1здщ жаца дэу1рдщ алгашкы
жылдарында, мэселен, 6ipeynep Маяковскийге кумартса,
б1реулер Есенинд! унатты. Бул тегш емес; эршм елец
мшезш ез кдбшетше, ез максат-муратына кдрай танып
бшмек. Бул — елец мен адам арасындагы карым-кдтынас.
BipaKбул аз. ©лец мен адам гана емес, оныц аргы жагьшда
елец мен заман арасындагы кдрым-катынас турганын
ескеру шарт. Неге? Hereci сол — “эр акынныц ез пафосы
бар. Сондай-ак, эр дэу1рдщ де ез пафосы болмак, Акынньщ
оты ез мезгиинщ жалынымен толык тогыса лапылдаган
жерден Шекспир, Гете, Пушкин шыгады; ал мундай тогасу
болмаса, суреткер творчестволык тент1реуге туседГ’
(Сельвинский). Б1здщ дэу1р — улы революциялар fl9yipi:
Сиздщ заман — адам атаулыньщ асыл арманы жолындагы
алып курестер заманы. Б1з бугшп лириканыц мшезш тануга
осы кезкдрас тургысынан келем1з.

Жогарыда айттык, лирикалык поэзия — сез енершщ
ежелп кене турлершщ 6ipi.

Сез1мнщ сырткд шыкпас Tyci бар ма?
Оны жасырар адамньщ куш бар ма?

( С. Торайгыров).

Адамныц ce3iMi мен сыры болтан жерде лирикалык жыр
да болтан, жыр аркылы адамньщ сыры мен сез1м1 сырткд
шыккан. Сондыктан болса керек, лириканыц жанрлык
турлер1 кдшаннан кисапсыз кеп жэне эр алуан.

318

Эр халыкгыц лирикалык, елецдер1 оньщ атам замангы
ауыз эдебиетшен басталган. Мэселен, кдзак лирикасыньщ
басы баягы салт елендергнде — Той бастар мен Жар-жарда,
Сыцсу мен Беташарда немесе муц-шер елендершде —
Крштасу мен Кендл айтуда, Еспрту мен Жоктауда жатыр.
Солардан орбгген лирикалык сарын толыссыз жамырап
эр турл1 эн елендерше, толып жаткдн толгау жырларга
тогыскан да, одан лиро-эпоскд келш сщген. Дэл осы арада
айта кетуд1 кдлайтын 6ip жайт, — шындыкты суреттеу
тэсшдершщ езгешелжтерше кдрамастан, лириканы жалпы
поэзияньщ баска турлершен ажыратып алып, тек езш гана
жеке-дара кдрау ылги ж ем кт бола бермейдь Дурысында
эпостык шыгармаларда лирикалык нэзис сез1мдер, шалку-
шалыкгаулар, кетерщй пафос, сондай-ак лирикалык шы­
гармаларда эпостыц элементтер1 кездесе бередь Бутан
дэлел — жогарыда аталган лиро-эпос. Ендеше, лириканы
жалац тексерш, тур-турге белш жатудьщ ез1 — шартты
нэрсе. Сондыкган 6i3 лириканыц кейСнр тарихи турлерш
атаганда, эркайсысын зандандыру ушш емес, жалпы
лирикалык елендердщ букш элем эд1биетшдеп 6ip алуан
даму жолын ойша топшылау, багдарлау ушш гана кыскдша
шолып етпектз.

Орта гасырда роман (француз, испан, итальян) елдершщ
поэзиясында туып калыптаскдн лириканыц ерекше 6ip Typi
— баллада (итальянша ballare — билеу) — лиро-эпостык
сипатгагы, шагын сюжетп елец. Мунда акын езшщ кендл
кушн, толганысын жырлап кдна тынбайды, сол сез1мд1
тугызган себептерд1 окигага айналдыра суреттеп керсетед1.
Балладаныц мазмуны кебше тарихи шындык, окдпау
фантастикалык хал, ерлйс эрекет (мысалы, агылшынныц
Робин Гуд жайлы халык балладалары) болып келедь

Баллада езшщ узак даму тарихында талай езгерютерге
ушырады: эуедде 6ip топ адам крл устасып, би билеп ж урт
айтатын эн туршде кершсе, кейш сыршыл толгау, ецда б1рде
аскдк эуенда арнаутурше ауысты. Сощы турдщ улгкл ретшде
белгш француз акыны Франсуа Вийонныц “ Бурынгы еткен
арулар” деген балладасын атауга болады. Муныц ocipece ел
намысын коргаган ер журек батыр апаларын ацсап,
армандайтын жерлер1 айрыкша жылы, йырлы:

Тал бойы тунып турган намыс пен ар.
Асыл кыз, ардагер кыз таныс шыгар.
Сен ушш откд тускен eai барып,
Кдйда сол кдйран ару Жанна д’Арк?..

319

Баллада кешн барлык, эдебиеттерге тараган: Англияда
Р.Бернс, Германияда А.Брентано, Ресейде В.Брюсов — буя
жанрдьщ айтулы шеберлер1 десек, кеп ултты кецес еде-
биетшде нагыз баллада Н.Тихоновтан басталады. Мэселен,
оньщ мьгаау “Шеге туралы балладасы” (аударган К^Мыр-
залиев) — б1здщ кундердеп балладаньщ айта калгандай эдеш
ynrici:

1шке тартьш жузшдеп жылуын,
Жайбаракдт шегш алды шылымын.

Сарбаздардьщ ерттей шарпып от квз1,
Содан кейщ ширак басып етп ем.

“Басталады жорык, шеру, тун кдтыс,
Сагат — сепз. Багытымыз — кунбатыс.,

Кэлады артга кдтын-бала, кдра орман,
Менд-баки баз кешшдер олардан.

Bip жынойнак болмак; булн шамасы!”
“Болса болсьш", —деда жйтг агасы.

Кек тендзщ канта бояп кун батты,
К^шшьидаган 6ip кыршын жас тш кдтты:

“Тагдырынды тас туйыккд предан,
Келде влдхн не, шелде елдщ не, 6ip ел^м!”

Адмиралга жегп хабар серще:
“Отан уипн опат болды 6epi де!”

Мык шегец де от-жалынга суарган,
Мыкгы болмас, мыкгы болмас булардан.

K^3ipri кдзак, акындарыньщ шпнде окщ-алы елендердщ
кейб1р нускдларьш К^Жармагамбетов жасаган едх. Оньщ
“ Бидай туралы балладасын” , сондай-ак “ Мугалима” ,
“Кузетш” деген балладаларын кезшде елец суйпш кдуым
жылы кдбылдаган. Bcipece “ Keicri бала” атты балладасы
кдшаннан осы жанрга тэн кдЬармандык, рухта, кетерщга
пафоспен жазылган. Акын жау алган украин селосында ауру
экесгн, анасы мен шсгн фаишстер азаптап елт1рген жас
баланын, ормандагы партизандарга барып айткдн
трагедиялык, эцгшесш геройлык окдгага айналдыра толгап
келед1 де балладаны былай аяктайды:

Сен ушш, азаппенен елген ана,
Сен уипн, жараланган орман-дала,

320

Сен ушш, туган ел1м, деп серт берш,
Жорыккд кетп атганып кекп бала.

Лириканыц антик эдебиетшде кеп тараган турлершщ

6ipi — идиллия (грекше eidyffion — суреттеу, сурет) — элдеб1р

парыксыздау салтанат, кдракетаз кызык, уайым-кдйгысыз

кызгылт eMip туралы жыр. Идиллиялык елецнщ такырыбы

— мал баккдн, шеп шапкдн, епн салып, балык аулаган

адамдар турмысы, олардьщ сулу табигат кушагьшда етщ

жататын той-думаны, сауык-сайраны. Байыргы Грецияда

мундай елендерд1 Феокрит, Римде Вергилий жазган. Кешн

Кене дуние эдебиеттщ классикалык улгшерше елЬсгеу

ретшде бул турд1 француз акьшдары кдйта жащыртты.

Идиллия Сумароков, Херасков, Княжнин, Жуковский,

Гнедич сиякгы орыс акывдарьщда да бар. BipaK б1здщ

дэу1р!м1зде бул жанр менш жогалтты, кдз!р идиллиялык

елец жазып жургендер некен-саяк немесе жок-

XIV гасырдагы француз эдебиетшде идиллия мадригалга

(французша madrigal — малшы сазы) ауысты. Бул да басында

жым-жырт, ьщ-жъщсыз ракдт пршЫкп мадактайтьш елец

болатьш, кешн эйелдерге арналган альбомдык сипатка кеш-

Ti; енд1 61рде азьш-шогьш сыкак, кулю араласатын болды.

Мундай елендерд1 орыс эдебиетшде Карамзин, Батюшков

жаэды.

Ежелп Эллада акыны Пиндардан Рим акындары Гора­

ций мен Овидийге, одан орыс акындары Лермонтов пен

Державинге дешн ею мьщ жылдан аса узак гумыр кешкен

6ip лирикалык тур — Ода (грекше ode — эн) — eciMi елге

тараган жеке адамдарды не батырларды мадактаган я бол-

маса ел шпндеп елеул1 окигаларды дэрштеген аса кетер1цю,

кецицц жыр. Мундай мактау жырлар Жэцпр ханныц сарай

акыны Байтокга бар.

Лириканыц эдем1 турлершщ 6ipi — сонет (итальянша

sonetto; sonare — сылдырау, сыцгырау) арнаулы елшеммен,

ер турл1 такырыпка жазылатын сыршыл елец; XIII гасырда

Сицилияда туган; Данте, Петрарка кеп жазган; кешн Батые

Европаныц баска елдерше кец тараган; классикалык

улгшерш Шекспир жасаган. ^

Сонеттщ арнаулы елшем! бар дедце келем! — он терт

жол, алгашкы сепз жолы — 6piHiiii белш — катрен де,

акыргы алты жолы — екшпи бел1м — терцет. Алайда мазмун

жагьшан бул ею белшнщ ара жшн ажырату кщ»ш.

Сонет кдз!рп кдзак лирикасында да бар. Соцты кез-

де бул турмен б1рынгай Е.Эукебаев айналысьш жур.

321

К-Аманжоловта “ Курдас туралы” деген сонет бар-ды,
улп ретшде усынамыз:

Тун ортасы ауганда кеше жым-жырт,
Жупар жанбыр себелеп ойнайды булт:
Тан асырган тулпардай тур тыпыршып
Какпа я пл и н ия кзлшиып жалгыэ жшт.

Журек луп-луп согады, уйкы сергек,
Кегарепн кей кезде ыза кернеп:
“Элде баска жгптпен кетп ме екен?
Неге алдады, япырмай, тунде кел деп.

Уйде деуге — естшмейда eiu6ip тыкыр,
Тузде болса, мунша кеш, ол негып жур?”
Деген оймен 6ip жылып, б1рде суъш,
Тан кузеткен тагатсыз жас жшт тур.

Суйген свуле алацсыз жатьф уйыкхап,
Какпа алдында болган сон кузетхш сак;.

Ал токраныншы жыгщарда кдзак, поэзиясындагы с о н е т
Х.Ергалиев одан api дамытьш, ендаре жазды. Жанрга аралуан
такырыпта жаца мазмун экелд1. Eip жуз жетшс бес елецнен
куралган “Сонеттер” жинагын жеке гатап кып бастырып
шыгарды. Солардын 6ipi (жетшид сонет) мынадай:

Бул свз1ме тжсшбе, камыкда да,
Желпу уипн жел керек мамыкда да...
Кендам — кел, аккудай жылжы, калкам,
Туньпына твсшда малып кдна.

Кдтал тагдыр кдраса Tipire TiK,
Eipi калмак, екеудщ, 6ipi Kerin.
Сен Tipi кал мен саган сену ушш,
Мен ушш де жол таны журл етл .

Жацаша кдс, жанаша дос таньшар,
Менс1з куннщ езшше дастаны бар.
Одан бетер сыр канша зираттагы,
Сейлемейтш суп-суык тастан угар.

Ею мунлык табыскан же-пм журл,
вткен талай eMipzn жеттлдарш...

Лириканыц жогарыда аталгандардан баска турлер1 де
толып жатьф; арнау(кейде арнайы шарыкгау, кейде келемдо
лиро-эпикалык, шыгармага беташар, кейде жеке адамдарга
багыштау туршде жазылган елец), ой (эр такырыпта туган

322

эр алуан философиялык; толгау), канцонетта (баягыныц
серипк сезгмдерш мадактайтын кене эуен), романс (жалт
еткен 6ip жакры сез1мд1, кебшесе сукда жырлау), пастораль
(мадригал тэр1здд малшы сазыныц 6ip Typi), эклога (идиллия
тэр1зд1 селодагы сауык, жырыньщ 6ip Typi), элегия (6ip муц,
6ip сыр аралас назды сарын), эпиталама (жаца крсылган
жас жубайлардыц жарастыгын куттыктайтын кене елец-
дердщ 6ip Typi), эпитафия (дуниеден кеткен едцеб1р кад1рл1
icici жайлы жокгау), эпиграмма (жеке Gipeynepfli мшеп, мыс-
кылдайтьш сыкдк, елец) т.б.

Эуел1 Кене дуние тусында, кешн Классицизм кезтде
сыршыл елендерд1 жогаргыдай тур-турге белш кергендер
болды. BipaK; бул — онша жемкгп ерекет емес, еншешн
сырттай гана жецш-желт топтау; дурысында булайша
бутарлау лириканыц мазмунын жещлдетед1, сондыктан
K£3ipri лирика булай жпсгелмейдь Оныц орнына едебиет
зерттеупилер1, шартты турде болса да, ep6ip лирикалык.
елецд1 такырыбына карай талдап, саяси лирика,
философиялык;лирика, табитатлирикасы, махаббатлирикасы
деген сияхты, санаулы салаларга гана белш тексерш жур.

Лириканы булай салалап тексерудщ б1ркдтар м е т бар:
ер туршен акынныц ер кырын тануга болады. Айталык,
махаббат лирикасы. Абайдын, осы саладагы лирикасынан
не ацгаруга болар? Сез жок, акынньщ сулулыккд кезкд-
расынан бастап гуманизмше дешнп талай кырын ацгарган
болар едгк. Буларды ез алдына койганда акынныц твор-
честволык эволюциясын суреткерлж шеберлжке жетшу
сырын таныган болар едйс.

Дэлелмен, дерекпен айтсак, акындыгыныц алгацщы
дэу1ршде жазган Абайдыц махаббат такырыбындагы
елендер1 тш, ой, сурет, жалпы сукдо сезгну, угыну жагынан
байыргы ауыз едебиетшщ улпсшде келетж. Bip гана мысал:

Кдкгаган ак кушстей кец мацдайлы,
Аласы аз кдра кез1 нур жайнайды.
Жищике кдра кдсы сызып койган
Bip жаца уксатамын туган айды...

Бул арада, ерине, коктаган ак кумктей кец мацдайлы
6ip сулу кыздыц бет-niniiHi пайда болады. Бар сен-
салтанатымен, ажар-керюмен, мше, кез алдымызда кцылып
тур. BipaK бары сол гана. Сулу 6ip жарк етш керида де,
келецкедей кдтып турып кдлды, Tipi ккэден repi турльтусп
бояумен келшпрт салган жансыз сурет сияхты уншз, ruici3...

323

Ал мынау ше:

Кызарып, сурланып,
Лупшдеп журеп.
взгеден урланып,
взда-ез! кереп.

Жок,, мунда баска: мунда адамньщ сырт кубыгсысыныц

езшен-ак шла сез1м толкщадары тулап Kepimn тур. Бул
арада акын да баганагыдай ауыз эдебиетшщ улггсшде
сылдырата бермей, адам жаныныц нэзйс шр1мдерше
терещрек барып, езгеше 6ip суреткерлж мэдбниет

танытады. Бул арадагы объект — кур сырткы портрет,
жалац сурет емес, кэд1мп адам. Оган акын ещй жан
бтрген. Ол ещц кимылдайды, сейлейд1, сыр шертед1. Енд1
6i3 оньщ сырт бояуын керш кдна суйсшбейм1з, iiuid

психологиялык жайларьш коса туйсшем1з.
Енд1 Абайдьщ Пушкиннен аудармасын окиык;

Шеш кеншмнщ жумбагьш, Жас журек жайьш саусагын.
Элде 6epi — алданыс. Талпынган шыгар айга алые.

Не дейда? Журекте саусак бола ма? Журек саусак жайып,
алые квктеп айга кдлай талпынар? Ол кездеп кдзак
ушмында осы бар ма ед1? Байыргы кдзак поэзиясына
осылай шыгандау тэн бе ед1? BipaK

Жас журек жайып саусагын
Талпынган шыгар Айга алые.

Осыны туешбеуге, укпауга бола ма? Жок Мыц кубьшган
нэзж сез!м ыргагы, журек дуреш, жан толкыны. Элеццеп

C03i мулде соны, тъщ. Алайда тосыркду былай турсын,
соншалык терец Ьэм нэзж сыр, кыз купиясы, су жаца сез1м

окырман квкейше сыщырап куйылгандай...

Байкал кдрасак, акын да баягы машыгын мулде езгертш,
бшктей шыгандап жер устщдеп ец мэдениетп, еуропалык
поэзия бшгше шалкьш шыккдндай. Аскдкгап, серпше кете-
ршген; езшщ туган топырагандагы езше дешнп елец сез-

дерден мулде белек, кара узш, inrepi кеткен. Букш дуниежу-
зш к классиканьщ мыц буралган сырлы “симфониясьша”

ез унш, езгеден ерекше тек езше гана тэн унш косып, жаца
наз, майда коцыр саз тапкдн. Кемелденген, есейген.

Мше, 6ip акынныц 6ip сала лирикасына 6ip гана асыгыс
кез тастаганда керген-бшгешм1з осындай. Ендеше, лири-

324

каны такырыбына кдрай топтап-талдау оны жазган акынньщ
творчестволык, 6iTiMiH пайымдау ушш айрыкдга мэш бар
нэрсе. Лирика б1зде осы тургыдан тексеригед1.

IV

Драма (грекше drama — кимыл, ерекет) — эдебиеттщ
yuimiuimeet, шындыкщы айрыкща тэсыдермен синтез ктпына
K&imipin, шиелетскен тартыстар усттде жшакщап, окцгага
катысатын адамдардыц c93i мен ici аркщы кврерменнщ кез
алдына крлма-крл кврсететт курделг жанр — “эдебиеттщ
ец кцын Typi” (Горький). Белинскийдщ байыптауына
бакрак, эпос пен лирика “акцкдт элемшщ ей кныры” болса,
драма — сол е й киырдын; крсындысынан туган “ушшпп,
■ripi, ез алдына белек”, аралык,элем — “поэзияньщ жогаргы
теп, енердщ бшк epi” .

Драматургия мэселесш козгагандардьщ барлыгы, 6epi-
нен бурын, оньщ киындыгын айтады. Мунда улкен себеп
бар. взге жанрлардай емес, драматургияда шарттылыккеп.

Алдымен, драматургиялык шыгармага келем жагынан
шек койылады. Кдндай пьеса болсын, 6epi6ip, жетю-сексен
беттен аспауы шарт.

Рас, будан е й жарым мьщ жыл бурын Эллада елщде
туган трагедия Дионис театрында б1ркыдыру узак ойналган;
гректенген Римге ауыскдн комедияларды да журт узагырак
керген; ал Орта гасыр тусында мистерия атанып, Батые
Европа елдерше кец тараган гшркеу драмалары тэулнтне
сепз сагаттан ойналып, кем дегенде уш куете, керек десещз,
Turri, он, жиырма, отыз, кырык кунге дешн созылатъш бол-
ган. Ырак муныц бэршщ ce6e6i бар жене муныц 6api — та-
рих. Бугшде е й жарым, уш сагаттан аса журетш пьесаны
журт онша кумартып кдрамайды. Сондыкган ец кеп пердел1
пьесалардыц келем1 де белгш мелшерден аспайды; драма­
тург барлык шындык пен образды сол белгшенген мелшерге
кдлай да сыйгызуга тшс. Бул — 6ip киындык,

Ейнпццен, драматургиялык шыгарма тек кдна каты-
сушылардыц сездершен куралады. Шындык пен образ тек
кдна диалог пен монологкд непзделген. Сахнада сейлейтш
тек персонаж гана; автор сахна сыртында, залда кдлады.
Автор унс1з, тшлз; кдй сезда кдлай айту керек екенш режис­
сер мен актерге жакшада жай керсеткеш болмаса, дэл спек­
такль уетшде автор дэрмешлз; эр кдЬарманныц не айтып

325

койтанын немесе неге олай дегенш тусцдарт, залда отыртан
ер керерменнщ кулагына сыбырлап журу автор колынан
тагы келмейдо.

Демек, драмадаш ец басгы, ец шешупп, ец непзп нерсе
— тт. Пьесаньщ купи де, елслздопде ттлде; пьесадаты ер сез
шрдщ отьщдай еттар, кездеген жерге дар eiin тиердей дал,
кекейге саулап куйылардай таза, мелд1р, санага мыкхал
дарыгандай матыналы, манда больш келуге тигс. Драма тш
тужырымды, кыска, туйщщ болады. ©йткешроманда 6ip бетке
суретгелетш шындык,пен cypeni пьесада 6ip ауыз сезбен беру
кажет. Ал ер сез, ер сейлем шындыкгы гана емес, сол сезда
айткан кешпкердщ мшезш ацгартуы керек; ер адамньщ сез1
езш танытуы шарт. Бомаршеден Треновкд дешнп ipi
драматурггардьщ6epi пьесадаты эр сеэда алдымен ездер1 ойша
жасаган геройлар аузынан естш кана кагазга тус1ргендерш
айтуы тегш емес. Мше, осындай, шыгарманьщ тек кана
кейшкер сезше курылуы — драматургиядагы еюнид киындык,

Ушшидден, драма деген терминнщ магынасы кммыл
екенш тегш деуге тагы болмайды: кдмыл, ерекет жок

жерде драматургиялык шыгарма да жок- Тартыс
атаулынын, ец 6ip шиелешскен, шым-шытырык, курдел1
Typi пьесада жатады. Аркдуында аса мацызды, кдтал, киын
кдкдтыгыстар жатпаган пьеса — пьеса емес. КдЬарман
сахнага шыкты ма, болды, дереу icKe, ерекетке кешу1
кажет. Унс1з-кдмылсыз уш сагат туги уш минут отыра
алмайды. Сыргып перде ашылды ма, болды, сахнада 6ipiH-
6ipi ауыстырган суреттер, эпизодтар, окигалар тутасып,
дами бастауы шарт жене ep6ip эпизод тек кана
кажеттшжтен туган кдлаулы, кастерл1 кубылыс болуы
керек. Мэнс1з, магынасыз KepiHicneH керермен кецшш
аудару киын. Осылардыц 6epi сахнада ем1рдщ езекп
шындыгын жинакгау ушш кажет жене осылардыц 6epi
драматургтыц жазуында багана айтылган жетшс-сексен
бет келемше, актердщ ойнауында ек!-уш сагат аясына
калай да сыюы шарт.

Керерменнщ сана-сез1мш б1рнеше сагат баурап, кезш
сахнага кддалтар кдракет табу, оныц жан дуниесш Te6ipe-
шске Tycipep кдкгыгыс табу — киынныц киыны. Баягы грек
трагедияларында тартыс, тайталас муншалъпс, киын секщц1
кершбейтш; грек кудайлары кырсыктан-кырсыкка кезтп,
кырыльт жататын; ал кдз1р тартыс, тайталас тугызу ушш,
Ю.Олеша айткандай, сахнадагы персонажга закым келйру-
аккиьш: баягыныц пьесалары (Шекспир, Шиллер, Гюго),
айтты-айтпады, б е л д тн е канжар кыстырып, кылыш

326

байлаган колбасылар, корольдар, принцтер, рьщарьлар

жайында жазылатьш. Bipi андаусызда кднжар ала умтылса

болтаны, eiciHiiiici кулап тусетш. Бертш келе кднжар мыл-

тьгкка ауысьш, ерепскенде 6ipiH-6ipi жекпе-жекке шакырып

атып елпретш болганын да Ю.Олеша кызык кып айткдн:

Чеховта мылтык атылмайтьш 6ipfle-6ip пьеса жок екеш де

рас. Асылы, Чеховтьщ “алгашкя актще мылтык uiyrri турса,

акыргы актще мшдетп турде атылуга тшс” дегеш де езшщ

осы машыгынан туган тужырым тэр1здь Ал кдз1р мундай

кдкгыгыскд бару — нанымсыз: “Б1здщ пьесаларымызга

кдтысушылардьщ 6ipi болмаса 6ipi колына револьвер устай

кдлса, журт дереу шу ете кап, оныц муны кдйдан алып

жургенш сурайды, — дейдо Олеша. — Сонымен, cipa, тен

ел4мш жан елшше ауысгыру дурыс болар: ripim елгге емес,

нелге айналдыру жен шыгар” . Сейтш драмага шымыр

шиелешс, шиыршык аткан тартыс табу, яки драманы

драматизмге жетюзу — yixiimid кцындык,

Тертшппден, драмадагы шындык керкемдж шеиамш

тек сахнада табады, драмадагы образ тек сахнада жасалады.

“Драма сахнада гана прш ш к етед1, — дейд1 Гоголь, —

сахнасыз драма — денешз дем”. Пьесаны драматургтыц

жазып 6iripyi, журналда жариялауы, rim i кггап кьш бас-

тырып шыгаруы — жеткшказ. Бул — бггкен icrbj; 6api емес,

6ip белей гана. Icri тугел тындыру ушгн пьеса театрга Keuiyi

керек. Пьесаны сахнага шыгару жолында ещц режиссердщ,

актерлардьщ, суретипнщ, композитордыц, турл1 саладагы

(жарык тус1руппден етак T iry u iire дешнп) жумысшылардыц

— бэршщ ецбеп жумсалады. Айлардан айларга созылган

соншалык ауыр коллективтис ецбекгщ нэтижесшде барьш

сахналык шеипмш тапкдн драматургиялык шыгарма

керермен кеципнен шыга ма, жок па, — мэселенщ улкеш

осы арада жатыр. Бул — тертшпп кцындык

Драматургияныц булардан баска да шыргалацдары кеп;

оныц киын жанр болатыны да сондыкган. “Осы айтыл-

гандардыц 6epi, шыньша келгенде, сахнадагы драма —

эдебиеттщ жай 6ip теп гана емес, эдеби шецберден шыгып

кететш нэрсе екенш ацтартады, сондыкган оны эдебиет

теориясымен катар, театр теориясыньщ непзшде талдап-

тексеру лэзш”*. *■

Театр теориясы болу ушш театрдыц ез1 болуы шарт.

Жалпы, жер бетщдеп мэдениетп журттардыц бэршде театр

* Л.И.Тимофеев. Основы теории литературы. М., “Просвещение”,
1966, стр. 382.

327

eHepi болтан да, соган непзделш театр теориясы жасалтаны
меоим. Ал кдзактопырагында туцгыш улт театры туып, алташ
сахнасьш ашкдны еткен гасырдьщ екшип ширей гана...
Задында, “eui6ip внерд1 к,ургак, тшек, кургак, буйрык,
тутызбайды. Кдй елдеп, кдй турдеп внерд1 алсак, та сэн-
салтанатпен ыргалып-жыргальш, 6ip куннщ ишвде гайыптан
кош т келген жок,. Барлыгы да болымсыз кшпсене урыкуан
жайлы топыраккд кемшш, белгип шартпен багынып,
кдгылтан уакытта гана бой жасап есш-енген” *. Кдзак
театрьшьщ тууы мен кдлыптасу сьфлары да дэл осьшдай.

Кдзак,театрын да (Кдзакдъщ Бас университет! мен Рыльш
академиясы секшда) Кдзаннан кейшп жаца заман тугызды.

Жиырмасыншы гасырда жеттас уш жыл бупнгшердщ
экелер1 мен аталары гумыр кешкен, йрхшлйс еткен flayip
мен дэурендх erri-Kerri екен деп сыпыра сынай беру,
“сыбай” беру — сыцаржак,эрекет. Эдш н айтсак,, КецестЬс
жуйенщ ел экономикасы мен медениетш кеп ретте
керкейткен де кезендер1 болды. Bcipece бш м мен гылым,
эдебиет пен енер, денсаулык,сактау салаларында алга карай
алшац-алшац адымдар жасалды.

Демек, кдзак,тъщ театр eHepi даму ушш де кджет
жагдайдыц 6api Кдзакртанда Кецес ек!мет1 орнаганнан
кешн жасалганын ешюм жокдд шыгара алмайды. Ал
осынау, сырт Караганда, кдзак, ушш 6ipa3 тосын енердщ
туп Hemi, кдйнар кез1 тагы да халыкхыц езшде жаткдн-
ды: ел шпнде ежелден келе жаткдн ойын-сауык,, эн мен
куй, жар-жар мен беташар, еспрту мен жокгау, айтыстар
мен шешещцк сездер, турл1ше толгаулар мен кудгцрп
эцпмелер... Осылардыц 6epi б1здеи театр енершщ улттык,
Heri3i болатын. Бугщце жер устщдеп ец озых, улпде дамьш,
нагыз профессионалдык, бш кке шарык,тап шыгып,
шгергшш адамзаттыц буюл дуниежузшгк мэдениетше ез
улесш цосып отырган кдзак,тыц театр eHepi мен
драматургиясыныц ец елеу.ги ерекшелш жене кдир-кдсиет!
де элп айткдн улттык, непзде жаткдны даусыз. Кдз1рп кдзак,
драматургиясын, оньщ тарихы мен теориясын сез еткенде
мыктап ескеретш 6ip нэрсе — осы.

Драмадагы ец iueuryiui нэрсе — т а р т ы с.
Келемд1 эпикалык, шыгарманьщ сюжей секида, дра­
мадагы тартыстыц да кезец-кезендер1 — басталуы мен
байланысы, шиелетс! мен шецпш болады; драматургиялык
шытармалардыц классикалык, улгшершде бул кезецдер

* М.Оуезов. Шыгармачар. Алматы, “Жазушы”, 1969, 11-том, 33-бет.

328

композициялык, жагынан шебер кдыстырылып, окиганы
ербггу Tapxi6i жазылмаган зад ретшде катал сакталган.
Меселен, езшщ эйгип “Ревизорында” Н.В.Гоголь драма
зандарьш айта кдлгандай утымды колданган. Драматургке
кджет шеберлж сырьшьщ байыбына бара тусу ушш осы
жайга аз-кем токуалып ету артык, болмайды.

Драмадагы хал-куйдщ басы (экспозиция), ерине,
пьесаньщ Kipicneci icnerri, алгашкы акпде жатады. Муныц
мшдеп — керермещц пьесага кдтьшасатьш адамдармен
(персонаждармсн) таныстыру. Экспозиция ек! турл! (жагдай
экспозициясы, мшез экспозициясы) болуы мумкш.
Мысалы, “ Ревизордыц” 6ipimui пердесшдеп Дуанбасыныц
“мырзалар, мен сздерда 6ip орасан жайсыз хабарды еспртуге
шакырып едам; бхзге ревизор келе жатыр” деген сезшен
кешн оган сыбайлас жемкорлар арасында туган уйкы-туйкы
абыржулар мен сол арада кершген эр турл мшездер —
экспозицияньщ е й туршщ де тамаша ynrmepi.

Байланыс (завязка) керерменге кдЪармандар арасындага
болашак кактыгыстардыд себебш ацгартып, сахнадагы
б1ртутас кимылды бастайды. “ Ревизорда” , мысалы, 6ipimni
перденщ yuiiHuxi Kepurici, яки иг кутан тайлакгай желгйлдеп
журген Бобчинский мен Добчинский тугызатьш алатопалац
— туп-тугел байланыс; бар пэленщ бас ce6e6i — сол.

Шртутас кимыл (единое действие) — тартыстьщ улы
аркдуы, шыгармадагы шиелешстер окиганыц дел ез1. Бул
— аса курде-rii дуние; муныц тур-тур1, тарам-тарам даму
жоддары болмак, Bip гана “Ревизорда” 6ipiHe-6ipi epirce ербш
жаткан уш турл1 тартыс бар: езара арбаскдн Дуанбасы мен
Хлестаковтыц арасындагы непзп тартыс, Дуанбасыныц
Хлестаковкд таласкдн вист мен кызыньщ арасындагы катар
тартыс жэне 6ipiH-6ipi мез1 кылган Хлестаков пен Осиптщ
арасындагы кцгаш тартыс.

Драмадагы хал-куйдщ аягы (развязка) — пьесаныц
uieuiiMi; шиелетскен окцгалардыц соцьшан акыргы акпде
келед!. Тартыстардыц немен тынганын кврсетед!. Муныц
да б1рнеше Typi бар: трагедиядагы тартыс кебше бас
кдЬарманныц ел1м1мен гынса (“ Крзы Керпеш — Баян
сулу” ), комедияда (“ Ревизор” ) еипамд1 елйрмей-ак,
кщелитерд1 рухани жагынан куйретш барып бете бередь

Осыныц 6epi — драма теориясыныц iei®f>ip кыры, 6ipep
сыры, драматургиялык, шыгарманыц архитекгоникасына тен
ерекшелисгердщ бхр мысалы, 6ipep сипаты гана. Муны да
драма жазудыц eflici емес, драмалык шыгарманы тусшудщ
тэсМ ретшде усыньш отырмыз.

329

Тэсш демеюш, драматургия ушш орасан кажет нэрсе —
тэсы. Муньщ турлер1 T iirri кеп: тартыска адамдарды еселеп
гарпзу (постепенный ввод) тэсшгнен эдем1 эсер, сулу сыр
(лирическое замедление) тэсипне дешн, окыс танысу
(неожиданное узнание) тэсшнен зат (вещь) тэсипне дешн
ондаган типш пзш керсетуге болар еда. BipaK буларда да
схема жок, эр драматургтщ ез тэсщцер1 бар, сондыкган эр

тэсшд1 жеке-жеке мшездеу артык.
Эпос пен лирика сиякцы, драманьщ да б1рнеше жанрлык

турлер1 бар. Соньщ 6ipi — трагедия (грекше tragoidia —
текенщ эш) — куд1рет куш neci, галамат кдйсар, акиык
ер де ер тулгалардьщ жаратылыстагы, жалпы eMip-ripiiii-

лжтеп адам жещп болмас асыцкы, аскак кедергшермен
кесюлесше, оныц жан дуниесшдеп терец теб1решстерге,
ез1мен-езшщ ш тей арпалыстарына курылган курдел1
сахналык шыгарма. Трагедиядагы окигалар эдетте кдтерл!,
кдйгылы халден туындап тутасады да, бас кдЬарманныц
кдзасымен — муцмен, зармен — б т п отырады.

“Трагедия — поэзияныц шыцы, — дещд Илья Сельвин-
ский. — Сез енершщ (тек сез гана емес-ау) барлык турше
трагедия типзген кударетп ыкцал багзы заманнан 6epi эмбеге
аян. Букш оркестрдщ бар екпшш ез уысында устап туратын
контрабастыц байыпты философиясы секитд1 трагедия
пафосы да эдебиет дэрежесш улы дэу1рдщ иыгьша кетерш

турады” . Осы гатарде улкен шындык бар.
Трагедия ежелп Эллада елшде, адам баласьшьщ сэби

санасы mip карацгысьшдай Миф тугкьшыйда турган туста,

кене гректергё кектем сайын жуз!м мен шарап шаттыгын
сыйга тартатьш теке турпатты Дионис кудайдыц куд1ретше
бас ию сауыгы мен салтанатынан туганы белгип. Мундай
сайранды уйымдастырушы топ хор боп косыла жамырап,
Дионис туралы ацыз — трагедия (трагос — теке, одэ — эн),
яки текенщ энш орындайтын болтан. Келе-келе текенш
энш орындаушылар тусш бояп кэд1мп теке туршде кшнгп,
кимыл-козгалыстары аркылы кдльщ журткд текенщ азабы
мен ажалын керсеткен. Одан журт урейленген, елген текеш
аяган. Трагедия дуниеге о баста осылай келген. Кешн бул
шын мэншдеп театр енерше айналган.

Дуниежузинк драматургияда трагедияныц туцгыш
классикалык улгшерш кене грецияньщ улы драматургтер1
Эсхил (б.э.б. 525-456 жж.), Софокл (б.э.б. 496-406 жж.),
Эврипид (б.э.б. 480-406 жж.) тугызган. Бугшп енер суйпш
кауымда, айталык, “трагедия атасы” эсхилдщ “ Бугауланган
Прометет” мен “ Парсыларын” немесе “Орестейя” трило-

330

гиясын, Софоклдьщ “Эдип патшасы” мен “Антигонасын” ,
Эврипидтщ “ Медеясы” мен “Электрасьш” бишейтшдер
кемде кем шыгар. Сайып келгенде, осылардыц бэршщ
пафосы — адамга тэн сана мен сез1мнщ кушан, адамныц
улылыгы мен рухани сулулыгын дэрштеу. Булардьщ мэцплж
шыгармалар болу ce6e6i де — сол.

Батые Европа эдебиетшде трагедия Ренессанс дэуаршде
дамыды: Англияда Марло мен Шекспир, Францияда Корнель
мен Расин, Германияда Гете мен Шшшер тугызган кец ты-
нысты эпикалык сипаттагы улы шыгармаларда адамга тэн
керемет куштарлыкгар мен ешпендииктерге толы траге-
диялык образдардьщ не 6ip тамаша Tmrrepi бар. Пушкиннщ
“Борис Годуновы” мен “ Шагын трагедияларынан” да бупн
6ip образдар галереясын жасап алуга болар едь Ал
И.Сельнинскийдщ “ Командарм 2” мен Вс. Вишневекийдщ
“ Оптимистйс трагедиясы” — бул жанрдыц орыс кецес
эдебиетшдеп, М.Эуезовтщ “Ецшк — Кебеп” мен “ Кдра-
K03i” , F.Мус1реповтьщ “ Козы Керпеш — Баян сулу” мен

“Акдн cepi — Акгокшсы” — rcuipri кдзакэдебиетндеп жакры
yjninepi.

Егеменс1з ел-журттыц ecipMe экшшшк, ел1рме белсен-
дМк есш тандьфган кешеп жалган жалаулы туста кейб1р
эдебиет сыншылары бул жанрдыц куш eiri, гумыры 6irri,
61здщ кецес шындыгынан трагедияльпс, шыгарма тугызуга
болмайды десп. Агат niidp! Эбден болады. Айталык, кецес
адамдарыныц басынан еткен отызыншы жылдардагы аштык
пен кыргын, кыркыншы жылдардагы сурапыл согыс,
елушип жылдардагы кугын мен сургш ше; букш халыктык
кдс1рет емес пе? Жылдар бойы сахнада туспей келе жаткдн
Шыцгыс Айтматовтьщ “Ана — Жер ана” пьесасы ше;
кдИармандык трагедия емес пе? Сол пьесадагы Толганай
ше; кдйгылы образ емес пе?..

Ендеше, кецес драматургиясында да трагедиялык жанр
бар. Бул жанрдыц туындыларын Илья Сельвинский былай
сипаттайды: “ Кецес трагедиясы — философиялыктрагедия;
6ipaKб1здщ когамныц философиясы — дерекс1з философия
емес, миллиондаган адамдардыц ум1т-арманымен терец
тамырлас философия, демек, кецес трагедиясы — терец

психологиялык трагедия” .
Драматургияныц 6ip Typi — комедия (грекше komadia —

кулкий кызьщ, эн) — ем1рдеп келецс1з, керекс13 кубылыс-
тарды, адам бойындагы касиетс1зд1кт1, оспадарлыкты,
мшездеп Miiifli сыкакпен сынап, келекеге айналдыратын
кулгцрп пьеса. Комедия, трагедияга керюшше, “ем1рдщ бшк

331

поэзиялык сэттерш” суреттемещй, кдрапайым “кунделис
прозасын, усак-туйегш, кездейсокжайттарьш” (Белинский)
суреттейдь

Комедияныц басы да, трагедия сиякзгы, баягы Дионис
мейрамында жатыр: елген “текенщ” кдйта TipuiyiH кене
гректер ещц комедиямен (космос — кещщц топ, одэ —
эн), яки кецида энмен, кызык бимен, кущцрп ойындармен
куггыктаган. Кешн шын мэншдеп театр енерше айналган
комедия да дуниеге о баста осылай келген.

Комедияньщ тамаша ynrmepi — кене Грециядагы
“ комедия атасы” Аристофанныц (б.э.б. V -IV гг.)
“ Салтаттылар” , “ Булттар” , “ Бакалар” жэне баска
шыгамалары. Булардын кдй-кэйсысында болсын, Аристофан
ез кезш деп когамныц саяси-элеуметт1к eMipiHfleri
соракылыкгарды ащы, сынга алып, мазак етеда.

Аристофан дэстурш Римде Плавт пен Теренций
жалгастырып, комедияга когам eMipiMeH катар, семья
турмысын да такырып eiri.

Комедияныц Батые Еуропа эдебиетшде мыкгап ерюте-
ген тусы — классицизм кезь Bcipece Мольердщ “Сарацы”
мен “Тартюфын” атауга болар ед1. Комедияныц орыс эде-
биетшдеп айрыкдга асыл yniinepi — Фонвизиннщ “Тогы-
шарлары” мен Грибоедовтыц “Акылдан кайгысы” , Гоголь-
дщ “ Ревизоры” мен “Уйлену1” . Ал кецес драматургия-
сындагы комедиялык шыгармалар В.Маяковскийдщ “ Кдн-
даласынан” К,.Мухамеджановтыц “ Б ел п р тн е...” дейш
ондап, жуздеп саналады.

Комедияныц куш! — кулюде, кулкгнщ купи — шьш-
шылдык, пен табигалыкга. Шынпгыл Ьэм табиги куша терец
мазмунды тартыстан туып, толыкканды юморлык, не
сатиралык образдарга керкем жинакталып, парасатты бшк
идеяга шебер багыщдарылгандагана комедия жалац водевиль,
жецш фарс, арзан мелодрама сипаттарынан аулак, бул
жанрдыц шын мэншдеп шынайы шыгармасына айнала
алады. Комедия авторына талап осы тургыдан койылуга тшс.

332

Ceri3iHini тарау

C 0 3 0НЕР1НДЕГ1 БЕТ ПЕН БАРЫТ

I

Сол бепмен кдцгырып елер ме едам, кдйтер едам, егер аздан кейш
артымнан “Бетес” деген Буркггтщ даусы естшмесе!.. Оган датоктамас
па едам, кдйтер ем, егер куып жетш устай алмаса!.. Оган да кенбес пе
едам, кайтер ем, егер жалбарынышты сездерш е жауап бермей
булкынып, агыл-тегш жылаган м е т Бурит ыкгиярымнан тыскары
тагы кушактай кетерш ала женелмесе!.. (С.Муканов).

Зытым келем, зытып келем. Артыма кдрай-карай зытам... Зытып
келе жатканым — кашып келемш, артыма карай береп тм — коркып
келемш. Ш анкан шшденщ аяк Ke3i болар деймш... Ilicin калган ак,
селеулер баяу тецселш, укщей булгандап, кейде жумсак кана -пзеден
сипайды да, кейде инесш кадап алады. Сипаганда талгамай сипаса,
инесш кэдарда ею сирактагы жара мен жарыкгы тауып алып кддайды.
К у н т н кез1 жер бетше шаншыла кадалып, келецкец телтиш ,
бауырьща Kipin барады. Бар ыстык менщ койныма тыгылгандай,
ш окрыт комшаньщ ею колтыгы кыж-кыж кайнайды (F.Mycipenoe).

Te6iHin кап шаба женелда... Жиреншеге кез жасын керсетпепа
келда. Анау да шапты. BipaK Абай жетюзер емес. Ол ок бойы узап
кетш бара жатып, 03i езш е epiK 6epin, ексш -ексш жылап келе жатыр.
Коп жылдан 6epi Абай жылаган емес еда. Токгай алмай, eiinin жылады,
Агындап ушып келе жаткдн бестшщ е й жагында кедел1, бетегел1 как
дала таскын судай зулап женелш, артка карай кулдырап агып кетш
жатыр. Е й кулагын б тр ген дей боп дьщылдап соккдн екпш жел1
Абайдыц квзшен аккан жастарды, кат-кат тамшыдай, жацагы кеде
мен бетегеге ушырып Tycipin келеда (М.Эуезов).

Бул окыганымыз — уш жазушьшыЯ уш шыгармасьшан
алынган уш белек узшда. Ушеушдеп шындык сырт Караганда
6ip-6ipiHe уксас: 6ipi жаяу, 6ipi атты демесек, уш кдЪарман
да (Бэтес те, Кдйрош та, Абай да) элденеден кэшып жур.
BipaK осынау взара уксас шындыкгы уш жазушы 6ip-6ipiHe
мулде уксатпай, тек ездерше гана тэн творчестволык

333

ерекшелйслен, уш турл1 суреттеген: б1ршде, мэселен,
кдЬарманньщ кимылы авторга тэн манермен автор сезшше
багындырыла ауызею айтылса, еышшсшде кимыл суретке

кешш, юмор араласкан д а , ушшилсшде сурет каЬарманньщ
кендл кушмен астастырылган... Егер эр узшдшщ аягында
авторын атамаган болсак, 69pi6ip, кай узшдшщ к!мд1к1
екенш адаспай тапкан болар едЬс. Ойткеш уш автор да —
нагыз суреткер. Ал нагыз суреткерде эркашан тек кдна езше

тэн творчестволмк ерекшелж болады. Эдебиетпп негурлым
нускдлы суреткер болса, онъщ езщдж эдеби бел де согурлым

айкьга танылмак,
Эдеби бет туралы эдпмеш стильден бастаган жен.
Ал стиль деген не?
Жазушыньщ шыгармашылыгы оныц гумырнамасымен

тыгыз байланысты. Жазушы творчествосы оныц адамдык
болмысымен, азаматтык бшм1мен, езгеден ерек ез eMip
тэж1рибеамен, бЫмгмен, мэдениепмен, дуниетанымымен
уласып, керек десещз, 6ipirin, 6iTe кдйнасып жатады.

0 з Ke3iMeHкермеген немесе e3i сезш-бшмеген шындык-
ты жазушы жаза алмайды. Гетенщ сез1мен айтсак, жазушы
творчествосында онъщ ез ем1рбаянына (биографиясына)
енбейтш 6ipfle-6ip сызык жок, жалгыз-ак, б1рде-б!р сызьпс,
сол калпында емес, ылги гана аунап тусш отырады. Бутан
карал, эрине, жазушы суреттеген ем1рлж кубылыстардьщ
6api оньщ ез басынан кешкен шындык екен деуге болмайды.
Мэселен, жазушы 6ip шыгармада езшщ 6ip каЬарманыньщ
ел1мш жазды делж. Оны автор ез басынан кеииргесш жазьт
отыр деуге, эрине, болмас ед1. Ендеше, жазушы творчест­
восы оньщ ем1рбаяньшан элдекайда кец; б!рак, таты да
айтамыз, бул eKeyi 6ip-6ipiMeH тыгыз байланысты.

0 p6ip эдеби шыгарма окырманга оны жазган автордьщ
творчестволык ерекшелтн танытады. Оны тшден де, такы-
рьш пен идеядан да, образ жасау тэсипнен де ацгаруга бола­
ды. Эр шыгармадан кершетш осындай суреткерлЬс ерекше-
лж оньщ бар шыгармасындагы белгМ 6ip б1рлЬже экелед1

Эр жазушынын каламынан туган бар шыгармада,
алдымен, идеялык, б1рлйс болатынын байкаймыз. Ойткеш
эр жазушы езшщ эр шыгармасында эр турл1 ем1рлж
проблема кояды да, оны шешуге 6ip гана тургыдан — езшщ
туракты дуниетанымы тургысынан келедь Мэселен,
С.Муканов; ол кай такырыпка жазбасын, кдндай кездщ
шьшдыгьш суреттемесш, мейл!, airrcyip барльщпроблеманы
6ip-aK тургыдан — шындыккд большевиктис кезкдрас, яки
e3i жарты гасыр сапында болтан коммунистж партияныц

334

саясаты тургысынан шешедь Мунын, e3i жазушыньщ ер
жанрда жазган барлык, шыгармасына 6ip гана идеялык
ерекшелис бтредь Бурыннан осылай болтан, кеше осылай
болды. Бупн Сэбеннщ ез1 жок, Ещц бул беттен оны em6ip
куш кдйтара алмайды. Тарихта осылай болып кдлады.

Идеялык б1рлжпен кдтар, эр жазушыньщ творчество-
сынан такырып ерекшелтн ангару да кцын емес. Муньщ
63i эр сипатта кершедь Орыс эдебиетшщ теоретиктер1
(9cipece Л.Тимофеев), мысалы, Шолохов ылги Дон казак-
тары туралы жазатынын, Фадеев кебше Сибирь партизан-
дары женшде жазган болса, Панферов Поволжье
шаруалары жайлы жазганын айтады. Бул занды да: жазушы
кдндай шындыкгы жете бшсе, шыгармасына соны такырып

етпек. Мундай жагдай казак эдебиетш де де бар:
F. Мустафиннщ кеп шыгармаларына (“ Миллионер” ,
“ Караганды”, “Дауылдан кейш” , “ Кез керген” т.б.) аркду
болтан шындык — Кдраганды мацындагы кдзактар eMipi
болса, Х.Есенжанов трилогиясы мен дилогиясы Орал
казактарыныц, Э.Нурпей1сов трилогиясы Арал
кдзакгарыныц ем1ршен туды. Бул да жазушы творчествосы
оныц eMip тэж1рибес1мен тыгыз байланысты екешне,
суреткер неш жаксы бшсе, сол жайлы жазатыньша дэлел.

Такырып ерекшелшмен кдтар, эр жазушыньщ творчесг-
восында мшез (характер) б1рлш деген болады. Муны, эрине,
6ip жазушы он образ жасаса, бэршщ мшез-кулкы б1рдей
болады деп укдау керек; он образ — он турл1 мшездщ адамы
бола берсш, 6ipaKон мшездщ де жасалу тэсщдер16ip-6ipiHe
уксап отырады. Eip жазушы, айталык, адам мшезгн кимыл-
эрекет усттнде танытуга бсюм болса, ещц 6ip жазушы оныц
кендл куйш, сез1м-сырын, ой-арманын, эр алуан психоло-
гияльж, шр1мдерш суреттеу аркылы ашуга шебер...

Мшез б1рлшмен кдтар, ер жазушыньщ творчествосынан
оньщ тек езше гана тэн tui ерекшелтн ацгарамыз. Б1зде
Сэбигтщ тш , Рабигтщ тш , Мухтардыц тш дейтш кеп тш
жок, 6ip гана кдзакlini бар; Мукднов та, MycipenoB те, Эуезов
те сол 6ip гана кдзактшшде жазган. BipaKушеушщ тихмэнер1
(жогарыда келтаршген уш узшдгге кдрацыз. — З.К,) — сез
крлдануы, сейлем курауы, сезбен сурвт салуы не баяндап
6epyi, сыр агытуы не сез1мда жепазуъ.. yfc турль Ушеущ Timi
шатастыру мумюн емес. вйткеш Tin ерекшелш — шешуии
ерекшелис. Эр жазушыньщ тш ерекшелтне кдрап, оньщ 6ip
шыгармасы емес, кейде Tirrri букш суреткерлж б тм ш 6ip
кырынан байкдп кдлуга болады. М.Эуезов 6ip жолы 6ip топ
акьшга мынадай 6ip-6ip мшездеме бердо: “Кырги тщщ Аскдр,

335

сыршыл ундо Эбдщда, майда крцыр Гали, басым сездо Тайыр,
кугои-мунды Кдсым, isaemiin те тапкыш Хамит, езше белек
сырлы сазды Сырбай, салкын ойлы Саин...” Осы сипаггарды
берерде Эуезов эрюмнщ акындык сырына бэршен бурын
эркзйсысыньщ тш аркылы кшт тапкдны даусыз.

Сонымен, йз ep6ip жазушыньщ буюл творчествосыньщ
ен бойынан идеялык-керкемдгк непздщ (идея — такырып
— мшез — тш) тек сол жазушыга гана тэн ерекшелшн
ацгарамыз. Мундай ерекшелжп жазушы творчествосыньщ
мазмуны мен гшшнше кдтысты баскд жайлардан да 1здеп
таба беруте болады. Мше, стиль — эр суреткерге тэн
осындай творчестволык, ерекшелк.

Стиль (грекше — stylos) деген терминнщ магьшасы ар
турл1: байыргы римляндар сырлы тактага сез жазатьш 6ip
ушы кзлакща, 6ip ушы сушр таякщаны стиль деген болса,
кейш эримнщ колтанбасы, жазу ернеп, одан бертш келе
сез мэнер1, сейлеу машыгы, акыр аягында эр суреткерге
тэн енер ерекшелт стиль атанган. Сощы аныкгама белгип
галым Бюффонныц жалпы журт накылга айналдырып
экеткен “Стиль — адам” деген тужырымына сай келед1.
Бюффон гана емес-ау, мундай гшард1 “ Мшез кдндай болса,
стиль де сондай” деген Платоннан “Адамнын, барлык кдсией
стильде турады” деген Стендальга дешн талайлар айткднын
тагы ескеру керек.

Стиль хакындагы бугшп угымдар да эр алуан; 6ip гана
академик В.В.Виноградовтыц езшде б1рнеше niidp бар
(“Авторлыкпроблема Ьэм стильдер теориясы” деген ецбепн
кдрацыз). BipaK ол стиль мэселесш кебше лингвистикалык
тургыдан байыптайды.

Стиль деген угым гылым мен енер атаулыныц бэргне
кэтысты жэне олардыц эр саласындагы сипаты эр белек.
Гылым мен енер гана емес-ау, бул угым Tirai ем1рдщ езшде
кдптап жур. Жумыс cnmi, кецсе cntni, газет стил1, шахмат
стшп т.б.

Жэ, б1эдщ айтып отырганымыз — булардыц 6ipi де емес,
эр каламгердщ эдеби бетш айкындайтын жазушылык стиль.
“Акьшдар езара уксастьпымен емес, ерекшелшмен кызык”
— дейд1 Блок. Ал ещй, эр кэламгерде осынау эдеби бет,
творчестволык ерекшелйс дегендер б1рден бола кала ма?
Жок, б1рден емес, 6ipTe-6ipie кэлыптасады. Ендеше, эдеби
стиль — эркдшан эволюция устшде, диалектикалык даму
устшде деп угу кажет.

Творчестволык ерекшелгктщ кдлыптасуьшда, Гетенщ
айтуына Караганда, уш кезец бар: 1. езшен бурынгы улггге

336

жалщ елжтеумен журген шак; 2. езгеден белепрек азын-
шогын мэнер, машык, тапкдн туе; 3. езшен баска ешюмге
уксамайтын езгеше сталь белгшеген кез. Сощы кезец, яки
шын мэншдеп стиль кдлыптастырган кез — творчестволык
эволюцияньщ ец жогаргы сатысы, бутан жету ушш эбден
шындалган суреткерл1к шеберлж керек. Эдебиетпен
эуестенгеннщ 69pi ymimiri сатыга (стильге) жете бермейда,
мыкгаганда, екшип сатыга (мэнерге) жакьшдайды, эйтпесе,
6ipimiii сатыньщ (елжгеудщ) езшен аса алмай, калып кояды.
Ce6e6i: “Стиль — шын талант, улы акын-жазушылардьщ
каламдарына тэн сипат. Кез-келген акын-жазушылардан
стиль 1здеу — бекершийк. Ойткеш барлык елец
кцыстырушыларды акын, сез жаза бшушшердажазушы десек,
кдтелескен болар едак. Дарын жок та — стиль жок, Бул eKeyi
сабакгас. Окьфмандарыныц ойына азык, жанына сусын
бермейтш можантопай шыгармалар жазьш, “жазушы” атану
мумюн. BipaK ондайлардыц езше тэн слот болады деу —
кдте. Куба-тебел койторыларда стиль болмайды. Олардьщ
6ipiHi4 шыгармалары епз крзыдай екшшшерше украс келед1
Жаман шыгарманы жагымпаз сыншы, жандайшап эдебиет-
иилер кднша макуаса да жандандыра алмайды. Барлык
сыншылардьщ шпнде ец улы, ец данышпан, ец кателеспейпн
сыншы — мезгш деп В. Г.Белинский айткандай, жаман
шыгарма, дарынсыз жазушы мезгшсынын кетере алмак емес.
Демек, стилый нактылы талант, улы жазушылардыц
туындыларьшан 1здеген жен”*.

Стильдщ жазушы творчествосындагы Kepimci курдел1
9pi кызьпс,- Жазушы не жазса, соныц бэршде оныц езшдгк
crani терт бурышын тугел танытыл тура калады деуге бол­
майды. Жазушыныц творчестволык ерекшелт эр шыгар-
масында эр кырьшан — повеете сюжет КУРУ ерекшелт
KepiHce, эщ те д е образ жасау ерекшелМ, эсседе тш ерек­
ш ел т айкьшырак ацтарылуы мумкш. Демек, жазушыныц
crroii жайлы 6ip емес, барлык шыгармасын окып барып
байлау жасаган дурыс.

Стильдщ e3repyi де мумкш. Егер суреткердщ дуниетаны-
мында немесе идеялык багытында езгерю болса, стилше де
ыкдал етейш даусыз. Мэселен, М.Эуезов 1959 жылы
“ Кдракоз” пьесасыныц жаца варйантына жазган алгы
сезшде мьшаны айтты: “ 1922 жылы осы пьесаныц салт-
саналык, идеялык, саясаттык кателшн журтшылык эдш,
катал сын туршде айтканын мойындап, баспасез жузшде

* КЖумалиев. Стиль —енер ерекшелЫ. Алматы, 1966, 23-24-беттер.

337

менщ ез1мнщ де жариялаган сезш болатын. Кдз1рде мен
осы шыгарманы кдйта кдрап, идея-керкемдж жагындагы
бурынгы TepicriK, кдтелжтерш тузеп, кдйтадан жазып
шыгуды ез1мшц азаматтьщ, жазушылык, кдрыз-борышым
деп санадым” . Пьесаныц жаца вариантында “идея-
керкемдш жагындагы бурынгы TepicTiK, кдтел1ктер
тузелген” болса, сез жок, жазушы творчествосыньщ идея-
керкемд1к непз1мен сабак,тас стшйнде де б1рсыпыра
езгерю болды деу1м1з керек. Осы секщщ стильдщ езгеруш,
С.Мукдновтын ез co3iMeH айткднда, бурын “Адаскдндар” ,
ещц “ Мелд1р махаббат” аталып... басынан аягына Дешн
кдйтадан жазылып шыккдн романынан да байкдуга болар
едь Ол — ол ма, кейде, rim i, стиль ешкдндай тосын
ыкдалсыз, жазушыньщ эдеттеп занды творчестволык,
эволюциясына сэйкес те кэд1мпдей к,убыла бередг
F.M ycipenoBTin “ Кдзак, солдаты” мен “ Оянган елкесш”
салыстырсак» арада эжептэу1р стильдж метаморфоза бар.

Иэ, стиль — адам. Ендеше, адамньщ сэбишк шагы,
жастык кез1, эбден кемелше келш толыскдн тусы болатыны
сиякды, стильдщ де тутаскдн ripi гумыры бар.

Стиль — адам. Ендеше, адамды узагырак, уакыт 6ipre
турып, 6ipre ж урт, оньщ мщез-кулкын, ой-арманын, ic-
эрекетш негурлым молырак, байкдсак, согурлым аныгырак
танитынымыз сшщгы, стильд1 де жазушы творчествосьш
негурлым толык, негурлым терец тексерсек, согурлым
айкын аньщгай аламыз.

Кыскдсы, шын мэншдеп ipi жазушыньщ стилш оныц
суреткерлгк бтм щ ен белш кдрауга, оньщ букш эдеби беи
мен багытьш, букш творчествосыньщ мазмуны мен рухын
белплеген езге “купиялардан”, айталык, агымнан, не эдастен
ажыратып экетуге TinTi де болмайдЫ.

II

Стиль — енер ерекшелш. Эр стиль — 6ip-aK суреткердщ
ецерше тэн ерекшелис. Ал осындай енер ерекшелш 6ip емес,
6ip топ суреткерге тэн болуы мумкш бе?

Эбден мумкш.
Эдеби агымды дэл осы тургыдан пайымдау керек.
Олпрдеп букш кубылыстыц “69pi барлыгымен, эркдй-
сысы ep6ipiMeH” (Ленин) езара байланыста болатыны,
демек, 6epi барлыгымен тогысып, эркайсысы 9p6ipiHe

338

ауысып жататыны белгип. Сол ретте, эр жазушынъщ op6ip
жеке шыгармасында болатын мазмун мен пшпннщ б1рлш
6ip емес, барлык шыгармасына тутас ауыскан туста оньщ
cnuii танылады. Ал осындай мазмун мен пшпннщ 6ipniri 6ip
шыгарма гана емес немесе 6ip жазушынъщ барлык шыгар-
масы гана емес, 6ip топ жазушынъщ буюл творчествосьша
тэн болуы мумкш бе?

Эбден мумкш.
Эдеби агымды дэл осы тургыдан тану керек.
Bip жазушынъщ б1рнеше шыгармасы гана емес, 6ip топ
жазушынъщ 6ip алуан шыгармасында езара уксас сипаттар,
сыбайлас сырлар жатады. Мундай сыр мен сипатты эр
жазушы ез шыгармасына эншешн колдан жасап, жапсыра
салмайды. Мундай езара уксас сыр мен сипатты 6ip топ
жазушынъщ 6ip алуан шыгармасына мезгщдщ, олар eMip
сурген дэу1рдщ ез1 дарытады.
Дэлелдетк. Ерубаев — Мустафин — Шашкин; “ Менщ
курдаетарым” — “Караганды” — “Тем1ртау” ; Рахмет —
Мейрам — Кдйыр... Уш жазушы, уш роман, уш кдЬарман.
Сез жок, уш турл1 жазушы, уш турл1 роман, уш турл1 каЬар-
ман!.. BipaK булардыц эркдйсысына тэн езгешелЪси кере
тура бэргне тэн 6ipniicri де байкдуга болады. Кдндай б1рлж?
Алдымен уш жазушыда эдю б1рлМ бар; содан соц, уш
романда такырып б1рлт бар; акыр аягында, уш кдЬарманда
идеялык 6ipniK бар. Баскасын айтпаганда, тек осы
б1рлЪстердщез1-ак уш эдебиетшгге тэн езара уксас сыр мен
сипатты адгарга алады.
Ал осьшдай б1рлис, яки езара уксас сыр мен сипат тек
осы ушеуше гана тэн бе? Жок, K^ipri кдзак жазушыларыньщ
бэрше тэн. Крлайша?
Кдз1рп казак жазушылары кай такырыпкд жазбасын,
69pi6ip, шындыккд тек кдз1рп когамдык, таным тургысынан
кдрайды. Кдндай 6ip курдел1 шыгарма (поэма, пьеса, роман)
болсъш, 6api6ip, бас каКарманы — халык; суреткер шыгар-
масын кешеп шындыктан тугыза ма, болмаса бугшп шын-
дыктан тугыза ма, 6epi6ip, aitreyip халыктьщ ертедп болашак
жолындагы куресш суреттейщ.
Кыскдсы, осындай кеп-кеп сыбайлас сырлар, уксас
сипаттар 6ip емес, 6ip топ жазушынъщ буюл суреткерлж
енергндеп белгш 6ip уакыт пен кещспкке сай идеялык-
керкемдйс б1рлЬасе экеледь Дэл осы б1рлгк — эдеби агым.
Байкдп кдрасак, стиль — 6ip жазушыга тэн творчест­
волык ерекшелйс болса, агым — б1рнеше жазушыга тэн
творчестволык б1рлис; стиль — эр жазушынъщ дара кдсиеп

339

болса, агым — эр алуан жазушыньщ ортак, сипаты; стиль —
жалкыга тэн угым болса, агым — жалпыга тэн таным; стиль
— 6ip жазушыньщ эдеби бел болса, агым — 6ip топ
жазушыньщ эдеби багыты.

nixip дэлелдеуге кажет 6ipep мысалды 6i3 жогарыда

каз1рп казак, эдебиетшен алдык, Бул эрине, эдеби агым
тек каз1р туган жэне кдзак, эдебиетшде туган нэрсе деген
сез емес. Эдеби агым эр елдщ эдебиетшде эркдшан болтан,
кдз1рде де бар жэне бугшп б1здегщей 6ipey емес, б1рнешеу.

0p6ip эдеби агымды эр когамдагы эртурл1 элеуметтпс
жагдай тугызады. 0p6ip эдеби агым — эр дэ>ардеп идеоло-
гиялык курестщ эдебиеттеп Kepimci.

Эдеби агым — тарихи категория: белгип 6ip когамдык,
жуйенщ белгип кезендеп белгип саяси-элеуметттк сипатына
сэйкес туады да, сонымен 6ipre дамып, 6ipre жогалып
отырады.

Элем эдебиетшщ тарихында 9p6ip эдеби агымньщ кдлай
пайда болып, кдлай дамыганын, кдлай кубылып, кдлай
курыганьш эдебиеттщ теориясы емес, эдебиеттщ тарихы
тексередь Сондыктан 6i3 жалпы эдеби дамудьщ кезец-
кезендершде туган кейб1р эйгЬп агымдарды гана мысал
ретшде атап, аз сезбен мгнездейм1з де, к,оямыз.

XVII гасырдьщ аяк, жагында туьш, XVIII гасырдыц орта
тусына дешн енер атаулыньщ бэр1нде, 9cipece Еуропа
эдебиетшде орасан кец epic алган журткд мэлш агым
классицизм (латынша classicys — улгш, енегел! багыт).

Сез енершдеп ep6ip агымныц тууында таза эдеби
“купиялармен” кдтар, когамдык, сыр мен себеп болатынын
да айттьщ. Классицизмшц туган тусы — Еуропа елдершде
абсолютизм дэу1рлеген кез. Ол туста елдеп барлык,
устемдж дворяндар сословиесшде, барлык, билпс монарх
колында болатын; солардыц ыклалымен журт назары
сарайга ауган, журттыц 6epi сарай мацындагы ат
тебелшдей “асыл нэсшдер” (аксуйектер) аузына кдраган
кез ед1. К,огам емхршдей осы хал ез кезшщ эдебиетгне де
эсер епп, оньщ дамуында езгеше 6ip енегел1 багыт атанган
классицизм агымын белгшед1.

Бул агымньщ екшдер1 (ecipece Расин, Корнель, Мольер
сияк,ты француз драматургтары) баягы кене дуние
классикасын ездерше енеге тупы (классицизм аталу ce6e6i
де сондыктан); эдеби шыгармаларын сол улпмен жазды.
Француз акыны Буало езшщ “Поэтикалык, енер” деген
белгип поэмасында Tirrri классицизм агымыныц творчест-
волык принциптерш белгшеп берд1.

340

Классицистер кдлязяынан туган шыгамалардьщ непзп
такырыбы, ежелп грек эдебиетщдеп сиякгы, ел вм1ршщ
елеул1, ipi окдгалары; непзп идеясы — елдщ елдпш
коргаушы “ecci3 ерлердщ” кднды жорыкгары мен дурбелец
саясаты; непзп кдИармандары — карапайымдар емес,
кастерлшер — колбасылар, корольдар, патшалар.

Классицистер жазган жанрлар да, кэд1мп антик эдебие-
тщдегщей, трагедия, комедия, батырлык поэма, желгабаз
ода... Булардыц rim де сол коне эдебиеттеп кетерщю пафос,
шешен Ьэм косем сез рухындагы бояма диалогтар мен
монологтар, кугццбалам акыл-накылдар, атам замангы
архоизмдерге толы ecipe айшыктар болатын. Адам образдары
да тым 6ip жакты — не MiHci3 жаксылар, не icKe алгысыз
жамандар кейпшде кершдь Оныц устше бул агымныц
керкем шыгарма мазмуны мен тш ш ш е коятын катал
талабы, дэл1рек айткднда, кэдгмп “уш 6ipnbc” (уакмт бгрлЫ,
орын 6ipniri, окцга 6ipniri) атанган булжымас шарты болды.
“Уш б1рлйже” багынган шыгарманыц мазмуны: a) 6ip-aK
теулгк шпндеп шындык, э) тек 6ip орында ететш тартыс,
б) 6ip гана сюжетпк желшщ бойьшда жататын окига; бул
уш талап булжымай орындалуы шарт.

Классицистер кдламынан туган керкем шыгармалардьщ
ец жаксы улгшер1 патриотизм, улт макганышы, когам
адцындагы борыш, аскак, мудделер ушш айкас секщгц эп-
эсем идеялык принциптер усынып, непзшен, пгыншылдык
тенденцияда жазыла турса да, агымныц жогарыда айтылган
ушы-киырсыз шарттылыгы мен жасандылыгы сез енерш
акикдт ем1рден алшак экетш, “енердщ табшилыгы мен
ерюндшн талакетп; шындыкга болтан адамдар орнына eiu6ip
едце, eur6ip жерде болматан дерекшз елестер каптал кета”
(Белинский). Нэтижесшде, эдеби агымклассикалыксипатган
эншешн схемага кешщ бара жатгы. Адамдар жерде кэлды;
агым аспанда журд1. Кдрапайым калыц букара мулде каламга
ш1кпей койды. Адамга тэн нэз1к сез1мдер мен терец
Te6ipemcrep орын лешрген жел сез, айгай-сурец басып Kerri.

Осы туста (XVIII гасырдыц орта кезшде) eMipfleri
абсолютизммен курес идеясынан туган сентиментализм
(французша sentimentalisme — сез1мталдык) енерде класси-
цизмд1 ауыстырар тыц агым болып калЫптасты.

Сентиментализм эуел1 Англиядан — агылшын жазу-
шысы Стерннщ “Сентиментальдык саяхатынан” (агымныц
атыда осыдан алынган) басталдыда, кейн Францияга (Руссо),
Германияга (Жан Поль, жас Гете, жас Шиллер), Ресейге
(Карамзин, жас Жуковский ауысты).

341

Сентименталистердщ идеялык,тургысы — елде ещц-енда
орныгып, ныгая бастаган жас буржуазияньщ идеологиясы;
творчестволык, объекткл — сарай мацындагы акруйектер
eMipi емес, кэдамп “орта кол” адамдардьщ кунделж пршшт,
солардыц кендл куйлер1, жеке бастарына тэн кушнил-
суйшшггер1, куаныш-peHiiiiTepi; непзп такырыбы класси-
цистердепдей тарихи окщалар емес, эдеттеп семья турмысы;
непзп кдИармандар — колбасылар, корольдар мен патшалар
емес, — алпауыттар, коленерийлер мен кдрапайым шаруа-
лар. Керкем шыгармаларга мазмун болтан окигалар енд1
сарай мацынан аулак, ашык — мелд1р аспан астына,
кектемде кулпырган к ек майса ш еп устш е, езен
жагасына, жасыл тебе баурайына кеиирицц. Адамдардын,
кендл куйлерщ сентименталистер осынау сулу табигат
керюмен уштасгырып, 6ip алуан сез1мдер мен сырлар крзгау
— “жан теб1ренту” тэсщцерш тапты. Олар окырман кецшн
оцай босататын иен дала, иес1з журт, жас кдб1р, кулаган
кыстау... секши кердгастерд1 суреттеуге, ecipece, куштар
болатын. Агымга тэн осы ерекшелжтер еадц эдеби
жанрлардыц да бурын кеп epic алмаган (элегия,
психологиялык роман, мещандык драма, “жылауык
комедия” атанган) жаца турлерщ тугызды.

Сентиментальдык шыгармаларда сез1мге табыну эбден
шарыктау шепне жегп; кдтап бей ашылса-ак болтаны,
кендлдеп юрбщ, кездеп жас, кекейдеп муц-шер агытыла
женелетш. Мундай шыгармалардыц тип де бурынгыдай
аскдк, адуын емес, майда, нэзйс орамдар мен ернектер тапты.

Сентиментализм агымы эдеби шыгармаларга кол-Kecip

лиризм дарытты; классицизм тусында тым аспандап кеткен

асыцкы оуещ п жерге Tycipfli; ж урт назарын арсы -ryp ei сырт

эрекеттерден repi адамныц innti сырына аударынкырады;

эдеби шыгармалардыц классицизм тусында умыт кдлган

прозалык турлерш тугызып, оларга эжептэу1р табиги, шын-

шыл сипат бердь Сейте тура сентиментализм классицизм-

м е н кур есте 6ipa3 кдж ет н э р с е д е н айры лы п та кдлды:

эдеб и етп ipi такырыптардан аулак OKerri; п р ш и й к ге п усак-

туйек, куш а жайлармен коб1рек эуестец/ц; адамньщ жеке

кдра басына ден койынкырап, когам дагы халыкгьпс, м э ш

бар келел1 мэселелерден сырт кдлып койды. Сейтгп, бул

агымньщ гумыры да онша узаккэ бармады.

Кд>1скдсы, жалпы дуние жуз1 эдебиетшщ даму тарихына
кдрап отырсак, классицизм мен сентиментализмнен баска
да толып жаткдн “измдерд!” тауып, олардыц эркайсысьша
эдеби агым ретшде мшездеме беруге болар едь Айтальщ,

342

натурализм (латынша natura — табигат). Бул агымды басында
Золя усынды; оньщ “Экспериментальдыкроман”, “Театрдагы
натурализм” тэр1зд1 теориялык, толгамдарында eMip
кубылыстарына ешкдндай идеялык, бага бермей, кдз-
кэлпында cyperreyai талап еткен творчестволык принциптер
бар. Алайда Золяньщo3i ic жузшде бул “принциптерш” устана
алмады да, агым эр турл! кертартпа каламгерлердщ
экспериментше айналып кетть Демек, натурализмд1,
б1рЬшццен, орыс адебиетшдеп “натуральдык мектеппен”
щатастыруга болмайтын болса, екшииден, оныц агым
ретшдеп табигатын терендрек тану кджет. Натурализм —
бэршен бурын, эдебиет пен енердеп принципоздж;
эстетикалык талгамньщ жокгыгы; акикдт шындыккд енжар
бейтараптык,. Сондыктан эдебиеттеп натурализмде —
философиядагы буржуазиялык позитивизм секищ лайсац
агым. Натурализм ем1рде ipi максатгар да, асыл мураттар да
жок, Tipiuinix усак-туйекген гана турады деген кертартпа
угымга непзделген. Муныц ез1, сайып келгенде, адамдарды
жаца уидн ескдмен курестен окдиу экетш, “буржуазиялык
барга” канагат етуге шакыру. Мше, дэл осы секшдо кертартпа
агымдар букш элемдак эдеби дамудыц кезец-кезецдершде
кептен-кеп: эдебиеттеп мазмун дегещц б1ржола умытып,
жалац пшпнда гана куалаган жат сарынды формализм, оныц
аскынган Typi— абстракционизм, булардыц “бел балалары”
— 9cipe кызыл экспрессионизм, бет алды акдан футуризм,
дарашыл, куйрек импрессионизм, кущренген символизм,
дши мистикалык акмеизм, кылтьщ-сьштыц трюкке толы
имажинизм, кулл1 кертартпа агым атаулыныц 6yriHri
буржуазиялык енердеп кырьщ курау косьшдысы — енд
айналдырылып, кайта тысталган Typi— модернизм. Булардыц
бэргн жилке пзш жатуды артык деп бшем1з.

Ce6e6i, б1рйшцден, эдеби даму эншейш агымдар ауысуы
сьщылды ылги гана аумалы-токпел1, аласапыран элдене емес;

екпшццен, эдеби агым атаулыныц бэрш мына сощы
керсетшгендер сиякгы, ецшец кертартпа, Kecipni багьптар
екен деуге Timi де болмайды;

ушшиццен, жалпы эдеби-творчестволык процесте стиль
мен агымнан repi элдекдйда туракты жэне турлаулы зат
бар, ол — эдю.

Енд1 соган кошем1з.

343

Ill

Одебиет теориясында эдю мэселесшен кеп айтыска,
талас-тартыска тускен нэрсе аз шыгар.

Алдымен, ddic деген атаудын. езш эрюм эр турл1
айкындайды: б1реулер квркемЫк ddic десе, б1реулер
творчестволык edic, ецщ 6ipeynep эншешн эдеби ddic дей
салады. Алайда буларга дау айтып, уакыт оздырудьщ кереп
жок, ойткеш б э р ш т — 6ip угьгм.

Угым демегаш, айтыстын, улкеш эдк деген сезге тэн
угымга, магьшага байланысты...

“Эдю — творчестволык тэсш” , — дейгц В.Шербина.
“Творчестволык тэсш дегенщнщ e3i не нэрсе; — дейд1
JI.Тимофеев, — оны накты шыгарма талдауга кдлай
колданамыз?”

Б1реулер эдюп суреттсердщ дуниетанымына байланыс-
тыра байыптаса, 6ipeyrcep бутан кдрама-карсы, “эдютщ таза
дуниетаным категориясымен кабыспайгынын” (Л.Новичен-
ко) дэлелдеп жатады.

Г.Абрамович “эдю — шындыкты суреттеудщ жалпы
принцигл” десе, Л.Щепилова “эдю — ем1рд1 образ аркылы
керудщ айрыкша m ni” дейдь

Сондай-ак, мэселен, Ф.Головенченко “Эдю пен агамнын;
арасында анык шегара жок” десе, В.Сорокин эдюп агымга
коса тексере тура, екеушщ ара ж т айкьш екенш, ягни “эдю
— агымнан элдекайда кец угым” екенш айтады.

Шынында, калай e3i? Айталык, романтизм немесе
реализм... Осылар агым ба, эдю пе? Bipeynep эдю десе,
йреулер агым дейд1; ал уппнпп 6ipeynep api эдю, 9pi агым
деп, екеуше б1рдей телидь

Байкал отырсак, булайша булдыратып журген тек
бугшплер гана емес екен. “Менщ 6ip байкдганым, — деп
жазыпты 6ip кезде Пушкин Вяземскийге, — б1здщ бэр1м1здщ
(linri, сенщ де) романтизм туралы тусшшм1з барып турган
булъщгыр” . Айт-айтпа, “романтизм эр уйдщ аруагы тэр1зда,
— деп жазыпты Вяземский Жуковскийге, — журттыц Ke6i
осыган ден кояды, эйтеу1р осындай б1рдеце бар деп бивдц;
6ipaKкайда сол, кай жерден коруге болады, саусакден туртш
байкдуга бола ма езш?..”

Кыскдсы, романтизм жайлы эр тарап эндме сол Пушкин
заманыныц езшде ондаган жылга созылган, эйтсе де “б1рде-
6ipi мэселенщ басын ашып бере алмаган, романтизм бэз-

344

баягы купля Иэм жумбак калпында калган да койган”
(Белинский).

Содан 6epi, мше, талай дэу1р erri, 6ipaK романтизм
хакындагы айтыс ani толастаган жок-

Ал реализм ше, муныц xarci неипк?
Реализм женшдеп айтыс, Tiirri, тугесшер емес. Птарлер
де эр тарап. Оны дэлелдеу ушш элпдей Пушкин заманына
бармай-ак, елем эдебиетшдеп Ka3ip калыц окырманга
кецшен таныс ipi де 1ргел1 суреткерлердщ б1рнешеуш
свйлетш байкдсак та болатын шыгар.
Эрскин Колдуэлл (Америка): “ Реализм — шындыкга
болмаган окигалар мен адамдарды шындыкта болтан

окигалар мен адамдардан repi нанымдырак етш корсету”.
Джон Моррисон (Австралия): “Реализм — шындыкгы кдз-
калпында керсету, адамньщ 1с-эрекеп ем1рде кдндай болса,
сондай етш булжытпай суретгеу” .

Вяйне Линна (Финляндия): “Реализм — колдан кел-
генше калыс калу, бейтарап болу” . Аллан Маршалл
(Австралия): “ Реализм — бейтарап болмау, кездщ кереген-
д1гше квюректщ куштарлытын косу”.

Кобо Абэ (Япония): “ Реализм, эдгс ретшде, эдебиеттеп
абсолют бола алмайды; осыган кардар еместз десек кдйтер
ед1?” Бернард Уолл (Англия): “ Ие, реализм пайдасыз, керек
емес”. Андре Моруа (Франция): “Жок, реализм пайдалы,
керек...”

Памела Джонсон (Англия): “Реализм — адамньщ кргамга,
когамныц адамга аракатынасын ащарту куралы”. Арман Лану
(Франция): “Реализм — суреткердщ ем1рден ©3i ушш жасап
алган керкем бейнеш езгенщ кекешне кондыру куралы” .

Джон Апдайк (Америка): “Реализм — пп.шдьтккр адал-
дык”. Иржи Гаек (Чехословакия): “Реализм — щындыктыц
концепциясы” .

Кыскдсы, дуниенщ эр туктршен эр турл1 калам кдйрат-
Kepi езшше ун кдтьш, кдз1рп реализм туралы, осылайша, эр
Typni пиар айтады. Б1рак airreyip, Бернард Уолл сиякгы, 6ipeH-
сараны болмаса, 6api де реализмнщ — сез енершдеп шешупй
нэрсе, кунарлы кдсиет, шын суреткердщ творчесгвосындаты
табиги тыныс екешне кумэн келпрмейдг. Сид Чаплин
(Англия) “алма агашына алма ocyi кавдай табиги болса, маган

реализмнщ Kenyi де сондай табиги” десе, ЭзизНесин
(Туркия) “м е т реалист еткен мен кешкен ем1рдщ езГ’ дейд1;
Чарльз Сноу (Англия) “ез басым — нагыз реалиспш” десе,
Зофья Посмыш (Польша) “шындыктаты ец терец агым —
реалисток агым” дейдо.

345

Сейтш, жер бетшдеп 6ipfle-6ip кдламгер бул мэселеге
сокдай кетпейд1, реализм жайлы ез ойын айтады.

Же, сонымен реализм немесе романтизм... Агым бодцы
ма, эдю болды ма? Жаца гана Посмыштыц агым дегенiH
бшдш. Эдебиет теориясьша арналган окулыктардыц
кебшде агым ретшде жур: классицизм, сентиментализм,
романтизм, реализм... Осылай пзбектелед1, 6ipiH -6ipi
ауыстырады, 6 ip ш щ орнына 6 ip i келед1 (К,арацыз:
В.И.Сорокин, “Эдебиеттеориясы” , М., I960). Б1з де солай
сыргытып ете шыкрак, болмас па? Шынында да, квркемдж
adic деген атау, яки термин ры м ретшде эдебиет туралы
гылымга к уй кеше гана келш ещц; Keperi не edic деп,
агьшмен журе берсек кдйтед1?..

Мумкш, Tinri агымды да, edicmi де койып, б1ржола
стилъге кешерм1з?! Бурын солай болатьш, окымыстылар
эдебиет пен енер тарихын стилъдер тарихыдеп тусшдаретш:
Ригль, айталык» енер тарихын “опгикалык,” (керу) стильдщ
“хаптикалык,” (сезшу) стильге ауысу десе, Кон-Винер
конструкгивтж, деструктивтпс, декоративтйс “стильдердщ”
езара алмасуы, ал Вельфлин “ренессанстъщ” “бароккога”*
Keuiyi деп бшетш.

Жок, эдкгп. агыммен алмастыруга да, стилъмен шатас-
тыруга да болмайды.

Неге десещз, — стиль мен агым тарихи категориялар бол­
са, эдю олай емес; стиль мен агым — кдйталанбайтын кубы-
лыстар болса, эдас — кдйталанып отыратын кубылыс; стиль
мен агым кубылмалы нэрселер болса, эдас — туракгы нэрсе...

Ендеше, эдю — стиль де емес, агым да емес. “Твор-
честволык, эдю, — дейд1 профессор М.Кдратаев, — eMipfli
образбен бейнелеп, керкем шындык, жасау жолы. Екшнд
сезбен айткднда, ем1рдег1 болмыс дуниесшен енер дуниесш,
ясени тутас 6ip шыгарма келемшде керкем образдар жуйесш
жасау жолы. “Жолы” деген сезд1 кец магынасында алып,
оган 6i3 акт, процесс, тэсш деген угымдарды сыйгызып
отырмыз, ейткеш эдю ic жузшде осы угымдардыц кызметш
к,оса атхдрады”**.

* Генрих Вельфлиннщ “бароккосы” — журткд мел1м кеддмп керкем
(готика, барокко т.б.) стильдердщ 6ipi емес, басын баягы эллинизмнен
алып, еткен гасырдагы романтизмге дейш келетш олдеб1р “ж е л т жуйе”.
Оньщ жен жок, жосык жок, ренессанспен катар койылу ce6e6i де, бас
айналдырар бытпылдык, схоласгикалык сыры да осы арада жатыр — З.К,

** M.Kflpamaee. Социалиста реализмнщ казак прозасында кдлып-
тасуы. Алматы, 1969, 26-бет.

346

Кур “т э т , т э т ” дегеннен ауызга дэм келмейпт секщщ,
энш стн “эдю, эдю” дей бергеннен мига да дым юрмес ед1;
айтканымыздъщ бэр1 “ауада шшш” калар сд1; схоластиктерде
сьшап отырып, e3iMi3 схоластикага урынар едж. Олай болса,
айтар ойымызга дерек табуымыз керек; niKipiMi3 кур сез
болмай, нак,ты Ьэм затты болуы шарт. Мше, романтизм
мен реализм б1зге дэл осы арада кажет. Бул екеуш эрюмнщ
колында 6ip кететш стиль демей, б1рде туып, б1рде куригын
агым демей, кдшаннан келе жаткдн турлаулы эдю — cypef-r'
кер творчествосы мен акикдт шындыктьщ аракатысы, ем1р-
дщ енерге, енердгн, OMipre айналу жолы дейтш ce6e6iMi3 де

сондыкган. Демек, творчестволык эдюй эцпмелеу — роман­
тизм мен реализмд1 эцпмелеу, керюшше, романтизм мен

реализмд1 эцпмелеу — творчестволык эдют1 эндмелеу деп
бшу керек.

Б1з жогарыда квркемдж ddic деген атаудыц кеше гана
туганьш айттык- Рас, бул сез эдебиет туралы гылымда
революциядан кешн гана колданыла бастады. BipaK эр
нэрсенщ аты бар да, заты бар. Задында, керкемдк edic дэл
осындай ат алып, айдар такдас бурын, баягыдан келе жаткян
внер дацгылы.

Дэлелдешк. Bip жолы (Гоголь повестерше байланысты)
Белинский поэзияда eMipfli енерге айналдыру тэсш ею
турл1 екенш, 6ipi кецщдей кдялга непзделген тэсш болса,
eidHiiiici ем1рдеп шындыккд тамыр тарткдн тэсш екенш,
eKeyi — 6ip-6ipiHe керегар тэсшдер, 6ipaK 6ip максаткд
апаратын багыттас жолдар екенш дэлелдей келш, жалпы
поэзияны ею салага — асыл мурат поэзиясына жэне мв/idip
акцкат поэзиясына белген efli. Улы сыншыньщ осы айтьш
отырганы (атын агап, тусш тусгемесе де) квркемдт edic
мэселес1 екеш даусыз.

Белинскийдщ nbdpi будан ею жуз жыл бурын айтылса,
Аристотель дэл осындай ойды, титл, ею мьщ уш жуз жыл
бурын айтты. взшщ “Поэтикасында” (129-бет) Аристотель
Софоклдын “мен адамдардын ертен, кдндай болатынын
суреттесем, Еврипид бугш кдндай екенш суреттейдГ’ деген
nixipiH тшге тиек ете келш, поэтикалык шыгармада керкем
жинакгалатын арманмен акукрт жайлценда ез толгамдарын
танытады. Улы философтыц дэл осы ар*ща айтьш отырганы
(атын атап, тусш тустемесе де) керкемдж эдю мэселес1 скеш
тага даусыз.

Бул айтылгандардын 6epi керкемдж эдю — 6ip адамга
гана тэн стиль де емес, 6ip когамга гана сай агым да емес,
мунын екеушен де элдекдйда кен угым, барлык адамдар

347

мен кргамдарга тэн енер атаулыныц бэрше ортак, турлаулы
h9M туракгы нэрсе екенш жэне заты квркемдк эд/'с деген
атымен 6ipre (куш кеше гана) емес, енердщ ез1мен 6ipre
туып, енер аркауы — ем1рдщ ез1мен 6ipre дамып, жетипп
келе жаткан табиги, тутас кубылыс екенш дэлелдейд1.

Керкемдж эдк — алдымен, шындыкгы шын мэншдеп
суреткердщ ез кезшен образды турде тану жолы, содан сон,
езх таныган шындыкты бар енерш теге, бар шеберлггш сала
керкем жинакгап, езгеге таныту жолы.

Керкемдж эдк — енер туындысында адам образын
жасауга, сол аркылы шындыкгыц сырьш образды турде
ашуга кджет eMip деректерш белгип 6ip эстетикалык талгам
бишнен тавдаудыц, корытудыц жэне жинакгаудыц езгеше
принцип!, сайып келгенде, eMip шындыгын енер
шындыгына айналдыра саралап, белгМ 6ip когамдык идеал
тургысынан кайта тугызудьщ айрыкдха ти т.

Романтизм мен реализмнщ керкемдпс немесе твор­
честволык эдк ретшдеп ец елеулц сипаттары, мше, осы
аныктамаларда жатыр. Осы аныкгамалардьщ байыбына бара
туссек, эд к пен стильдщ 6ip-6ipiHeH ерекшелжтерш
аныгырак ангара тусем1з: шынында да, “б1здщ эдк жайлы
эндмем1з енердщ даму процесшдеп стратегия жайлы эндме
сиякгы да, стиль жайлы эндмем1з тактика жайлы эндме
сиякты”* екенш керем1з. Будан да repi дэл1рек айтсак,
“творчестволык эдктщ басты сипаты — eMipfli керкем
жинакгаудыц ец непзп принциптер1 де, осыларды накгы
жузеге асыру — мшездер мен окщаларды суреттеу амалдары,
тэсшдер1 — стильге катысты нэрсе”**.

Сонымен творчестволык эдас екеу — романтизм, реализм.
Екеушщ де непзп сипаттарын Ф. Энгельс белплеп бергеш
— романтизмд1 “ерекше жагдайда ерекше характер жасау”
жолы ретшде тусйдарсе, реализмд1 “детальдар шыншыл-
дыгымен” коса “тиггпк жагдайда типтж характер жасау”
жолы ретшде тусиадргеш майм. Бул аныктамалар Софокл
мен Аристотель гшарлерш де, Белинский niidpiH де жокка
шыгармайды, кайта солардьщ турлаулы тужырымы сиякгы.

Эрине, романгизмнщ езше тэн ерекшелжтер! кеп: сурет-
телер шындык киялга непзделед1; кияли шындыкгыц ез1
осы шакгыю емес, не еткен, не келер шактйа; шыгарманьщ

* Л.И.Тимофеев. Советская литература. М., “Советский писатель”,
1964, стр. 9.

** М.В.Хратенко. Творческая индивидуальность писателя и развитие
литературы. М., “СП”, 1972, стр. 120.

348

идеялыкгкеркемдж аркэуында аскдк арман, кетерщю пафос
жатады; автордыц тш де тым бояулы, мейлшше лепп, окыс

эсерл1 келедь
Дегенмен осы ерекшелгктерше кдрамастан, романтизмда

релазимнен белит экетш, араларына ылги шек кря берудщ
кажен жок. Романтизм (acipece оныц прогресшш Typi) мен
реализм кей ретте, Белинскийше айтсак,, “6ip-6ipiHe керегар
келгенмен, тубшде 6ip макрагкд апаратын башттас” эдютер.
Оньщ устше ер суреткер осынау е й эдютщ тек 6ipeyiMeH
гана жазады; екеушщ басын 6ip жерге коса алмайды, ол —
не таза реалист, не таза романтик болуга тшс деп тусшсек,
кэтелесер едйс. Керюшше, ap6ip “ipi суреткерде — дейд1
Горький, — реализм мен романтизм 6ip-6ipiMeH еркдшан
жалгасьпт жататын сиякты. Бальзак — реалист, 6ipaK ол
“Шегрен былгары” тэр1зда реализмнен ете-мете аулак турган

романдар жазды. Тургенев те романтикалык рухтагы
дуниелер тугызган. Гогольден бермен карай Чехов пен
Бунинге дешнп ipi жазушылардыц 6api сейткен. Реализм
мен романтизмнщ булайша 6ipiryi — Шздщ улкен эдебие-
ттшзге ecipece тэн сипат” .

Кдй кезде жасамасын, 69pi6ip, барлык кдзак жазушы-
лары (Махамбет пен Абай, Ш.Кудайбердиев пен С.Торайгы-
ров, М.Жумабаев пен С.Сейфуллин, Б.Майлин мен
Г.Жансупров, М.Эуезов пен Ж.Аймауытов, С.Мукднов пен
F.MycipenoB, Р.Мустафин мен Х.Есенжанов т.б.) жайлы да
дэл осыны айтуга болар едк бэршщ творчествосында да
реализм мен романтизм араласып жур. Жалгыз-ак 6ip есте
болатын нэрсе — осылардьщ жеке алганда эркдйсысы,
жалпы алганда барлыгы, колдан келгенше, романтизмнен
реализмге келе жатады. Эдеби дамудъщ объективп зацы,
эдеби эдютщ эволюциясы тек кана осылай жылжуга тшс.

Бул — 6ip б1здеп емес, бар елдеп жагдай. Осыган карап,
букш элемдеп барлык шгершйл эдебиет пен енердщ гасыр-
лар бойгы даму тарихын, 6ip себептен, дуниеш керкем тану,
дэйрек айткднда, омтрдеп шындыкты енердеп шыншыл-
дыкден тану жолында реализмнщ туу, кдльштасу жене даму
тарихы деуге болар едь Муньщ оз1 философиянын, тарихы
— философиядагы материализмнщ туу, даму тарихы деген
кагидалы гшарлерге де сай келедь Фйлософиядагы мате­
риализм езшщ даму тарихында езше карсы турлгше идеа-
листЬс агымдармен куресе отырып ныгайганы мэлгм. Сол
секции, эдебиеттеп релаизм де езшщ даму тарихьшда езше
карсы турлипе кертартпа агымдармен куресе отырып ныгай­
ганы сезс1з.

349

Эдебиеттеп. реализм проблемасын дал осы тургыдан Tyci-
ну шарт. Сонда 6i3, 6ip жашнан, эдебиеттеп реализм кеп
стильдер мен агымдардьщ 6ipi емес екенш бшген устше бше
туссек, екший жагынан, муньщ жуьфда гана кенетген пайда
бола калган нэрсе емес екенш, реализмнщ алгашкы элемент-
Tepi Tinii атам замашы антик эдебиетшде жаткднын, Орта
гасыр мен Ояну дэу1рлершщ эдебиеттер1 де езшше шыншыл
болтанын, ал еткен гасырдагы эйгш “натуральдык мекгеп”
пен сыншыл реализм — бул адютщ даму тарихындагы
айрыкща кезендер екенш ануарган устше аэдара тусем1з.

Bip ескеретш нэрсе: жогарыда айтылтандай, роман-
тизмнщ де, реализмнщ де ем1рд1 енерге Keinipy сипатына
непзделген скеушщ е й турл1 ерекше табигаты, туп-тамыры
мен теп теренде жаткднмен, олардыц эдеби эдю ретшде
кзлыптасу тарихьш эдебиет зерттеушшер1 бераден бастайды.
Мэселен, олар романтизм керкемдж дамудын курдел1
багыты ретшде еуропа мен америка эдебиеттершде XVIII
гасырдыц аягы мен XIX гасырдыц басынан бермен кдрай
кэлыптасты деп жур. Булай дегендеп дэлел1 сез енершдеп
романтикалык (французша — romantigue, агылшынша —
romantic) туындылар суреткерлердщ шындыкгагы барга
кднагаттанбай жокуы 1здеушен, акикдтган аулактап элде&р
асынкы, ем1рде емес енерде гана болуга тшс йтаби киял-
гажайып шытырман окигаларды бейнелеуден пайда болтан

десед1. Сондыкган бул агым агартушылык багыткд да,
классицизмге де, сентиментализмге де... — бэрше де керегар.

Ал, реализм (латынша realis — затты, накты) —
шындыкгы шынайылау едка. Адамньщ езш-езше таныту,
сайып келгенде одан да api терендеп барьш, алдымен
халыкгьщ езш-езше таныту, содан соц сол халыкты езгеге,
яки элемге — адамзаткд таныту жолы. Адам мен котам,
котам мен заман аракдтынастарын барлык йрлшмен жэне
кдрама-карсьшыгымен жан-жакгы суреттеу аркылы керкем
образдар, типтер, сом тулгалар жасау тэсЫ.

Реализмнщ тууы, калыптасуы жэне дамуы туралы
пиарлер де эр алуан: Йреулер багыт ретшде XVIII гасырда
туды десе, 6ipeynep агым ретшде XIX гасырда кдлыптасты
деседа. Ал эдю ретшде дамуын кдцагалаушылар оны гасырлар
терендне экетш, 6ip-6ipiHe тутаскдн тур-турге беледг Кене
дуние (антика) реализм^ Ояну дэу1ршщ реализм1, Агарту
кезшщ реализм^ Кдйта ерлеу кезещнщ реализм^ сыншыл
реализм, акыр-аягьшда социалиста реализм...

Кзлай болганда да 6ip нэрсе айкын: реализм атаулыныц
букш дуниежузшк эдебиеттеп озык ynruiepi — XIX гасырда

350

Толстой мен Достоевский шыгармалары да, XX гасырда
Эуезов шыгармалары. Орыс эдебиетгнщ мереш мен казак,
эдебиетшщ мактанышын осы шындыкка сайып, мелшер-
леген жен.

IV

Эдеби эдю — катып калган кэсац (догмалык) кагидалар
крсындысы емес, уакьгпъщ керкемдйс концепциясы. Демек,
басынан ешкдшан дау арылмаган социалистж реализм де
— крлдан курастырыла салган элдеб1р ережелер жинагы
емес, ем1рдщ объекгивтйс даму зацына сай, кецес дэухршщ
ез! тугызган кубылыс.

Социалистж реализмнщ керкемдйс эдю ретшде туып
калыптасуы А.М.Горький творчествосымен тыгыз байла-
нысты. Бул ретге, Достоевскийдщ сыншыл реалистер жайлы
“бэрйюз Гогольдщ “ Шинелшен” шыкгык,” дегенш аздап
езгертш, социалистж реалистер жайлы “6api Горысийдщ
“Анасынан” туды” деуге эбден болады. Ойткеш Горькийдщ
атакты “Ана” романында ешкдндай ережес1з-ак, жаца
керкемдйс эдютщ творчестволык принциптер1 ic жузщце
калыптастырылды. ДэлАрек айтканда, Горький романында,
бершен бурьш, нагыз шындык жинактадцы; содан соц,
шындык тарихи жагынан пакты суреттедщ; акдр аягында,
шындык революцияльщ даму устшде керсетщщ. Осы уш
принцип ецбеюш кауымды идея жагынан кайта тэрбиелеу
мшдепмен уштастырыла келе социалистж реализм эдюшщ
езше дешнп реализм атаулыдан сапалык ерекшелйсгер1
болып калыптасканы мэлш.

Мынаган назар аударып керейж. Социалистж реализмге
дешнп ец прогресшш эдю — сыншыл реализм. Социалистж
реализм — сыншыл реализмнщ Myparepi. Алайда осы екеуш
салыстырып карасак, араларынан шынайылык б1рлшмен
катар, улкен алшактык табар едж.

Ец непзп алшактык — максат алшактыгы: сыншыл
реализм ез кезшдеп ащы шындыктарды ашып керсете тура,
капиталистж курьшыстьщ непзш шайкдлтуга кызмет етсе,
социалистж реализм ез кезшщ кандай шындыгын суретте-
месш, 6api6ip, социалистж когамды мейлшше ныгайту
максатын кездейд1. Бул — 6ip.

Екйпш алшакшк — мурат алшактыгы: сыншыл реализм
каншама прогресшш болганмен оньщ эстетикалык идеалы

351