тартыстарга толы сепзжыл (1912-1920) шпнде казак хал-
кыныц басьшан кешкен аса манд! Ьэм курдел! элеуметтж-
саяси окигалар шыгармадагы кешпкерлер тагдырымен
жжс1з Kipirin, 6ipirin, Tirrri тутасып кеткешн керем1з. Дэл
осы арада эдеби шыгармадагы мазмунньщ пшпнге кешуi
булардыц айта калгандай идеялык-кер кемдж б1рлцске
ауыскднын керем1з. Жазушы тандап тапкдн niuiiH бул
жерде ез1нщ мазмунын api толык, api терец ашып тур.
Шыгарманьщ келем! де дэл осы терещне сай; кейшкерлер
саны да окига мелшерше лайык; олардьщ мш ез-бтмдер1
мен кимыл-харакеттер! де тарихи шындыккз сай наНымды,
утымды, романда суреттелген дэу1рдщ когамдык
зандылыктарын айкын ашып, автордьщ асыл муратына
мултжс1з мегзел тур. “Тас булакдыц суындай сылдыраган
ецкей келклм” дегешм1з де, мше, дэл осы ед1.
Керкем шыгарманьщ кулл1 куны мен кдсиет1 оныц
мазмуны мен пшаншщ осы б1рлшнде жатыр. Лев Толстой
кез келген квркем шыгарманыц куны мен кдсиетш уш
турл! сипатына: “а) мазмун сонылышна; э) шшшше немесе
e3iMi3 эдетге кеп айтатын таланткз; б) автордыц шыгарма
предметше байсалды кезкарасы мен ыстык ыкыласына”*
карап багалаган. Бул тегш емес-Ti. Шынында да мазмунга
кажет кдсиет — сонылык: бурын-сонды ешюм козгамаган
тьщ такырыпты тыц идеяга жинакгау. Содан соц niuiiH:
шыгарманыц сюжеп мен композициясындагы шеберлж.
Муныц e3i тарлан талант кдна кетере алар ауыр жук екеш
де рас. Акыр аягында, жазушыныц оз1 мусшдеп, мшездеп,
жинактап, даралап отырган адам бейнелерше мыгым
байсалдылыгы, калткысыз ауган ыстык ыкыласы. Мше,
бул уш сипат тугел турганда нагыз енер туындысы да
талапкд сай болары сезаз.
Мазмун мен пшпн жайын сез еткенде, ескерепн 6ip нэрсе
— 6ip мазмунныц б1рнеше пшшй болатыны. 0м1рде де,
енерде де солай. 0м1рдеп керипсш алып кдрасак, пролета-
риаттыц тап куресшщ неше алуан шшшдер1 бар екеш саяси
эдебистте сан рет дэлелденгенш керем1з: мэселен, стачка —
жеке стачка ма немесе жаппай стачка ма, 6epi6ip, — тап
Kypeci болып табылады. Бойкот, саботаж да, кумэн жок, тап
Kypeci болып табылады. Манифестация, демонстрация,
екитдис орындарга жэне сондайларга кдтынасу — муныц e3i
жалпыпарламентгер ме немесе жергипкп езщщк баскармалар
* Русские писатели о литературном труде. Л., “Советский писатель”,
1955, т. 3, стр. 144.
150
ма, 6api6ip — булар да тал Kypeci болыптабылады. Осылардьщ
6api де тал куресшщ езшщ ар алуан niiuiHnepi болып табы
лады... Ендх енердеп KepimciH бажайлап байкдсак, мысалы,
кенес халкыньщУлы Отан согысыньщ гылым мен эдебиеттеп
пшиндерщщ эр алуандыгын ез алдына койганда, 6ip гана
сез енершщ езшде, айталык, Кдсым Аманжоловтьщ “Акын
oniMi туралы анызы” мен Хамит Ергалиевтщ “Эке сырын-
дагы” , яки поэзиядаш niuimi 6ip белек. Бауыржан Момыш-
улыныц “ Москва ушш шайкдсы” мен Тахауи Ахтановтьщ
“КдЪарлы кундершдеп” , яки прозадаш niuiim 6ip белек
болса, Мухтар Эуезов пен Элжаплар Эбиневтщ “Намыс
гвардиясындагы” , яки драматургиядагы niinim ез алдына
белек. Осыньщ e3i тага да, жогарыда айтканымыздай, пнпш-
нен мазмунньщ басымдыгын ануартса керек.
Алайда niiuiH эдеш мазмунга тауелд1, бейтарап нэрсе
деуге болмайды. Пшоннщ аткэрар peni — белсещц рель
Шыгарма мазмуныныц утымдылыгы да, окырманга
женмдшп де оныц гшшнше тыгыз байланысты. Аныгырак,
айткднда, пшйннщ эсем дт — суреткер шеберлш. 9p6ip ipi
суреткер ез шыгармасыньщ пшйнше айрыкша зер салатыны
тектен-тек емес. Л.Толстой “Ревизордыц” niuimi жайлы
былай деген: “ Гоголь езшщ комедиясын дерею, осал
жазсыншы, оны каз1рп окдашдардын миллионная 6ipi де
окымаган болар едГ’*. Бул — шындык,
Мазмун мен пшин жайын сез еткенде, ескерепн еюнип
6ip нарсе — мазмунга Караганда, пшоннщ взгерхмлаздыгы.
вьорде де, енерде де солай. Айталык, махаббат. Бул — ом1рде
туракты шындык, енерде мэнгшк такырып. Абай эдеьи
айткдн:
Махаббатсыз — дуние бос,
Хайуанга оны косындар.
BipaK ем1рдщ осы шындыгыньщ енерде керкем жинак-
талу niuimi эр дэуарде эр алуан. Мэселен, кдз1рп махаббатш
баягыньщ Лэшп — Мэжнуншщ немесе К^з Ш беп мен
Телегешнщ арасындагы сезгмдерше суреттесе, осы дэу1рдеп
мазмунга мундай niuiiH сай келмеген болар едь Демек, 6ip
мазмунньщ ез! эр дэу1рде эр турл1 хшышгекешш отыратыны
хак, ч
Мазмун мен тш ш жайын сез еткендё, ескерепн ушщип
6ip нэрсе — мазмун мен тш шнщ тарихи категория екендап.
0p6ip жана дэу1рде кене мазмун тын niuiiH тауып, жадгы-
* Л.Н.Толстой. О литературе. М., ГИХЛ, стр. 250.
151
рыл, жасарып кана коймайды, эр дэу1р ез шындыгын, демек
ез мазмунын ала келеда. Мэселен, гасырлар бойы унсЬ мулпп,
тылсымдай тынып, кулазып жаткдн казак даласына Кдзан
революциясынан кейш куре тамьфдай тарамданьш тешр жол
жосылды да, оньщ бойымен бурын-сонды бул мац кермеген
жаца келж — поезд жуйткда. Бул — опнрдеп жаца шындык,
болса, енердеп — жаца мазмун. Осы мазмунды едебиетте
шшшдеу калам кдйраткерлерщ жаца 1зденулерге салды.
Даладагы бул кубылысты, кимылды, жылдамдыкгы, айталык»
баягы Тайбурылдьщ шабысьш суреттегендей:
Ол тебе мен бул тебе, Шагалалы шалкар кел,
Бауыры шубар кел тебе. Кфшыштынын кызды кел^
К,умыра, кртан К,ос келден,
Оман да етш женелдо, Айналасы бес келден,
Кдоыстыньщ кэзды кел, Бершен етш женелда, —
Кргалыньщ кулы кел,
Шенгелдшщ желдд кел.
деп сыпыртып сога беруге болмайды. Жаца ем1рдеп жаца
шындык енерге тыц мазмун болып ешп, ол езше соны гадин
1здейд1. Осы мазмунга Сэкен Сейфуллин езшщ “Советстан”
поэмасында мынадай niuiiH бердк
Советстан, б1здщ стан, Совстан
Экспресс талма екшнда шабыстан.
Гуле журт,
Ym курып,
Кдлсын улып,
Есю жалган арттан кдлмай жабыскдн...
Кондуктор Сак бол, сак]
Кэрап тур Так-так-так.
Жол узак, Айдал бац,
Айдап бак! Рудзутак,
Уклон бар, Трат-тат-тат!
Терен жар,
Бул арада жаца мазмун езше ундес жаца гшшн тугазган.
ОлендаOKj.niотыргандаадамкавдмппоезд успндекеле жатаавдай
тербелгенсезамкушагындаболады. блендеп ap6ip ыргак, тыныс,
екшн окырман кулагына зулап асыл бара жаткдн экспресгщ
дыбысьш жетюзгендей. Эрине, бул елецнщ пшннш мазмунына
кылапсыз сай, терт аягынан тец баскдн мшсЬ нэрсе демейм1з.
Осы тустагы елендердщ “niuiiH жагынан жетипп болмаганын”
кезщце Себиг Муканов бшп айткан. "BipaK, — депп ол, —
мазмун жагынан б1здщ ецбегаш жазушылар мактана алады.
Кдзактьщ ецбекид табы ескен сайьш, ецбекпп жазушылары
152
жедел ecin келедь Сондыктан ецбеюш жазушьшардыц
жазган сезшщ мазмунына nimim uiece алмай отыр”*.
Мазмун мен пшпн жайын сез еткенде, ескеретш тагы
6ip нерсе — жанд мазмунга жаца пш ш 1здеуге эбден болады;
6ipaK, пшпн iaaey 6ip бар да, кур паитдшкке (формализмге)
салыну ез алдына баскд. Соцгысьша, эрине, сак,болтан жен.
Модернистерде колга шнер “шыгыршык, жок,, бос куыстьщ
айналасын всем ешекейлеген эшешн кур шиыршык, кдна
бар” екенш А.Блок дал тауып айткдн. “ГНшшд! мазмуннан
айырып, мазмунды куртудьщ, керюшше, мазмунды гшшннен
ажыратып, пшйндажоюдьщ” (Белинский) 6ip Kepmici — осы.
Сонымен, эдебиеттеп мазмун мен пшпннщ 6ipniri
дегешм1з сез енершдеп орасан зор мацызды зандардьщ 6ipi,
енер туындысыныц керкемдт ушш ауадай кджет жагдай
болып табылады. Керкем шыгармадагы мазмун мен пшлннщ
6ipniri — оныц етене бутш дт, эстетикалык, багалыльны.
Эдебиеттеп мазмун мен пшпн дегенда белгип 6ip керкем
шыгармадагы затты дерекгерге кегшрсек, былай болар efli:
шыгарманыцмазмуны — оныц акикат шындыкка нег1зделген
такырыбы мен идеясы да, niiuim — эдеби каЬармандардыц
взара корым-котынасына, тагдыр тартысына нег1зделген
сюже/ni, композициясы жэне жазушыныц eMipdi енерге
айналдырган ец nezi3zi куралы — cypemmi C93i, яки керкем
шыгарманыц тш.
Ещц осы мэселелерге кешем1з.
III
Эдеби шыгарма туралы ецпмеш такырыптан бастаган
жен. бйткеш такырып — енер туындысыныцipzemacbi. Уйдщ
кдбыргасын салып, тебесш жаппас бурын ipreTacbi кдлана-
тыны секищ, керкем шыгарманыц туу npoueci де такырьш-
тан басталатьшы даусыз. “Бершен бурын такырып пайда
болады, — дейд1 Валентин Катаев, — пайда болады да, жазу-
шыны азапкд сала бастайды. Такырып санага сшдп, ойга
орныккдн сайын, адам, зат образдары, болашак пейзаж
журнакгары туып, тутаса бередГ’**.
0нер ем1рден туатын болса, суреткердщ ем1рден ец
алдымен 1здеп табары — ез шыгармасыкьщ такырыбы. Ал
“такырып дегенщ уйыкгаган балык сиякгы кдрнын жогары
* С.Муканов. 0су жолдарымыз. Алматы, I960, 48-бет.
** “Вопросы литературы”, журнал, 1961, № 9, стр. 130.
153
кдратып, вьйрдщ бетшде кдлкып журмейдь Такырып —
теренде, агыс арасьшда, нагыз тунык жоне тегеурЬад mpiM-
дер шпнде; оны сол арадан 1здеп таба бш, доцбскниген
толкын, саркырама сел астынан тауып альш шыга бш”*.
Демек, такырып табу — 6ip куннщ не 6ipep эрекеттщ шаруасы
емес, жазушыныц буюл каламгерлйс кимылынын, ен бойында
жататъш, творчестволыкпроцестщ барлыккезендерше б1рдей
ортак жумыс. Егер творчестволык процестщ уш турл1
(материал) жинау, жиналган материалды корыту, корьпылган
материалды жазу кезещ бар десек, такырып осынау уш
кезецшц ен бойында тутас жел1 тартьш жатады.
Айталык, жазушы творчестволык процестщ алгашкы
кезещнде ешрдщ эр алуан кубылыстарын зерттейд1, тексе-
редь Эрине, бул кубылыстардыц лшнде ipici де, усаты да,
мацыздысы да, мацызсызы да, курдел!с1 де, кездейсогы да...
— 6api де бар. Осыньщ 6opi — болашак шыгарманыц
материалы. BipaK осылардыц 6api суреткер санасында таскд
тацба баскдндай ап-анык, жатгалып кала бермейдк Ец
Kepeicrici гана кдлады, KepeKci3i умытылады. Неге десещз —
ер суреткер eMip кубылыстарын тек ез дуниетанымыныц
тургысынан гана танып, кдбылдайды. Оны о\ордс болатын
кез келген кубылыс жаппай кызыктыра бермейгц. Ол ез
макратына керек кубылыскд гана кызыглды. Болашаккеркем
шыгармага непз болатыны да сол — суреткер кызыккдн
кубылыс. Осыган мысал ретшде, Сабит Мукановтыц
“Адаскзндар” (iQi3ipri “ Медщр махаббат”) ррманьша такырып
табу тарихына 6ipa3 назар аударыл корелж. “Bip куш, —
дейд1 С.Мукднов, — туей уакытта жумыс кабинеймде
жазумен шугылданып отырганымда (“Сулушашты” жазып
журген кезш болатын) элдекшдер: “ О лпрт тастапты!” —
деп шуласып, тереземнщ алдьшанж упрт оте 6epicii. Кулаккз
жат есплген дауыекд мен де елендеп, ашыктурган тереземнен
каргып кешеге шыктым. “ Йемене?” — деп сурасам,
жупргендер: “блпрщ кетштИ” — деседг, 6ipaK кшд! кш
елпргешн бшмейии. Успме езбектщ жукд шайы шапанын
uie сала, жупрген кепшшкке uiecin жалац аяк, жалац бас
мен де жупрдш. Бэрхм13 6ip уйге келеек, б1рталай мили
ционер айналасьш коршап альш, халыкты есис, терезелердщ
сыртында пике ж1бермей бегеп тур екен. Милиционерлердщ
арасымен кысылып-кымтырьша уйдщ шпне йрсем, жаралы
басынан жан-жакка шапшып кдны аккдн елдекгм етбетшен
Tycin, аяк-колдары эрец кимылдап, олгел1 жатыр! Оныц
* Р.Гамэатов. “Мой Дагестан”. М., “Молодая гвардия”, 1968, стр. 84.
154
касында турегеп турган 6ip жас ж т т п ей-уш милшщонер
к,олын артьша байлап устал тур. Ж тттщ аузы элденеге
соктыгьш, ricTepi сынган болу керек, аузьшан кднды кебж
шубырады. Онын й м екенш бшген жокдын. Ал елш
улгерген xirirri шалкдсынан аударганда кдрасам, ез1ме
таныс, “ Ецбеюш кдзак” газетшщ кызметкер1 Мустапа
Кошеков... Артынан естгсек, Мустапаны елйрген ж тттщ
аты — Султанбек Эбеуов екен, Мустапамен eKeyi апалы-
сщлий эйелдерден туган беле екен. Бул гажап окиганьщ
сырын сурастырып келеек, Султанбектщ уйленгел1 журген
кызын Мустапа элдекдлай алдаусыратып, уйлешп кояды.
Бул окигага кектенген Султанбек белесш елйреда. Окиганьщ
мэн-жайьш толык естнгеннен кейш, маган бул ic ей жастьщ
кызга таласуы гана емес, ею дэу1рдщ, ягни феодалдык, еей-
л1к пен кецеетж жаналыктьщ езара тартысуы сиякты боп
коршдГ’*. Одан api жазушы осы окиганьщ купиясын терещ-
рек туешш, сырын ашып, оны саралап, усагынан ipiciH,
мэндхешен мэназш ажыратып, ipiKTen, ед бастыларын
тутастыра келе керкем шыгарманьщ такырыбына айналдыру
макратында кеп ецбектенеда. Жазушыньщ кдзак эйелдершщ
бас бостандыгы жайлы шыгарма жазбак ойы Tiirri эрщен,
езшщ Орынбор рабфагында окьш журген кезгнен басталып-
ты. Сол рабфакгыд “3. деген ш эйрт кызы ауылдагы улкен-
дер QMipiHeHшыга алмай, бтруш е 6ip жыл калганда окуьш
тастап, ата-аналар атастырган элдеймге epixci3 эйел боп
узатылып кеткен” тустан берп жылдар бойы жазушыны
Te6ipeHTin журген ойлар, сез1мдер emu 6ipfle мынадай кднды
окигага кеп прелед! де,романныц такырыбы пайда болады.
Такырыпты жетшцру макратында С.Мукднов окига кыл-
мыстылары тергеуге алынган сот мэжиисше когамдык
айыптаушы бол кдтысады. Жазушыныц бул тустагы мате-
риалдарды ipiKTen, сурыптап, кррытып, шындыкты ойша
жинактап, шыгарма такырыбын жуйелеу1 Tirrri кызык,
Мше, такырып осылай туады.
Сейтш, осы айтылгандарды эдебиет теориясыньщ тшне
салсак, жазушыныц шындык, болмыстан тацдап, талran
алып, езшщ квркём шыгармасына нет, аркду еткен eMip
кубьмыстарыныц тобын такырып дер ediK.
Жазушы ез шыгармасына такырып Vrin OMip кубылыс-
тарын тацдап алганда, оларга езшщ багасын береда; ол багада
жазушыныц дуниеге кезкдрасы, таптык идеалы жататыны
сезс!з. Ce6e6i “Эдебиетин — таптыц кез1, кулагы жэне уш.
* “Кдзак эдебисп” газетН, 1959, № 43.
155
Ол ез табынын; кецш куйш, тигегш, кдмын, у м т н ,
куштарлыгын, муддесш, касиетшкабылдайды, калыптастырады,
суреттейда” (М.Горький). Жазушы ез творчествосымен ешрге
ун косады, ун косканда ез табыныц макрат-муддесше сай ун
косады. Керкем эдебиеттщ журт ушш эшешн кещл кетеру,
бой серпту, “ракатгану куралы емес, адам йршштнщ занды
жагдайларыньщ 6ipi” (Л.Толстой) болатьш ce6e6i де осында
жатыр. Мше, осылайша, ешрге ун крсу эрекетшен келш эр
жазушыныц эр шыгармасыныц идеясы тумак, Бутан мысал
ретшде, Сэбиг Мукановтыц жогарыда аталган романга тапкдн
такырыбына енд1 идея беру ушш, сол 6ip канды окиганыц бас
себепкер! Султанбек iciH ез дуниетанымы мен таптык, муддеа
тургысынан калайша багалаганына аэдал кецш белш керелис.
“Ецалдымен, — дейда С.Муканов элп мавдлада, — Султанбек
— комсомол... санасыбар шэюрт. Комсомол Kici эйелддменшжп
мулгам, менщ эйeлiм елгенше мешмен гана 6ipre болу керек
деп eMipiHfle айтпайды. Эйел тату турса гана, — эйел. Кетемш
десе, — eiu6ip еркектщ зорлап устауга какысы жок, Ойткеш
эйел — еркектщ меншисп мулю емес... Кецес еюмел ейелда
еркекпентецгерген. Олайболса, безген Бетиманыц мандайынан
Султанбек сипап кря беру керек ед1 Ол ейтпеда. “ Махаббат”
дегендатауып алып, акырында Бэтима тиген Мустапаны елпрдд.
Мусгапа да езшдей жас, epi талпынып келе жаткан талапкер
еда. Кара басыныц кдмы (!) 6ip азаматш ел1мге кщы. Ендеше,
б1здщ айтарымыз — Султанбек 1. комсомолдыц касиетп атын
былгады; 2. эйел тендагше крл сукгы; 3. Мустапаны катеден
емес, кдстап елпрда. Бул жумыстыц бупнп котам турмысына
залалы кушп. Егерде мундайларга катты жаза бершмесе,
баскалар да улп алып, кендлше жакдаган адамды ацсары ауган
куш елпрщ тастай 6epyi мумюн... Сулганбектщ сотында алган
эсерлердш, непзгнде курылган “Адаскдндар” романы сот
мэжтс1 бтсен соц-ак (1928 жылгы мамырдьщ басы — З.К,),
Кызылорда каласында басталды да, сол жылдыц 14
желтоксанында Ленинград каласында аякгалды”.
Мше, идея осылай туады.
Сейтш, осы айтылгандарды эдебиет теориясьшыц тшне
салсак, егер такырып — жазушы суреттеп отырган eMip
кубылысы болса, идея — жазушыныцсол вз! суреттеп отырган
eMip кубылысы туралы айткысы келген ойы, сол QMip
кубылысына берген багасы дер ediK.
Аныгырак айтканда, жазушы e3i бейнелеп, суреттеп
отырган eMip кубылыстары аркылы окырман назарын неге
аударса, кайда багыттаса, сол — идея!
156
Идеясыз шыгарма болмайды жэне болуы мумкш емес.
Мазмун мен птпннт байланысы секшщ такырып пен
идея да эркдшан 6ipmKre болады. Такырыптан идея, сондай-
ак идеядан такырып туып жатады. Идеясыз такырып,
такырыпсыз идея болуы мумкш емес.
Кыскдсы, кез келген керкем шыгарманьщ непзшде
6ipiH-6ipi тугызып, 6ipiH-6ipi дамьггьш жаткдн такырып пен
идея болады. Жазушы eMip шындыгын керкем образдарга
жинактап, ез шыгармасыньщ тек идеялык-такырыптык
непзшде гана суреттеп керсете алады. Такырып пен
идеяньщ муншальпс,мызгымас б!рлт туралы сан гасыр бойы
суреткерлер мен ойшылдар айткдн аса кемел Ьем кенеул1
пйарлер кептен-кеп. Мэселен, еткен гасырда Белинский
керкем шыгарманьщ идеясын “онын ен бойында жел!
тартып жаткдн ой мен сез1мнщ мытым б1рлМ” деп белгшесе,
61здщ заманымызда Гамзатов шыгарма идеясын оныц
такырыбына тамаша тапкырлыкден нускдлы ©pi утымды
Keuripin экетедк “Ой мен сезгм — кус десек, такырып —
аспан; ой мен ce3iM — буты десек, такырып — орман; ой
мен сез1м — елгк десек, такырып — тау; ой мен сез1м —
жол десек, такырып — сол жол алып баратын uiahap.
Эдебиет теориясыньщ багзы 6ip гатаптарында такырып-
ты ез алдына, идеяны ез алдына белек алып, тексередь Bi3
екеуш эдеш 6ip алып, байыптал отырмыз. Буларды 6ip-
6ipiHeHажырату мумйн емес екенш жогарыда айттык, Соган
косымша тагы 6ip зер сала кететш нэрсе — суреткердщ
шыгарма жазар тустагы творчестволык толганыстарыньщ
Tyraci туййн — ой езеп (замысел). Ой езегшде жазушыньщ
такырып тауып, идея тугызудагы тубегейш максаты, яки
творчестволык концепциясы жатады. “Ой езеп — шыгар
маныц непзп аркдуы” (А.Толстой).
Эр шыгарманыц такырыбы мен идеясын тутастырар
дэнекер болып турган ой езепнщ кдй жазушыда кдндай
жагдайда туганын тохшшлау, эрине, киын. Оны кдламгердщ
кдсында ж урт, едеби эрекетш эркдшан кдлт ж1бермей
байкдп отырган адамдар да тап басып, дэл таба алмайды.
Мэселен, Лев Толстойдыц зайыбы 6ip жолы: “Левочка
кенет, ойда жокуа осы кунп ем1рден роман жаза бастады” ,
— д етт. Буган кдраганда, “Анна Каренйнадагы” автордьщ
ой езеп де кенет, аяк астынан туган тэр1зд1. Ал дурысында
олай емес, зерттеушихер ол романныц ой езеп Tinri эрщен
— сонау “Алпауыт тацы” мен “Семья бакытынъщ” тусынан
басталганын аныкгады. Сол секшдд, кдй кдламгерде болсын,
ер турл1 ой езеп оныц эдеби ецбепнщ турлице аркдуы Topiaiu
157
творчестволык толганыстарыныц кезец-ксзецдершде
жатады. Сойпп, нитей nicin, ширай тусед1. Муньщ 03i “о
баста озеказ болады, — деп тусщщред1 А.Фадеев, — суреткер
санасында калай болса солай шашылып жатады. Бул
шывдыктьщ жай шли деректер1 гана. Осылардьщ 6api келе-
келе ep6ip ойлай бшетш, куресе бшетш, суйе бшетш, куана
бшетш, кдйгыра бшетш Tipi Kici сеюлд1 суреткердщ де оз
санасында элдекдшаннан аялап экеле жаткан максатты
хшарлердщ тубегейгц тушндершен тогысып, тутасады да,
ой езепне, сол аркылы шыгарманьщ непзп идеясына
айналады”. Бул — кызык процесс. Бальзактыц “кдптаган
кдльщ идеялар астында калатын” шага, Достоевскийдщ
“ тупс1з туцгиык ойлар терецше батып кететш ” Ke3i,
Л.Толстойдыц “тук жаза алмай, озект! ойлармен ез-озгнен
толыкси берет1н” тусы осы процестщ усп болуга тшс.
Эр жазушыда эр шыгармасын жазар алдында осындай
ой езеп болмаса, оныц шыгармасында окьфманга кджет
ем1рлж озекп мэселе де болмайды жэне ондай шыгарма
кдлыц кепшшктщ кэламгер алдына кояр занды сауалына
жауап та бере алмайды. Ал “сауалы жок немесе сауалга
жауабы жок шыгарма — ел! шыгарма” (Белинский).
Кейде шартты турде, шыгарманьщ такырыбы — сауал
да, идеясы — жауап деуге болар едь Бул туста мьша жайткд
азыраккецш белген жон: 6ip сауалдыц 6ip емес, 6ipHeiue
жауабы болатыны секодй, 6ip такырыптан 6ip емес, 6ipHeuie
идея тууы мумкш. Осыдан келед1 де б1здщ алдымызда
эдебиеттеп идеялык, кдрама-кдрсылыктар мен 6ipniicrep
туралы мэселе турады. Бул мэселеден аттап етуге тага
болмайды.
9p6ip эдеби шыгармада керкем шеишмштапклн идеяныц
терец тамыры сол шыгарманы тудырган суреткердщ дуние-
танымында, алеуметтж кезкдрасында жатады. Сондыктан,
сез жок, 6ip такырьштьщ езшен дуниетанымы эр турл1 идея
тугазады. Мэселен, еткен гасырдыц алпысыншы жылда-
рында б1рнеше орыс жазушысы 6ip гана такырыпкэ 6ipHeuie
роман жазды: Тургеневтщ “Экелер мен балалары”, Гончаров-
тыц “Жаркдбагы” , Писемскийдщ “ТулагантещзГ’ , Лесков-
Стебницкийдщ “ Барар жер жогы” , Чернышевскийдщ “ Не
ютеу кереп” т.б. — 6epi сол кездеп Россияны тугел кдмтыган
революицялык-демократиялыккозгалыскд, атап айткднда,
нигилистерге арналды. BipaK осы 6ip гана такырыптан
тугызган эркдйсысыныц идеясы эр тарап, 6ip-6ipiHe кдрама-
кдрсы: “жаца адамдар” атанган эр лауазымды курескерлерд1
6ipi жан сала жактаса, олардыц геройлык образ ретшдеп
158
улгшерш жасаса, 6ipi “басы артык, адамдарга” эншейш шггей
тшектестактен apire бара алмайды да, ещц Gipeynepi оларга
ымырасыз кдрсы шыгып, xiirri жала жабады, жазгырады,
нигилистердш, сатиралык, тишн жасамак болады. Муньщ
6api — эр тарап дуниетанымга непзделген идеялык, кдрама-
кдрсылыкгар.
Дуниетанымы 6ip, елеуметтж козкдрастары ортак
6ipHeme суреткер 6ip такырыпкд жаза кдлса, эрине, олар да
идеяльж, жагынан 6ipiH-6ipi кдйталамауы кджет, эркдйсысы
езшше тыц, нускалы идея тугызуга тш с. М эселен,
Мукановтыц “ БотакезГ’, Есенжановтыц “Ак Жайыга” ,
Нурпешсовтыц “ Кдн мен Tepi” — 6ip такырыпка — тарихи-
революциялык такырыпка жазылган романдар. Эр
романныц идеясы езшше, нускалы, 6ipiH-6ipi кэйталамайды
жэне эр жазушыныц ортак такырыптан туган идеяны
керкем жинакгау мэнер1 езшше, машыгы белек; бул ретген
де 6ipiH-6ipi кайталамайды. Демек, бул арада да 6ip
такырыптан 6ipey емес, б!рнеше идея туып тур. BipaKбулар
6ip-6ipiHe керегар жаткдн ж ок бйткеш бул жазушылардан
эркдйсысыныц о бастагы ой езеп 6ip-6ipiHe багатгас, украс,
сыбайлас. Сондыкган бул — идеялык кдрама-кдрсылык
емес, 6ipmx: дуниеге кезкдрастары 6ip тургыдагы йрнеше
жазушыныц 6ip такырыптан 6ip багатта, 6ipaK эркдйсысы
езшше, 6ipiH-6ipi толыкгырар б1рнеше идея тугызуы. Бул
озгешелистщ туп тамыры эр жазушыныц тек езше тэн дара
касиетшде, ешкгмге уксамайтын езшдйс творчестволык
ерекшелшнде жатыр. Сондыкган эр жазушы 6ip такырыпты
эр кырынан жаркыратьш ашып, оган эркашан жаца, жас
мазмун мен nhuiH бере бшген.
Такырып пен идеяныц мацында терещрек тексеруд1,
талдауды тшейтш мэселелер кеп. Сырттай Караганда,
кэд!мпдей даулы, талас тусшисгер де жок емес.
Константин Паустовский, мысалы, такырыптыц ipici-
усаш , улкен-кшиа болады дегещц мойындамайды. Кдндай
такырып болсын, оныц мацызы идеясына, автордьщ ой
езепне, философиясына байланысты деп бтед'г. Паустов
ский, титл, кешеп такырып, бупнп такырып, яши тарихи
такырып, бугшп куншц такырыбы деген угымдарга да
мейлшше шартты турде кдрайды: “Кез флген такырыпты
бугшп кундою етуге болады, — дейд! ол, —тек жазушыныц
03i ез гасырыныц бишнде болсын!” . Бул пшрде б1ркдтар
шындык бар. Жаксы шыгарма эркдшан жас, шебер игершген
такырьш кдшан да мацызын жоймайтьшы мэл1м. Сондай-
ак ipi идеяга апарар такырып усак болмауы да мумкш.
159
Мысалга Шэцгерей Бекеевтщ “Уршык” деген елещн
алуга болады. Уршык, кэд1мп жш юретш уршык. Осында
не тур? Тук те турган жок, уп-усак кдна нэрсе. Ал окып
кдралык, елен 6 ip -aK шумак:
Агаш едщ курма ескен,
Уршык болдыч шуда ескен.
Bip кэлылта турмак жок,
Шыгармалык муны естен.
Тамаша! Кашкене нэрседен акын улкен философия
тугыза бшген. Мундай улкен идеяга экелген такырыпты,
эрине, усак деуге болмайды.
Леонид Леонов, KepiciHiiie, такырыптьщ улкен-кшис!,
мэнд1с1-мэнс1з1 болады деп бшедь Сондыктан ол ipi жа-
зушыдан усактамауды, “дуниедеп ец басты нэрселер
туралы ойлауды” , ец мэнд1, мацызды такырыптарга гана
жазуды талап етедь Кешеп такырып ез алдына, дэл бупнп
такырыпкд толгану, заманымыздьщ ец улы талаптарыныц
битнде болу, “болашакуы болжау, ец болмаса жарты гасыр
алдагьшы анык кере бшу керек, — дейд1 ол, — ейткеш
шын мэншдеп эдебиетшшер барлык адамзат, буюл элем
тагдыры ушш, кулш цивилизация, гылым, адамдар тагдыры
ушш жауап беред!”. Осы жауапкершишсп сезшу Леоновтыц
угымынша, эр жазушыны тек кана келел1, кесек
такырыптарга алып барады.
Осы пйарлер, жогарыда айткднымыздай, сыртгай Кара
ганда, даупы, талас кершгенмен, iunci сырына уципп керсек,
61р жштщ ею ушы секицц, 6ipiH-6ipi жоккд шыгару былай
турсьш, Kepicimiie, 6ipiH-6ipi куптап, толыктырып жаткдн
байлаулар. Ею niidp де нагыз шынайы шыгармадагы идея-
лык-такырыптыкнепздщ курделшпн куеландырып тургандай.
Жэ, идеялык-такырыптык непздщ курделшп деген не?
Шындык — курдел1 болса, одан туган шыгарма да —
курдет. Ошрдеп окигалар шым-шытырык болса, оны сурет-
теген шыгарманьщ мазмуны да эр алуан. TipmuiiK “6epi —
бэр!мен, эркдйсысы эрб!р!мен уштасып” (Ленин), жалгасып
жаткдн мэслелерге толы болса, суреткердщ ой езеп де 6ipey
емес, б1рнешеу. Демек, 6ip эдеби шыгармада 6ip гана
такырып жэне 6ip гана идея болуы шарт емес. Проза мен
поэзияныц шагын турлершде, эрине, солай болуы мумюн.
Ал келемги, кесек шыгармаларда, ecipece орта немесе кец
келемд1 эпикалык тур туындыларында 6ip емес, бгрнеше
такырып, 6ipHeuie идея болады. Булардыц эркдйсысын ез
алдына белек — бутарлап экетш, жеке-жеке мэн, магына
160
беретки к езд ер де болады. “Рюи Блаздагы” - детгп
Виктор Гюго, — философиялык,такырып — бюкке умтылган
халызд адамдык такырып — эйедлд суйген еркек; драмалык,
такырып — ханымга гашык малай” .
Бул арада В.Гюго езшщ 6ip пьесасындагы б!рнеше
такырыптыц тек екеу-ушеуш атап отыр. Осы сеюлда б1рнеше
такырып немесе бхрнеше идея келемд1 шыгармалардьщ
кебшен кездеседь “Абай жолыньщ” тек бас жагын гана
бажайлап кдрайыкщы. Окудан елге оралган шэкхрт Абай езш
кдладан алып кдйткалы барган Байтас пен жорга Жумабайдан
ок бойы алда теле жаткдн куш, даланьщ таза ауасын еркш
ciMipe жугып, ракдттана cepnmin “кей-кейде езше таныс
KexyftipiM мен Буратиген, Такырбулак сиякты коны-
кудыкхардыц тус-тусына келгенде окдгау шыгып, астындагы
жарау кула беспсш агызып-агызып алады” . Осы эпизодтьщ
ез такырыбы (туган жер), ез идеясы (сагыныш) бар. Одан
api осы журпншшер Келкдйнардагы Кунанбай аулына келш,
Абай езш купсен апа-жецгелершщ, Айгыз бен Улжанньщ,
эжеа Зеренщ кушагына кезек-юезек Kipin, “езш шын балага
айналдырьш ж1берген” кдлын, сушске малтиды да кдлады.
Бул эпизодтагы такырып — ана да, идея — меШрш. Енда
б1рде аналар арасындагы “ерюн, ойнакы, бала мшездщ берш”
пышак кескендей тыйып, Абайды Кунанбай шакяртады.
Абай дереу бойын жиып ап, экса отырган улкен уйге келед1
Бул уй шешелер уйшдей кещщц емес, ызгар шашкдндай
салкын, тунжыраган унйз. Бул эпизодтагы такырып — вке
де, идея — тоц мойын крталдык,. Будан былайгы эпизодтарда
осылайша эркдйсысы 6ip такырып пен 6ip идея курал, езара
тугасып, epuiiii, ерби бередь Сонда байкдсак, 6ip шыгармада
б1рнеше такырып, б1рнеше идея болып шыгады. Керкем
шыгарманын идеялык-такьфыптык непзшщ курделшп, яки
кеп проблемалылыгы дегешм1з — осы.
Алайда керкем шыгармадагы такырьштар мен идеялар
кднша кеп болганмен, олардьщ бэрше ортак жет, бэрше
дэнекер 6ipniK болады. Ол 6ipniK — идеялык б1рлж. Оныц
e3i шыгармага аркду болып отырган шындыкган туады.
Барлык жекелеген такырыптар мен вдеялар 6ipiMeH-6ipi
тогысып, уштаса жалгасып кеп, акыр аягында 6ip сагага
саркып куяды. Осыдан келш, окырманда дел осы шыгармага
деген бупн, тугае 6ip кезкдрас туады да, нэтижеещде шыгар
мадагы орталык, езекп мэселе айкындалады. Айталык,
Пушкиннщ “ Евгений Онегшиндеп” ец езект! мэселе —
еткен гасырдыц 20-жылдарындагы дворян когамыныц
рухани дагдарысы. 0з ел!м1зге келеек, мысалы, Муйрепов-
161
тщ “Кдзак; солдатындагы” ец езекп мэселе — кецес адам-
дарыньщ моральдык-саяси 6ipjiiri, кецес жауынгерлершщ
согыстагы кдЬармандыга; Мустафиннщ “Миплионерщдеп”
езект! мэселе — колхозды ауылдагы ецбек салтанаты.
Сонымен, мше, осындай, 6ip шыгармадагы бгрнеше жэне
эр алуан жеке тацырыптар мен идеялардыц басын 6ip жерге
крсып, 6ip арнамен ep6imin турган 6ipeeeu, взект1 мэселен}
mzi3zi идея дейм1з. Бул жайггы байыптап кдрасак,, шыгар
маньщ непзп идеясына айналган езекп мэселе ондагы ез
бепмен жеке-жеке ерб1ген езге моселелерд1 жоккд шыгар-
майтыньш, кдйта ез! солардан тутасьш куралатынын, Kepi-
сЬпие, жеке мэселелер езекп мэселеш элс1ретпейтшш, кдйта
толыктыратынын ангару киын емес. 8p6ip керкем шыгар
маньщ жалпы “енер туындысында азаматтык, правосы бар
езекп мэселесР (Короленко) — непзп идеясы, мше, осылай
кдлыптасады.
Таланттыц куш , талангты шыгарманыц окырманды
баурап экететш тартымдылыгы непзп идеяда жатады. Шебер
жазушылар ез колдарымен жазган керкем шыгармаларында
“ездер! 6ip жаккд бет алады да, ci3fli де со жакхд шакырыи
экетш бара жатады жэне сол Гамлеттщ 9Keci тэр!зд1 елее
6epin, жан теб1ренте елйспрш, ертш экетш бара жатады”
(Чехов). Бул — кер*;ем шыгармадагы непзп идея аркылы
окырманга ыкдал еткен жазушыныц тендекциясы. Ал ap6ip
эсем шыгармадагы эсерл1 идея. Энгельс айткдндай, нускд-
лып керсетшмейд;, жазушыныц шындыкты, суреттеу
тенденциясы аркылы керкемдис шеиимМ таппак
Табигаттан бабамыз ала берген сеюлда:
Даркдндыкгы кдзакда дала берген сеюлда.
Кец тынысты тынымсыз желден алган секшп,
Мелдарлисп кеплдар квлден алган сегалда.
Мынк етпейтщ мшезда жоннан алган сеюлда.
Мьщ буралан тагдырды жолдан алган сеюлда.
Тунеруда тунжырап туннен алган секщщ,
МеШрбанды кулиш куннен алган сеюлда...
(К,Мыршяиев).
Осы елецде халыктыц тамаща кдеиетш, табигаттыц
езшдей табиги мшезш танытатын ipi идеяны автор жалац
уагызбен емес, езшщ шындыкгы суреттеу тенденциясымен
укгырып отыр. Жак.сы шыгарманыц идеясы такырыптан
тек кдна осылай тумак.
Тенденция — орасан мэщц нэрсе. Тенденция — шындынупы
cypemmeydezi каламгерге тэн куштарлык, оныц когамдык
квзкарасыныц тугыры, ой взегтдег1 мыгым принцип. Булар
162
жок, жерде пафос жок, ал пафоссыз шыгарма — отсыз,
жалынсыз нэрсе. 6м1рдеп опасыздык жайлы жазганда
Гоголь оны эркдшан езше “нагыз жан турипгер зэб1р
берген кдс душпан кейшнде суреттеуге бар кушш салган” .
Суреткер табигатындагы бул секиш мьшымас, мыкты
тенденцияны Бальзак бас ура кад1рлеп, “жазушыны
жазушы ететш кдстерл1 нэрсе — принципке жан-тэшмен
бершу” деп бшген. Ал Белинский болса “поэтикалык идея
— силлогизм де, догмат та, ереже де емес, жанды
куштарлык, жалынды пафос” екенш ашып айткан.
Bip гана мысал:
Аунагым да келеш, Кдйта-кайта жуынам
Ойнагым да келедь Булагынан бетшда.
Ыстык керш караймын, Шакыргандай оз1мда
Мундагы ep6ip тебега. Жапырагы, агаты.
Озге жердщ суынан Ала алмаймын Х031мдд,
Суы да езге секшдь Дсп тургандай кдрашы.
(Р.Орманов).
Бул — “Азат жер” деген елец. Такырып — жаудан
босатылганжер, идея — Оганга деген махаббат. Осы такырып
кдлай игершген, яки идея кдлайша керкемдйс шеипм тапхдн?
Мунда да акын бюк идеяны бшкке шыгып ап, урандап,
жалаулатып айтып жаткдн жок, езшщ жеке басындагы кецш
кушнщ нэзж шршдерш сезбен сулу врнектсу тенденциясы
аркылы жепазш отьгр. Жауынгер солдат ез! жйудантазарткдн
ез елшщ азат жер!мен ж урт келед1 Кешеп ажалмен айкдс
услндеп кдцгардай кдлшылдаган кдталдыкхан i3де кдлмаган
сусгы соддаттъщ тунерген кдбагы жайнап шыга келген. 6з1
кудды себи сеюлда, ce3iMi сондай елгезек, жеп-жещл: туган
елдщ касиегп топырагына асыр салган жас баладай
домаланып жата Kendci, кек тебенш, кек шалгын баурайында
аунагысы да, ойнагысы да келед1. Эр тебеге 6ip жаудырап
ушкындап кез Tirefli. Аягыньщ астында кез жасьшдай
мелдореп агып жаткдн кэусэр булаккд бетш кдйта-кдйта
жуады. Жуады да, тебесшде жамырай сыбырласкдн жасыл
жапырактарга жадырай кдрайды, солардыц сылдыр-
сыбдырына акьш да езшщ купия сырын косьш, езара бас
шулгысады... Кдндай эдемИ Осы эдемушйп уккдн окырман
елецнщ эсем идеясында унсЬ туйсшеда, терсн тусшеда. ОзАшз
жш кынжылатын кептеген эдеби шыгармалардагы идеялык
булдырлык жэне идеялык жаландык деп аталатын ей
кемншпк — элпдей суреткерлос шеберлжтщ жетпеушен
туатьш кемшшктер.
163
Расында, жазушы шын мэншдеп шебер — керкем сездщ
устасы болса болтаны, оньщ кдламы сезбен сурет салып,
шындыкты шынайылай ернек теккен жерден ершш идея
езшен-ез! туады, жалац уашзсыз, жалацаш дэлелспз-ак туа
ды. А.П.Чехов езшщ жазушылык мшдеп ой езелн езгеге
уагызбен тусгндару емес, тек талантты бола биту екенш айта
кеп, Суворинге жазган 6ip хатында былай дейдг “ Ci3 маган
ат урлаушыларды суреттеп отырып, ат урлау — кылмыс деп,
ашып айт дейс1з. Е, бул менс1з де белгип емес пе! Оны тер-
геуиплер тер т айтсын. Мснщ мшдетм — шындык^ъщ суре-
тш сол кдлпьшда д^рщдетш экеп, булжытпай Tycipy Гана”*.
Кектемде мулгтген бак, айсьгз тундс,
Сайрар шытас булбулы конып гулге.
Сезбейда, сыр укпайды суйшмдг гул,
Жар муцына ыргалып, мулгщц КУР-
Бул — А.Пушкиннщ “ Булбул мен гул” деген елещ,
аударган М.Элшбаев. бленде такырып пен идея соншалык,
шебер тугаскан: гул кдндай сулу, 6ipax, успне коньш, кекгем
жырын тамылжыткдн булбул уншен тук тусшбей, кур мулги
бергесш оньщ сулулыгынан не пайда? Акын адам атаулыга
сырткы тур-тусщнен repi, шпнд1 тузе деген идеясын сурет
аркылы ацгартып, суреттеу ьщгайы (тенденциясы) аркылы
уктырып турган жок, па?
Иэ, гэп эдеби шыгарманы адем1 жаза бшуде, оньщ аргы
жагындагы идеялык архэуын окырманньщ ез1 тауып алады.
Эйтпесе, эр жазушы ез1 жазган шыгармасьшдагы идеяны
оны окзыган ер адамга жеке-жеке тусйдарш журе алмайды.
Гете, керек десещз, “Фаустьщ” идеясын сурагандарга, Tinxi
жауап бермей крйган: “ Мына кдрандаршы, 6epi ентелеп
кеп, жабыла сурайды, — “Фауста” кщцай идея жинакуамак
болдьщ деседа. Соны мен 6ip ап-анык, бш п, ап-ашык айтып
беретш гасщей каре® гой дейшн... Сейпп, егер мен ез1мнщ
“Фаустыма” мазмун еткен осынша бай, турлЬтусп жэне
соншалык жан-жакты ем1рдщ ен бойынан шыгарма
идеясыныц жщшдсе жхбш епазш алуга эрекет етсем, эсем-
ах, болар еда-ау!..” Ал “Тассоныц” идеясын айтып беруд!
сураган Эккерманга Гете rirrri:
— Йемене, идея? — деп тан кэлыпты: — Оны кдйдан
бшешн. Менщ кез алдымда Тассоныц eMipi гана жайыльш
жатты, кердш де жаздым. Болды!
* Русские писатели о литературном груде. Л., 1939, стр. 423.
164
Енда мына жайткэ назар аудару кджет: жазушынъщ ой
езеп эркдшан кдз-кдлпында керкем идеяга айнала крймай-
ды. Осыдан келед1 де ер шыгармадагы авторлык жэне
объективтйс идеялар туралы угым туады. Авторлык, идея —
суреткердщ о бастагы ой езег/; объективтт идея — пакты
шыгармадан туатьш максатты нвтиоке. Бул exeyi ылти
61рдей бола бермейдь Д этрек айтканда, автор езшщ ойга
алганын жазу устшде дэл вз ойындагыдай жинакгай 6epyi
киын. Кейде Tiirri авторлык,идеяга объективтйс идея керегар
кеп, карама-кдрсы шыгуы да мумкш. Мэселен, Гоголь 6ip
жолы “ 0л1 жандардьщ” алганщы нускдсыныц 6ipep тарауын
Пушкинге окып берген екен, оныц алган Bcepi автордьщ
ой езепне кдрама-кдрсы шыгьпгш: Гоголь кецшдендхрш,
кущцрмек болып окыса, Пушкин тындаган сайын тунерш,
сурланып, акыр аягында ran i мувданып: “Кудай-ай, кдйран
Россия кдндай кдм кецш ед1!” — д егт. Демек, 6i3re кереп
— автордыц идеялык максаты гана емес, шыгарманыц
идеялык нэтижеа.
Э.Нурпешсов 40-жылдардьщ орта шеганде e3i шонде
болып, буге-ххигесщ эбден анык, бшетш Курляндия окигасы-
нан шагын очерк жазбак болады. Оньщ жазушылык жолы
осыдан басталган. Cem in, осынау авторлык;идеясын жузеге
асыру устшде оныц творчестволык, ой езеп езгеред1 де оты~
рады: очерк келемда эндмеге, эндме повеске, повесть калыц
романга айналып, онысы эуел1 “Курляндия” боп жарыккерда
де, кейш “Куткенкун” боп бастан-аяк кдйта жазылды. К^гс-
кдсы, авторлык идеяньщ объективтйс идеяга айналу барысы
— ез алдына ripi тарих, бутш 6ip творчестволык, процесс.
Л.Толстойдыц “Сотые пен бейбтш лтндеп” ой езегшщ
ербу npoueci, авторлык идеяныц объективтйс идеяга айналу
тарихы Tiirri кызык, Басында автор 6ipep дворян семьясыньщ
аз уакыт шйндеп хал-кушн, шаруа-жайын, турмыс-Tipuii-
лшн суреттеп, кейб1р психологиялык, ситуацияларды гана
жинакуап тынбак, екен. 1с жузшде олай болмайды, автор
аттаган сайын шындык сырына терецдеп, окига аумаш ке-
цешп, 6ipep семья емес, кущп халыкжайлы, жеке адам емес,
жалпы заман жайлы мэселелерге кешш, буюл орыс ем1ршщ
кезец-кезендерш кезш кете барады. Ociji жайтты Толстой-
дыц e3i тамаша айткдн: “ Мен 1856 жьщы белгий багытта
повесть жаза бастадым, кдЬарманы — семьясымен Россияга
оралган декабрист болуга тшс еда. Амал жок, бул кундерден
жырак 1825 жылга — кдЬарманымныц адаекдн, азап шеккен
дэ>арше ауыстым да, бастаган нэрсемд1 тастап кетам. BipaK
менщ кдИарманым сол 1825 жылдыц езшде есешп калган
165
ересек, семьялы Kici болатьш. Осыны тусшу ушш, мен оньщ
жас шагына хешуге тшс болдым, ал оньщ жастык, шагы
Россия ушш данхы белек 1812 жылты дэуармен тустас келдо.
Бастаганымды тагы тастадым да, енд! 1812 жылдан кдйта
бастадым... BipaK, оны уишшп рет тагы тастадым... Сейтш,
1856 жылдан 1805 жылга шегшш барып, сол уакыттан былай
кдрай — 1805, 1807, 1825 жэне 1856 жыдцардагы тарихи
окигалардьщ жуан ортасымен 6ip емес, эйел! бар, epxeri
бар, б1рнеше кдйарман алып етпех болдым” . Сонымен, мше,
автордьщ алгашкы ой езегшдеп бхрнеше дворян семьясыньщ
тарихы букш орыс халкынын керкем тарихына, шагын
семьялых-психологиялык,роман кеш кулаш ултсык,эпопея-
га осылай айналган.
Тахырыл пен идея — эдеби шыгарманьщ мазмуны. Ал
эдеби шыгарма мазмунды болу ушш, Ибсен айт^сдидай,
эдебиетшшщ eMipimn 03i мазмунды болу кджет. Керкем
творчество суретхердщ eMip тарихымен тыгыз байланысты.
Сондыхтан 9p6ip кдлам и е а шыгармаларыньщ такырыбын
байыту ушш, алдымен, езшщ eMip тэж1рибесш байыта тусуге
тшс. Ол ушш хдламгер ©MipMeH хоян-холтых араласып, жш-
жш сапарга шыгып, халыхтьщ кдлын, ортасына сщш кетуге
тшс. “Егер жазушы болганыз хелсе, — дейда Чехов Телешев-
хе, — х у т ертед Нижнийге билет альщыз, сонда барьщыз,
одан — Волгага, Камага шыгып кетшдз... Халык eMipiH
херешз, мендреу тузге, жер уйлерге тунейаз. Жалгыз-ах,
TeMip жол бойымен журе кдлсакыз, кдлай да ушшгш хласкд,
хдрапайым халых арасына орналасу шарт, эйтпесе
кулагьщыз кызыхтан кур хдлады”. Чехов езгеге осылай ахьш
айтып кдна хойган жох, 1890 жылы e3i бухш Ci6ipfli тугел
аралай отырып, Кдыр Шышскд, одан Сахалинге барып
хдйгты. Оньщ Ялтадагы музешнде улы жазушыга дэл элп
сапарда ез охырмандары сыйга тартан 6ip шагын сурет бар:
хдльщ жыныс орман, ымырт, орманшыньщ yftmiri, уй
алдында хьш-хызыл болып хоздаган шох... Tepri белмедеп
хереуетгщ аяхжагында — кдбыргада Lnyrii тур. Осы суреттен
ауру Чехов акыргы дем1 бихенше хез алмашы.
— Онысы тепн емес, — дейд! музей директоры, жазушы-
ньщ хдрындасы Мария Павловна Чехова кезшщ Tipicinwe,
— Сахалин сапарынан Антон Павловичтщ агартушы,
демократ ретщдеп кезкдрасы бфжола кдлыптасып кдйтты.
Онер иесше eMip тшарибесшщ типзер ыхпалы осындай.
Сондыхтан болуга тшс, атакты суретхерлер эркдшан ел
шпнде, ез кд11армандарыньщ арасында болуга асыкхдн,
сапарда, жол устшде журш-ахжаза берген: Пушхин “зырлап
166
ж урт келе жатып жыр жазатын палеге калдым” десе, Гоголь
“сюжет атаулынын, бэрш тугел дерлйсжол ж урт келе жатып
корытамын” д е г т де, Грибоедов “Акылдан кдйгыныц”
шеипмш жол устшде келе жагып жацадан жасадым” деген.
Муньщ 6api, эрине, сапар шегуде турган окшау “сикыр”
бар деген сез емес, жол журу — ешр керу, eMip керу —
адам тану, адам тану — шыгармага гакырьш табу, такырып
табу — тьщ идеяга бару деген сез. Жазу ушш, жазатын
нэрсещзд1 жете бшугндз, терец тануыныз кджет. Танымага-
нынан, бшмегеншен ец мьосгы талант та ештеце шыгара
алмайтынын далелдеудщ кереп жок. “ М етц бул кунге
шейш жазган Такырыбым ауыл туралы гана болып келед1,
— дейдо Бейшбет Майлин. — 0Hflipic eMipiH суреттеуге мен
ал1 кунге шейш Kipice алганым жок, бйткеш eni кунге
oHflipic ем1р1мен таныстыгым жок. Жазуымдаш басты
кемцшпктер1мнщ 6ipi осы деп бшемш. ЕндМ 6ip тшепм —
осы кемшштмд1 жоюга куш салу”*.
Кдзак, жазушыларыыыц шпндеп ец ешмда ецбек ететш,
ец кеп жазатын кдламгер — Сабит Муканов еда. Муныц басты
себеб! — Мукдновтыцжеке ез ем1ршщмазмундылыш, керген-
бшгеншщ кел-кеарлт, eMip таж1рибесшщ байлыгы, сайып
келгенде, жазар такырыбыньщ молдыгы болатын.
IV
вмхрдеп шындыкхьщ шынайы эдеби шыгармага айналу,
эдебиеттеп мазмунныц мазмунды лшйнге кешу, тащрып-
тыц идеяльщ-керкемдж шецпм табу процесшде сюжет пен
композицияньщ аткдрар релш еш нэрсемен ауысгыру мум
кш емес. Соган карамастан, 6ip тац кдларлыкнэрсе, осылар-
ды эрим ер куйге туаредк сюжетп йреулер окигага, 6ipey-
лер кубылыскд, 6ipeynep фабулага телш жатса, компози-
цияны б1реулер жуйеге, 6ipeyrep архитектоникага, б1реулер
конструкцияга сайып жатады. Сез жок, булардыц кэйсыбь
ршде сюжеттж, кдйсыб1ршде композициялык сипаттар бар
екеш рас, 6ipaK осылардыц 6ipiHeH соц 6ipiH туындатып,
ой мен угымды осынша кзшндатудыц ю ж еп кднша?
Айталык» фабула! Муньщ не нэрсе екеш баягы Аристо
тель заманынан 6epi журттыц бэрше мадам: бул (латынша
fabula — эцпмелеу, баяндау, тарихты айтып беру) —керкем
* “Жана едебиет” журналы, Алматы, 1931, 6-7.
167
шыгармада суреттелген окцганы рет-ретмен жуйелеу,
мазмундау. Мысалга Б.Майлиннш, “ Шуганын, белпсш ”
алсак,, оньщ фабуласы шамамен мынау гана: “ Кедейден
шыккан ОбД1рахман деген мугал!м жшт Ес1мбек байдын,
Шуга деген сулу кызына гашык, болады. Ж ш тп кыз да
суйеда. Бул, эрине, байларга унамайды. Олар жала жауып,
Эбд1рахманды айдатып ж1бередь Буган куйзелген Шуга
айыкдас дертке ушырайды. Кд^зыньщ халше кдналган
EciM6ex болыскд айтып, Эбд1рахманды амалсыз босатты-
рады. Эбд1рахман алып-ушып, суйжтх Шугасын керуге
асыгып келсе, кдйран ару жарык, дуниемен б1ржола
коштаскдн екен, оньщ езше жазып кдлдырган хатын
окьш, кез жасы кел болады” .
Жэ, ал ещц осы фабуланы Аристотельше шыгармада
“болтан жайтгарды жымдастыру” дешк, Лессингше шыгар-
маньщ “табанында гутасьш жаткдн аркэу” дешк, Гегельше
“шыгарманьщ Heri3i жене жаны” дешк, А.Островскийше
“болтан жайтты ешкдндай бояусыз тужырып айгып беру”
дешк, Кайзерше “болтан окцганы ыкщамдап, схемата Tycipy”
дешк, Томашевскийше “езара гштей байланыскдн кубылыс-
хар крсындысы” дешк, Кожиновше “epi айтып, 6epi айтканда
белгш 6ip окигалар шогырынан тутаскдн мэлшет, хабар”
дешк, 6epi6ip, фабула — фабула да, сюжет — сюжет. Бул
екеуш шатастыру кдндай ынуайсыз болса, екеущ параллель
койьш, каз-катар кднаттас альт журу де сондай ьщгайсыз.
Осылай ету, rimi, мумкш емес. В.В.Кожинов, меселен, езшщ
ойлы, орамды теориялык, толгамдарында фабула 6ip белек,
сюжет ез алдына баска нэрсе екенш асыкдай дэлелдеп,
тэпгшггеп, тусоддаре келш, эдебиет зерттеуиплершенбул еке-
yiH шатастырмай, эркдйсысьш ез алдына дара пайымдауды
талап етедаде, 1зшше дэл осылай ету ез крлынан келщгаремей
калып, лирикалык прозада “фабулалык, Ьэм аожетпк жайт-
тардьщ жжаз тутасып кететшш” мойындаса, ендо 61рде фабу
ланы сюжет кана емес, Tirrri, композицияга экеп уштасты-
рады: “Эпоста фабула, эдетте, шыгарманьщ архитектоника-
сына непз болып каланады да, алуан турл1 сюжетпк элемент-
тердщ басын крсып, 6ipiicripefli”*. Дурью, теоретиктщ мундай
гужырымга келмеске мулде лажы жок,, ейткеш фабула ез
бепмен окдгау турып eui6ip керкем шыгармага тулга да, тугка
да бола алмайды. Ец мыктаса, фабула — сюжет лен комло-
зицияга фон гана.
* Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении
в трех томах. М., АН СССР, 1964, т. 2, стр. 428.
168
Акикдт шындыкта болган немесе болатын кез келген
окигада фабула бар. Ал кез келген окига — керкем шыгарма
ма? Жок, керкем шыгарма емес. Эргам ауызша айтатын не
ацыз ететш кез келген ауызега эцпмеде фабула бар. Ал кез
келген ауызею эцпме — керкем шыгарма ма? Жок, керкем
шыгарма емес.
Демек, керкем шыгарманыц сюжегш не композициясын
пайымдау мен окигасын мазмундау таразыныц ею басына
тец де тура алмайды, 6ipimH орнын 6ipi ауысгыра да алмайды.
Сюжет пен композиция сыр-сипаты кел-кейр, орасан
нэзис epi курдел1 творчестволык, мэселе. Муны терец тусшу
ушш, алдымен, сюжет пен композицияныц гносеоло-
гиясьша аздап уцш п байкдган артык болмайды.
0нер атаулыныц езара б1рлт кдндай мол болса, езге-
шелгп де сондай зор. Лессинг езшщ эйгш “Лаокоонында”
кескш eHepi мен сез енерщ салыстыра келш, 6ipiHUiici
д ен ет бейнелеу аркылы кимылды елестетсе, екгшша
кимылды суреттеу аркылы денеш елестетшш дэлелдедгц
де, мынадай тушн шыгарады: “BipTyrac тубегеши максаткд
багытталган 6ip алуан кимылды эрекет дейм1з”*.
Осында улкен магына жатыр.
Сез дегешщз — кдра тастай, мелшиген жансыз дене
емес, Леонид Леоновша айтсак, эркдшан тещздей тецселш,
толассыз теСирене децбекшш жаткдн ушы-киырсыз жанды
кимыл, тутаскдн Tipi эрекет. Сез зергерлер1 сэл кдлам;ын
козгап, азгана толганып кдлса болтаны, кез алдыцыз
кцмылга толып журе бермек.
Сансыз кекек суцкьшдап, Кекте булттар кургареп,
Кектем келда ертелеп: Жерге теки ермепн:
Н езк унмен сьшкылдап, Жауды жанбыр cipidpen,
Буйра булак еркелеп. Мешрленш жерге кун.
Асау еэен аркырап, Алакэнын тур жайып.
Аскар таудан дурюреп: Жас агашта жалырак,
Айдьм жатыр жаркырап, Балгын OMip гажайып,
Алды дала 6ip тулеп. Жас дауыспен жамырап.
(К,Аманжолов).
Осы шумакхарда кур cipecin, иш прескен жай 6ip apin
•ripKecrepi емес, он кубылып, ойнактай жярелген с у р е т сез,
сол аркылы кым-кцгащ кимылга, эрекетке кешкен eMip,
•пршшк, нотижесшде жансыз табитаткд кенет даршдеген дем,
* Г.Лессинг. Лаокоон или о границах живописи и поэзии. М., ГИХЛ,
1957, стр. 423.
169
тыныс, жан б т п шыга келген. Андап кдрасак, акын шын
Tipi нэрседей турлещире суреттеп отырган осынау кимыл,
эрекет болмаса, кектемнщ Q3i де кэд1мп квзбен керш,
колмен устарлык дене ретшде елее бермеген болар efli.
Х.Есенжановтын “ Кеп жыл еткен сод” романы да,
жогаргы елендепдей, кимыл-козгалыекд толы кектем
суретшен басталады:
Жайык алкабынын кектем1ала-беле жаркын келеда жуп-жумсак
коныр ала булттарды баяу жел акырывдап ысырып, елдекдйда асырып
жатады да, кекек айынын ез1нде-ак дерткен жер кун нурына балкыган
сайын, шоп туп тутамдап ecin журе бередь Денес бггкенда буйра жусан
буркейда, ылдиды кок бвдайык, пен тубитей кдлын бетеге жауып кетеда.
Ал кырат битееuni ермелей балкурай бойын жазьш, еркек басын жарган
кезде албыраган'акраушан гулдерге асыльш, как кобелек шаркурады;
сол такта тескей-тесксйден балмагыз аткдн илан Hci анкдды, самал
ж елтген сайын, кине оты мурынды кытыктайды. Сейтш, кектемп
даркдн дала хош шеше елиспрщ, бойын мен ойыцды 61рдей билейда.
Ocipece, ертецп мезет езгеше: сагым кушакгап, самал жел тецселткен
сулу сахараны тас тебеге шыгып алып, уршыкдиа mpuireH бозторгай
бёйне 6ip елдилеп, тербетш тургандай коршедь
Егер автор осы узшдщеп “б1ртутас тубегейл! максаткд
багытталган 6ip алуан кимылды” (Лессинг), яки ерекетп
алып тастап,жай гана “жогарыда булт, теменде жер, децесте
жусан, ылдида бидайык кыратта балкурай, тескейде кшк
оты...” деп, жансыз заттарды жапа-тармагай жшке пзе берсе,
окырман будан кендл уйытар эсер тугш, д е т дурыс тусгшк
те ала алмаган болар ед1.
Кыскдсы, сез енершдеп шешупи нэрсе — сурет деу аз;
сез енершдеп шешуид нэрсе — жай сурет емес, жанды сурет,
ягни суретке, бейнеге адам тура “колмен туртш кдлгысы
келгендей” (Горький) Tip-гик дарытатын кимыл-эрекет.
Сюжет пен композицияньщ сыр-сипатын, мше, дэл осы ;
угымньщ тургысынан тану кджет.
Сюжет (французша sujet — зат) — керкем шыгарманьщ ■
мазмунын ашьш, мазмунды гашшге кеиирудщ непзп Typi,
жолы немесе тэсш . Егер керкем шыгарманьщ мазмуны
турлине мшездер мен типтердщ езара кдрым-кдтыннасынан
туган шындык,, ем1рлЬс оки галар Ti36eri десек, осыныц 63i !
сюжетте адамдар мен заттардьщ тутаекдн iurKi-сырткы
кимыл-эрекет жуйес1 ретшде, кэдгмгщей козгалыс, белгип :
6ip даму устшде кершедь Сондыкган болса керек, “ сюжет
детенгшз, — дейда Горький, — жалпы алганда, адамдардьщ
взара карым-к,атысы, байпанысы, крйшылыктары, жек квру,
170
жаксы квру, ер характердщ, типтщ всу, жасалу тарихы
Бул — классикалык аныкгама. Жогарыда мысалга келпрген
“ Шуганын белпсше” кайта оралып, оньщ сюжетш дал осы
аныктама тургысынан пайымдап кдрасак, “Эбд1рахман
Шугага гашык, болады” деген фабулалык, мэл1меттщ мулде
жеткш кйз екенш, демек, фабула Timi де сюжет бола
алмайтынын ацгару киын емес. Егер фабула “Эбдорахманнын
Шугага гашык,болтаный” кыска гана хабарлап тынса, сюжет
осы гашыкхыктьщ купия сырына, Эбд1рахман мен Шуганын
езара кдрым-кдтысына, олардьщжандуниесше, турлшхе сезгм
HipiMflepiHe, кимыл-ерекеттерше, олар кездескен кедерплер
мен кдйшылыктарга, олар тускен курес-тартыстарга, осылар
аркылы калылтасКдн олардьщ адамдык тагдырлары мен
болмыстарына, акыр аягында олардьщ эдеби кдЬарман,
типик тулга, когамдык, характер ретшдеп “ есу, жасалу
тарихына” теревдеп кегель Осыларды сюжетпк желне кеипре
суреттеу аркылы жазушы eMipfli енерге айналдырып, ез
крлымен езгеше 6ip г1ришпк дуниесш жасайды. Сюжеттщ
осы кзеиетш туещдармек болтанАлексей Толстойдьщ: “Менщ
мщдетш — тыннан -йршипк элемш жасап, окырманды сотая
енпзш ж1беру” , — fleyi текген-тек емес. Сюжеттен пайда
болтан езгеше TipuiuiiK дуниесшщ — эдеби каЬармандар
элемгнщ “айрыкдыа ез eMipi, ез тарихы, ез географйясы мен
этнографиясы” болатынын кезщце Гончаров та атап айтып,
бул элемге ену окырман ушш жацалык, ашу, жанадан жер
Kepin, ел тану тэр1эдо болатынын кызык,далелдеген-до. Бутан
Караганда, сюжет аркылы жасалган “тьщ таршгак элемшде”
езипне 6iTiM, езгеше бутщдне болатыны байкдлады. Сонда
сюжет дегешщз жекелеген кцмыл гана емес, жуйел1 эрекет,
ягни ж ел т окща болып шыгады. Булай десек, В.Кожинов-
тьщ узищ-кесшн “фабула сюжеттен бурын пайда болады”
деген байпауына крсылу киын.
Сюжет пен фабуланы беле кдрап, параллель жасаушылар
сюжета — эрекет, фабуланы — окига деп угатыны мэл!м.
Жэ, солай-ак болсын. BipaKэрекетЫз окига бола ма? Немесе
езара тутасып, окигага айналмаган кимылды жуйел1 эрекет
деуге бола ма? Болмайды. Ендеше, окиганы эрекеттен белуге
болмайтыны сиякгы, фабуланы сюжеттен белмей, екеуш
6ip угымга сыйгыза тексерген Л.Тимофеев пен Л.Щепило-
ваньщ толгамдарында** толып жаткдн нанымды дэлелдер
* М.Горький. Собр. соч. М., ГИХЛ, 1953, т. 27, стр. 215.
** Л.Тимофеев. Основы теории литературы. М., 1966, стр. 159.
Л.Шепилова. Введение литературоведение. М., 1968, стр. 130-131.
171
бар. MiHe, бул тургыдан келгенде, сюжет дегешмхз енер
туьшдысыньщ мазмунына айналган емхрлж окигалардын,
езара байланысы, ep6yi, epicreyi екеш даусыз. Bip-6ipiMCH
карым-кдтыстагы адам тупогалары осьшау азехи окигалар
арнасында, тутаскдн турлх-турл1 кимыл эрекет устшде,
шиелешскен шытырман курес, какгыгыс, карама-карсылык
ишнде кдлыптасады. Сюжетп шытармалардьщ мазмунында
кебше курдел! кдйшылыкгар, ем1рлж тартысгар жел1 тартып
жату себебх де соган байланысты.
Тартыс (латьшша conflictus — кактыгыс, айкдс; кейде
collisio — ала ауыздык, талас) — BMipdezi к,айштыкупардыц
внердег! Kepwici, адам mipuiiAiaiHdeei турл'те карама-
карсылыктардыц, адамга тэн эр алуан кезк,арастагы,
идеядагы, сез/мдег], нанымдагы, ic-dpeicemmeei, мак,сат-
Myddedeei керегар кубылыстардыц енер туындысындагы
жинакщалуы, cypemmenyi. вн ердеп тартыс — ойдан
шыгарылган не колдан жасалган элдене емес, акикдт шын-
дыкташ ала ауыз элеуметтж куштердщ айкдсы, “драмага
толы, улы Ьем кулкип кдйшылыктарга толы ем1рдщ”
(Горький) ез арпалысы. ©нердеп oMipnhc тартыс — керкем
шыгарманьщ идеялык мазмунындагы узшмес жел1, кеген,
аркду, керек десендз, куши енер туындысына прш гак берш
турган жульш, жуйке. Олай болса, эдеби шыгармадагы
табиги тартыс оныц сюжеп мен композициясын ербхтер
езгеше курал, козгаушы куш екеш взш ен-ез! тусшнсп.
0нер туындысын ем1рд1к тартыска КУР.У деген сез —
шыгарма сюжетш шиыршык аткан шымырлыкка,
композициясын ширак та шынайы сулулыкка жетшзу
деген сез. Эдеби шыгарманыц окырманды баурап экетер
тартымдылыгы да осында жатады.
Тартыстыц тууы туралы турлияе топшылаулар бар, олар
жэне куш бупн гана сез болып журген нэрсе де емес, rim i,
сонау Гегелвден 6epi карай эр туста 6ip шац берш келедо.
Бхреулер, мысалы, какгыгыс (конфликт) б!рден бола кдлмай-
ды, ала ауыздыкган (коллизиядан) басталады деседа. Ал Гегель
болса, бэрщен бурын эдеттеп эр турл1 жагдай (ситуация)
суреттелш, келе-келе ол “шытынауга”, “какырауга” тшс те,
“...соныц салдары тулданган тайталастарга апаратьш ала
ауыздыкка кешу! керек”, — дейда. Эрине, осылардыц кай-
кайсысында да шындык бар: “Тынык Дон” э дегеннен
Григорий мен Аксиня арасындагы ашыналык, себеп болган
алыс-жулыстан емес, эншешн езен керкш ен, хутор
керццстершен, балык,аулаудан, кунделж ripuiuiiK карбалас-
тарынан басталса, “Абай” б1рден К,унанбай коздаткан
172
кырсык, пен кыркысудан емес, дала келбетшен, туган жер
тынысынан, шыбынсыз жайлау жазынан басталады. BipaK
осыган кэрап кисын курастырып, шыграма жазудьщ жолын
белгщеп “ережесш” усыну, бодщще, бос эрекет. Сондьпсган
6i3 бул жайга булайша токхалмаймыз. Б1здщ айтарымыз —
6ip гана тартыс туралы ойлар.
Букш дуниежузшк эдебиетгер тарихьша карап отырсак,
ен; тандаулы шыгармалардьщ 6epi еркдшан терец тартыскд
курылган. Бул тагы да тепн емес. Келел1, киын деу1рлж
шындыктьщ сан HipiM сыры тек кана тартыс аркылы
ашылады. Кдй дэу1рдеп болсын заман болмысы тартыс
аркылы жасалады жене шебер шеыймш тапкан тартыс заман
болмысы дегещй жайдак» жалацаш турде емес, курдел1 api
кесек адам 6iTiMiHe жинактап керсетедь Осыньщ улпсш
“Абай жолы” эпопеясынан айкын керем1з жэне осыны
эпопея авторынъщ ©3i адем1 айткдн: “Абай кезшдеп казак
даласында куш етш бара жаткан, 6ipaK тамыры ani де
терендеп есгаш мен Кунанбай образына жинакгадым. Ал
оньщ баласы Абай бойьшда ещц туып келе жаткдн жаца
бар. Сондыкган акьш Абайдьщ калыптасуын керсету арки-
лы мен улкен когамдык шындыкгы — есй мен жацаныц
диалекгикалык кдрама-карсылыгын, курес нетижес1вде
есйш жацаньщ женуш ашуга тшс болдым. Демек, Кунанбай
образы идеялык жагынан алып Караганда, сол деу1рде казак
даласына орыс халкыньщ мэденией аркылы ешп келе
жаткан, келешеп зор жан,анъщжолындагы кедерпш — ескш
керсету нэтижесшде туды”*.
Автордын e3i айткдндай, Кунанбай — куш етш бара
жаткан кененщ, Абай — енда туып келе жаткдн жацаньщ
ек ш болса, тартыс осынау есю мен жананын арасына
курылса, кеч келемдеп керегар когамдык мудделер ушш
кескшеске тусетш ап-ашык турган е й тап немесе ак пен
кдра секши е й удай элеуметтис топ емес, ею адам жэне
оньщ езшде, 6ip уйдщ шнндеп туган еке мен туган бала
болып отырган жок па? Ал еке мен баланы букш когамдык
шецбердеп кдрама- кдрсылыкка, 6ip-6ipiHe ымырасыз
душпандыкка жетюзудщ тартыс реиндеп шым-шытырык
курделшпн ез алдына койганда, осыны керкем шыгарма
келемшде журт илангандай етш шебер суреттеп керсету
кдндай киын жене муньщ ез1 жазушыЙан каншалык кдн
мен терд1 кажет етед! десендзип!
* М. Эуезав. “Абай” романынын жазылу жайынан. “Эдебиет жене
искусство” , 1955, № 3, 94-бет.
173
Муншалык шытырман тартысты ширыкхыра шиелешс-
Tipin апарьш, шыркду бшгше жетйзу ушш Эуезов енд! Абай/
мен Кунанбайдын, iuod дуниелерш, мьщ буралац сана мен
ceaiM шиырларын шарлап, сан шрхм психологиялык, терец-
дерше сущш кете барады. Бул туста жазушы аке мен баланьщ
аракдтынасыгана емес, эркдйсысынын, жеке кара басындагы
хдрама-карсыльосгар жене кдйдшлыктар тунгиыгына батута
межбур болады. Осы реттеп жас Абайдьщ шггей ез1мен езшщ
алысуын, ез execi туралы бурынгы йршжс1з таза угымньщ
кдлайша тецкершш тускевдн, акырында оныдвм1ршде болтан
езгеше бетбурыстьщ психологиялык далел! не екеш» тага
да автордьщез1 жаксы адаарткдн: “Жас баланьщкшэаз, тек
жакрылыкка тана бегам адал да ашых,жаньш алгашкы керген
сумдык KepiHici — Крдардыц колдан елт1ршу1 — катты
туршйспреда. Оньщ жан дуниеандеп 6ip-6ipiHe кдрама-кэрсы
ей сез1м — жаксылык, пен жауыздыктан тутанган сез!мдер:
туган даласына махаббат, сол туган далада болып жаткдн
сумдыктан жирену оны шытырмаша салады. Осы сэт, менщ
ойымща, оньщ ем1ршдеп улкен бетбурыс болып табылады.
Ол бурын Кунанбайды эке десе, е в д сол экенщ колындагы
кднды кергенде, не дерге бшмей дагдарады. Бул сумдык,жаза
Кунанбайдьщ Крдар жерщ ез! иемденбек болтан мансабы-
нан туган зулымдык эрекет еда”*. .
Сюжеттщ оган езек болтан ем1рлж тартыстьщ ep6ip
шнщде, бурылысында окырманга кереп — двлел (мотиви
ровка): образ ушш психологиялык двлел, окига ушщ
логикалык двлел. Ол жок, жерде — образ да' жасанды, окига
да жалган. Осы шындык,ты катты устанган М.Эуезовтщ
эпопеядагы непзп тартыстьщ дэлелш i3fleyi элпмен де
бп-пейд1: “Абай езшщ кецш куйш, жабыгуын, — деп
TyciHflipefli автор баганагы бетбурыстьщ будан былайгы
психологиялык, дэлелш, алгашкы бетте кез жасымен
танытады, экесшщ сумдык iciHeH туцшуш жабыркду жан
толкынымен, кдбак, шытуымен адгартады. Эке; макында,
эке сыбайластарыньщ 1шшде ж урт, Абай эркдшан эке
Ti3eci баткдндардьщ арызы орынды, эдш екенш уга бередь
Ол байтак, даланыц ез экесш е наразылыгын, к,арт
жыраудын, оны кара кэргага тецеп айткан ащы сатиралык,
елещн естидь 0з QKeci салдыртан меииттщ парадан
тургызылганын, TinTi, езше aKeci эперген Дшданьщ да
жургтан алынган парага келген туткьш екенш бшедь
* М.Эуезов. “Абай” романыньщ жазылу жайынан. “Эдебиет жене
искусство”, 1955, И 3, 97-бет.
174
Осылайша, Абай ез экесше деген балалык, сез'шнен
айырыла бередо, 6ip ретте ол жыласа, енда 6ip жолы терец
ойга калады, тейренедо, ана сезш тыцдайды, кедей кауымныц
тйрлерш е кулак, туредь Ол сатылап вседь.. Терещрек
байыптап караса, бар кцянаттыц ry6i сол ез экесщде жатыр:
юрбщ! кеп Kipixrrap ана, крргансыздан жетгмареп влген
йшкене себибебек, rim i элдеймге ершлз уйленгел! огырган
Абайдыцез xam... — 6api сол еке лацы. Мунымен де бшгейда,
эдолетшднс шецбер1 Шрте-бфте улгая бередг. семъядагы жеке
адамдардьщ кез жасы осынау кдращы даладакедейлж азабын
шеккен мыц сан адамныц кдсфет тещзше барып косылып
жаткдндай. Мше, дала ampiuici Кунанбайга карсы Абайды
ашык тартыска, бш маз куреске екелген осы жайларедо. Бул
— эке мен бала арасындата элдекдлай араздыкемес. Бул —
таптык сипаттагы ipi тартыс, дуниеге ей удай квзкарастыц,
есй мен жацаныц тартысы”*.
Осыныц 6epi — сюжет аркдуьшдагы курдел1 тартысты
занды дамытып жаткдн кеп-кеп психологиялык деделдщ
Kefl6ip купля сырлары гана; оны жэне езге емес, эпопея
авторыныд 63i талдап, тарата тусйадрш отыр.
Будан шыгатьш корытьшды: сюжеттщ жаны мен журеп
— тартыс. Ал тартыстан сюжет курап, кдлыптастыратын —
композиция.
Композиция (латынша composite — курастыру, кцыстыру)
6ipep сезбен айткднда, керкем шыгарманыц курылысы.
Алайда муны курылыс деген сезге карал тек шшшге гана
байланысты угым деуге болмайды, композиция мазмунмен
тжелей байланысты нерсе: ол — эдеби шыгарманыц сыртщи
туртц гана симметриясы емес, сонымен катар hum сырыныц
да гармониясы.
внер туындысында бутшдис болуы шарт. Ал кез келген
керкем шыгарманыц утымды басталып, занды дамып, жаксы
аякталганын туйсшу, оныц идеялык-такырьштык непзшде
немесе мазмуны мен шшшшдеп сыр мен сымбатшц табищ
ундесттн сезшу — окырманныц жан дуниесше сол шыгарма
дарыткдн эмоциялык жылылыкуьщ, эстетикалык сулудык-
тыц 6ip алуаны; бул туралы ер нерсенщ болмыс-бтмше
тэн пропорция сол нерседен б1здщ санамызга дарыган сулу-
лыкдъщ 6ip алуаны болып табылады дец;В.Хогарг ©те дел
айткан. “Олец бе, драма ма, картина ма, ен бе, симфония
ма, 6epi6ip, — дейдо Л.Толстой, — eirreyip нагыз керкем
шыгарманыц мэн-мазмунына закым келпрмей He6ip
* Бул да сонда, 98-99-бетгер.
175
шумагын, He6ip KepimciH, He6ip фшурасын, неб1р такгысьш
ез орньшан алып, баска жерге крюга болмайды”*.
Осыньщ 6api — шебер курылган композицияныц нэти-
xeci.
Композция, сез жок, сюжетпен тыгыз байланысты:
сюжет те, композиция да эдеби шыгарманьщ мазмунын
керкем жинактап, мазмунды nimiHre кеинрудщ хуралы
Ьэм тэсш . Оныц устше, булар да мазмун мен niiiiiH, не
такырып пен идея секш и 6ipiHe-6ipi кешш отыратын
нэрселер; меселен, композициялык, бутшдш, тутастык,
жок жерде сюжет те жок. Сюжет — сюжет болу ушш оньщ
барлык кезец-кезенд туп-тугел белгип6ip композицгошык
жуйеге тусш, 6ipnix табуы кажет. Бул да сюже.т пен
композицяга тэн 6ipniK.
Бхрак сюжет пен композициянын осындай езара
6ipniriH тусше тура олардыц 6ip-6ipiHeH езгешелАгш де
ажырата бшген жен. ■ -
Кдндай езгешелж?
Б1рщидден, сюжет кез келген керкем шыгармада бола
бермейщ.
Мысалы, мьша елещц окьш кдрайьпс
бзщдей уяцсын сен ар-уятгьщ ,
бзшдей киялсын сен табигаттьсн,.
взендей коирепмде агып жатгыц,
Жальшдай квюрепмде жанып жаттьщ.
Кешкшк серуен курып, бакха журт,
Сыр шерттщ ак, жаньщмен акта^ьшып:
Нурымен кездерщнщ кдлды сонда,
Жазылып журепме автограф.
(С.Мауленов).
Шабытты жыр, сулу сыр!.. Осы еленде сюжет бар ма?
Жок, сюжет жок- Композиция бар ма? Бар болганда
кдндай!.. Бэршен бурын акыннын, кецш куйшде, жан
теб1решсшде, шггей тутануы мен ушкындауында 6ip турл1
6ip всем ажар, терт кубыласы тепе табиги бутшдйс бар. Тек
осындай iuoci есемдактен рана мынадай саф таза сез1м, шабыт
пен сырга толы жыр туады. Содан соц акьшньщ ойы мен
образында езгеше ундестгк бар: e3i елецге айналдырып
отырган аяулы адамныц уяц мшезш KipuiiKci3 ар-уяткд,
болмыс-б!Тшш арман секши табитаткд тецеу1 немесе одан
укхдн еырды кеиректеп всем агыска, ол дарыткзн сез1мд1
* Русские писатели о литературном труде. Л., “Советский писател
т, 3, стр. 537.
176
кеудеде лапылдаган жалынга тедеу1 елецнщ езш бшк
эдем ткке, енер туьгндысындагы шебер киыскан мазмун
мен шшшге тэн iunci гармония мен сырткы симметрияга
кетерш экеткен. Акыр аягында акьшньщ шындыкты сурет-
ке, cyperri философиялык угымга айналдыру эрекетшде де
рет-рет!мен тартылган жел1, ер1лген аркау бар. Артык,кеткен,
шашау шыккдн ештеце жок, блен. жуп-жумыр. Осыныц
6opi — утымды тутаскдн композицияньщ 9cepi.
Бул айтып отырганымыз, ягни композицияныц барлык
шыгармаларда тугел болатыны — оньщ сюжеттен 6ip
озгешелш десек, екшшщен, композиция сюжеттш, ербу
кезендерш жуйеге Tycipin кана коймайды, сюжеттен тыс
нэрселерде де езара кцюластырып, белгш 6ip арнага салады.
Бул ретте, композиция сюжеттен repi кед деп бжу кджет.
Дэл осы арада композиция аркылы тутасып, киюласатын
сюжеттш, ербу кезендер1 туралы тусшйс берш вткен жен.
Талас жок, сюжета шыгармалардагы окига желюш,
адамдардыц аракдтынасын, образдар жуйесш кдлыптастыруда
сшкдндай стандарт жок Эр суреткер ез шыгармасыньщ
сюжетш ез кдлауынша курады. Демек, сюжеттщ компо-
зициялык 6iiiMi де эримде эр турл! болуы мумкш. Мысалы,
Рабит Муареповтщ “ Оянган елкесГ’ эдеттеп классикальж,
улпмен кэдшп экслозшщядян басталса, “Казак солдаты”
окырманды жупрте жетелей женелетш ситуациядан
басталады. Ал Мукан Иманжановтьщ аякталмай калган “ Кек
белес” романы татар жазушысы Ралымжан Ибрагамовтщ
“Терец тамырлары” тэр1зда тура кульминациядан басталатын.
Ендо 6ip алуан шыгармалар lirai сюжеттен тыс прологтан
(F-Сланов “Арман агысы”) немесе элдекалай арнаудан,
беташардан, ащнртудан (С.Сейфуллин “Тар жол, тайгак
кешу” ; С.Муканов “Мелдар махаббат”; Р.Мустафин “ Кез
керген”) я болмаса, операньщ уверпорасы сиякгы, б1рнеше
авторлык шепшстерден (С.Ерубаев “Менщ курдастарым”)
басталады. Keft6ip шыгармалардьщ сюжеп занды шеипммен
де 6iTe коймай, эпилогпен барып кемкеривдц (М.Эуезов
“Абай” ; С.Муканов “ Ботакез”). Кыскдсы, эр шыгарманьщ
архитектоникасы эр турл! Сейте тура, бул айтылгандардьщ
6ipi де сюжеттщ табиги басталуы (экспозиция) байланысы
(завязка), дамуы (ситуация), шарыкгаУМ (кульминация),
uieiniMi (развязка) болатынын жокка шыгармайды. Сюжетпк
ербудщ осынау кезец-кезендерш дэл1рек тусшу ушш 6i3
мысалга Бешмбет Майлиннщ журттьщ 6epi бшетш “Шуга-
ньщ белпсш” альт, кджегп густа осы шыгарманьщ компо-
зициясын байылтай отырсак, дейм1з.
177
Сюжеттщ басталуы (латынша exspositio — дэйектеме)
оньщKipicneci icnemmi; мунда эдеби каЪармандар взара кррым-
катынасщ квшпес бурынгы хал-жагдай, mipminiK, кргамдык,
орта, болашак, к,актыгыстар алацы, ок,игалар орны
суреттелед/'. Экслозицияны ц 6ip ерекш елш — ол
шыгарманыц сюжегпк желюшдеп ешрлж тартыскд тжелей
ыкдал жасамайды, тек мезпл мен мекенге мегзеу, дерек,
дэйек ретшде гана кдлады. Мысалы, М.Горькийдщ “Ана”
романыныц 6ipiffliri бшймшдеп 6ipimui тарау тугел1мен
экспозиция:
Кун сайын фабрика гудогы жумысшы слободкасын т т р е т ш ,
тутшдеген майлы ауаны жара, кзлтырап oxipe бастайды; осы унге
багынган тунжырачкы журт булшык errepiH уйкымен тыцайтып та
улгермей, ypiKKeH таракдн секш ц, аласа сургылт уйлершен кешеге
xyripice шыгады. Салкын алагеу1мде адамдар лас кешемен
фабриканын, звугим бшк тас кыспагына карай шубырады. Фабрика
ондаган юрл! сауыс тергкул квздерш еи батпак жолды жарык кыла,
тэкаппар суыкпшинде журтты кутш турады. Кешюсш уясына крнган
куннщ кызгылт сеулеа елеуареп, уйлерддн ейнектерше шагылыскдн
кезде, фабрика да озш щ тас койнауларынан, кокыс шлактай,
адамдарды сыртка cepnin шыгарады. Е нд бст -ауыздары кап-кэра, ycri-
бастарын ыс баскдн журт, манайына машина майыньщ кул1мС1 т е ш
таратып, аш тютерш аксита, кеше бойлап кдйта шубырады. Фабрика
6ip кунда тагы жалмады, машиналар журттын булшык етшен керепнше
куш-куатты сорып алды. Сейтш, бул кун е\ирден м эцп-баки eiirri,
адам ез моласына карай тагы да Sip адым жакындады...
Бул — сюжетпц эдехтепше классикалык,басталуы, муны,
шартты турде, тура экспозиция, деуге болар едь вйткещ,
мунда автор окырманын болашак, окдгалар орнымен,
адамдар Tipuiimx етер ортамен ешкдндай ipKuiicci3, б1рден
тура таныстырады. Ал, мэселен, Б.Майлиннщ “ Шуганыц
белпсшде” сюжет булайша б1рден басталмайды. BipiHnii
тараутугел эцпме шпндеп эцпмеге, ягни осы эндмеш айтып
беруид адам (Кдсымжан) жайьш, онымен 6ipre автордыц
жолга шыгуын эцпмелеуге кетеда де, сюжет екишп тараудан
(Кдсымжан аузымен) былай басталады:
Бупнп шыккан ауылыцызды Ерекек ауылы дейдь Содан epi карай
езеннщ бойы ж алпаш нан ел. Мынауалдымызда коршген Кдмысакты
дейтш кол1т з . Августен бастап осынын, басы елмен толады. в р томарга
терг-бес уйден коны п,,белек-белек отыргандары... Ой, дарига-ай,
талай кызыктар e rri гой!.. Бала кушлшдс анау керщ ген твбенщ
басында талай асык ойнап едж. Ол да 6ip дэурен... Ие... Бул — елдщ
кузге карай крнатын жер1, жазгытуры барып, авгускд шейш отыратын
17В
жайлауымыз; бул кел де “Шуганьщ белпсГ атанды, бурын “Таргал
еп з сойган” деупп едак. Улкен кел, манайы толган шоркынды су... ол
уаздпта жердщ 6epcKcci кдндай. 6з1м1здщ ел каншама... оныц устше
ту Сырдан келш Жаппастар да конады... кейш п кезде гана Жаппас
келуш койды гой. Б1здщ БеримбаЙ дейтш жакын агаларымыз болады.
Бурын бай еда, болыстыцкз таласамын деумен-ак малый куртып алды.
Осы куш кедей. Сол Берюмбайдьщ екесшщ нагашысы — Жаппас
EciM6cK дейтш болды. 03i бай еда. Жаппастыц алды деуге боларлык—
Берймбайга аркд суйсп, EciM6eK сол “б п з сойганныц” еч шурайлы
жерше крнушы еда... Орган колдай терт улы болды — шетшен кдскыр.
Сол терт удцын ортасында булавдап ескен Шуга дейтш кызы болды.
Шуга десе — шуга, ей, пйркш ш ч e3i де келбетп еда-ау...
Мше, автор будан былай да дэл осы ретпен эцпмелеп,
сюжет аркэуындагы тартыс басталмас бурын окырманды
елмен, жермен, непзп окигага кдтысар адамдардьщ бутан
дейшп eMip принлтмен, осы ортадагы жалпы жагдаймен
эбден таныстырып алады. Сюжеттщ булайша 6ipa3 ipxuiin
барып, бхрнеше бурылыстар аркылы кешец басталуын,
шартты турде, бурмаэкспозиция деуге болар еда. BipaKосылай
ат койып, айдар тагуды, сондай-ак, Л.Тимофеев пен
Н.Венгеровтьщ “Эдеби терминдер сездМ ндеп” твте
экспозиция, Kepi экспозиция дегендерд1 де тым жасандылау
кисын керем!з. Сондыкган ep6ip сюжегп шыгарманьщ
экспозициясы, езшше, автордъщ кдлауынша, тын, нускалы
болуга тшс екенш тагы 6ip еске саламыз да, ойымызды одан
api жалгастыра беремЬ.
Сюжеттк байланыс (орысша завязка) — адамдар
арасындагы врекеттщ басы; тартыстыц бастаяуы icnemmi,
шыгарма арк,ауындагы neai3ei ощганын, еуела туындау ce6e6i
секЫсН. Айталык» “Шуганьщ белпсшдеп” сюжеттж байланыс
yiuimiii тарауда. Эбд1рахманньщ Еймбек аулына алгаш
келген, оны Шуганьщ тущыш керген жершде:
— Мынау аттан тусш жаткдн кш ? — деда Шуга.
Артыма жалт карасам, ею ж т т тусш, атгарын байлап жатыр екен.
Bipeyi орысшалау кшнген.
Тани кетпм.
— вбдарахман гой, — дедам.
— Эбдарахманьщ им?
— Кдзакбайдын баласы. ^
— И е, влп учитель баласы ма?
— Иэ.
— Ж ап-жас x irir екен гой, — деп 6ipep кэрацы да, Шуга отауга
Kipin кетп.
Мен 0бд1рахманга амандасып, уйге сртш журд1м. Отаудын
сыкырлауыгынан Шуганьщ сыгалап, 6i3re карап турганы бшнда...
179
Байланыс соншалык, утымды, carri киыстырылган. ]
Кубылысты автор бул арада экспозициядагыдай ауызею ]
ацыздамайды, адамныц жан дуниесше ене суреттейд1: ]
“ Шуганын, съпддрлауыкган сыгалап, карал турганын” окыр- |
ман эщхмешшщ аузынан естш кдна коймайды, кэдшпдей j
сезшед1, кез алдына елестетт Kepcfli, туйсшедь Эндменщ '
(кейде повесть деп те журм1з — 3.К,) соцында — сюжеттЬс
шеппмнщ тусында “Эуре боп неге бпхен ажар-керйс, inline
от туйрдщ, кдлкдм, к е р т...” деген сулу елен бар. Байкдп
кдрасак, кеюрегше “от туарген” тек ЭСдарахман емес, Шуга
да: сюжетпк байланыс, мше, дэл осы сэттен — кдокеуде-
сшде тудшш сую оты тутануынан басталады да, осынын
вз1 шыгармадаш куши кимыл-эрекеттщ козгаушы.куий,
адамдардьщ аракатьшасынан туатьш барлык салдардын, бас
себе£йболып кялады. Демек, байланыс, экспозициядай емес,
шыгарманьщ сюжетпк жешешдеп ешрлж тартыекд таселей
ыкпал жасайды, окиганы ербу жолына салады.
Сюжетпк даму адамдардьщ езара карым-кдтынасынан,
кимыл-эрекетшен туган турл!ше жагдайларга (французша
situs), шислешстерге (латынша intrigare) байланысты.
Шыгарманьщ фабуласы да 6 ip iH C H -6 ip i туатьш эр алуан
ситуациядан, интригадан куралады. Булар жок жерде
сюжетпк даму да, фабулалых окига да жок. Ал шебер e p 6 i n ,
epine ерютеп бара жаткдн сюжет окырманды да кызьщтыра
тартып, ympin, жетелеп отырады.
Задында, коркем шыгарма жай жариялану, жарык кару
ушш жазылмайды, журт назарын аударып’ ой-сез1Мш козгау
ушш жазылады. Дэл1рек айгканда, эдеби шыгарма кдльщ
кепшшкке оку ушш жазылады. Бугшп окырманньщ талабы
улкен, талгамы бшк екега тага белгий; ол езш кызыкхырган
нэрсеш гана окдды. Жасьщ, жадагай дуниелнеке кеп кьиыга
коймайды. MiHe, дэл осы арадан келеда де ен,кдрапайым талап
туады: керкем шыгарма кдйткен кунде де кдоык болуга тшс.
Ие, керкем шыгарма кызык болуга тшс. Б1рак,осы кызык
дегещц кдлай туешуге болады? Сюжеттщ тартымдылыгы,
yftipiMflimri неге байланысты? Бутан туешш алмай турьш,
“кызык шыгарма” дегещц тану да, жазу да мумкш емес.
Bipeynep журтты кызыктырудьщ жеш осы деп, кай-
кайдагы 6ip кездейсок, кутпеген кубылыстарды 1здеп тауып,
окырманды не керерменд! мшдетп турде тандантудьщ, не
кулдарудщтэешн ойлап, элдекдлай бышылдык б!рденелерд!
колдан жасап элекке туседь Мундай “тапкыштыктьщ”
талайын окып та журм1з, кор1п те журм!з. Оларды мысалга
келпрт жатудьщ кджеп жок.
180
Олар — уавдлтша нэрселер: журтшылык тубшде оларды
к^былдамайды, сондыкган ютап болса, умытылады, шекткаль
болса, сахнадан туседа. Оюнерлис жайт — бул емес. Окшерлж
жайт — крльша калам устаган xeifaip “жазгьшггардьщ” осыны
тусшбей, жасанды кызыкхы жалган принципке айналды-
ратыны. Мундай принвдштен acipece жас кдламгерлер сак
болуы керек. Оны Сергей Антонов та орынды ескерткен:
“Осы принцштп мыктап устанган мен... — деп жазады ол,
— адамньщ басын айналдырар талай тарихтыкртарып, кдян-
кесга жумбакжайлардыц 6ipiH-6ipiHe кртарып, акыр аягьшда
оцпме фабуласын бытыстырганым сонша, эр жерден аты
гана кершш, бет алды туындай берген шала-жансар персо-
наждарымды кдйда коярга бшмей шатастым”*. Осы арада
не ютеудщ бабын таппаган жазушы Чеховтъщ “ Муц” деген
эцпмесшокыпты. Эцпмеде алпдей “адамньщ басын айнал
дырар жумбакжайлардан” елее те жок,, жуырда баласы елген
Иона деген делбеип шал муц шагьш, шер текпек боп, эрюмге
6ip окталады. BipaK шалды тындап отырган Tipi жан жок.
Айыкдас муц шалдьщ янщде жым-жырт кала бередо. Акыры,
ол езш адам тыццамаган соц, амалсыз, атымен свйлесе
бастайды. Болды. Бар сюжет — осы. Ал осында не тур?
ГГэлендей ештеце де турган жок. Сейте тура эцпме орасан
тартымды, кызык- Неге? Ойткеш мунда адам, адам тагдыры
бар; ауызей анекдот немесе ертегщей шубалган жасанды
ацыз, кым-куыт окцга емес, мшез, адамныц психологиясы
бар. Демек, сюжеттщ кызыкхыгы, фабуланьщ тартымдылыгы
да осында — эдеби кдЬарманда жатады.
Bi3 жогарыда мысалга алган “ Шуганыц белпешдеп”
сюжеттж даму да тек кдна адамдар тагдырына нелэделген;
IV-V-VI-VII тарауларда кептеген дэлелдер (мотивировка)
аркылы фабулалык ербумен келген сюжет VIII-IX тарау
ларда турлЬ-турл! ситуацияга кешедь Ал X-XI-XII тараулар
— эр алуан шиелешетер: Эбгцрахман мен Шута 6ip-6ipme
гашык, 6ipiH-6ipi кермесе тура алмайды, бул Эбдарахманды
ез кызьша куйеу endci кеп журген Айнабайга унамайды да,
ол егда “EciM6eKTi кугартады”, онымен де “кднагаттанбай,
Эбд1рахманды баекд жолмен муд1ртуге” Kipicefli, “туросгерге
жасырьш акша жиып жур” Деп уетшен арыз берш, акыры,
кдмауга алгызады. Осьшыц бэрш жазуцщныц аса шыншыл,
нанымды суретгейтгш сондай, те61ренбеЙ оку мумкш емес.
Ocipece Эбд1рахман мен Шуганыц 6ip-6ipiHe жол устшде
жольпъш, крштасар жер!, Шуганыц: “К,ош, кдлкам, кдлкдм”
* САнтонов. Письма о рассказе. М., “Советский писатель”, 1964, стр. 93.
181
деп, кемсендеп отыра кететш cari окырманды тамаша
cc3iMre белейдь С ю ж етах ш и ел етстщ бул тусына
жазушыньщ 03i де айрыкша мэн берген-д1, Эбд1рахман
аузымен мынадай елен айткызады:
Жуз1 кубыла, сез! к^ран Шугамныц,
Bip Шуга ушш жанды курбан кьшамын.
Кстер1мдс арманда боп суйе алмай,
Евдреп жылап “Кдпкам!” дедд-ау шырагым!..
Осындай ширыккан, шиыршык, аткдн cepinneni шиеле-
шстер 6ip бэсендеместен барып, шарыктау шегше жетеда.
Шарыктау uteei (латынша calmen — шьщ) — сюжеттж
дамудыц ец жогаргы сатысы; адамдар арасындагы щмыл-
ерекетт/'ц мейлтше кушеШп, 9p6in жеткен жер1;
шыгармадат драмалык тартыстыц epicmen шыккан бит.
Бул туста образдар да айрыкша анык, танылып, адам мгнез-
flepi жан-жакты ашылады. Шыгарма сюжеттн кутш кезец-
кеаендмен тутастырып, белгии 6ip бутшдЬске, ундеспкке
экелш турган композициянын, аса жауапты тусы да — осы.
Эйткею сюжеттж шарыктау шегше жетпеген шыгарманьщ
композициясы цапысыз, шебер, кызык курылган деуге
болмайды. Сайьш к е л г е н д е , сюжеттж шарыктау — шыгарма-
да суреттелген барлык, шындык, кубылыстар мен взекп
окигалардьщ шогырлану шоктыш. Мэселен, Н.В.Гогольдщ
“ Ревизорындагы” Хлестаковтьщ Дуанбасынын, кызына куда
тусш, уйленбек болып сез байласуы; М.Горькийдщ “Ана-
сындагы” ананьщ сана-сез1мш эбден езгёрткен ереуш мен
Павел Власовтьщ туткындалуы; А.А.Фадеевтщ “Тас-тал-
канындагы” партизан отрядыныц коршауда калуы;
М.А.Алигердщ “Зоясындагы” бас кд!гарманнъщ жауапталу
сахнасы — осылардьщ 6api ар жанрда жазылган эр алуан
шыгармалардагы сюжеттщ шарыктау шеп. Ал 6i3 кдйта-
кэйта орала зер салып отырган “ Шуганьщ белпсшдеп”
сюжеттщ шарыктау шеп — Шуганьщ кдтты куса боп, ауруга
шалдыгуы; кызыньщ оцалмас турщ керген Есхмбектщ Эбдо-
рахманды амалсыз туткьшнан босатуы. BipaK Шуга сонда
да жазылмайды.
— Жазылып кереп не? — deUdi ол Креымжанга. — Bepi6ip ме
бакьпты бола алмаймын. Экем аяса, мешн дерт1м жаныма баткдн
соч аяп огыр... 0лем деп те арман кылмаймын. Жалгыз-ак; арманым
бар — гунеуп квргенде Вбдарахман 6ip ауыз сез айта бшмехц. Bip
Kepin сейлесш, жаным шыгарда “ Шугам” деп 6eriMe бетш типзсе,
бар арманым 6iTin, дуниеден армансыз втер сдам... Эй, ол ж ок к.ой!..
182
Бул — Шуганьщ соцгы ce3i. Шыгарма сюжетш ширык,-
тырып екеп, шарыкгау шепне жепазш турган осы узщдадеп
ерекшежк — осыньщ e3i. Шуганьщ елердеп акырта ce3i
гана емес, шыгармада дамыган барлык, кимыл-ерекеттщ,
адамдар арасындагы кдрым-кдтынастьщ идеялык аркдуда
жаткдн езекп шындыктьщ да соцгы нуктес1, шыгандап кеп
прелген сощы туйыш секши. Ендх будан epi даму, ербу,
бшктеу болуы мумкш емес секшда. Композциялык жагынан
шебер курылган сюжет езшщ шарыкгау шепне осылай
кетершт, шешшше осылай келсе керек.
nietuiM (орысша развязка) — шыгарма сюжетшщ де
шешугш кезендершщ 6ipi; суреткердщ ез/суреттеп отырган
вм1р шындыгына шыгарган “ук/м/”; адамдар арасындагы
карама-к,арсы тайталастардыц, курде/ii курестердщ 6imyi;
турлпие тагдырлар шартысынан туган пакты нвтиже;
окмгага катысушылардыц ецакыргы хал-куш; куш кубылыс-
квртстердщ соцгы сахнасы. Айталык, “Ревизордьщ” шешМ
— пьеса персонаждарынын 6api жиналган Дуанбасыньщ
уйше жандарм Kipin, енда Хлестаков сиякгы жалган ревизор
емес, шьш ревизордьщ e3i келгешн хабарлап, Дуанбасыга
“Арнаулы ем1рмен Петебургтен келген тере ci3fli дереу
келсш деп буйрык erri, e3i гостиницага туей” дегеннен
кешнп журттьщ 6api “тепе тастай кдтып, сшейш турып
кдлатын” эйгш мылкду сахна:
Дуанбасы тап ортада дщ гектей какайып, ею колын екг жакка
созып, басын шалкайтып тур. Он жагында кызы мен ейел1 буган
карай умтылгандай куйде; олардын артында — Почтмейстер жалпы
халыкка карап турган сурау белгга сиякгы; одан epi Лука Лукич
бейкуне адамдай боп м эцпрш калган; ар жак, сахнанын; дал шетшде
уш конак ейел 6ipin e-6ipi суйенш, Дуанбасыньщ уй inriHe табалай
кзраган жузбен тур. Дуанбасыньщ сол ж аган да — басын 6ip жагына
кычырайтып, алде 6ip тын тындагандай боп Земляника тур; оган
таяу — ею колын е ы жакха тарбайтып, жерге отыра жаздап, epHiH
ыекдератын Kicinie немесе “мессаган” дейтш Kicinie бузып турган
судья. Оган таяу — квзш сыгырайтып, журткз кзрап, Дуанбасын
мыекылдап турган Коробкин; оган таяу ен шетте, колдарымен
6ipiHe-6ipi умтылып, ауыздарын анкайтып, квздер! адырайып турган
Добчинский, Бобчин-ский, езге. конак.тар тек какхан казыкша
какдйып кдлган. Осындай антарылган куй,эд 6 sp i де 6ip жарым
минуггай турады. (Аударган М.Эуезов). 1
Бул — эдеби шыгарма атаулыньщ буюл дуниежузшк
классикадагы кдйталанбас, аса нускалы шецпмдершщ 6ipi.
бзшщ осы шецпмшде Гогольдщ e3i де айрыкша мэн берген
183
ед1: “Актер мырзалар, — деп жазды автор комедия жайлы
алдын ала ескертущце, — ец соцга сахнага acipece кдтты
кец т белсш. Ец сощы сез окыстан келш, бар журткд электр
соккынындай тисш. Эп-сэтте бар топ халдх озгерте крйсын.
Бар эйелдщ тацданган уш жалгыз гана кеудеден шыккд-
ньшдай шапшацболсын. Осы ескертулср еленбесе, бар тама-
ша зая xeryi мумкш” . Зая кетед! демеюш, сюжетпк шеипш
осал болса, буюл шыгарма боска жазылгандай коретш мшез
тек Гоголь емес, шебер суреткердщ бэрше тэн. “Ойымда
6ip комедияныц кызык сюжета жур, — депп 6ip жолы Чехов,
— б!рак соныц калай аякталарын таба алмай кдаалып
журмш... антурганныц... кдлай 6iTepiH тапсам, екьак.аптада
жазып шыгар едш” . 0те дурыс айтылган. Шыгарма сюже-
тшщ шеиим! — оныц идеялык-коркемдгк uieuriMi. Шыгар
мада кдктыгыстар негурлым кушп болса, сюжетпк шеийм
де согурлым мыкты болады. Шеицм осал жерде — тартыс
осал, шеийм сылбыр жерде — адам мшездерх де булдыр.
Кдлмакдн казакщалаган “ Мыц 6ip туншц” эр туншдеп
ацыз эцпме ылги патшаньщ уйкыга кету1мен аякталып
огьфатын. Кдзакз-ьщ ауыз эдебиетшдеп коп ертеплер непзп
кдЬармандардыц ылги “бай больш, барша мураткд жету1мен”
б1тетш. Сол секяда, 6ip кезде 6ip топ кдзак, драматурп>шыц
6ip топ пьесасы (“Миллионер”, “Достык, пен махаббат”,
“ Кеше мен бугш” , “ Менщ махаббатым” , “Жалгыз агаш —
орман емес” , “ Белирис берпс астында” т.б.) ылги той-
тобырмен, взара кырбай адамдардыц жарасыл, шыны
согыстырып, шарап шгу!мен 6iTin отырды. Бул, эрине, тым
огаш уцсастык, А.Островский елу шамалы пьеса жазган екен,
эркдйсысы езшше аякталып отырган. Украстык; некен-саяк»
Элп “ Ревизордьщ” аякталу шеберлт сондай, керермен
алдына улкен сурак; коятын жацагы “мылкду сахнадан”
кейш пьеса 6hyi былай турсын, енд1 шын ревизордыц
келуше байланысты жацадан жаца 6ip шытырман сюжет,
кызык, OKjtra, куши тартыс кдйта тутанып кететш тэр1зд1.
Шеиймдеп шеберлис осылай болуга т т с .
Енд1 “Шуганьщ белпсшдсп” сюжетпк uieiuiMfli акы-
гырак; байкдлык
Bi3 ауылга жеткенде, Берюмбайдыц уйшщ касы лы ктолган адам
екен. Дтты байлап, Эбд1рахманды уйге ы рп зд1м де, неге жиналып
турганын бшейш деп, аяндап KicLriepre карай журд1м. Жакындай
бергешмде 6ip салт атты шокытып келд1 де, айкрйлап б1рдсме айтып,
кейш ж у р т Kerri. Не айткднын eciTe алмадым. BipaK олценеге журепм
т т р к е н д ь Бойым муздады... Ж упре басып жандарына келгешмде
184
“Кдоай ракмет етсш!..” деп беттерш сипап, бата кылысты. Мен
ан-тан болдым. Айтбай маган кэрап:
— EciTTin бе, Шуга кэйтыпты-ау, — деда. Суык, суды тебемнен
куйып яабергендей бодцы. Турган орнымда к,аттым да калдым...
Жиылкш журггьщ 6epi де бастарын шайкасты:
— 8 й , Шуга десе — Шуга едьау!.. — десть
Бул шеинмнщ куиггшгш 6i3 дэлелдемесек те, окып
эсерше бвленген адамньщ ез1-ак, ацгара алады.
Сонымен, жогарыда соз болган жайттардан кррытар
туйш: сюжетгм'к дамудыцкезец-кезецдерш тэрттке салып,
реттеп, кцыннан кцыстырып туратын нэрсе — шыгарманыц
композициясы. Н.В.Гоголь езшщ “0лi жандар” туралы
ойларьгнда “nimiuyi жаман болмаганмен, тш нш тек кипзт
елшеп кору ушш экелген ш м сиякуы кдлай болса солай,
ак жшпен кектедген шыгарманы” баспадан шыгармау керек
екенш айга келш, эдебиет сыншысынан 03i талдап отырган
шыгарманьщ “баскд бел1мдерше Караганда, кдй бвлш1 ете-
мвте узак, о баста кдбылдап алган сез мэнерш устанбай,
жазушыньщ ауа жайылган жер1 кдйсы екенш керсетугц”*
талап еткен болатын. Бул — сыншыга крйылган талап кдна
емес, жазушыны композиция куру шеберлшне мегзеу. Ал
композициялык шеберлк — шыгармадагы барлык, бвлшект!
6ip гана буттге тутастыру, бэрш б'гр гана нэрсеге — nemzi
идеяга багшдыру. Муныц e3i — Пушкинше айтсак та,
Бальзакша айтсак та — шыгармада керкем жинакгалган се-
3iMмен сырдьщ, кцмыл мен кубылыстыц, суреттеу мен баян-
даудыц шегш бшу: “бэрш айтпау” (Пушкин), “мелшерден
аспау” (Бальзак).
Композицияныцкурамына сюжетпц кезец-кезендер1 гана
емес, сюжеттен тыс нэрселер де иретшш 6i3 жогарыда
айттык, Солардьщ 6ipi — пролог (грекше pmlogos — алгы сез)
— керкем шыгармагашркпелердщ6ip mypi. Муцца кейде непзп
сюжетке деш нп б!рнешс окдга баяндалады (“ Мснщ
курдастарымньщ” басты тараулары), кейде бас кешпкердщ
еткен OMipiHeH 6ipep кершю бершедо (“Арман агысыныц”
алгы ce3i), кейде автордыц ой езепнен аздаган сыр айтылады
(“ Сулушаштьщ” Kipicneci) т.б. Осы тургыдан кдраганда
‘‘Шуганыц белпсшдеп” I тарау, 6ip жагынан, прологтыц да
релш аткдрып тур. Ею салт атты — 6ipi автор да, eKiHuiici —
эндмеий Кдсымжан, — жол устшде 6ipiHe~6ipi ел, жер жайын
эцпмелеп келе жатады да, енд1 бхрде Кдсымжанныц:
* Н.В.Гогаль. Шыгармалар, Алматы, 1954, 6-том, 140-бет.
185
“Сол сурлеумен барьш, Шуганьщ белпсшен кара жодды
Киьш аламыз”, — дегсн сезше автор елец ете кдлады. Осы
арадан окигага окырман да кызыгып, шыгарма сюжетше
кдрай автордьщ жетегшде кете барады:
— “Шуганьщ белпсГ д егетщ з не нерсе, тау ма? — дедам.
— Жок, еншейщ 6ip обашык,, — деда. Кейш калып бара жаткдн
сон, тагы тебшш кдтарласып:
— Шуганьщ белпсщ ci3 бшмейгш щыгарсыз-ау, — деда.
— Мен кдйдан бшейш, бул жакка 6ipiHiui келучм, — дедам.
— Бшмесыз... аздер жассыздар гой, — деда. Маган Караганда e3i
efleyip KenTi керген улкен адам болып кетерш п койды.
— Ci3 бшмейтш шыгарсыз, жассыз гой, уакытында Шуганыц
ецпмесш бул влкснщ баласына шейш бш п болып еда... 0 й цпркш,
e3i де Шуга десе — Шуга еда-ау! — деда,
Жолдасымньщ бул свзшен мен де Шугага ынтык?ым. Аныгын
сурап бшпм кедда.
— Шуганьщ енпмесш айтсаныз кайтеда, жол кыскдрсын, —дедам.
— Айтайын, — деда.
Кдра керш тагы тебшш катарласты. Жалпылдап жайылып келе
жаткан етегш жинай такымына басып, ершндеп насыбайын тастап,
6ip-eKi TyKipiHin алып, ынгайланып:
— Бул кызык, эцпме, тынданыз, — дед1.
Свзда бастап та ж1берда.
Осыдан api кдрай екцлш тарау — экспозиция бастальш
кетед1. Окырман одан сайьш окуга ынтыгьш, ещц шыгарма
сюжетше суцги беред!. Сейтш, жогаргы узшдаден 6i3,
б1ршццден, пролог шыгармага эншешн tdpicne гана емес,
шыгармадагы керкем шындыкгы кдбылдауга дайындык,
окырманды соган ушре тартьш, баурап экетер тамаша
суреткерлщ тэсш; еюншщен, шебер жасалган пролог сюжет-
тен тыс турганмен, композицияга орнымен орайласатын,
жосаз жымдасатын эдем! бет ашар екенш ацгарамыз.
Пролог эр туста эр сипатта болтан. Мысалы, Кене грек
трагедияларында керермен квщшн сахнага аударар арнау,
жарлау ретшде де крлданылган. Бул тосш K^uipri пьесаларда
да (В.Вицшевскийдщ “Оптимистж трагедиясында”, Н.Хик-
меттщ “Станциясында”, Р.Гамзатовтьщ “Тау кызында” т.б.)
бар: 6ipiaae —Бастаушы, б1ршде —Диктор, баршде —Акын.
Прологпен кдтар токтала кетуге болатын 6ip нерсе —
эпилог (грекше epilogos — сощы сез) — керкем шыгарманы
кррытудыц 6ip mypi: тартыс аякталып, езекп окцгалар
бтсеннен соц, сюжеттйс шешшнен кешн келш, басты
кдЬармандардыц одан аргы хал-куйшен кыскдша мелхмет
беред1 де, сол аркылы автордьщ непзп идеясын тольгктыра,
186
кейде Timi теревдете тусед1. Осы тургыдан Караганда,
“Шуганьщ белпсшдеп” мына 6ip эсем жолдар 6ip жагынан,
эпилогтьщ да релш аткдрып тур:
Шуганьщ елген орнын кару Эбщрахманга макрут болды. Журттьщ
“олш” дегенше нанбаган сеюлденш. Берш1з кслдак.
Еамбектчч yfti кым-куыт екен. Келе жаткдн кеп адамды корген
сон, келшдер! далага шыкты. Кездер! кып-кызыл!.. Зейкул ымдап
шакырды. Крлтасынан алып 6ip кагаз усынды. Хат екенш бшдш.
Ж урепм елж!рсп, жылап ж1бердам... Эбдарахман да сезin тур екен,
онашарак; ш ыгып, ок,ыдык Эбгцрахманньщ кез жасы соргалап хатка
тамумен болды.
Сондагы Шуганын елерде жазган хаты:
...буре боп неге бгпсен ажар-кврж,
1шще от туардан, кэлкдм, керш.
Гулдету жас OMipm макрут боп ед,
Ceprreein, кол алысып, уеде берш.
Жолына курбан кып ем жан мен тэнда,
Дарига, айтылган серт болмай кдлды.
Кере алмай актык минут дидарьщды,
Арманда жан тапсырган мен 6ip зарлы!..
Хаты деп акгык жазган гашык жардьщ,
Есще ал, дугана мен ынтызармын.
Крш, сау бол, ойнап-кулш жолыгармыз,
Астында ак туынын пайгамбардьщ!..
Шыгарма 6irri (Кдсымжан эщтмеа аякгалды). Эттец
6iTin кдлганын кэрацызшы! Bip сагат окидык, па, жок, па?
Кдлай тез 6ini? Амал жок, кшш бетш жабасыз, ецсещзда
кетереаз. BipaK кым-кигаш кызык, эсерлер айьпгар емес.
Жаца гана озщ1з кезш вткен ем!р, езццз сезш-бшген
ш ындык кубылыстар кез алдащызга кдйтадан йзбектеле
бередг дала, жазгы кун, айлы тун, ауыл, алтыбакян, эн,
кулю, мгнездер, ic-эрекеггер, тагдырлар тартысы...
Шуга!.. Акыр аягында, мше, сулу Шуга дуниеден к е т .
Есш аяулы ерке!..
Журепщз елж!реп, баяу лутлдейд1. Кещвде куйын
уйгк$тжур: арман ба, екшйп пе, eftreyip 6ip муч, 6ip сыр...
Осы шрбщнщ e3i 6ip турл1 жайлы, ракдт, Tirrri осы халден
арылгыцыз келмейдь КозщЬдх жумып, тагы да узак ойга
шомасыз. Не деген улкен эсер! Бас-аягы 6ip-aK баспа табак
шагын шыгармага кдншалык мол йршийк, зор шындык
сыйьш кеткен. Татаусыз теплген Tin кдндай эсем, квддей
иш лкщ ян сыр, жалындай шарпыган сез!м кдндай гажап!..
187
Кдс пен кездщ арасында кдндай кюшермен танысып,
6biicin, угысып улгергенб1з, шырак-ау! Кейб1реулер1мен
мулде сыралгы дос болып кетшшз гой!.. Ай, Вбд1рахман-
ай, кэйтем!з... сен де арманда, 613 де екщйлте кдддык-.
Шуга да зарлап erri:
Жольща курбан кьш ем жан мен тэнд1,
Дарига, айтылган серт болмай кдлды.
Кдйран ару!
“Шуга десе — Шуга, ой, хшркшнщ e 3i де келбетп ед1-
ау... Аккуба, талдырмаш, коз! кдп-кдра. Осы ypin ауызга
салгандай сд1. Ажары кдндай болса, акмльг да сондай.
Жещлдж дегеннщ не екенш бшген бала емес. Сейлеген
сез1, журген журit i кдндай, 6ip турл1 пан, ед1-ау, ипрк1н!'\
Б13 Шуганы алгаш рет Ес^мбекгщ 6ip отауынан керш,
келбетшен кез ала алмаган едж.
Апыр-ай, адамзатта да ондай сулу болэды екен-ау!.. Аккудын,
кегшдаршдей, осы аппак... YcriHfle шетш кестелеген а к квйлек,
омырауын неше турл! 1лгектермен безеп тастаган кызыл п у л ш
кам зо л , басы нда y K i т а к к а н 6 o p iK ; 031 сулу ад ам ды мулде
жандандырып, кубылдырып турды.
Mycim мен мшез1осындай Шуганьщлеб1з1кдндай одемИ
Буюл оцг1менщ ен бойьшда уш-ак, рет тш кдтып, саран;
сейлейд!. 0бд1рахманды корген бетге iiirre тулай кдлган 6ip
okj>ic толкьшъш жасыра алмай, отауга Kipin бара жатып:
“Жап-жас ж тт екен гой”, —десе, сол Эбд1рахманды болыс-
кд epixci3 экйтш бара жаткднда жолдан хездесш: “К,ош,
кдлкдм, кдлкдм! — деп, кемсендеп жьшап отыра Kerri”.
“0лем деп арман кылмаймын, —дсйд! Шуга акыргы минуг-
тарыньщ 6ipiHAe: — жалгыз-ак, арманым бар — тунеуп
кергешмде Эбд1рахман 6ip ауыз соз айта бшмед1. Bip корш
сейлесш, жаным шыгарда “Шутам!” деп беиме бетш типзсе,
бар арманым 6iTin, дуниеден армансыз етер едтм... Эй, ол
жок кой!..”. Mine, осынау аз гана леб1з Шуганьщ сез
мэнерш, сейлеу ерекшелтн api айкын, api дел танытады.
Окырманда “бул туста, мына жагдайда Шуга болса, бьшай
дер едь..” деген багдар, болжал анык туйшш отырады.
Эндмецц жятгтщ авторлык, баяндаумсн астаскдн ачыздауы,
сол кездеп кдзак ауылына тэн салт-сана, ауыл адамдарьша
тэн эдет-гурып, жастарга лайык, ой, арман, ум1т, сез1м
сырлары, ен аргы жагы табигат кершютерше дешн Шуганы
мегзеп, соньщ тулгасын даралап, бейнесш бедерлеп жатады.
Осынъщ нэтижeciндe окырманньщ Шугага деген штштаты
арта келе оны соншальщ унатады. Сондыктан Шуга гашык-
188
тыккусасымен дуниеден кешкенде, окырман кекеюнде де
окшш ce3iMi кялады. Не icreyкерек?.. Жок, Ьтер амалжок.
8бд1рахман да кдйтсш, оныц колынан келер не бар?
Жум кубыла, сем куран Шугамкын,
Eip Шуга ушш жанды кУрбан кыламын, —
деп, басын тауга да урды, таска да сокгы, em6ip айла таппай,
зарлап кэлды да барды. Бул жагдай окырман кецшндеп
юрбщд1квбейте туседь
Шуга — Шуга гой! Эбд1рахманды да вз алдына коя
туралык: Timi, сулу Зэйкулд1 каранызшы! Кдндай всем
женге: бакытсыз гашыктарга ортакбар сырдьщ уншз Kyaci...
Осы KiciMeH де окырман жаксы угыспай ма? Ал Кулзипа
бейшара ше? Муньщ тагдырыда 6ipep толкщтпай коймайды.
Кдшл-килы мшез-кылыктар!
Шуга! Тагы да Шуганы айтсадызшы! Неткен сэн-
салтанат, акыл-парасат, ажар-корис! 03i де екшедьау:
Эуре боп неге бггкен ажар-керш,
1иице от туардщ кдлкам, керш...
Неткен сырлы, нурлы тулга! Рас-ак:
— 0Й, ез1 де Шуга десе — Шуга едьау!
Бул не? Бул эншешн Кдсыжанньщ гана тамсануы дейаз
бе? Элде Шуганыц жаназасына жиналган журггыц all уруы
деп турсыз ба? Эрине, eKeyi де! Сонымен 6ipre, сол
екеушен де бурын, бул — авторлык тенденция! Кдндай
одем1 астарласкдн. Ещц бутан окырман тужырымы —
ризалыгы косылады. Ойткеш ci3 бул шыгармадагы ap6ip
ктаелбт1крыенсеызcuиnлcаiнmаnсыкзд, лндыыкцысезн. еСс11з3. Ci3
мотивке, детальга бул
Шуга таг-дырына
кызды унатасыз, угасыз. Сондыкган ci3де элодей багага,
корытындыга келес1з:
— ©й, ем де Шута десе — Шуга еда-ау!..
Жа, осымен б!з де ce3iMiMi3® 6ip сэтке ipKe турайык та,
кыскаша байлау жасайык; жотарыда 6i3 толгап еткен всердщ
6api — Б.Майлин шыагармасынын, керемет шебер киысты-
рылтан композициясынан туган эсер. Дау жок, мундай
MiHci3“композицияда симфониялык сипат бар” (Золя).
189
BeciHiui тарау
C 03 СЫРЫ
I
Тага да айтамыз: эдебиет — свз enepi. Ендеше, “тш —
эдебиеттщ бас Myiueci” (Горький), “сез — шыгарманьщ
непзп материалы” (Федин) екенш дэлелдеп жатудьщ титл
де кажеп жок,.
Б1з еткен тарауда сюжет пен композиция жонш эндме
кылдык- Сюжет — орасан мэнгц нэрсе, 6ipa*; сюжетиз
шыгармалар болатынын бщцж. Ол — ол маг Tiirri компо-
зициясы ойдатыдай ширап жетпеген тым-Teyip шыгармалар
да бола бередь Ал тш нашар шыгарма ешкдшан жаксы
шыгармаболтан емес жене бола алмайды. Демек, сез енершде
тщцщ аткдрар кызмеп бэршен ерекше, белек Ьэм бшк.
Сэбит Мукановтыц журткд мэл!м 6ip елещ былай
басталады:
Сез — халыкхыц кымбаттан кымбат кеш,
Журектщ шахтасьшан халык оны.
Мындаган жылдар каэып, кен тасына
Терецнен ерен басып жетп колы.
Жеткен сон колы создан кен тасына,
Кен куйище казына болмасына
Тусшш, коркытуга екеп текп,
Мидын мын градустык домнасына...
Бул жерде акын тщдщ кдтынас куралы ретшдеп релш
гана емес (оны эдебиетшшщ “кэмегЬказ”, лингвистердщ
ездерьак Tycinnipe алады), сез бен ойдыц б1рлЫн айта
калгандай эдем! бейнелеген. Демек, “мидын мьщ градустьпс,
домнасында” курыштай корытылып шыкдаган сез, яки
суреткердщ ой кдзанында кдйнап шыкдаган сез шын
мешндеп “шьш1рмага непзп материал” бола алмайды.
190
вйткеш керкем сез — керисп ойдын, кершкц; кунды сез
кунарлы ойдан гана туады, “ойы нэршздщ тип де арсЬ”
(Л.Толстой).
Bip екш ш т нэрсе, осы шындыкуы эдеби шыгармага
сьш айтушылардыц 6api б1рдей ескере бермеШй; ездер1
талдап, эстетикалык бага бермек болган шыгармаларга кейде
шамадан тыс сауатты талаптар кряды, “мынау шыгарманыц
конфликта осал”, “анау шыгарманьщкомпозициясы олак,”
деген сеылд1 жалпылама туйш-тужырымдар жасайды.
Дурысыцда эдеби шыгармага эдш сын айтар адам алплердщ
бэршен бурын шыгарманьщ тшне, автордьщ сез ернепне
кдрауы шарт. Кейде, тшп, тш дегеннен тулдыры жок, кэра
дурсш б1рдецелер макталып, бэсекеге тусш, байте алып
жатады. Эдебиегл арзан кэсшке айналдырмау амалын
алдымен эдебиет сарапшылары ойлауы шарт. “Жер жырт,
етйс тис, тагы б1рдеце жасап тамак, асыра, — деп еда Лев
Толстой, — 6ipaK, жазушыльщты кэапке айналдырушы
болма!” Муны ескеретшдер некен-саяк, Сонымен, Михаил
Шолохов айткдндай, ютал дукендерш кейде “лайсац сел”
басып кететшш де жасыруга болмайды. Осыныц 6api —
жазушыньщ ш еберлт деген мэселенщ мэселес1 кейде кун
тэрпбш ен кдга 6epic кдлып к,оятыныныц салдары. Ал
шеберлж мэселес1 бэршен бурын тшден басталатыны
даусыз. Демек, керкем ты жайы — эдебиет туралы
гылымныц ец взект1 мэселелершщ 6ipi.
Сез халык; казынасы.
1942 жылдыц акцанында Анна Ахматова езшщ “Кдйсар-
лык” деген тамаша елендн жазды. Окып кдралык, (аударган
К-Мьфзалиев):
Парасат-ой не боларын сезген-да,
Пайдамызга басамыэ 6i3 безбенда.
Кдбагыцкан кар жауатын кун туда,
Кдсарысып катьпт кдлар кез келдг.
Кдусап кдла, кдусап пана, кдусап бак,
Кэра ормансыз, шацыраксыз кзлсак та,
Орыс ceai, с е т сакгап калармыз,
Кдлмаспыз 6i3 бас саугалап, жан сакгап,
Мвлдар тивд коя алмаспыз кдн кыуып,
Урпак оны айтып журер ен кылып;
Мэчгшйс!
0Mip мен ел1м арпалыскд тусш жаткдн сурапыл согыс
жагдайында адам баласы, эдетте, прш ш к кдмын ойлар
болар ед1, ажалдан сескенер болар едй Жок, Анна Андреевна
191
олай етпеген: “бас саугалау, жан сакд-ау жайын емес “орыс
сезш сактап калу” кдмын, “урпак, мэдгишс эн кылып айтып
журетш м0ЛД1р тщгц кдпияда кдн кылып” алмау амалын
ойлаган. Бул, эрине, галамат кайсарльж, жэне мунда адам
айткысыз теред магына жатыр.
“Егер, —деп жазды Расул Гамзатов, — ана тшм ертец
елетш болса, мен бугш олуге даярмьш!” Бул, 6ip жагынан,
Ахматованьщ элп угымьша уласьш жатса, еюнш жагынан,
тутан т1лд1 nip туткдн данышпан Тургеневтщ атакты ак
елещне барып тогысатыны даусыз.
Сонымен, 6i3 бул жолы эдебиет теориясына арналган
ютаптарда кеп айтылатын тшдщ когамдык мэш туралы,
тш — катыдас куралы немесе тш — ойлау куралы екендхп
жайлы пшрлерд1 тагы да кайталап жатуды ж еназ кврем!з.
Жалгыз-ак, мынау акикдтты ескеру артык болмайды. XI
сынып окуишлары орта мектеттп бтрерде шыгарма жазады.
Эрине, олардыд эркдйсысы — эр мамандыккд бет алган
адам, келешекте калам кызметшде кдлатыны б1рен-саран
не мулде жок болуы ыктимал. BipaK, осыган кдрамастан,
олар нашар шыгарма жазса, мугал!м нашар бага кояды.
Жогары оку орындарьша тусерде де оларды дэл осындай
сын кутт турады. Ал ещц ©3i жазушы атанып, 03i жаман
жазатындарга не бага коюга болар efli?.. Осы арага келгенде
Р.Гамзатов та киналган-ды: “Шреулер, — деп п ол
“Дагыстаным” деген ютабында, —басы байыпты ойга толып
турган сод сейлемещц, тш кышыган сод сейлейдь Bipeynep
KQKiperi кел-кеар сез1мге толып турган сод олед жазбайды...
апырмай, солардыд не ушш олед жазбак екенш айту киын”.
Эдебиет — ардыц ici. Задьшда, жазушы атанган адам
жаман жазуга арлануы керек. Шолохов оте дурыс айткдн:
шын жазушы жуз сез жазса, б!рде-б!р соз жаман не орта
болмай, “...токсан 6eci ©те жаксы, калган 6eci жаксы бол-
ганда гана гасырымызбен 6ip дэрежеде туратьш бшк шыгар
ма тугыза алады”. Керкем эдебиеттщ тшн байыптауга, мше,
дэл осы тургыдан келу керек.
Тш, сез жайын тексеретш гылым уш турлк ты бтм1,
стилистика жэне керкем сез теориясы. Бул уш саланы 6ip-
6ipiHeH ажырата бшу, эркдйсысыныд езше тэн сыр-сипатын
айкын тани бшу шарт. Олай етпешнше, б1здщ ед бшпр де
ген галымдарымыздыд ездер1 ьихги бшпрлж жасай 6epMeyi
мумкш. Мэселен, елушны жылдардыд орта тусында Эуезов
Мухтар мен Балакдев Мэулен республикалык баспасез бе-
тшде эжептэу1р айтыскд тусш, эдеби тш жешнде эркдйсысы
оз угымдарьш усынып, дэлелдеп, коргап жатты. Эдетте,
192
айтыс шындыкка апарар, белгш нэтижеге жетйзер болар
ед1, жогарыдагы айтыс ондай ортах,токтамга экеле алмады.
Бул занды да, ейткеш мэселеге ею галым ею тургыдан —
одебиетид Эуезов керкем сез теориясы тургысынан, линг
вист Балакдев тш бшмГтургысынан келда. Академик Эуезов
эдеби тшдеп сонылыкты, тьщ суреттер мен жаца айшык-
тарды унатса, профессор Балакдев сез пркестсртщкдлып-
таскдн нормасын сакгауды, врйм ер тарапкд кетпей, ортак
жуйеге тусуда талап етп. Ей тургыдан екеутш де дурыс:
езгеше ез машыгыболмаса, кдламгерде не хдсиет бар? Bipax,
взгеден окщаукершем деп, халыкт.brineорынсыз эксперимент
жасау тагы да агат. Бул е й жакты тец устамаскд болмайды.
Тщдщ жеке адамдардьщ ерйнен тыс туу, кялыптасу,
даму зацы бар. Bip кездеп ым, одан кейшп ун адамдардьщ
енбек процесшде туган, адамдардьщ ойын ербггер крзгаушы
куш болатын. BipaK тигсЬ дурыс кзрым-кдтынас жасау
мумйн «лес те, кдрым-кдтьшассыз жалпы котам болуы
мумйн емес. Унс1з ым, тшсЬ ун — еншеюн кдралайым
угымдар мацында гана тусхшсу, ал езара ойласу, шйрлесу,
сырласу тек тш аркылы гана мумйн еда. Мше, осы ретпен
туган адам баласынъщ тш адам когамы дамыган сайын
дамып, байыган сайын байып келе жатыр. Tin зады —
обьективп зад.
Эдеби шыгарма тш аркылы жазылса, тш сезден курала-
ды. Ал эр сез о баста образдан туган (бул туралы 6i3 бурын
да айтып еткенб1з — З.К,), келе-келе кеп образдар умы-
тылган да, олардан туган сездер гана калган. Сондыкган
образды mm деген угымды жацалык деу киын. Бул — ер
сездщ табиги касиет1. Э цпм е осы касиеттщ куллх
“купиясьш”, кубылысын, осынау образдылыкгыц innd
сырын, сырткы сипатын epi незис, epi терец тусшл, соны
кдламгерлйс кызметке шебер крлдана бкуде жатыр.
Ахмет Байтурсынов езшщ “Эдебиет таньггкышында” сез
oHepi адам санасыныц уш непзше (акьшга, киялга, кещлге)
•прелетшш айта келш: “пддщ мшдеп — акылдьщ ацдауьш
андаганынша, киялдыц мецзеуш мецзегешнше, кендлдщ
туюш туйгеншше айтуга жарау”* деп дейекгесе, 6i3 енда
тшдеп турленулерге дал осы дойектеме тургысынан б1раз
кез токтатып, олардыц сез внершдеп шсшухш сырларын
байкдп кдраймыз. -
* А.Байтурсынов. Шыгармалары, Алматы, 1989, 141-бет.
193
II
Жазушыныц Timшурайлы, сездак коры мол болуы керек.
Бул — калам иесше койылар булжымас талап. Tin байлыгы
сез енершдеп мазмун байлыгына экеледь Ал халыккд кажет
шыгарма — мазмунды шыгарма.
Жазушыньщ Tini бай болуга тшс дегенде: ол езшщ сез
корын молайту ушш ылги гана тыцнан сез жасасын деп
ешим де айтпайды жене еркдшан олай ету мумкш де емес.
Жазушы езшщ сез кррын молыкгыру ушш жалпы халыкгык
тшдщтелегей-тендз бай кдзынасын, мумкшдтнше, молырак
Hrepyi, оньщ килы-килы киын api кызьпс, кубылыстарын
жете TyciHyi, эр сездщ м а т мен машнасындагы уланзгайыр
езгертулер мен енденулерд!, ауысулар мен алмасуларды,
кубылулар мен кулпыруларды дел ангара 6uiyi кажет. Сонда
гана жазушы “езшщ сез корын мейлшше байытып, ерюм
6ip колданып ебден ыгыр кьшган арзан сездерге
жоламайшн болады” (Беранже). Сонда гана жазушы ер
сездатандап, талгап тауып, ойды анык, сезгмда незис жетгазер
тын жене тартымды суреттер жасай алады. Муньщ e3i
жазушы тиишн уш турл1 утымдылыгына — дтдтке,
ыщиамдыкка, сулулыкка — непзделу! шарт.
Тш байлыгыньщ кдйнар кездер1 коп. Солардьщ 6ipi —
евздердщ кеп магыналылыгы (полисемия). Эр сез жеке, атау
куйшде турып-акбфнеше магынага ие. Бул сырды лингвисгер
сеэдеп тура магына жене туынды магына ретшде тусщщредо
де, “тура машнадагы сездер заттар мен кубылыстарга, сапа
мен белпге, ic-ерекетке тйселей багытталып, туынды
магыналарга Караганда, айкын, дара кершетшш”* далелдейда.
Бул, ерше, назар аударарлыкжайг. Б1ракбкэгекереп — бхрыщай
лингвистиктургыдандаледденш, кррытылгантуйщ-^гужырымдар
гана емес, эр сездеп алп кзеиетпц едеби шыгармаларда кзлай
KepiHyi. Керкем сез. теориясы, бэршен бурын соган назар
аударады. Егержазушы эр сездщ ар сипаттагытура lieMтуынды
машналарын ж т айьфа таньш, еркдйсьюын тек ез орнында
гана угымды крддана алса, сезбен жасалган суреттеп ой мен
угым, сырмен сезшдеодтне жетедаде, осыаркылышыгармага
ecqra эмоциялыккуш дарытады. Ал баяндау мен суреттеудеп
двлдж — жазушы шебертгшщ ец ipi курларыньщ 6ipi.
Полисемюм кзламгер ушш тек осы жагдайда кажет. Мысалга
дуние деген 6ip гана сезда алайык та, осы сеэде
* К. Аханов. Tin блш ш е Kipicne. Алматы, 1965, 154-бет.
194
кашла магына бар екешн жене оларды кдламгерлер кдй
ретте кдлай крлдантанын созджтен кдрап керелис. “ Дуние
(зат eciM). 1. Ралам, букш влем, буюл жер жузь Дуниеде,
cipa сендей магст жар жок, саган жар мен менен артык
табылса да (Абай). Букш дуние жуз1 ецбекштерт'щ алдында
Советтер елтщ бедш влшеуаз артты ( “Социалистж
Крзакстан ” газет(). 2.0Mip, 'пршипк. Крзак, орта жаска
келген кШ, кшкенеквз{ жымиып, култареп турган сиякты
— Айда, Иван, квтер, дуние ей айналып келменщ, — deudi
(Майлин). 3. Мал, мулнс. Той болды жиЪазы артык, балуан
сайыс, айдады кундк жерге жорга жарыс, шашута тойга
ж елген сан жетпейдi, дуниет meein жатыр жакын*алыс
(Малдыбаев). Дуяие де mi, мал да mi, гылымгаквщл белсещз
(Абай). 4. ©кшгеиде, б1рдемеш арман еткенде айтылады.
Крпыда еткен дуние-ай, акырында еш болды, ел ушт еткен
ецбег!м (Махамбет). 5. Дуние салды — ©м1рден еги, елш
кегп. Соны айтканша Сарыбай талып крлды, ышкынып 6ip-
eKi рет демт алды. Оман сон щйта свзге келген де жок;
сол жерде Сарыбай да дуние салды (“ К,озы Керпеш”).
6. Дуниеге келд} — жас себи туда. Арадан жарым darammau
еткен сон, дуниеге келген баланыц даусы шыга калды
(Сыдьщбеков). 7. Дуниеден erri — eMip сурмед1, влщ, кдза
тапты. К,ажымайтын кайратты, талмайтын куштг
канатты, жацалык турмыс орнаткст, emmi Ленин дуниеден
(Иманбаева)” *. Мше, бул мысалддрдан 6i3 6ip гана сездщ
ap6ip крлданылган сайын эр Typni магынага ие болып, тш
мен ойды кдтар байытатыньш керемхз.
Жазушыньщ ецбегше байланысты творчествоныцазабы
деген угым бар. Сол азаптыц ец улкен! — суреткердщ сез
устщдеп кызметь Шынында да: “миллион сез ойлап, соныц
тек 6ipiH гана тандау — кдндай азап?” (Л.Толстой). Алайда
шын талантТыц ракдты да сол — азапта: миллион сез шпнен
6ip сезд1 тавдап тауып, дел орнына flip етюзе Tycipy —
азаптан туган ракдт. Жалгаз-ак, жазушы осыган жету ушш
сездердщ езге кырларымен кдтар,-полисемиялык; сырларын
да терец 6inyi кджет. ОйткенА бул, жогарыда айткднымыздай,
тш байлыгыныц кдйнар кез1
Tumi байытар тэсшдер ушан-тендз. Полисемизмде 6ip
сездщ 6ipHeuie матанасы болатын болса, ещц 6ip гана
магынадага сездщ 63i езге сездермен TipKece келе б1рнеше
угымга кешетш жайы жене бар. Мысалы, сынап дегец сез
* Кдзак TiniHiH тусшйрме создал, жалпы редакциясын баскарган
профессор I. Кецесбаев. Алматы, 1959, 1-том, 176-бет.
195
жеке турганда зат болса, осыны езге сездермен TipKeciipm,
айталык, сынаптай агады десек, жадагы заттык угымы
крлма-кол езгерш, em i элденегад жылдамдыгын немесе
сынатиа жылтырайды десек, тагы 6ip нэрсенщ тусш таныта
бастайды. Бул да сездщ кеп магыналылыгы, мунъгда шебер
пайдалана бшу шарт.
Эр сездщ тура магынасымен кдбат бурма магынасы да
бар. Кей сездерд1 сол Kepi магынага KQUiipin, орнымен
ойната бшу де эсем тесш. Мундай жагдайда бурма магынада
айтылган сезге айрыкща асгар, ойга юморлык, кейде, TinTi,
ирониялык, сипат беригед1 де, суреттелш отырган шьшдык-
тьщ мазмуны тереддей туседь
Жаманнан туган жацсы бар,
Атасын айтса, нангысыз.
Жаксыдан туган жаман бар.
Кундерддн. куге болганда,
Жарамды 6ip Tepire алгысыз.
(Махвмбет).
Бул ©ледде эр сез (жаман — жаман, жаксы — жаксы
дегендей) тура машнасында колданыльш отыр. Демек, бул
арада окшау астар да, окыс букле де жок, Дл мына сезде
ше?
— Меняв де бар 6ip жаман
Не кьиайын казакгын
Xyftpiri мен жоргасьш.
(М.Эуезов).
“Айман-Шолпан” пьесасьшыд алгашкы нускдсында
автор Айманныд аузына осындай сез салатын. Эдем1 ирония!
Бул арада жаман деген сез тура магынада емес, бурма
машнада алыньш отыр: Айманныд жаман дегеш Эл1бек,
ендеше оныд угымында бул сез жаксыныц кез келгеншен
артык, абзал. Сондай-ак “Абай” романында автор Абай
туралы Кунанбай аузына: “Одан да, не кутсецдер, осы
жаман кдрадан кутседцерин” , — деген сез салады. Бул
арадагы жаман да астармен, жак,сы атаулыныд бэршен бшк
магынада эдеш айтылып отыр.
Осы секивд керкем эдебиетте эр сездщ тура магынасы-
мен кдтар, бурма магынасын да еппен, укьшпен утымды пай-
далану шыгарманьщ шпа-тыскы ажарына ажар косары дау-
сыз. Тшдщ бул ойнакыльнъша боде Еабит MycipenoB ерекше
сергек карайтын. Оньщ шыгармаларындагы шуакюмор мен
сырлы астардьщ (подтекстщ) 6ip ушы осында жатыр.
196
Айткысы келген сырын, таныткысы келген шындыгын
жан Te6ipeHTep acepni сурстке айналдырып, кдгаз бетше
кещлдеп кдлпынан айнытпай rycipy уипн ец кджетп б1рден-
6ip сез 1здеп табу — шебер суреткердщ кдсиетп парызы.
Онын дэл осы жагдайда сез 1здер атырабыныц 6ipi —
синонимия (грекше sunonymos — заттас) — айтшуы, ecminyi
dpi myp/ii болтнмен, магынасы 6ip-6ipine окуык, Mmi уксас
свздер. Мысалы: шапшац, дереу, жедел, тез, жылдам; мезгт,
мерзш, мезет, уакыт, шак, сет, кез, кезец; айк/ас, шайкас,
урыс, к;ашс, кактыгыс, тартыс, тебелес, тайталас, кесктес
т.б. Осылар секида синоним свздердщ цшнен суреткер вз
кекешндеп сыр мен шындыкгы flip е п а з т дал жепазер ец
кджеттюш гана тандап алады.
Мен кескекп ердщ сойымын, Бейеке, султан, аксуйек,
Кескшеспей 6ip басьшман. ' Крларьщ болса, кделып кдл.
Алдана келш турмын деп, Кундергвн кум болганда,
Ар-намысым кдшырман— Бас кесермш, жасырман!
(Махамбет).
Осы влендеп синоним сездердщ эркдйсысы ез орнында,
бэрш де акын керемет талгаммен тауып, колданган.
Сондыкган олардыц ешкдйсысын eui6ip мендес сезбен
ауыстыруга болмайды. Кескшеспей басылман дегенд!, мыса
лы, твбелеспей басылман десе, кдндай кулю болар еда?
Kecneicmi ер дегендеп угым д эл д т мен нуекдлылыгыи ,ай-
барлы ер, айдынды ер дегендердщ ешкдйсысы бере алар ма?
Кршарыц болса, кылып кал дегендеп ашу мен айбарлы, кек
пен ызаны тек осы синоним ripKecrepi аркылы гана дал та-
нытугаболады. Сондай-ак; сой дегенщ тур деуге, басылманды
— койман, токтаман; бас кесермшд! — влт1рерм1н,
куртармын деуге Tirrri де болмайды.
Алтайга жер жузшде тау жок жеткен,
Алтайга бетегедей алтын йткен.
Бейшггей алтын Алтай етегшде
Ертеде алаш ел1 некен стал.
Ол кундер кез жетпейтщ ерте к |н гой,
Ерте кун — ертегщей ерке кун гой-
Откен кун — устатпайтын сулу сагым,
Жалгыз-ак, желден жуйрж жетеда ой.
бткен кун ертепмен таласкэндай,
Уа, дуние, ол кундерде алаш кандай?!
197
Бул — Магжанныц “ Крркдот” поэмасыныц беташары.
Осындагы ол кундер, вткен кун, ертеде, ерте кун, ерке кун
деген сездердщ 6epi — шетшен синоним. Акын булардыц
тек GipeyiH тандамаган, 6ip тобын эдеш кдптата крлданган.
Бэрщщ метив 6ip гана кун деген сездщ магынасына саяды.
Бул — 6ip.
Еюшшден, бул арадагы кун — бугшп кун, не ертенд
кун ш ее, кешеп кун; сол кеше яки ертеде вткен кунда автор
“бул кундер” емес, “ол кундер” деп алыстатып кояды да,
6ipece ерте кун, 6ipece ерке кун деп к^йкылжьгга кубьшту
аркылы бас кейщкер Крркыттыц басынан вткен. бф кун
емес, буюлдэухрш бейнелецш. Дел осы туста келедх де казак
деген сездщ орнына оньщ синоним! алаш деген свзд1 таш
тавдап алый, елец шумакгары мен бунакгарындагы (api
цезурадаш, api клаузуладагы) ыргакгы да, уйкдеты да жор-
гадай теплте тайпалтып, шыгармада суреттелер заманды да,
адамды да 6ip тыныецен есше, кесите жыряай жвнелед1.
Уакыт пен кецгстгк осылай тутасып, мазмун мен шшш
осылай уццесед1. Муньщ вы — эр сездщ орнын тауып ойната
бшген дулдул акынныц кулактан кетпес булбул уншщ
окырман жанын теб1ренте толкыткдн 6ip ceTi гана.
Демек, еинонимдерде эншейан свз алмасулары гана емес,
вдшннан киыекдн жыр астарларында б1ркыдыру суреткерлис
шеберлйс сырлары да жасырынып жатады. Шебер жазылган
сыршыл жырлар адамньщ жан дуниесш оСылай баурап,
осылай туткьшдап екетер болар...
Жвдел квмек — автобус
Окдаты о да тур кутш:
Турсын ол sp6ip шакга бос
Кдйтем1з оны зырштып?
(Х.Ергалиев)
Жеделд/ — тез, окысты — кездейсок, шакты — уакыт,
зыргытыпты — жуштктт дегендер тар1зд! синоним
сездермен ауыстыруга болар еда, 6ipaKбулардыц 6ipi елецнщ
ыргагын бузса, 6ipi уйкдсына закым жасайды, сейтш,
силлабикалык, жуйенщ кдшаннан к,алыптаскан табиги
зацына шелкес келедь Мше, бутан кдрап, синонимия сез
енершдеп мазмунмен кдтар пкшн ушш де ете-мете кджет
нэрсе екенш туешу оцай.
Синонимияда кеп сыр бар. Алдымен, бул — толассыз
козгалыста туратын, ягни эркдшан толыгып, дамып, таза-
рып, жацарьт, езгерш отыратын дуние. Ал синонимдердщ
198
пайда болу жайы — бутш 6ip тарих. Оныц берш крпару —
б!здщ бул жолгы мшдетш1з емес. Ойткеш суреткер эр
синонимнщ туу тегше кдрамайды, угым делдтне, айтылу
ажарына кдрайды. Айталык, солдат — кдзак сез! емес, титл
орыс ce3i де емес, немхс сез1. Бвдщ ана титйзде солдаттыц
эскер, жауынгер, сарбаз т.б. сыцарлары бар. Алайда:
Бармын мен бул дуниеде, журмт Tipi,
“Жоксын”, — деп жала жабар кудын 6ipi.
Туссем де отка, суга тозар емен,
Солдатшк етИндей жаным dpi, —
деген жолдарды жазарда Кдсым Амажолов, эрине, солдат
деген сезвдцтуу тарихын топшылап, не шыгу тепне уцшш
караган жок, кднша “опед, cyia туссе де, тозбайган жанньщ
cip L n iriH ” таныту ушш езге1емес, тек солдат еттн щ тез^мда-
лшн гана тандап тапкдн, Сол сиякты эдеби шыгармадагы
синонимдер диалектизм не эвфемизм аркылы келд1 ме
немесе адам угымы йен тусшМшц жалпы осу, ербушен
пайда болды ма, 6ep>i6ip, бул тарихты кдламгерден ешюм
де сурамайды. Жалгыз-ак, оныц халык тшщдеп синоним
секш и саркылмас мол казынаны терец бшш, шебер
пайдалануы ша]рт. “ Кдз1рп Тогжан жузшде — деп жазады
М.Эуезов, — Абай кдялынан 6ip т а к кетпейтш, улб1реп,
толкдп, лезде келш, сшгте кдйтып туратьш кызыл арай
рещ жок”. К.Аханов дурыс ацгарган: “Осы сейлемдеп жуз
деген мен рецдетея 6ip-6ipiHe синоним де, лезде деген мен
сэтте деген сездер — 6ip-6ipiHe синоним. Жазушы 6ip
сейлемде 6ip сезд1 кайта-кдйта кайталамай, оныц
синонимдерш тауып колданган. Осыныц нетижесшде
сейлем де керкем куралган” .
Bip емес, бхрнеше синонимдердщ 6ipiH-6ipi устелемей
кабаттаса, кдтар келу1, (плеоназм) аркылы жасалган сез
Timceci де керкем шыгармада орнымен колданылса, ой мен
образга айрыкиха эсер, куш дарытады.
Орынды icxe хурш, ой таппаган.
Не болмаса жумыс к да, мал бакпаган,
Кдсиетп болмайды ондай жшт,
Эншейш кур бекерге булгактаган. ■
(АбаЙ).
Акын дншешн, кур бекер деген уш синонтиц едейй
еселеп, езшщ осы тустагы оиын окырманга 6ip турл1 кызык
мшезбен айткдн.
199
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Сөз өнері
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search