Сөз өнері

Не деген галамат контраст жене осы аркылы акын адам
баласын кдндай тущтшк, психологизмге суцпте жузд!рт
экеткен! Куле бере жылау, жылай бере кулу — адамньщ
кендл кушндеп Шекспирлж куштарлык, пен ешпендииктен
гана туатьш мшез; бул — адамньщ жан дуниесшдеп несер
мен дауыл, жаз бен кыс. Акын мшезшде осындай курдел1
кубьшулар болмаса, оньщ каламынан кызулы жыр да
тумаган болар ед1. Бул туралы баскд 6ip акын:

Куйше epin кеншдщ
Не жылап, не 6ip кулмсссц.
Осынау нурлы вмардан
Кдщрш мулде бшмес ен!

(Ш.Мрсамеджанов)

деп Tiirri дурыс айткдн. Бул арадагы ой мен сез орамдары
да антоним аркылы тьщ ажар тапкэн.

Туган тш м — прлшмшн айгагы,
TuiiM барда айтылар сыр ойдата.
Эссе тш м, мен де 6ipre есемш,
бшсе тшш, мен де 6ipre ешемш.

(д. Теоюбаев).

Осынау отты жолдардага антонимдЬс параллель (есу мен
вшу) тек тшдеп айшык,кдна ма? Жок,, кекейкеси сыр, одан
асса, ем1рлпс акдкат. Соны акын эр жолдагы жарыса
жараекдн антонимдох кзрама-карсылыкгар аркылы окырман
санасына сшдре шегелеп отыр. Ендеше антоним — втр
шындыгын внерде шынайыпау твешдертщ 6ipi.

Кейде кейб1р шыгармалардыц атыныц взшдеп анто-
нимдж карама-кдрсылык алысган айгай салады: “ Зулымдык,
пен махаббат” , “Сотые жене бейбтшлйс”, “Кызыл мен
кара” , “©Mip мен елш” т.б. Осы орамдардыц 63i де текке
турып, боска кетпейд1: авторлар окырманга шыгарма
мазмунынан хабар беру ушш дэл осылай эдеш дауыстайды.

Суреткердщ сез корындагы 6ip “алтын сандык” —
архаизм (грекше archaios — ежелп, кене) — буянде eacipin,
edemmezi крлданудан шыгыгг бара жаткан, acipece ауыз&й
свйлесулерде кеп айтыла бермейтт кене сездер. Оларга
лингвистер онша улкен мен бермегешмен, эдебиетшшер
енжар карай алмайды. Ойткеш лингвистер архаизмда элдебдр
галыми макратпен гана тексерш етсе, жазушылар олай
етпейд!, колма-кол керекке жаратады, пайдаланады.

202

Эдебиет — ар халыкгац керкем тарихы. Эдеби шыгарма-
ларда бугшп тана емес, байыргы тарихи шындыкгар да
керкем жинакгалуга тшс, солай болып та келе жатыр. Кдзфп
казак, эдебиетшде тарихитакырыпка жазылган шыгармалар
эр жанрда да бар жэне б1ркыдыру. Мше, сол тарихи шыгар­
малар тугызу арекетшщ устшде суреткер архаизмда аттап
та кете алмайды, оратытыл та ете алмайды.

“Абай жолыньщ” екЬпш томын ашып кдрайык;

Тан алдында 6ip гана сагат мызгыганы болмаса, Абай бул тунда
уйкысыз отюзда. BipaK. вл1 талган жок. Эл1 де Kiran бетшс уншуде...
П арсы, Typi к к(таптары буны Ш яразды ч гулэарына вкетед!,
Самаркэннын мазар, гимароттарына кздалтады. Мэру, МешЬедпн
миуалы, булбулды бактарына, салкын, самал хауыздарына унштсда.
Улы акындар мексн еткен Рырат, Газна, Багдаттыч сарайларына,
медреселерше, югапханаларына тартады... Абайды бугш езше унширген
— жанагы слдср мен увлаяттардын дел бупнп KepiHici.

Осы узщщдеп жекелеген гулзар, мазар, гимарвт, хауыз,
медресе, уэлаят сийкты свздердщ дэл 6yri« Жш
колданылмайтынын айтып, буларды архаизмге сайып
жатудьщ кдже-ri аз-ак шыгар, 6ipaK жогаргы узшдодеп
кушл ажар-керж, уакыт пен кещспкке сай шындык пен
шынайылык жеке сездердеп гана емес, жалпы сез
пркестерше тен жаца рецдс жаткдн жок, байыргы багзы
заманга лайык кене келбетте жатыр! Ендеше, тарихи
шыгарма авторы сол 6ip еткен дэу1рдщ тарихи 6iTmiH,
болмысын, ерекшелггш тартымды Ьэм нанымды керсету
ушш, кдзхр кднша тотыга турса да, мумкшдшнше, тек
сол тустагы тш бояуын кдлпына келйруге мшдетть
Мунысыз бупнп окырманга еткен тарихи дэу1р тынысын
таныту мумкш емес.

Абай заманындагы ауыл жттгершщ туйе жун шекпеюн
шешш, оньщ орнына Ka3ipri кдла жастарынын жасанды
ж1бек плащын кипзу кдндай epci болса, медреседен кдйткан
шэюртке “ Москвич” барган сод, лекция бггпесе де,
деканнан руксат алдым депзу сондай epci болар едЬ Ойткеш
будан жуз жыл бурынгы кдзакгардыц eMip сурген ортасына
лайык KHiM кию Typi де баска, сейлеу т ш де белек.
Сондыкган эпопея авторы “ Балам, бойЫц ecin ер жетш
кдлыпсьщ-ау! Молда болдыц ба? Бойындай боп б т м щ ecri
ме?” деген Кунанбайга жауап ретшде Абайдыц аузына
мынадай сез салады: “ — ШукгрлЬс, еке, ат барган соц, dapic
темам болмаса да, хаз1реттщ рукратын, фатикасын алып
кдйтгым”. 9pi орынды, Dpi конымды. Соцда будан 6ip гасыр

203

бурынгы сейлесулерге сол дэу1рге лайык ец, рец 6epin турган
— жацагы Кунанбай мен Абай тшндеп молда, ш\К1рлж,
dapic, темам, хазрет, фатиха дегендер секивд кдз1р коп
колданылмайтын, атам замангы кене сездер. Жазушыга

архаизмнщ ец керепрек xepi, мше, осы.
Содан соц суреткер архаизм сездерд1 нагыз орны

табылып турган жагдайда буп н п ©Mip шындыгын,
TipiHmiKTeri тыц к,убылыстарды бейнелеу керепне
жаратуына да эбден болады.

Дулыга сыймас басьща .|
Асау кун, келдам кдсьща

(Т.Жароков).

Бул жолдар акынныц “ Кун тш катты” поэмасынан j
алынды. Цоэмада (отызыншы жылдарда жазылганына

карамастан) дэл бугшп шындык, — адам баласыныц гарыигкд
самгау эрекет! жырланатыны мэл1м. Демек, сырттай ойлап

кдрасак, космостагы кубылысты суреттеуге архаизм ара-
ластыру мулде мумкш емес сиякгы. Ал мунда, керюшше,
акын дулыга деген баяшньщ батырлары киетш тем1рден

жасалган бас кшмд1 6ip турл1 кдйтадан жацгырта сыр-

лагандай децгелентш экеп кунге кипзгенде, жараскдн да
калган. Егер дулыганыц орнына автор бврйс сыймас немесе

шляпа сыймас басына десе, xici кулгендей оспадарлык, болар
ед1. Дулыга кдз1р архаизмдйс сипатган арыльт, жацарып
келедк согыс такырыбына жазылган шыгармалардыц
б1ркдтарында, acipece полковник Бауыржан Момышулыныц
жауынгерлж жазбаларында, дулыга орысша каска деген

сездщ баламына алынып жур. Сондай-ак, K£3ipri кдзак
типнде кдйта жасарып, тыц магына тауып журген кене
сездер кеп. Бул — ете дурыс нэрсе.

Оз торге, отагасым — Ойсылкдра,
Кдадасы ел1мсактьщ ойшыл, дана!

( К, Шанштбаев).

Тамаша гой! Осы жолдардагы отагасьты, яки будан да
repi ескшеу Ойсылкара мен элшсакты “осы кундешйрудщ”
Tiirri де кажей жок, Кдскдсы, кенеул1 создерд1 кенертпеген
жен.

Мумкш кддарынша, архаизмдерден молырак, хабардар
болу тек кдлам иелер1 гана емес, жалпы эдебиет суйетш,
ез халкыныц аргы-берп мэдениетш кдц1рлейтш журттыц

204

бэршс керек. Б1з, эрине, кез келген сауатты idci Орхон жазу-
ларындагы жырларды туп нускдсынан окдот туешеш, я
болмаса “ Кодекс-куманикус” пен “ Кудатгу бшктеп” ежелп
угымдарды ежжтей алатын болсын демейм1з. Ен; женщ,
томендеп тэр1зда, кэдомп акца-текпе жырау толгауына толы-

гырак тушыну ушш де кеййр кене сездердщ крргасындай
ауыр салмагы мен Саф таза магынасын саралап тусгну шарт:

Алп, алп, баскан, алп баекдн ‘
Арабы торьгм езщсщ.
Жазылы, алтын, кол кескен
Алдаспакым езщсщ!
Едшден шыккан сызашык
Bis квргенде тебшпге

жетер-жетпес су еда,

Телегейдсй жайкэлтып,
Жаркыраган беренда,
Тендз етсе, тенда eni:
Жагасына кыршын бггкен тал еда,
Жалырагык жайкалтып,
Терек етсе, reropi erri:
Т ебитнщ астынан
Ала балта суырысьш,
TenciHicin келгенде,
Тец атаньщ улы едщ, —
Дереженда артык етсе, Tenipi eni!

(Швлгез).

Суреткердщ сез корын молайтьш, тган байытар тага
6ip кдйнар булак, — неологизм (грекше neos — жаца, logos —

сез) — жалпы кргамдык, дамумен сабакщас тыщан туган
соны магыналы сездер. Бул — толассыз болып отыратын
кубылыс. Б щ щ деу1р1м1здщгалым мен техникадагы ушан-
тещз жацалыктары тшде бурын болмаган жаца атаулар
экелед1 Оларды эдебиегге де солай, жацаша атамаскэ
болмайды. Мысал ушш Р.Мустафцннщ “ Караганды”

романынан 6ipep узшда келйретк:

Мсйрам бой жазуга вагоннан тусть Кун коцыр адырдан асып
кетш л, свулеи сонау бшктердщ басында гана кэлган. Станция тау
боктершде. Алысырак, жазыкга yftip-yftip мал, жаца коные колхоз
коралары кэрауытады. Аншы ма, тыгылган кулак па, сонау тауда тас
арасынан алдеим нщ басы кылтывдайды... Ауыл; станция, мал, поезд
араласкан кен далага кез ж!берт турып, — кдзак даласы кзйнап жатыр,

— деди Мвйрам.

Тагы да осы романнан:

205

Комбайн жайындагы булардыц белгш таласына Жанеб1п мен

Щербаков уйренгсн. Сезге араласпай, ашык, шахтаныц ер кершюше
куныга карап келеш. К^рык-отыз вагонды Sip-ак TipKen, поезд забойда

тур, ею экскаватор CKi тустан тиеп жатыр.

Мше, осы узшдшердеп вагон, станция, колхоз, кулак,
поезд, комбайн, щахта, забой, экскаватор деген сездердщ
6api — Неологизмдер — казак, типнде бурын болмаган,
Кдзаннан кейш гана енген сездер. Бул свздерде, 6ip
жагынан, техникага байланысты профессионалдык сипат
та бар. Асылы, эдебиетте оныц тш керкемдшне закым
келйрер техницизм, профессионализм деген турлерше онша
еуес болудыц Keperi жок,- BipaK, “ Караганды” секции
жумысшылар емгршен жазыЛган шытармаларда шыли
кдзакы халде кдлу тым киын; жогарыдагыдай сездерд1
орнымен колданып, ер нэрсещ ез атымен атау эбден дурыс.

Жаца сездердщ эр ттлде оцай турак,тап, жарасымды орын
тебетш турлер1 — сол тшде бурыннан бар сездер непзшде
жасалган неологизмдер: miniui, ушкыш, екпшдi, mdipic,
yzirmui, тыцайткщи, хатшы, уй/'рме, окулык, т.б. Булар K33ipri
кдзак, тшшдеп кдшаннан келе жаткдн сездермен жжс1з
жалгасып, жаксы уйлесш табады.

Тш халыкгМ. Жазушы тшда хаЛЫк,тан уйренедь Сейте
тура жазушы халыккд тш уйретуге де тшс. М.Горький 6ip
кезде жаца, социалистис мэдениет жасау мшдеттерш талдап
тусцдаре келш, жазушылар алдында тш устартар тыц сездер
тугызу мшдей де турганьш атап айткдн-ды. Бул мэселеге
кезшде М.Эуезов айрыкдха мэн берген болатын, кейш
Г.Жарылгапов б1ркыдыру ецбек cii*ipfli. Оныц мороженое,
шампанское, остановка деген тэр1зд1 сездерд1 балмуздак,
аккайнар, аялдама деп аударуы немесе басылу, окушы, кврушi
деген сездердщ езш басыяым, окырман, кврермен деп
жетшпру! — сэтп эрекет.

Неологизмдердщ 6ip алуаны интернационалдьпс, сездер
жэне терминдер екеш белгш: реформа, революция, коммуна,
интернат, партия, комсомол, пионер, социализм, капитан,
эскадрон, маршал т.б. Булар кдзак эдебиетшде сонау Абай
тусынан, acipece Сэкен елендершен бермен кдрай орайлы
жершде колданылып келе жатыр. Интернационалдык
сездерд! крлдану улпсш Сейфуллиннщ “Альбатросынан”
т й т айкын керуге болады.

Кейде кейб1р тыц сез керер кезге шет сездермен
шектесш жатуы да мумкш. Ал орынсыз колданылган шет
сез — неологизм емес, варваризм.

206

ЖаИилдер галым сезш тыпдамаган,
Шаргига иыктал белш байламаган.
Булбулдар фаруаз айтып сайрар келде,
Шыгарар капаларын бар кецшде.
Махрум ет* керме раббым кздар,
Жат етш ер уакытга жаэам гаэал.

(И.Яаушабаев).

Осындагы жаИил (данЫз), июрж (дш), фаруаз (наз),
махрум (кур), раббым кадар (KyflipeTi куигп край), газол
(елец) деген сеэдердщ кдзакщасын алган к&вдай онды болар
еда, 61ракбуданб1р гасыр бурын еткен Нуржанакынга муны
айту, эрине, киын.

Тида женсЬ шубарлауга Ленин де карсы болтан: “ Б1з
орыс тонн будщрт журшз. Шет сездерда орынсыз крдданып
журшз. Ояарды терю кдвданып журшз. Min немесе кемшыис,
яки алл^ыа;деугеболатын жерде дефект деудщкерепне?..”

“ Кдлауын тапса, кдр жанады” дегевдей, орнымен к,ол-
данган жагдайда байтак Кдзакртаннъщ кейб1р елкелершде
гана тусшшп жекелеген жерштт1 свздер де езше лайык,
кызмет аткаратыны даусыз. Одарга диалектизм (грекше
dialektos — окшау тш) деп ат кОйып, айдар тагу керек пе,
жок па* ол — екЬшй мэселе, 6ipaK* eifreyip, эдеби кд-
11арманнын, сойлеу ерекшелшн танытьш, мшезш даралау
ушш, ол емар сурген ортадагы жергипкп сездердо жазушы
батыл пайдаланганы жен. Мухтар Эуезов езшщ “ Бшекке
бшепнде” Ощустж Крзакртанныц жергшкп сездерш ке-
йшкерлер аузына едей1 салган ед1, содан азгана y3iwu
келпрешк:

. — Сен тагын, тагын бастадын ба!? Крнша урмет кысамда бомай-
ак, крйдын гой жуде! Сен албасты! Секендеген ш эйтев-Кдрангы уйге
жалгыз езщ ш кдмап кояйын ба шыли. Кез1нда бозартып... — деп
Макдал 6ipa3 кабагын туйш, eripiK ашуланган бон карал гурды. Сездер1
эсер ететш емес. Тамсанды да, аягын ею-уш басып: — Кэрач кагыр,
крясыч ба, жок па? Тур гой, мни, мыналар адамша тып-тыныш...
влде жын урды ма ceHi, туте?..

— Y&... lineyiH курсын, влде маган... Секендеген албасты...
Наяты... Неткен 6yfliKciH сен... Кудай урыц?!

— YA... Сарамас... Буазына не берест тентектщ!.. Ж эйщ осы...
Осы... Будан артык кдякка апарам ceHi? Оттыгын бар. Беден о т ! —
деп ш т е н : — Байлап койсам ба екен, худе?..

Бул арада жазушы ез кдЬарманыньщ сейлеу ерекшелт
аркылы мшез ерекшелшн ашып, дел осы еэгтел ойын,
сезшш ацгартып, кепке бейтаныстау кызык,кылыкпен соны

207

сездерден тьщ айшык, езгеше орам жасап отыр. Жергшкп
сездерд1 орньгмен пайдалану дегешмхз — осы.

Шз жогарыда термин саздерд! интернационалдык
сездермен кдтар койдык. Оньщ себеб! бар: терминдер де,
интернационалдык сездер сиякты, эр тшдщ улттык
шегарасьш оцай аттап, бар халыккд ортак, тусгткп куйге
тусе алады. Жалгыз-ак, термин сездерде улттык бояу,
ерекшелж болмаган соц ба, кш бшс1н, эмоциялык жылу,
кендл уйытар эсер бола бермейд1. Магынасы накты,
гуракты болганмен, терминдер — 6ip rypni кдткьш, агаш
не темхр секйш бхраз салкындау сездер. Сондыктан кейб1р
публицистикалык очерктерде болмаса, нагыз керкем
шыгармаларда жазушылар термин колдану жагына, тым
сарац. Оньщ есесше эдеби шыгармаларда идиомалар
(грекше idioma — айырыкща айшык) жш ушырайды.

Идиома терминге кдрама-кдрсы: терминдер 6ip тищен
6ip типе оп-оцай кеше салатын болса, идиомаларды ез
тшнен езге тшге аудару — кишнныц киыны; кейде Tiirri
мумкш емес. Туйенщ улкш квт'рден таяк, жеШ деген кдзак
тшндеп айрыкша айшыкты езге тщге сезбе-сез аударса,
куша болар сд! гой. Сондай-ак орыстьщ выеденного яйца не
стоит дегенш аудару да магынасыздыкка апарар едЬ
Сондыктан 6ip т т д с п идиоманын. eKiHmi тшден тек
идиомалык баламын 1здеп табудан езге аудару жолы жок,

Жэ, б1здщ ануарткымыз келетйц бул гана емес.
Б1здщ ацгарткымыз келетша — идиомалар — эр mindin
айрыкша айшыгы гана емес, алтын алк,асы; ер тщдщ 6ip
алуан байлыш, шжу-маржаны, керю! Буларды тек орнымен,
шашпай-текпей, укыпты пайдалана бшу керек. Ойткеш
идиомалар емхрдщ езшде оп-оцай айтыла бермейд1, кене
Kicuiep аузынан, онда да шешендис сарапка тусер айтыс-
тартысты, дау-шарлы жерде, пшылдар шарпысып, tin
безелер туста шыгады.
Идиомаларды сез зергерлер1 ретш тауып эр жанрда да
колданып келед1. Бул ретте, М.Эуезовтщ “ Ендж-Кебек”
трагедиясындагы билер айгысы — эдеби кдЬарман тшндеп
айырыкща айшыктыц аскдн ynrici:

Е с п е м б е т . Уай, тобыктыныц баласы... шаялыгынды
кылдын ба, бшеп жуандыгынды кылдьщ ба? Алалы жылкы, актылы
койын жосылтып алдыц. Ата коны сы нан ipreciH аудардыц. Ел-
журтты шубырттыч. Айрандай аптап, кубщей nicin жургешцде ей
дер еж е, кой дер кожа болган жок- Агайын, узында eniTi, кыскада
кектп eMecciH...

208

К © б е й. Еспембет, сезщ шын. Узында eiirri, кыскада кекп
агайын емсспш... Даудьщ карасын кебейтем дсп кулындагы сакэу,
кунандаш Ticey® осы создан устше екелш уйгенщ лайыксыз.

Е с п с м б с т. Мен тущы е-пме ащы таяк тиш деп отырмын.
Шолак байталдын куйрыгындай тобыкуы, ектемдапц асты деймш.
Таскан оудай кемерщнен асып отырсыц сен.

К е б е й. Еспембет, кеден-кеден болды, хедерп неден болды деп
отырсыц... К,ой асы ш н крлыца ал, колайыца жакса — сака крй.
Жакпаса б и л тц щ езщ айт. Сапты аякка ас куйып, сабынан карауыл
Карайтын болсан, мен билис айтпаймын.

Осындага билерге тан сумдык,шешенджпен сущъшшшк,-
тьщ 6ip men олардьщ татаусыз тегшген сейлеу тшндеп
айырыкща айшьпегардажаткднын дэлеядеудщкажеп ханша?..

Жазушыньщ сез коры мен тш байлыгыньщ кеШ р сыры,
мше, осындай.

III

Тш байлыгын игеру, сез корын молайту 6ip бар да, сол
бай тш мен мол co3fli эдеби шыгармада суреткерлж шебер-
лжпен крлдану 6ip бар. Свздх кеп бшетш адамньщ 6opi
суреткер емес. Суреткер мен сез арасындата кдрым-кдты-
настыц сыры баскд, сипаты белек.

Эдеби тш жай ты емес, керкем тш, демек, суду сез. Ал
осы тш керкемдт, сез сулулыгы дегеннщ езш кдлай туешу
керек?

Баягы ауыз эдебиеттщ барлык кезенднде тш керкемдт
кебшесе турл1-тусп бону болган да, сез сулулыгы — мацы-
раган макдл-мэтелде жаткдн. Дшмар шешендок пен yncjjp
билжгер де тындаушысын текпе мазмунга лайыкеспе тш ш ­
деп ер Typni жьшшрауыкгармен ejiuaipin екетш отырган.
BipaK жазба эдебиет тшндеп керкемдж булай емес екеш
еткен гасырдьщ езшде-ак анык едг.

Бурынгы ecid бшп турсам барлап,
Макалдап айтады екен, сез косарлап.
Акындары акылсыз, надан келт,
Квр-жерда елец кыпты жокган кармап, —

г
деген Абайдьщ шынайы, шыншыл эдебиеттеп “iuii алтын,
сырты кумгс сез жакрысы” туралы угымы езше дейшп
туешжтерден мулде белек те, сез иелерше кряр талабы мулде
баскд болатын.

209

Сез айтгым “еярет 9ni айдаЬареыз”, —
Мунда жок “алтын иек, сары ала кыз”, —

дей келш, улы акын езшщ ендш эстетикалык,программасын
ап-ашык, жэне узида-кесиад усынды:

Есю бише отырман бос макдлдап,
Есю акынша мал ушш турман зарлап.
Сез тузелда, тындаушы, сен де тузел,
Сендерге де келейш енда аяндап.

Иэ, жаца эдебиеттеп min керкемдт мен сез сулулыгы
жасанды жалт-жултта, кулд1балам бояуда емес, сездщ
табигилыгы мен карапайымдыгында, нактылыгы мен
тазалыгында жатады.

Ец алдымен эр сез тек ез орнында гана туруГа тшс.
Сонда 6ip сейлемдеп 6ipHeuie сез езара 6ip-6ipiHe сэуле
Tycipefli де, ер сездщ бурынгы машнасына жацадан гьщ
магына крсылып, 6epi 6ipirin танытар шындык, та су жаца
суду шыраймен мелд1рей кдлады. Ал магына тьщ, мазмун
мелд1р болса, оныц окырманга етер acepi де езгеше:

Куз аспаны кунпрт, булыцгыр. Ауада дымкыл сыз бар. Тац
салдоны K33ip куздан суык, желше айналган. Манайда юызарып солган
курайлар коп керше®. Буршен айрылган тобы лш да кукыл рейда.
Узарып саргайган селеу мен бозгыл кеде, жусан — 6epi де жбл лебшен
калтырайды. Бас шулгып, елбен кагады. Кдра жел кутан кдчбак. ке«
жазыкга кеп булындап, тынымсыз кезш, жосып втеда (М.дуеэов).

Мундай суду сурет букш дуннежузипк едебнетте де
сирек. Байкал кдрасак, осындагы мшхйз сулулыкуьщ кушп
сыры ер сездщ карапайымдыгында, тазалыгында,
накхылыгында, дэлдтнде; басы артык 6ip сез жок, орнын
таппаган сез тагы жок, эр сез ешкдндай жасанды бояусыз
тап-таза, туп-тынык табиги ажарымен балбул жанып,
жасащырап кершед1. Автор да соншалык, табиги, еркш,
колдан Kepimc жасап киналып жаткдн жок, кез алдындагы
керйшс дэлме-дэл сездермен мелд1ретш айтып берш кдна
отыргандай: Куз аспаны куцг1рт, булыцгыр, ауада дымкыл
сыз бар... Ал эсер дегенццз ушан-тещз: тебем1зден булыцгыр
аспан тенед1, 6eTiMi3re дымкьш сыз т и с д х , тендрепм1з тугел
жел лебшен калтырайды, бас шулгып, елбец кагады, enai
б1рде, мше, 61здщ мандай алдымыздагы кецжазыкта кара
жел куган кацбак кеп булыцдап, тынымсыз кезт, жосып
emedi. Недегендадддк, табишлык) БЬ 6ipауык,кдгазбетщде созбен

210

кестеленген сурет емес, туп-тура Tipi табигаггыц езше уцшп
калгандай куйдем1з. Орнынтапкдн эр сездщ, сайып келеек,
бар сездщ контекстен керй эркашан осындай болмак,

“ Ендж-Кебек” трагедиясщшц басталуы есшдзде ме:
“ Кекей кесп”, — деп толганады гойАбыз, — “Кекей кестг”
куй не дейсщ? Уа, не кш дейсщ? Тынбаган кещл, талмаган
квкей... (жымиып), куийк!.. (Крбызына жагын суйеп, ыргала
толгтып). Паки nepyepdiaep!.. Бе-еу!.. "Осыны окыганда жай
адам артист болып кете жаздайды... Же, тугелталдамай-ак,
крялык, осындагы кушж деген 6ip гана сез немесе “уа”
деген одагай, яки “беу” деген безш неге гана адамньщ жан
дуниесш жулкьт-жулхыл кэлады? Неге адам бойындага
буюл сезхмнщ бар пернесш 6ip-an басып, адамды гажап
куйте, куйгц гажап адамга айнаддырьш, толгантып экетедо?..

Бул арадагы “купил” да, жогарыда айтакынымыздай,
суреткердщ, ер сездо тек ез орнында гана крлданып, тек ез
орньщца гана ойната бшгеншде деп угу шарт.

Талас жок, сез сулулыгы оньщ кэрапайымдыш мен
табигалыгында; дей турганмен, эдеби тшде эдебиетш крлы-
мен жасалатьш эр турл! ажарлаулар болатынын тага естен
шыгармау керек.

6р сез адамныц кендл куймен тыгыз байланысты,
сондыктан “эр сездщ айтылуына карай мьщ магынасы бар”
(Чехов). Бул арада эр сезге ажар берш, оньщ магынасын
толыкгыратын ен, кдрапайым тэсш — интонация (латынша
intonare — дауыс ыргагы), яки эр сездщ айтылу MaHepi.
Муныц 63i квркем шыгарманы окыганда гана емес, жазу
устшде де кдтты ескершедг. 0cipece жазушы кейшкерлерд1
сейлеткенде, оныц эр сезш кендл куйше лайык, мэнерде
айпдазып, оган e3i кэлаган сыр гана емес, сымбат та беред!.

— Ха-ха-ха! К,унарсыз елке деп юм айтгы? (С.Шаймерденов).

Кейшкер осы свзд1 кдлай жэне кдндай кецш кушмен
айтгы? Авторлык, ремаркасыз-ак туешуге болады.

...Нешстер атакага шыкты. Жалмухаммед Бозжанов кедщ.
— Брудный! —деда ол тура калып: — Сен мунда не кып жатырсыц?
А?
— Ол уйыкхап жатыр? Тимепн оган, — дегешмде:
— С1здс, жолдас комбат, ешкдндай MeftipiM^coK екен гой! — деп,
ол маган зеюрда. — 6 л1мда кдлай уйкы деп турсыз?
— Оны мен олпргем жок! Согас елирда. Кшелагыш болсач,
согысты кшэлагын...
— Keniipi4i3, агатай! Абайсызда айтып калдым... (Бауыржан
Момышулы).

211

Осындагы е й адамньщ взара сейлеу мэнерше кдрап,
ар сездщ ажарьш керш, магынасын угып, сол аркьшы эр
кейшкердщ кецш куйш бшп, акыр аягында эркдйсысыныц
мшезш тануга болады. Жау шабуыддап келеда. Безек кдгып
Бозжанов жур. Брудный елш жатыр. Оны Бозжанов ацгар-
май кдлып, ayeni Ay, турсайшы! дей жаздаса, Момышулы
шз бакдастан Уйъидпап жатыр, тимегт дейдь Анау ещц
гана угып, комбаткд мешршаз деп кушл-nicce, мынау Мен
шпйргем жох;, кудай болсац, жауды жазгыр деп тунжыраган
устше тунжырай тусед1. Bip жерде б1рнеше сез1м, кэрама-
кдрсы 6ipHeme куй алай-тулей бас коскдн: ыза мен кек,
ашу мен абыржу, кайсарлыкпен зш... — 6api бар. Осынша
магына мен мэшстщ тец жарымын сезбен катар сейлеу
манер!, дауыс ыргага толыктырып тургандай.

Дауыс ыргагы acipece еленд! шыгармаларда айрыкща
мшдет аткдрады. 0лецгц енжар жазуга болмайтыны секши
селкос окуга да болмайды.

Баккэн
жау
жан-жак,

Туы
ала
кек,
ак.

Кызыл

ер

куэст,

бак!
Тисе,

жау
акы-
мак-

Квздеп
ат,
дал,
нак?

Сергек

ПР.
сак-

сак,1

(С.Сейфу1ыин).

Бул влеидг аншейш желд1ртш окып шыгуга болмайды.
Автордьщ ар сезд1 эр жолга белт-белш жазуыньш, езшде
ерекше интонациялык мэн бар; тшэт жан-жак, акымак

212

деген сездердщ езш буындап белш экетт, эр буынын эр
жолга жазады, бул да тепн емес: эр сезге автор арнаулы
ыргак,, леп, тыныс, марштагы эскери колоннаньщ жер
солкылдаткдн ныгыз аяк, дыбысьш берш, сол аркылы эр
созге крргасындай ауыр салмакбтрш, эр сездщ магынасын
теревдетш отыр.

Ура!
Колхоз, совхоз
eHOipicrep, уйымдар
тура
бепн Мескеуге
койган...

— Кума-кума! —
деп жан айтпайды.

Свздерк
жарыс,

КУ,

жет,
03,
бойге ал!
Тума
Ке«ес улы боп

артын алсан
жарыста —
дуда!..

(СМуканов).

Мунда акьш елен; уйкдстарыньщ (ура, тура, кума-кума,
тума, дуда) езш эр жерге шаша cinipin ж1берш, ер жоддагы
сез магынасы мен эр шумактагы мазмунды дауыс
ыргагыньщ билшнде кдлдырады. Сонда осы еленд1 езгеше
интонациямен нэшше келпре окцсак, б1здщ ойымызда
угым, кецшм!зде сыр, кеюрепшзде сез1м гана емес, кез
алдымызда кызык сурет пайда болады. Свздер дауыс ыргагы
аркылы, мше, осылай ажарланады.

Эдеби т1лге дауыс ыргагы емес-ау, Tiirri дыбыс кдйта-
лаулар аркылы да эжептеу1р ажар бтруге болады. Бул тэсш
е й турл1: аллитерация (латынша ad-littera — дыбыстас) —
бгрыдгай дауыссыз дыбыстарды кайталау жене ассонанс
(французша assonanse — ундес) — б1рыцгай дауысты дыбыс­
тарды кайталау. Булар поэзияда да, прозада да кездесгп
отырады. Эркдйсысынын, ynrici ретшде жеке-жеке мысал
келпрш жатпай-ак, Кдсым Аманжоловтьщ:

Ираншахка мукын шакда, Низами!
Б13ДЩ шакга гул кушакта, Низами!

213

деген era жол елещн окысак, осында ылги ш ершн кдй-
талайтын аллитерация да, а эрпш кдйталайтын ассонанс
та бар. влецге аллитерация мен ассонанс дарыткдн ажар
мен веер сондай, Tirrri осы жолдарды кдзакдт туешбейтш
аудитория да 6ip сэт кызыга тацыркдп, тыцдап кдлуы
мумйн.

Жалгыэ-ак, бул тэсщцерге тым ден крйып, кеб1рек дыбыс
куалап кетуден сак, болу керек. Ондай эрекет эдебиеттеп
эшейш шшшд1 гана жылтыратып, мазмунды суйылтып
*i6epyi ыкуимал.

Сездщ рецш, эдеби тшмен ажарлау жайын эцпме еткен
жагдайда айкьшдау мен тецеуге арнайы токхау кджет.

Асылы, биимдшер эр нэрсеш терец ойлап, толгап барып,
асыкдай эдш шешуге бейм болса, бипмс1здер не нэрсеш
болса да оп-оцай, шолтац еттазш, шорт кесуге кумар гой.
Жасыратыны жок* кейб1р дубэрэ эдебиетиплер эдеби тшц
ажарлауга атымен кдрсы; олардыц шолак, кесшнше,
айкындау, тецеу дегендер немесе кубылтумен айшыктаудыц
турлер1 тугел еейрген; оларды колдану — анахронизм —
ауыз эдебиетше кайта оралу.

Жок„ олай емес. Бул тэещдердщ кдй-кдйсысьш болса
да орнымен, шебер крлдану ете-мвте кджет.

Айталык, айкындау, ягни эпитет — заттыц, кубылыс-
тыц айрыщиа сипатын, сапасын аныктайтын cypemmi сез.
Эпитетслз TinTi айтарыцды аньщгау, суреттеп отырган нэр-
сещц накдылау киын. Эрине, бурын-сонды сан мэртебе крл-
данылып, ыгыр болтан эпитетщщ кдйталай берудщ кереп
жок, Мысалы, эпитет жешнде сез бола кдлса, эркдшан улп
ретшде Абайдьщ:

Сур булт ryci суык кдптайды аспан,
Куз болып, дымкыл туман жердо баскан, —

деген жолдарын немесе Аскдр Токмагамбетовтщ:

ЖуП-жумыр жумысшыныц бшеп бар,
Тап-таза таптыкойы, тшеп бар.
Кдоп-кдоыл Ленин туы 6ip колында,
Bip колда балга, орак, куреп бар, —

деген шумагын жедгцрте женелем1з. Талас жок* кезщде бул
эпитеттердщ (сур, myci суык, дымкыл немесе жуп-жумыр,
man-таза, кып-кызыл) елецге тым ажар, тым-тэу1р эсте
дарыткдны рас-ты. Алайда осыларды дэл кдз1р кдйта
•пзбектеп жатсак, б1здщ сез1м1зге ажар да, эсер де бптгеген

214

болар еда. Ойткеш булар кеп айтылды, кеп крлданылды.
Будан шыгатъш кррьггынды — эпитеттен 61ржола бас тарту

емес, оны тьщнан табу, жацадан жасау, бурынгыларды кдй-
талай бермей, езшше нускалы турлерш тугызу. Сонда
суреткер тшше жаца рец, жас ажар бггед1. Сонда бул —
ауыз едебиетше кдйтып оралу емес, жаксы дестурд1
жацашылдыкден жалгастыру, жацгырту; бул аркылы
суреткер айтар сезш гана емес, езш, езшщ творчестволык

бетш 6ipre айкундамак,

Крлыма от сиялы кдлам алдым,
Жалтахтап айналама карамадым...

(Х.Ергатев).

Осындагы от сия кдндай тыц, кдндай эсерш? Жаца
эпитет табу керек дегенде 61з акдндарды осындай 1здену-
лерге мегзеп отырамыз.

Мьшалар — эншещн “бос макдлдайтын бурынгы есю
акындар” емес, эркашан “жацалыкка жаны куштар” , дел
бугшп кундер1шзда кулпырта жырлаган немесе жырлап
журген жана, жас жуйрисгер; эпитет жайлы жогарыда айткан
niidpiMiami дэлелдеу ушш езгелер емес, осыларды окьш

карайык;

Кектемнщ балгын кем еда;
Эшш кус кекте агылган.

Жемнщ де жасыл езеп

Квгщцр мунар жамылган.

( С.Ж иенбаев).

Мын сеуле бар: кел, кел деп, шакыратын,
Bip сеуле бар кдсымда отыратыи.
Мын клал бар ешкршан окьшмайтын

Bip итап бар кун сайын окылатын.
( Т.Молдагалиев).

Бейбп куннщ еэт курсе мьштыксыз,
Онда да журт жатады атып мултшаз.

(КМырэалиев).

Тентек ун кетш еда дауылдап 6ip, Аг
Анккып ер жерде 6ip ауыз капты.

(Ж.НвжЫеденов).

Мен бугш сонау кеплдар квлге сагынып ушып барамын,
Bipre как канат касымнан кдлмай, сагынып керген карагым.

215

Жалгасын сен айт бул аскак еннщ, жабыльш кетсем егер мен
Рулама жылдар судырлаткднда парагьш.

( Т.Лйбергенов).

Алдымен, осьшау жацашыл, жаксы акындардьщ б1рде-
6ip айтар ойын айкындаудан, ягни эпитеттен ат-тонын ала
кдшпаган (кдшса да кутыла алмас едО, керклнше, эдем1
эпитеттщ эр турш эдеш 1здеп тауып, орнымен ойната
колданган. Содан сон,, булар колданган эпитеттер елецге
коне емес, жаца, кемесю емес, айкын магына бтрген,
сездеп cyperri дэлдеп, ойдьщ ыкдальш кушейткен. Мысалы,
кезбе-кез ок, шыгарып, кьшыш сермемесе де амальш тауып,
карсыласьш мулпказ кездеп кулатып жататын бейб1т куннщ
жатып атарлары мен букпа “батырларын” айта кдлгаНдай
утыкхы, дел бейнелеген Мырзалиев пен акынньщ аскак
жырын гажайып гулама жылдардьщ шеж1рел1 беттерщде
сейлеп турган сырта балап, осынау сыр жылдар параты
аударылганда жабыльш Keiyi мумкш екенш тьщнан тауып
айту аркылы ел1мнщ езш сылкым образга айналдырган
Айбергенов елендершдеп су жаца нускдлылыкгы эпитет
келегейлеп, керсетпей турган жок, кдйта айкындап, аша
тусш тур. Ол — ол ма, байыптацкырап кдрасак, тшт эр
эпитет 93i турган жерде не сулу сипат не соны сыр дарыткдн:
Сагидьщ квктем1 балгын, кусы шии, взегг жасыл болса,
Телегеннщ кел\ квгыд1р, m i аскак, жылдары гулама да,
Кддыр айтьш отырган майдан мылтыксыз, атыс мултжсщ
Жумекен дауылдаган куй унш — тентек ун деп, оны уйып
тындаган залды жаппай ацщып ашык калган ауыздар
аркылы окырманныц коз алдьша елестетсе, мыц жэне 6ip
деген карапайым сандарга соншалык, терец магына 6iTipin,
6ip шумаккд 6ip кушак мазмун берген Туманбайдыц эпитет
колдану машыгы тшТг кызык.

Олещи шыгармаларда осындай рел ойнайтын эпитет
баягыдан белши керкем кдра сез туындыларын айтпаганда,
Ka3ipri жаца, жас прозаныц езшде кдншалык кебешп,
калайша жацгырып, жасарып кеткен десещзхш!

Жасыл жапыракты к т ы ц агаштьщ арасынан тускен кун кеше
жиепне кесте Terin тургандай... (М.Сундетов).

Крныр куз болатын. А к жауын себелеп тур. Жол лайсац. Алтай
enipiHiH ен 6ip жуден ш аш , кеншЫз шагы (К, Ыскаков).

Ала жаздай нэр тамбаган ала денде ауыл отыр. Алды-артында
иек артпа кырка-кыран жок, туп-тулдыр жазык. Тек терюкей
кекжиектен инедей шаншылып сагым зорайткан карауыл тебе
буланытады (Э.Кекыбаев).

216

Эпитет уш узщщге де айрыкша 04 6epin, eMip суретте-
piH дел ернекгеуге кызмет етш тур. Мундай ец, рец болма­
ган жерде суреткердщ тш де керер кезге солгын тарткдн
болар efli.

Эдеби тшге устеме магына 6epin, оныц керюне керж
косатын, сол аркылы эдеби шыгарманьщ мазмунын ку-
нарландырып, niuiiHiH ажарландыратын керкемдеу к,у-
ралдарыныц 6ipi — тецеу (орысша сравнение). Мунда
суреткер заттыц, кубылыстыц ерекше белтерт кврсетпей-
ак, оны баска затпен, кубьишспен салыстыра cypemmeUdi.
Сонда булар туралы оквдшан тусшш айкындалу устше
терендейд1 де, енер туындысыныц эстетикалык, эсер!
кушейе туседь

Кдйындар кумгстщ сом бацанындай,
Жш терсх ескердщ кдтарындай.
Бугактар жапырагы сылдыраган
бэбектщ батсайы шаланындай.

(С.Муконов).

Шугьта шалган хеш и бултгай,
Толкьи шашта оттар ойнап,
0рт топанын кешш, Нухтай
Ж алшз 03i турды бойлап:
Турды уксап, турды кейде
От устаган Прометейге.

(К,Аманжолов)

Шаншылып Алатаудын уршыгындай,
Шабыттьщ шыркап биж ыршуындай.
Шолып тур шартарапты Абай шыны,
Шытырман жакдар-жакдар жыр шынындай.

(Ж.Молдагалиев).

Шшдеде кдндай момакан,
Толкынын майда макдалдай.
Б1рнеше жумсак алакан
KoTepin бара жаткандай...

(Р.Крйырбеков).

Кдй тецеуд1 алмайык,, суреттелш отырган нэрсеш не
кубылысты тура б1здщ кез алдымызга Э1£рлт, олар туралы
дэл, накты угым кдлыптастырады. Бул ретте тецеу белпсхз
затты белгш заткд айналдырып, шыгармадагы авторльщ
идеяга крлма-крл керкемдйс шеипм тауып тургандай.

Эдебиет эерттеушшер1 айкындау мен ауыстырудыц
улгайган, курд елi тур! болатынын, мэселен, Сэбиттщ

217

мещреу, мылкау, кцмылсыз, мулгиен, мэцг/ даланын, дсп
келспн елецщдеп кдтар турган бес эпитет — курдел1 эпитет
болса, Абайдыч Дем алысы — yacipiK аяз бен кар дегендеп
кдтар турган уш метафора (ауыстыру жайына б£з кейш
токталамыз — З.К,) — курдел1 метафора екенш дэледдейда.
Бул дурыс. BipaK, олардыц 6ipfle-6ipi тецеудщ де улгайган,
яки курдел1 Typi болатынын айткдн жок, Бул дурыс емес.

Жогарыда терт акыннан мысалга алынган терт шумак
елевдеп тецеулерге кдйта оралсак, булардыц питде кайыцды
баканмен, толкынды макпалмен салыстырган жай
тенеулермен кдтар, бутш 6ip кубылысты 6ipHeuie сезбен
6ip белек ушмга Keniipin турган курде.ги тенеулер де бар
екенш керем1з: К,асым Абдолла акынныц ерт шпнде
лаулаган галамат кесюнш кезге елестету ушш 6ip гана зат
емес, бутш 6ip угымды тутасымен тенеуге айналдырып,
Турды уксап, турды ол кейде от устаган Прометейге десе,
Рафу да суда жузген адамньщ майда толкын кушагындагы
кдлпын, кдлпын емес-ау туйсшн 6ip сезге сыйгыза алмай,
тецеуш 6ipHeme сезбен улгайта бере бфнеше жумсак стакан
квтерт бара жаткандай деп, тамаша образ жасап токтайды.
Булардыц кдй-кдйсысы да — тецеудщ улгайган, курдел1 mypi.

Айкындау сиякты, тецеудщ де куны сонылыгында,
ойламаган жерден езгеше ернекгер жасап, кулпырып, ойнап
туруында, орнымен колданылуында жатады. Кезшде осы
талап тургысынан жасалган-ды, Тайыр акынныц:

Желектей желпш желщдд,
Желкрмдай жырттым жерщщ,
Тубптей тугш бултынды,
Таспадай тивдм толкынды,
Багьшбай енда нец кдлды? —

деген отты жолдарындагы келкп! тецеулер ал! кунге дешн
кдеиетш жояр Typi жок

IV

Эдеби тивд ажарлау аз, кубылту керек. Эдеби тщцщ
эсемдш гана емес, эсерлш ушш де орасан кджет тэсш —
кубылту, яки троп (грекше tropos — шн, шрш) — сездердщ
тура магынасында емес, бурма магынасында колдану,
шындыкты бейнелеп, кейде minmi перделеп таныту, ойды
взгертт, кейде minmi вщн айналдырып айту. Бул ретте эдеби

218

тиий ажарлау оны кубылтудьщ алгашкы кезещ — ец кдра-
пайым Typi деуге болар едь

Задында, суреткер колындагы сез суретип колындагы
бояу сеюлд1, шнш тауып мыц кубылтуга болады. Кубылган
сез эсерлийк устше адам баласыныц танымын байытпак;
6ip сез Sip-ак, нерсеш танытса, оны турлендоре кубылту
аркылы пршшнсгщ сан алуан сырын тануга болады. Демек,
троптыц ец басты мэш таным тарапында жатыр.

0м1рде макратсыз em6ip эрекет жок. Муны бшген
жагдайда ажарлау секЪда кубылту да суреткердщ идеялык
максатына, эстетикалык муратына кызмет ететш тэсш
екенш тэхтш теп жату артык- Муны айтып отырган
ce6e6iMi3, кейб1р эдебиет теориясын толгайтын к1таптарда
эпитет пен тецеу, метафора мен метонимия эр
жазушыныц таптык кезкдрасына лайык, таптык идеясына
сэйкес пайдаланылатыны узак-узак эцпме етшедь
Б1зд1ндде, бул — epci нэрсе. Кез келген сездщ шалгайын
cepnin кдрап, астында кдндай таптык идея жаткднын 1здей
беру ретс1з. Бул, керек десещз, тщдщ журткд мэл1м таптан
тыс табигатына кдрама-кдрсы эрекет.

Кубылтудьщ (троптыц) турлер1 кеп. Эдеби тиздеп ец
басты кубылтулардыц 6ipi — ауыстыру, яки метафора
(грекше metaphora — кенпру) — сез мэнт вцденд!ре взгертт
айту, суреттелт отырган затты не кубылысты акындай,
ажарландыра тусуушш оларды ездерте уксас езге затхла
не кубылыскА балау; свйтт, суреттелт отырган заттыц
не кубшыстыц магынасын устеу мазмунын терецдетт,
эсерт кушейту.

Гималай — кектш, индо-i,
Гималай — жердщ тундю.

(I.JKaHcyeipoe).

КмР тосшде м аляр айдын — ак сынал,
Жиспндс жасьш Kipnix — жас курак-

(д.Сврсенбаев).

Эйнеп — кун, шатыры — аспэк,
Кец дала... Teci — толкыган епн.
Келдер! кекке, кумгстер шашкдн,J
Кэзакстан — республикам менщ!

(Ц.ЭЫлев).

Bipimni мысалдагы метафора Гималайды 6ipece кектщ
ктдШне, 6ipece жердщ тундшне балап, эншейш 6ip жер

219

атын крлма-крл заттандырып, тауга кел-кеЫр магына
берсе, екшпи мысалдагы ауыстырулар (а к сыиап, жасыл
KipniK) кырдагы айдын кел мен бала куракда айрывдда сулу
сымбат бтрген. Yiuirairi мысалдагы метафоралар ап-ашык,
эЫрелеумен уштастырылып, жер мен кектен, кун мен
келден тутаскдн асыщдл бейне жасаган да, акынныц туган
республика деген махаббатына макганыш ссз1мше езгеше
ажар берген.

Жогарыда 6i3 6ip сездщ ретшде ауыстырудыц улгайган,
курдел! Typi болатынын атап вткен&з. Курдел! метафора
жасаудагы максат та — сезд! к;убылту аркылы угымды
терендету; ой образын устемелей, ocipe келе оныц есерш
кушейту.

Мен — тауда ойнаган карт
марал

Табаным таска тиер деп,
Сакрынып шыккдн киядан...
...Мен 6ip шарга устаган
Кара балта едам:
Шабуын таппай кетшдам,
Кдйрасан тагы жетшдам...

(Махамоет).

Акын езш маралга баласа, маралдьщ кулгц кдсиетш,
балтага баласа, балтаныц барлык, ерекшелшн еселей
текпектетш айту аркылы елецге де айрыкша екпгн, кдйсар
куш дарытып, окырманды отты сез, ер мшезбен билеп,
баурап экетед1.

Орысым — тагдырласым,
Окуда елштеам.
0 М 1р д е жан сырласым,
бнерде epimeciM.

{М. влшбаев).

К^зак, акыны орыстыц взгмен тагдырлас екенш атаумен
тынбай epi нашз сырлас, epi minmec, epi apinmec екенш
устемелеп айтып, улкен достыктыц сыр-сипатын кещрек,
узагырак толгайды.Бул арада 6ip шумак, елец тугелдей
ауыстыруга — курдел1 метафорага айнальш кеткен.

1964 жылдыц жазында Алматыныц шыгысындагы тау
устшде кез жасындай мелд!реп жататьш атак,™ сулу Ecix
кел1 кдс пен кездщ арасында жок болды. Осы окцгага
Куандык мьшадай эдем! елец жазды:

220

Куйдарген хан мен казьщды, бзепм от боп куйед!,
Кундеген талай патшалар Айрылдым алтын алкдмнан
Урлаттым rayhap тежмда! Жакутпен узш, ойдырган.
Кдй жакдан табам, батшагар? “Еак” деп жазган бар
Жогалды алтын балдагым,
Салып ем кезш лагылдан, тацбам,—

Кдпа боп жанды кдрмадым! Кердандер кдйсы ой-кырдан?
Кдкгы екен кдндай кдшнган? riepi боп ушты гашыгым,
Кул-талкдн болды шар айнам Дертше дет кып тэзбедам:
1нжуден еда жиеп, EcWm —ecin асылым,
Суктанган еда-ау талай жан! Тускендей агьот коздер1м!..

( К,Щацгытбаев).

Осы елещй окыган адамньщ жан-журегш теб!ренте
калатын куш пен эсер акын сэтп 1здеп тапкдн сулу ме-

тафораларда жатыр. Эр шумак Есцсгщ 63i емес, эр турл1
балауын баптайды да жокгайды: патшалар кие алмаган
eayhap тэж бен лагыл кез алтын балдакупан, жиеп шжу

шар айна мен жакуттан узш ойдырган алтын алкадан
айырылу, шынында да, адамныц iiui куйгендей окига.
Осыньщ бэрш акын аздщ ойьпдазга улгайган метафоралар
аркылы уялата келш, ец соцында “Ecirm — ecin асылым,
тускендей агып кездерш” , — деп аЬурганда ci3 де амалсыз

курсшеаз.
Енд1 мына шумакгы окдцыз:

Тудга кыз дазыл алтай, кер марал кыз,
Ак коян, бозша байтал, акща нар кыз.
Кымыэдай балга ашыткдн тега кызга,
Ж тттер, берщдз де сукганарсыз.

(1Жансуг1ров).

Сацлак акынныц шабыты тау езеншдей тасыган туста
ауыстырулардагы алшакхык тугш кдрама-кэрсылыктар да
сымга тарткдн кумютей сылдырап, керемет KeniciM табатын
секшдг. супу кыз алтайы тулкие не кер маралга балана ма,
ак, коянга не ащиа нарга балана ма, acipece, т о т , бозша
байталга балана ма, 6epi6ip, б1здщ кез алдымызда жан
Te6ipemep сулу суретгер гана тугаса жайылып, Кыз Жбектщ
ацызга айналган коциндей пзбектелш ете бердх. Bi3
кдраймыз да cyftciHeMi3, суйсшем1з де караймыз, — кез ала
алмаймыз. Бул да — елендеп улгайган метафораныц ecepi,
кубылтудыц Kyuii.

Ауыстыру жеке сездерде немесе сейлем шннде гана
улгаюмен тьшбай, кейде букш шыгарманыц ен бойындагы
бейнелеу тэсшне Kemyi де мумкш. Мэселен, Горькийдщ

221

атакуы “Дауылпаз туралы жырында” кэд1мп жай гана
жаратылыс кубылыстарына тура Tipi Kicimn MiHe3i,
кылыгы, ерекет! берше — жансыз табигат жандандырыла
суреттеледк канатымен толкынды жанап, енд1 б!рде октай
зымырап булткд енш, садк-сацк еткен Дауылпаздьщ
кимылы ештеце емес-ау, Tirrri “к,ус даусынан булттар
шаттык, унш еститшш... булттар томен сусып, тещзге
к,онак,тайтынын, эн салатынын” кдйтерсщ? Жэ, мынау
ше: “Эуе дауылы толкындар тобын балуан кушагына
кысып алып, айбарлы ашумен жартаскд лактырады, тау
тулгалы аскдн толкд>шдарды шандай шашып, тозандай
тоздырады” . Кыскдсы, бул шыгармада жансыз табигат
кубылысы кэд1мп Tipi шсшщ к,ылыгымен ауыстырыла
суреттелген. К,убылтудыц (троптьщ) мундай Typi —
кешнтеу (грекше prosopopeia, орысша олицетворение).

Абайдьщ Лермонтовтан аударган “Теректщ сыйы” деген
елещндеп бейнелеу тэсий — туп-тугел кешптеу: асау
теректщ долдануы, буырщтуы, буйра толкынньщ айдаИардай
буктелу!, Кавказдан азан-казан,, у-шу аркырап шыга бере
Калыц кайротын бойына жасырып; 6emi куле момынси кдлуы
— 6epi де езен емес, адам мшезше украйды. Efli б!рде Терек
Каспийге келш:

— Аптьвып асау шщ келда, аксакал!
Тау, таска, адамзаткд салып жанжал.
Дем алайын деп келдам, аш крйнынды,
Селем-саукэт екелдам, кош корш &л, —

деп айна-кдтешз адамша саудырап сейлеп турса, кэртац
Каспий, кдлгыган кдлпы, анау экелген “бугы мен маралга,
адамнан тартып алган кэп малга, ер-токымы, атымен,
каруымен туткьшдап экелген ер шеркеске” ... — 6ipiHe риза
болмай ма, кш бшсш, кезш де ашпайды, тш де кдтпайды.
Амалы курыган Терек акырьшда:

—Азыркддцын, бшемда, аксакал шал,
Тентегщнщ сезше кулагынды сал.
Казак-орыс к#тыны 6ip сулуды
Экелш ем, кайтейш, оны-дагы ал! —

деп баганадан 6epi кимай турган аяулы асыльш усынганда
гана:

Kepi Каспий кара как кезш ашты,
Жылы жузбен Терекке амандасты...

222

Каспийдщ, Абайша айткднда, “жыбыр кдгып, крзгалып,
сылк-сылк, кулген” шайтан шалдьщ одан аргы щ ы ш мен
кдмылы да — аумаган адамныц мшез1 мен эрекет! — керемет

кейштеу.
Кейштеу — кдз!рп эдеби туындыларымызды да кубылта,

кулпырта колданылып келе жаткдн эдем1 тэсш:

Балкьпып гулд демше, К^зганшак Кыс кедда де,
Суйда жаз ебден берие: Сштеда суык крнжарын.
Экетпск еда узатып, Жас жшт кьфшын ел® де,
бзшщ жылы жерше... К^лдырып Keni жан жарын.

Жолшы кдзак — сол казак (Э.Тшабаев).
Кете бердо тепендеп.
Сол кдзаКты жел мазак Жулкьиайды етектен
Ете берсем екен деп; Кулагина сарнайды:
Кейде алдынан жетектеп,
' Кейде артынан кдлмайды.

(Х.Ершиев).

Алдыцгы cKi шумакта Эбдшда эдеттеп кыс пен жазга
эдетген тыс мшез бен эрекет берш, жансызга жан сала
суреттеу аркылы ойды бшк философияга кетерш экеткен
болса, кей Ь т шумактарда Хамит Бетпакхьщ беймаза желш
кудды Tipi кцздей кубылтып, оган кызык-кызык, кыльпсгар

жасату аркылы e3i суреттеп отырган шындыккд тагы 6ip
тьщ щырай беред1, шынайы сыр дарытады.

Кейштеу -г ертегшер мен ацыз эщшелерде жш крдца-

нылатъш тэсш. Ал мысал ©лендердеп кобылу, кебше, щерне-

деу, яки аллегория (грекше allegoria — пернелеп акту) туршде
келеД1. Мунда жай угьш кдлпында турган дерекщз нэрселер

кэд1мпдей кезге кершер дерекп нэрсеге ауыстырьшады.

Айталык, кулык, зорлык, костык, секшд1 жалпылама
угымдарды дэл осы кдлпында тусшуге болганмен, кезбен

керу киын. Осыларды Сэбит Денентаев езшщ “Ауырган
арыстан” деген аллегориялы елещнде колга устаткдндай
накты, дерекп нэрселерге кениреда: ад патшасы Арыстан
ауыра кдлган екен, ан, атаулы гугел жиылып кещл сурап
барганда, шинде Тулю ку жок, боп шыгады да, оны кдра
кецш Кдскыр зорлыкшыл Арыстанга кдстандыкден хабар-
лап кояды. Кешн Тулкд келгенде, эрине, Арыстан ашула-
нады. Бул сырды тусше кдлган ку Тулю. аяк астынан айла
тауып, Арыстан секида езшщ де “ауырып” кдлганын, одан
ameyip Кдскырдьщ арткы аягыньщ сшдрш киып жеп, эреч
“жазылганын” айтады, Арыстан ашуды к,ойып, ектемдшне
кешеда де, дереу Кдскырды шакыртып альш, сшдрш кдяды...

223

Бул еленде кулык, — Тулю, зорлык. — Арыстан, кдстык
— Кдскыр бейнелерше кеццршл, пернелешп керсетшген*

— Ей, кораз, шакырасын ерте-кеш жок —
Дегенде крраз айтты:

— Сенде де ее жок,
“ Кукара-ку” болмай-ак мен шакырган,
Тан атырып, онсыз журт кун батьфган.

(А. Тоцмагамбетов).

Аскдрдыц кораз аркылы пернелеп айтып отырган угымы
— петуасыздык, парыксыздык,

Дуниежузшк эдебиет тарихына кдрап отырсак, пернелеу
аркылы дерекшздок деректишже Keuiipuiin кдна кршЛаган,
кызык-кызык, аллегориялык образдар жасалганын керем!з.
Мысалы, Данте жазган эйгЫ “ КуДФетт1 комедияда”
арыстан, тагы мысык, кдншык, кдскыр Tapi3fli андар аркылы
адамга тэн эр турл! куштарлыктар пернелешп кана
коймайды, б1рсыпыра бейнеленед1, код1мп керкем образдар
жасалады. Казак ауыз эдебиет1ндеп eTipiK елевдерде
бейнеленетш тулгалар тугел1мен — аллегориялык образдар*
Кейде TinTi Фонвизиннщ Простаковы мен П равдит,
Грибоедов™ н Скалозубы мен Молчалиш, Гогольдщ
Ляпкин-Тяпкию мен Собакевич] секиш Майлиншц
Мыркымбайы мен Мус1реповтщ Конкяйыньщ, Мукдновтыц
Итбайы мен Мустафиншн Сойдактюшщ аттарыныц ез!
олардьщ мшез-кулкьшдагы аллегориялык, сютатгы нускдп
керсетш тургандай.

Троптыц (кубылгудьщ) 6ip rypi — астарлау, яки символ
(грекше symbolon — шартты белп) — 6ip норсеш не
кубылысты тура суретгемей, буларга уксас баскд 6ip нэрсеге,
не кубылыскд купия телш, жасыра жарыстырып, букпелей
бейнелеу, ойды да ашык айтпай, тартымды туспалмен
ryciHaipy. Муньщ e3i ой мен образга эркдшан астыртын,
булдыр магьша беред! деу де кдте (символды символизмнен
айыра бшу керек); ен бастысы — символ сез енершде керкем
кестеленш отырган шындыккд всем ажар, байсалды
философиялык астар беред1, шыгармага 6ip турл1 сыршыл
сипат бтредо. Астарлы шыгарманьщ идеясы жалац, жаландш
кершбейдо, автордьщ ой толганыстары аркылы кецш уйьггып,
кеюрекке терец уялайды. Пушкиннщ “Анчары” мен
Лермонтовтыц “ Желкеш” , Тютчевой “ Фонтаны” мен
Блокгыц “Эдем1 ейел жайлы жыры” — элп айтканымыздай
сулу сыр мен сезшге толы астарлы елендер.

224

Отырмын тс>оз бойында Достарым кэндай кеп еда...
Ойкайды дауыл ойымда. Ke6ici сонын жок енш.
Согады толкын шын, жарды, Кетрген TCHJ3 тендрепм,
Шертеде кещяйи мунлы вида. Курсшбей® жел тепл!

(д. Твзюбоев).

Эдем! елец! Аз гумырында эркдшан акылды болу уипн

орк!м-ак айрыкща ескеруге тшс 6ip шындыкгы акын кез
аддында децбекшш жаткдн тещздей агыл-тегш филосо-
фиялык. сырга шомылдырып, шулен шабытпен жырлаган.

Бул елец — символмен 6ipre психологиялык параллелизмнщ
де (бутан кейш токталамыз) yttrici.

Кдбагын туйот куз тас тур Жамылып шапан — боз туман
Шык моншакгап — шыпшып тер
Тондрегше парык сап; Соргалар жасы жузшде...
Шыцында шулап кустар жур, Сол кузды кер де — мею кер,
Айнала ушып шарыкгап, Ойга 6ip шомган ксз1мде.

Кеудеа жалын кара булт (КАманжолов).
Келеда т е н т аспаннан.
Альт куз тас суп-сургылт

Адамныц кез алдьщ табигаттагы 6ip алуан тащжайып
тамаша суретгерге толтырып, жанын теб1ренте толгандырьш
экелед! де, осыдан аркам езшше тушн тущи-ау деген туста

акын езшщ тущиык терец ой устщдеп калпын дал алп

как терге тускен куз таспен салыстыра жарыстырып яабер-

генде, бул астардан ацгарылган сыр мен шындык, кекейге
уыздай уйып, хонады да кдлады.

Троптыц 6ip Typi — алмастыру, яки метонимия (грекше
metenymia — *оайтадан атау) — езара шектес заттар мен
себептес кубылыстардыц езара байланысты угъшдар мен

шартты евздердщ 6ipmin орнына 6ipin колдану. Муныц да
эдеби тшде аткэрар кызмеп axenreyip: кейде ой ыкшамдыгы
уипн, кейде образ нуекдлылыгы ушш кджет. Чехов былай
деп-ri: “ Сураншы эйелдщ жок-ж!тюн ацгарту уипн кеп сез
жумсап, оныц бейшара мушкш калпын казбалаудьщ кджет!

жок, иыгывдагы epxM-epiMжирен жамылшсын эншейш атап
етсец жетш жатыр” . Осынау жирен жамылгы сеюлда эр нэр­
сенщбар болмысын6ip-aK,таныгар шатай деталь— метонимия.

Сегетш Гомер, Феокрита,
Окуды 6ipaK Адам Смитп... .
03i сулу, 63i акын,
Пшрлер! Канткд жакын.

(Пушкин).

225

Бул арада эдеби, не философиялык, шытармалар жайлы
кеп nixip, узак, эщхме орнына авторлар гана аталып отыр.
Онегин Гомер мен Феокрита сексе, — олардыц ездер! емес,
шыгармаларын унатпаганы; Адам Смитп окыса, — оныц

езш емес, шытармасын окутаны. Сондай-ак Ленскийдщ
nmpnepi Кантка жацын болса, — атакгы философтыц езше
емес, дуниетанымына жакьш болтаны. BipaK муныц бэрш

Пушкин ащы йцектей шубатып жатпайды, алмастыру
тэсшмен атап-атап кдна ете шытады.

Yfti меа боп к,ой сойды
Суйшшге шапкднга.

(Абай).

Болыстыц семьясын, тутан-туыскднын тугел ш жаткдн
Абай жок, бэрш уш деген 6ip гана созбен алмастырады.
Эрине, мэз болтан уй емес, уй шпндеп адамдар екена езшен-
o3i TyciHiKTi.

t Кдсиетп кдб1рге K^ciperri Герат жас твкт!.
; (Лйбек).

Автордьщ ашып отырганы — Навоидыц кдзасына Герат
тургындарыньщ тугел кдйгыруы.

Мамасы, босат, ергамен ессш тая шыбык}
Ауа мен кунге, ай менен нурга малшынып.
Булвднып жатыр, умтыльш жатыр, кдрашы,
Киикектай журек керсетл жатыр кзрсьшык!

(М.Макатавв).

Акынньщ тая шыбыгы да, кткентай журея де — езшщ
сэби бебеп; уш м метономия тэсшмен шартш турде эдеш
езгертшген. Юшкене журек, 6ip жагынан, мегзеу, яки
синекдоха (грекше synekdoche — аракдтысын ахну) тэсипне
де кешш тур. Мегзеу — алмастырудыц 6ip Typi — бутшнщ
орнына бвлшектг немесе керкшше, жалпынын. орнына
жалкьты немесе кертнше крлдану.

Дугай селем жазамын КуШсбайга,
Бермек болган айгырдын кем кдйда?
Кезда кореец — бересщ, тайсан — танып,
Алдамшы атакганньщ Heci пайда?

(Абай).

226

EKi кез де — эр нэрсенщ e3i, жай бутшнщ орнына
белшек алынып отыр. Бултэсш аркылы кейде кедшгщей

жанды сурет жасап, турлиие кимылды керсетуге болады:

Аудитория е с т н е н буаз портфель булг етп де, i3iHUie ак яабек
шапбардын 6ip балагы мен а хкенеп ботинка гарда. Булардан сел кейш
керш ген саргыш салом шляпанын астындагы тертбак адам у н а з
жымиып, кулш келе жатты ( “Ушк,ын").

Бул арадагы мегзеу сездерге карал едеби кдЪарманныц
сырт пшпн, кескш-кейпш гана емес, жур1с-турысындагы
ерекшегактерд! коса ацгарып, оныц мшез-кулкьш топшы-
лауга да болады.

— Эй, сакал! Бул арадан Плюшкинге кдлай баруга болады?
(Гоголь).

Синекдоха аркылы адамньщ орнына оныц сакдлы гана
алынган.

Яки жетпк, яки жуз, Meitei квктем, мейЛ1 куз,
Яки erri сексен жьп — Оны кдйтсш Бетпак, шел?
Bapi6ip сол Бетпак туз, Bepi6ip сол сургьит туз,
Bepi6ip сол сексеуи. Bepi6ip сол тентек жел.

(Х-'Ергалиев)

Кдрацыз, кдптап журген синекдоха жене эргайсысы-ак
ез орнында ойнап кеткен. Жетпк, cencmt жуз... Бетпакдала
басынан кднша жыл еткенш акын, эрине, санаган жок жэне

санай алмайды. Сейтсе'де мына мегзеулер &з ушш — накгы
ушм, затты дерек. Квктем бе, куз бе, — 6api6ip... Демек,

бул eid мегзеуге Караганда, Бетпак шел — жылдыц терт
мезгшнде де жэне 6ip жыл емес, мьщ жылдыц терт мьщ
мезплщде де Mi3 бакпайтын ку медиен, кула туз. Акын 6ip
гана сексеуы аркылы б1здщ кез алдымызга Бетпакдаланьщ
барлык жутац табигатын елестетсе, 6ip гана тентек жел
аркылы кугон кытымыр, кдтал мшезш танытады. Мегзеу
тесЫмен аз сейлеп, кеп ангарту Деген осы болады.

Терт врме кзмшы сарт erri, Топылдап тиген туякган
Аргымак аткып жулкынды. Тозаны жердщ ершда.
Жакары кыздыц жалт етп, Душм ел турьш бу жакган
Жарыса желмен умтылды. Кулед» гулеп кекшдь

(КШангытбаев).

227

Ылги гана ар нэрсенщ шеи, бугшнщ белей, кеп угым-
ньщ аз туйгш: крмшы сарт emmi, кыз жанары жалт emmi,
аргымак жулкынып, умтылып к/алды, туяк (эрине, туяктар
топылдай женелд!, тозац (эрине, кепше магынада) ерше

6ерд1, кедиад ел (эрине, кеп-кеп адам) жамырай кулш,
гулеп жатты... Иэ, акын эр нэрсенщ шетш гана, бугшнщ

белепн гана сарац керсеткен ceKinfli едй 6ipaK б1здщ кез
алдымыз кым-кдгаш кызык кимылга, тугаскдн кубылыска,

сан алуан суретке тодды да Kerri. Бу не гажап?.. Ойлану
керек.

Троптьщ 6ip rypi — кекесю, яки ирония (грекше eironeia
— келемеждеу); тагы 6ip TYpi — мыскщ, яки сарказм (грекше
sarkasmos — маскаралау). Буларды кулюнщ сыры, сын мен
сыкдктьщ сипаты туралы 6i3 юморлык, сатиральж, образдар

жайын байыптау тусында 6ipa3 айткднбыз. Бул арада кекесш
мен мыскылдьщ сез ажары мен магынасын езтерту,

турлетадру кызметше гана назар аударып еткен жен.

— Кдйтсш, колы тимегт,
влещш, эшш есш ер!
Ала жаздай эн салсан,,
Селкшде де, билей бер!

(Крылов — Абай).

Сырттай Караганда, кумырскд шепрткенщ ала жаздай
да салып, квгалды куып гелайттап кеткешн китыксыз
кдбылдап, тусшш, тещи/, muti есы epdi кэд1мпдей мус1ркеп
турган сеюдщ. Ал ещд осы “мусхркеудщ” астарьша удшсек,
мырс-мырс кулю, келеке турганын ке]>емз. Иронияда, мше,

осындай буркеншек сын, сырты теп-Terri болганмен, iuii
ап-ащы ажуа жатады; ирония эдеби тщдщ rypi мен сырын

осылай кубылтады.

“Эй!” деуиц ен кеше буйырып, Аэ кунге бесin, кшген
Эйдисгеу кызмет алганда, Bip кунде даусын туарген.
“Эу!” дейсщ бугш шлш, Лауазым байгус кушщнен!..
Орныннан тайып калганда.
(,А.. _Такмагамб, етов).,

Бул — ешкдндай 6уркетшкс1з тура айтылган шымыр
ширак, улы Ьэм уытты мыскыл, маскара мазак,

Жумысы туссе жалтандап, Колпрсумен куш оэган,
Жагынып келер жаньща. Кулкыны арын билеген.
Жасанды, жаны кагаздан,
Жумысы батсе талтандап, Сактасын кудай сабаздан.
Жоламай кетер манына.
(А. Токмагамбетов),

228

К^гскдсы, сарказм шыгарма тшше кылыш жузшдей encip
сус, тиген жерш тшш тусер тегеуршд1 куш бтредь

Троптьщ 6ip Typi — улгайту, яки гипербола (грекше
hyperbole — улкейплген, комакты); тагы 6ip Typi — кШрейту,
яки литота (грекше litotes — кдрапайым, крраш). Булар да
суреткердщ тш мен стилше б1рсыпыра бояу крсады, сездеп
cypeni турлещцред1, езгеше ернектер твтет, сейтот, керкем
шыгарманьщ окырманга эсерш арттыра туседь

Жогаргы ерш кек Tipen,
Теменп ерш жер Tipen...

( “Крбыланды батыр").

Жер мен кектщ арасы туп-тугел ауызга айналып
кеткендей... Немесе осы жырдагы:

Жауатын кундей куриреп,
Жацбырдай тер! cipwpen,
Кубылып ойнап жер басты,
Жалгаса ушкан крныр кдз
Тоэанынан адасты,
Аттьщ жолы казылды.
Умтьшганда кысылып,
Бес жуз кулаш жазылды, —

деген улгайтулар да атгьщ шабысын акдшга сыймайтын
элдеб!р киял-гажайып кубылыскд айналдырып, отдарманды
окью елен епазедь

Ал литота, гиперболага Kepicimue, шамадан тыс
улгайтылган кубылысты енд1 кулдырата кшпрейтш
керсетедг

От орнындай туякган
Оймакгайы кдльтты.
Етектейщ ершнен
Ею елга калыпты.
Кцган кдмыс кулактан
Eip тутамы кдлыты,
Жалбыраган жалынан
Жалгыз карыс калыпты.
Eip кушакгай куйрьщтан
Eip уыстай калыпты. . V

( “Ер Тартын").

Бул мысалдарга Караганда, улгайту мен кшпрейту
тесшдер1 ауыз эдебиетшде, эйрее батырлар жырында кеп
колданылган. Ондагы максат — тындаушы журткд тосын

229

есерлер тугызу, оларды кызыктыру, сейтш, суреттелщ
отырган образды шындыкгы кецшге уялату.

Улгайту мен юцйрейтудщ Hc6ip кызык улплерш
кдзацтьщ ауыз эдебиепндеп eripiic еленДерден квругд
болады.

Тугеспм сапты аякпен Сырдин суын,
Он нарта артып журмш кыэдын буын.
Енциге атам берген мын кояннын
Согымга сойыл алдым барлык туьш.

Сырдыц суын тугесу, 6ip кыздьщ буын он нарт артып
журу, етшге 6ip емес, мыц коян алу — адам нангысыз
гипербола болса, мына шумакташ литота окыган шсшерда
кыран-топан кулиге кдрык, кылгандай:

Кдйныма кдрга мшш урын бардым,

Куйеуден вам катар бурын бардым.

Айгьгрын шепрткешн MiHin,

Алдында кдйын атамнын шрындадым.

Ал мына шумакха гипербола мен литота 6ipre, аралас
жур:

Аспекта алты жерден Tipey койдым,
Той кылып, мьщ масаны сонда сойдым.
Журепн 6ip«yiHin терт болш жвп,
Нансацыз ем1р1мде Шр-ак, тойдым,

Бул мысалдарга Караганда, улгайту мен кпшрсйту
Tocuwepi кдзак фольклорыньщ нускдлары epi кьпык. саласы
— oripiK елецнщ тш н кубылтып кдна коймай, оныц тура
жанрлык табигатына айнальт кеткен.

Улгайту мен кшпрейгу тэсшдер1 жазба эдебиетте де, —

поэзияда, кесем сездерде (публицистикада), комедиялык
Ьэм трагедиялых щыгармаларда колданылады. Бул ретте,

Т.Жароковтыц “Кун Tin кщтысындагы”:

Кдрынды кдгып су кылдым,
Суынды cuncin бу кылдьгм,
Тунщнен тац атюаздым,
Жер1ме жулдыз жаккыздым...

деген тусты кезшде профессор Жумалиевтщ гипербола деу!
ете орынды. Сонымен кдтар улгайту мен кширейгу б1здщ
кдз1рп адебиет1м1зде кебше ва'релеу, яки гротеск (французша

230

grotesque — окыс, окщау, оспадар) туршде кершетшш атап
откенжвн. Эсфслсуде эдебиет пен внердеп керкемдж тэсш;
мунда адам немесе адам eMip кешхен ортаньщ шындыгы
кейде Kici кулгендей, кейде жан шошыгандай окщау халде
одет ecipine, не eiuipme суреттследь Эдеби тшда кубылту
гана емес, эр Typni эдеби образдар жасау устшде эарелеу
тэсш н утымды пайдаланган жазушылар кеп: Франдияда
Рабле, Англияда Свифт, Германияда Гофман, Италияда
Пиранделло — эирелеу тэсш ш , TinTi, эдеби стиль
дэрежесше дейш кетерген суреткерлер. бткен гасырдаш
дуниежузшк классикада Гоголь мен Гюго немесе Салшков-
Щедрин rim мен стилшдеп эсхрелеудщ орны ез алдына
белек. Осы кунп орыс эдебиетшдеп эарелеудщ кейб1р
улллерш В.Маяковскийдщ элемге эйгш “ 150 ОООООО”, сол
сиякгы Андрей Вознесенскийдщ “Оза” поэмаларынан
керуге болады. Ал кдорп кдзак эдебиетше кез салсак, Габит
MycipenoB шыгармаларындагы юмор мен сатираньщ оюа-
текте шын мэншдеп гротеск сигатына кешш отыратынын
байкдр едис. Bip гана мысал:

Жуман — Алтай- Кэрпыкка мвлш тапал адам. BipaK,денесп тартбак,

сом жаралган. Келденещ куректсй мукыл тырнакгы саусакуары —

келсаптыц сабындай жуп-жуан. Кдллтанак; ш ы гап кермсгсн каска
иегшсн тагалы ат тайып жыгылгандай. Салбырай бастаган уртына
дейш табиги тертцгп бузбай-ак келген бурш сакал каска иектен тайып

кеткендей, алкымга барып уйлыгып калыпты да, сакалдан repi уйысып

кдлган кок шулан жунге кеб!рск уксап туралы. Жузшщ баска Mepi
тугел ешуге жакындап, ccKi тенгел1ктей квмссю таргкан. Бар мшез!

— крздерш ж арш сы нан асыра жауып алып, енда етегш кетерместей
61ржола туйinген кдбакта гана калган сиякгы (Юянган елке” ).

Bip ескеретш нэрсе — улгайту мен кшпрейту, я болмаса
acipeney тэсшдерш крлданганда аса сакхык, шеберлйс керек;
буларды олак, колдану не болмаса булармен орынсыз
эуестену жайдактыккд, жасандылывдсд апарады.

Кыскдсы, керкем сезд1 ажарлап кдна коймай, оны
мазмун жагынан да, пшхш жагьшан да кубылта кулпыртып,
эрхдшан “плге жедш, журекке жылы типзудщ” тэсшдер!
кептен-кеп; жогарыда солардыд кейб1реулерш гана атап
втта. Айга берсек, титл табу (полинезейще — tapu — бэрш
белпмен бшдару), перифраз (грекше perlphnfso — кдйта айтып
беру), эвфемизм (грекше euphemeo — сыпайылап сейлеу)
тага баска осылар тэр1зд1 ауыстыру амалдарынын, да
б1ркыдыру Tinкубылтар мумкщщктер1 бар жэне бул тэсищер,
реп келгенде, кейб1р эдеби шыгармаларда к,олданылган,

231

крлданылып та жур. Мэселен, баягыда дэстурл1 ибамен
Кдмысбай, взенбай, К,ойшыбай, К,аскырбай, Беюбай,
Кдйракбай деген кдйнагаларыныц атын атауга именген жас
келшшектщ камыстан аргы езеннен су альш кдйткдн бетте
каскыр тарткан койды бэюмен бауыздап келгенш ашып
айта алмай, амалсыз табу Tscuii мен кдмыеты — сылдырама,
езецд1 — саркырама, койды — мацырама, кдскырды —
улыма, б е ю т — жаныма, кдйракгы бшеме деп езгертгп,
енесше: “Сылдыраманыц аргы жагында, саркыраманыц
6epri жагында мацыраманы улыма жеп жатыр екен,
жаныманы бшемеге бшеп-бтеп ж1берт, бауыздап келд1м” ,
— дегешн еганщ 6ipi ауызша ацызга айналдырып экеткеш
мшпм. Ал жазба эдебиетке келеек, элгще гана езш1з мысал
келпрген “Оянган влкеде” мынадай диалог бар:

Манадан ешюмда кездес-пре алмай турган ейел, асыгыс болса да
аз Kuipin карай алган, Байшепрге алыстан айгайлап:

— Улкен Kici жузден жиырмасы кем аулынын x irh re p i кдйда
жатады екен? Бшсещз, жон сьлтеп ж1берщ1з1ш, — дедь

Эйелдщ сурап турганы Сексен аулыньщ жтттер1 екенш ангармай
калган Байшепр:

— Шырагым, ондай оспагына ш оркакед1М... Пайгамбардын аулы
болса да атын аташы! — деда.

Эйел 6ipey ecTin кзлмас па екен дегендей, айнала 6ip кдрап алды да:
— TeHipi деген, жузге жиырмасы жетпесе сексен болмайтын
ба ед»!.. С ексен аулы ны н ж т т т е р ш сурай м ы н, — дед1, ещ н
турасынан тартып.

Кдрап отырсак, осы узщвдеп табулар автор тщне де,
кешпкерлер сезше де эжептеу1р юмор дарытып, ойнакы
ец 6iTipin, кед1мгщей кубылтып экеткенш байкдймыз.
Ыгысын тауып, ыцгайымен колданган жагдайда перифраз
бен эвфемизм де осындай еп-эсем рол аткарары даусыз.

V

Эдеби тшд1 ажарлаумен, кубылтумен кдтар, керек
жагдайда айшыкгай ошген жен. Эдеби тщдщ эсемдш гана
емес, эсерлипп ушш де вжептэу1р кджет тэсш — айшыкдшу,
яки фигура (латынша figura — келбет, бейне) — свз
mipKecmep 'm датдылы синтаксиста юалыптан zepi взгешелеу
ораммен, айрыщиа айшыкпен куру. Мундагы максат 6ipey-
ак — сездерге ерекше леп, еклш, тыные беру, сейтш,
олардьщ окьфманга есерш кушейту.

232

Айшыкгаудьщ (фигураныц) rypnepi кеп, 6i3 солардын,
6ipHemeyiH гана мысал ретшде усынамыз.

Айталык, арнау — адамныц, яки акынныц езше не езгеге,
кейде minmi жалпы журтка арнайы ты катуы, квтиШкке
кайырыла cewieyi, олармен штей кецесуг. Арнауды Ахмет
Байтурсынов эуелден уш турге белген: жарлай арнау, сурай

арнау жене зарлай арнау. Кейш бул улите айнадцы.

Кдлыц сл1м, кдзагым, кдйран журтым,
Устарасыз аузыца туей муртыц.
Жаксы менен жаманды айырмадыц,
Bipi кдн, 6ipi май боп енщ ею уртын...
Укпайсын ез сезщнен баска сезш,
Аузымен орак орган ецкей кыртъщ.
©31мдш дей алмай ез мальщаы,
Кундаз кулкщ бузылды, тунде уйкьщ...
Бас-басына би болган ечкей кикым,
Мшеки, бузган жок па елдщ сикын.

(Абой).

Бул — жарлай арнаудьщ yrcrici: акьш жеке адамга емес,
жалпы журткд кайырыла сейлеп, жеке адаммен оцаша емес,
жалпы журтпен жария кецескен.

0 н бойымды куш кысып, Ак кдгазды каралап,
Кдным неге кайнайды? Кдлам неге ойнайды?
Ащы тш м ашынып, Акьш неге кдйгырып,
Неменеге сайрайды? Терек ойга бойлайды?
Жас ipidnin малтшдеп,
Кёз1М неге жайнайды? ( В.Есмвмбетов),

— Шырагым-ау, шашьщ неге агарды?
Элде 6ipey KeMini ме багавды?
Сенщ кара тулымьщнан сипаган,
Саргайдьщ ба ойлап мендей аганды?
— Тентепм-ау, муртьщ неге кыраулы
Кердац бе елде кеп бейнетп, сынауды?..

(КБекхожин).

Булар — сурай арнаудьщ улгшерк .акьш немесе акын
жырга косып отырган адам ез ойын езЛге арнап сан-сапа

сауал аркылы айтьш жепазед1 де, ез1 сол сауалдарга жауап
кутедь Бул — 6ip. Еида мына шумакгарды окьщыз:

Орай да борай квр жауса, Крптай соккан боранда
Кдпынга боран борар ма? Кдптама киген тонар ма?

233

Туырлыгы жок туя уйге Ту тубшс тулпар жыгылса,
Ту байласац турар ма? Шаплаган кемерт окар ма?

(Махамбет),

Немесе мынау алендх окып керйцз:

Кузгалдакгай кызык eMip Таскан кдйтып, толган солып,
К у» келсе солмай ма? Саргайтпай ма сондайда?
Еркш журген ерке коцш Алтын жастык жалган болып,
Крйгы-зарга толмай ма? All урар кун болмай ма?

(Б.Кулеев).

Булар да — сурай арнаудьщ улгшер1; 6ipaK мундагы
езгешелж — арнауда койьтган сурактарга автор жауап
кутпещи, ейгкеш олар ешкдндай жауапсыз-ак тусшЬсп,
арнаудьщ ен бойында езшен-ез1 аныктальш жатьф. Сурай
арнаудьщ мундай турлерш шешендк, яки риторикалык
(грекше rhetor — дшмар) айшык деп атайды.

Эуел1 бас косканым Жагалбайлы.
Жылкысын когшгшен бага алмайды.
влгеш Телегеннщ рас болса,
Кудайым Кмз Жбект! неге алмайды?!

( “Крз Ж бек').

Азаны шертер inrreri,
Аузыма сез туспеда.
Журтым-ау, имнен айрылдык,
Ажал сум неткен куши еда.

(Д.ЭбШв).

Алгашкысы — Ж1бекпц зары, соцгысы — Дихан
акынныц улы галым Сатпаев Кдныш кдйтыс болганда ah

урып, аза тутып айткдн 6ip ауыз аленд; eKeyi де — зарлай
арнаудьщ улплерт

Фигуранын, (айшьпдгаудьщ) 6ip mypi — к,айталау — сез
эсерт кушейте отырып, окырман назарын айрыкща аударгысы
келген нэрсеш не кубылысты 6ipneiueмарте кайталап, айтар
ойды, уктырар сырды угымга мукцят c ’mipe тусу.

Муныц да б1рнеше Typi бар.

Жалганда табынатын тендам — табым.

Табы жокгыц TOHipi жок, куш жарым.
Табым десем, булактай таудан аккдн,
6н бойымды шымырлап, билейда агын.

К^яга ерлеп, кырандай канат жайып,
Табым десем, козады аруагым.

234

Tynci3 кдра туцгиык суды кешсем,
Тап колыма медеу гып устар талым.
Кезйз кердей басыма кундер туса,
Табым колда жарык ц ш устар шамым.
Меищ табым — енбегаш, ецбек epi,
Онсыз мсндс квргсн кун — булдыр сагым.

(С.Муканов).

Бул — жай К/айталаудыц улас/. Мунда акыннын, ерекше
мэн бере толгап, толгана жырлап отырганы— езшщ табы;
окъфман назарьш да осыган мыктап аударып, оньщ ойында
тап туралы бугш 6ip угым кдлыптастыргысы келед1 де, тап
деген сезге ерекше акцент жасап, б1рнеше жерде арнайы

кдйталап отыр.

Ау, юыэгыш кус, кызгыш кус!
Ел кррыган мен едам.
Мен де айрылдым ешмнен.
Кел кррыган сен едщ,
Сен де айрылдьщ келищен.

(Махамбет).

Сарыарканьщ 6ip тауы бар, Кдлын зергер, кузды шатгар,
Bip тауы бар сымбатты. Кузды шатгар кэлын ну.
Сол таудан сен сыр тауып ал, Саркырайды муз булакгар,
Сыр тауып ал, кьшбаттым. Муз булакгар у да шу.

(С.Сейфуляин).

Булар — еспе кайталаудын. ynrnepi. Мундайда.ой мен
сыр шынында да 6ip турл1 есше туйдекгеп, еселеных келсд1
де, алдыцгы угымныц аягы соцгы угамныц басына
кайталана кеш ш , елецге эсем эуез, вдем1 эсер

дарыткдндай болады.

Уйкыдан сон —
Жапыраклын
Жачбыр шайып жацарган.

УйвдДан сон —

Куспын
Узак ушып, келше кеп дем алган.

Уйкыдан сон —
Кек айдынмын
Меллреген шайкзлып.

Уйкыдан сон —
Ну орманмын
Желйреген жайкрлып.

Уйкыдан-сон —
Дауыл вткен,

235

Жауын откен
Менде кдла кдлпы бар.
Уйкыдан сон —
Жаца ашыпган кун кеэщцей,
Жанд ашылган гул жузщдей,
Ой аспаным жаркырар!

(С.Мвуленов).

Бул — вдепкг кайталаудыц, яки анафораныц (грекше
anaphora — бииске шыгару) улпс1. Мунда елецнщ эр жолы
немесе op6ip ой агамы 6ip сезден басталып отырады.

Куншпдер еледа Сулулар еледа
KeHwiH от карьл: Кушакта туншыгып.
Аргымак еледа
Батырлар еледа: Артында шан кдлып:
Борьшшн аткарыл. Акындар еледа:
Бузыкгар еледа Берше тан кальш!
Пышаккэ кулшыньш:
(КМырзалиев).

Бул — кезект/ кайталаудыц, яки эпифораныц (грекше

epiphora — соцынан алып журу) ynrici. Мунда елецнщ ер
жолыныц соцындагы немесе ep6ip ой агымыныц аяк
жагындагы 6ip сез б!рнеше марте кдйталанып отырады.

Фигураныц 6ip Typi — шендеспн'ру, яки антитеза (грекше
antithesis — кдрама-кдрсылык) — 6ip-6ipineкерегар кубылыс-
тарды, мен-магынасы эр тарап угымдарды, тур-туй эр белек
Hepcenepdi взара бетпе-бет кою аркылы буларданмулде баска
6ip кубылыстыц, угымныц, нэрсенщ суретм, сыр-сипатын,

кескт-кейпт аныктау, ацгару, елестету.
Мысал ушш “ Ер Таргын” жырындагы Акжушстщ

Кдрткожаккд:

Кдра жерге кар жауар
Кэрды кер де, епм квр.

Кдр устше кдн тамар
К^нды кер де, 6eriM кер, —

деп такдактап айткан журткд мел1м жауабын немесе
Абайдын “ К,ан сонарда бурютип шыгады адга” деп
басталатьш э й г т елещндеп туша мен буркитш, арпалысын
суреттеп:

Bipeyi — кек, 6ipeyi — жер тагысы,
Адам ушш батысып кызьи канта.
Кдр — аппак, бурит — кара, тулю — кызьи,
Уксайды кдса сулу шомьшганга, —

236

деп жазган жаксы жолдарын эдебиет зерттеушшершщ 6api
шендеспрудщ ynrici ретшде усынып жур. ©те дурыс!

Шендеспру б1здщ бугшп акмндардьщ елендершде де
жш ушырайды жэне жаца, жаксы шыраймен кершед1. Bip

гана мысал:

Бояулар: кара, кызыл, коцыр, сары...
Крльшда суретиднщ соньщ 6api.
Тек сарымвн бояса, нетер еда?
Онда тепе кулазып кетер еда.
Тек карамен бояса, кдйтер еда?
Кундга де тун бе деп айтар ед1...
Ал 6epiM«H, ер туспен бояса ше?
Бвлкж, ару кул1мдер кара шашты.
Бели м , гулдер жайкдлар алаулаган,
Белим, таулар мунартар манаураган...
Bip-6ipiMCH тутасып бояу бпхен
Сеуле болып куйылар сонау кектен.
Сез1м1м кенет менщ куб!р eni:
EipiiaceH бояу кандай кударетп?..

(Е.ИбраЫм).

Фигураныц 6ip Typi — дамыту, градация (латынша
gradatio — 6ipfleH-6ipre кушейе беру) — алдыцгы евзден соцгы
cesdi, алдыцгы ойдан соцгы ойды, алдыцгы кубылыстан соцгы
кубылысты асыра, аскактата тусу. Муныц да журткд мшим

мынадай улплер] бар.

Шырагым, Бурыл шу! — деда. Аягын топ-топ басады,
Кубылып Бурыл гуледа. Bip тебенщ тозачын
Табаны жерге тимеда. Bip тебеге косады.
Тау менен тасты ерле®. Кешке таман Тайбурыл
Терт аякгы сермедд. Жын кдкканга усады.
Кулактын Ty6i терледа. Кулан менен кулжаньщ
Тер шыккан сон ерледа, Марал менен бугыньщ
Адырды кез1 кермеда, Узатпай алдын тосады.
Кел жагалай отырган
Келденен жаткан кек тасты Кеккутан мен карабай
Тйсгеп тиген туягы Квтершп ушканша
Саз балшыктай иледа... Белшен кия басады.
Арандай аузын ашады,
( “Крвыланды батыр").

«к

Кику салып цузга ушкан, '
Куздан суык музга ушкан,
Муздан биж бултка ушкан
Бултган бийс квкке ушкан
Карулы кыран юм еда?

(Т.Жароков).

237

Осылардыд кдй-кдйсысы да окырманды 6ip rypjii ешк- «

•ripin, туйдектеле, еселене келетш екпшшен ертш екетш бара ]
жатады. Градацияньщ муншалык,кызык, эсерл1 елендеп сект- ;
fli прозалык, шыгармаларга да езгеше рен, бередь М.Эуезов ]
ез эпопеясьщда дамытудьщдол осы кдсиетш бшл кодданган: ?

Акдюкмда туган елец, елец мен ен, сан сапалы жырлар xemipmin I
жаггшлып, еуендеп толкып, тарап жатты. Алуан сырлы жаца сез Арканьщ I
крцыр желшдей жай жылжып, йрак, кец жайылып тарады. Бул атырап,

бул сахара бурын еспмеген сарын есть Еасырлар бойы жумбакхай унсв
суракпен мелшиш, мулгш турган далага жел канатымен жырдай жауап
ccTi: И п желдей... Жыл жетерш бшдарстш кектем жел!ндей есп...
Акшокыда туган елец мен ен жатталып, Kemipinin, еуендеп толкып Ера-
лыга жетп. Акдюкыда туган елец, елец мен ен жаттальш, еуенге крсыльш,

кец атырапкд тарап жатты. Даланыц крцыр желшдей, жай соккан сама-
лындай лупin-толкып, тобыкгы жайлауларын тугел шарпып erri. Сырт-
тагы Керейге, ойдаш Уакка, Аркадагы Крракесекке, Куандыккд да кетп.
Аягез, Тарбагатай, Алтай, Наймандарына да жетш жатты ("Абай жолы ").

К,азак, поэзиясында к,олдану сипаттарына карап
градацияны, шартты турдс, профессор Ысмайыловтын,

улггсшен еюге белуге болар едь Bipi — туйдектету:

Адам ол — кайгьфымпаз, куанымпаз,
Жюркешмпаз, суйймпаз, уанымпаз.
Дариядай шалкымпаз, шаттанымпаз.
Керкспмпаз, тасымпаз, суалымпаз.

( С.Мукрнов).

Eidmiiici — баяулайгу:

Эм жабыктым, ем жалыххьш,
Суйеу болар кэй жшт,
Кециден кеткен сон тыным?
Эм суйщщм, вм туншдам,
YneMi неткен умет,
Gtkch соц бар жаксы жылым?

(Лермонтов — Абай).

Ал мына шумак,та осыньщ exeyi де — туйдектеу де,
баяулату да бар:

Сок, жшт! Сок) Сок жшт! Кушнда тарт!
Лапылдат! Жандыр! Кущцр! Кумарт! Кумарт!
Безщцет! Сарнат! Зардат!.. Уздиспрхш!
Керек жок! Лактыр epi! Кдокарт! К^гскдрт!

(/.Жансугфов).

238

Жалац тур куаламай, ер шш мен шршше парасатга
сыр уялата, кур боскд алабуртпай, терец heM кец тыныспен
тейрене бшсе, дамыту — аса acepni, адам жанын баурагыш
нэрсе! Ойткеш оныц эр бурылысында адамньщ api аяулы,
api аскдк ce3iMi жатады. Мэселен, мына сощы шумакгагы
эр сез — жай сез емес, жшт куйш тындаган кыздыц керемет
куштарлыккд толы кейрепнщ оты мен epTi, дауылы мен
жауыны... Осыган кдрап, куйте елтсен ханшаныц безгекгей
безищеп, жанын коярга жер таппаган кым-кигаш кайсар
кдлпын да, октиген кшктей омакдса кулал тускен аянышты
халш де ебден сезш, т й т , керш отырамыз.

Фигураныц 6ip Typi— свз орнын ауыстыру, яки инверсия
(латынша — inversio — орын езгерту, тецкеру) — прозалык,
acipece поэзиялык шыгармаларда свздердщ edemmezi
грамматикалыктузыутэрт16тен тыс, орындарын ауыстырып,
взгеше mipnecmep КУРУ■Тш мен стильдеп уйрениикп
машыкган белек 6ip алуанмэнер одеп байкду уион бул тэалда
де окга-текте орнымен колданудыц огаиггыгы жок,

Кдзак жазушыларыныц шпнде инверсияга кебхрек бой
уратын Рабиден Мустафин ед1. Оньщ романдарынан ж т
ушырайтын ауыспалы иркестерге окырман кез1о баста бфаз
тосыркай кдраганмен, кешн уйренш Kerri. Мысал келпреййс

Сапардьщ Аманы... шанкэн боэдын басынан аса сеюрердей, ершен
кетерш с, умтыла берсд1 алга... Ж аны цнан безгеш н келе бер, —
цегендей, етпетшен туеin, кезш ен от шаша куршдеп жатыр кекжал...
К,айтып тура алган ж ок, талш окпар жуйемелдете тнд1 щекеге
( “Даушдан кейШ ")■

Осы уш сейлемнщ де аякталуы эдеттен тыс, уш
сейлемнщ де сощы сездер! ез орындарынан ауысып тускен,
жазылган емес, сейленген, окылган емес, есплген сездер
секши окыс эсер тугызады. Инверсияныц кубылту купи
де, мумкш, осында шыгар:

Сен курметте оны!
Тусшдщ бе, кдрагым?
Ол акшага саткан жок,,
Изеден gecin аяшн.
Ериасеннен де устал журген ж$к,
К,олтьщтагы узын таягын.

(Э.Серсенбаев).

Осы елещи эдеттеп занды пркестер TepTi6iMeH курсак,
былай болар сдг. Ол аяшн пйзеден Kecin, ащиага саткан

239

жок;; крлтыктагы узын таягын ер 'ткеннен де устап журген

жок, тустдщ бе, карагьш ? Сен оны курметте! Ал акын
осы иркесп инверсия айшыгына салып, эдею “бузган” да,
жай сез емес, елецге айналдырып, бурынгы угым устше

ещц эсерл! жылу, кызу крскдн.
Фигураныц 6ip Typi — сез тастап кету, яки эллипсис

(грекше ellepsis — rycipin тастау, аттап айту) — свйлем штде
немесе елец шумагында атап айтпаса да m ycm iK m i кейбгр
свздерд! эдеш жазбай тастап кету.

Ак кебитн... ак жузщ Сол майдандар... кдтгы айкдс
Айнам еда 6ip кзрар. Еанде ме, ер Айдар?
бтйзген тушм... куншам... вшкен курбан... аккдн жас...
Тербетер меш, ойсалар. бтп жылдар... кеп айлар...

(Ж.Саин).

Осындагы эр ойдыц арасында жеке сез емес, бутш сурет
не улкен шындык кэлып к,ойып отыр. Айталык, ак кебйс
айна болу ушш тап-таза, меп-мелдар болса керек. Оны акын
айтпайды. Айдарда еткен тун мен кун акынды тербету ушш

олар — жай тун мен кун емес, ipi-ipi окщига, шындыквд,
сырга толы тун мен кун. Оларды да автор айтпайды. Кдй
майдан? Кдндай курбан? Жас теккен кшдер? Кдй тустагы
жылдар мен айлар?.. Буларды да автор тэптшггеп жаткдн
жок, бйткеш булардьщб1ркдтары акданьщ шындыкцы сурет-
теу тенденциясынан айкьгн KepiHin турса, 6ip алуаны жалпы

логикадан TyciHiicri, ал кдйсыб1рш, lim i, айтудьщ кджеп жок.
Эллипсис кейде эвфемизмнщ орнына да колданыла

бередг кейб1р былапыт сездерд1 букпелей жумсартып

жатпай-ак, тастап кетсе де тусшуге болады:

— Шап, екеннщ... —дедам мен оган акырып ( “Mendipмахаббат ”).

Мундай эллипсистщ Typnepi кеп-ак, оларды мысалга
кептеп келпрш жатудьщ кажеп жок.

Эллипсис кейде адамньщ шла халш, киын-киын кендл
куйш, шым-шытырык, окдхау сезшдер1 мен угымдарын,
шытырман психологиялык шр1мдерш ацгарту ушш де
жумсалады. Ала-кула ой, кдыр-шиыр киял, api-cepi туе,
кейб1р кияли шещщ окыс куйЬиш-суйшцш... Осылардыц
бэрш эллипсис аркылы укгыруга болады. Мысалга акылы
ауыскан Кдракездщ мьша сездерш альт кдральпс

Жыгылып барам. Уйыкгайын ба? влеем бс?.. Кулап кетсм, тау
басынан ушып келем... жерде тогай... квп тогай?.. Шакырады... Ив,
ив, барам... Кслс жатырмын... тогай... 0 ... кайда Kerri?.. (М.Эуезов.)

240

Осыны, ecipece сахнадан (Зэмзэгул-Кдракездщ аузынан)
тындагандагы адамныц урейш ушыратын сумдык, эсер
кейшкер сезше эллипсис аркылы дарып тур.

Фигураньщ тагы 6ip Typi — егадеу, яки параллелизм
(грекше parallelos — катар журу, катьшасу) — aci удай нарст ,

щбшысты, угымды, ce3iMdi кртар койып, жуптап суреттеу.

Муньщ турлер1 кеп. Bi3 кеШпреулерш гана атап етем1з.

Как ала булт cerinin
Кун жауады кей шакта
вне бойын егшп,
Жас агады аулакта.
Жауган кунмен жактырыл,
Жер квгерш, куш аяар.
Аккан жаска кзнгырып,
Бас ауырып, iui жанар.

(Абай).

Бул — адамныц кецш-кушн табигат кубылыстарымен
салыстыра епздеудщ, яки психологиялык параллелизмнщ
классюсалык ynrici: акын жаздагы жацбыр мен адамньщ

кез жасын кдтар суреттей келш, е й турл1 шындыкты
танытады да, шынайы философиялык тушн шыгарады.

Саргая кутш квктсмда Квктем келда, сарысу
Сап-сары боп су акты... Бола калды мвп-мвлдар.
Шынтаккд алып сексенго Жылга бойы у да шу,
Жагада жалгыз шал жатты. Жамырады жас в т р ...
Су саргайды ылайлы, Сылк-сылк, етш су кудщ, —
Шал каргайды кудайды. Шал бгр ауыр курсшда.

(КАманжолов).

Бул да психологиялык параллелизм аркылы жасалтан
ecepni сурет, сурет крзгаган сезш, сезшнен туган сыр:
пгынында да табигаттьщ биыл “кеткен” кектсм! келер жылы

жащырып кдйта оралады, ал адамньщ еткен жас шага
гумырда кдйтып келер ме? Шал соны ойлап курсшедь..

Ею жаяу келсш:
BipeyiHfle курек бар, лупшдеген журек бар,
Bipeymae курек жок, журек бар да, журек жок-
Bipi шаршап келеда, куш бойы жер-»азып:
Bipi шаршап келсш, жолдасына "ор фэып.
Bipi уй сап, сол уйдщ жылынуын плейдг.
Bipi — орга досыныц ж ы тдуы н -плейш.
Е й жаяу келеда, ортасында — 6ip курек:
Сол куректщ астына кашан тусер сум журек.

(Е.ШраЪым).

241

Бул — акикдт ешрдеп жакрылык пен жамавдыкты, солар
кэлылтастырган eici турл1 бтмдо, осылардан туатын адамдык,
пен зулымдык туралы ею турл1 угымды жарыстыра епздеу.
Бул параллелизм де парасатты байлауга апарады.

Сагындьщ ба, К^ракум,
Сарыаркэдан жацбыр болып келейш.
Сагыцдыц ба, Крракум,
Жаца туган ен-жыр болып келейш.

(М.бШмбаев).

Манаурайды балбырап тац гажайыл,
TopnJH тесш тосады тануа жайып.

(К, Шацгытбаев).

Крцыр болды не керек, — болайын деп болды ма?
Bip ун болды керемет, — болайын деп болды ма?

(Ж. Нвоюмеденов).

Булар — ер алуан синтаксистах параллелизмнщ ynruiepi.
Епздеудщ мундай турлер! де акынныц тш мен стилше
айтарлыктай ажар беред1, ернек тогед!, нэтижесшде елецге
кедампдей кенеул1 куй, суйюмд! эуез бтреда.

VI

Эдеби шыгарма жазуга рецепт бершмейпш сеюлда, эдеби
шыгарманыц тшнде де штамп жок, Жер бетшде кднша жа­
зушы болса, сонша машык, эркдйсысыныц езше тэн жазу
MeHepi, сез ернеп болуга пае; болмаса, соган талпыну керек.
©йткеш езшщ творчестволык бетш белгшей алмаган, езшщ
суреткерлЬс крлтанбасын айкындай алмаган кэламгердц нус-
калы жазушы деу киын. Демек, керкем эдебиеттщ тш тура­
лы осы арата дешн айткдн гшарлерш1здщ 6epi — кдламгер
ушш пшплген кдлып емес, эр кдлыпта туган эдеби шыгар-
маларды гылыми тургыдан накгы талдау, тексеру нэтиже­
сшде корытылган теориялыктуйш-тужырымдар. Бул — 6ip.

Екшшден, осы теориялык туйндердщ эркэйсысы эдеби
тщцеп ap6ip тэсшге — ажарлаут, кубылтутне айшыкггшуга —
байланыстыжеке-жеке кррытылатурсада, ic-жузщце эркайсысы
эр жерде жеке-жеке кдлып коймайтыны мэлдм. Аныгырак
айтк&нда, эр шыгарма тек 6ip гана тосшмен жазылмайды,
керганше, 6ip шыгармада эр алуан тесш катар журеда.

242

Крп-кдра, меп-мелддр, туп-тунык кезшда-ай!
Кдоындас, бойыца жараскдн.
Кирасы шындьпдын озшдей,
Аласы — булты жок ак аспан.

(Ж. Кадыров•),

Эрине, елец мш аз болтан соц мысалга алып отырга-
нымыз жок, (баскд тустарда да ыяги солай еткен емесгаз);
мунда да аз-кем акау бар: кездщ жарасымын айту ушш
оны мацдайдан алып бойга елшеп жатудыц кджеп жок
ед1; сондай-ак 6ip кездщ кдрасын кушп шындыккд, аласын
букш аспанга телу де улкен симметрияга апарып турган
жок- Алайда жалпы енер атаулыга тэн шарттылыкты
(условность), ecKepin, жас акынга 6ipa3 кеш1р!ммец
кдрасак, дал осы елецнен элгадей агаттыкемес, эжептэу1р
жарастык табуга болады. Кдндай дейаз гой? Осы еленде
езгшз жогарыда жеке-жеке байыптаган б1рнеше тэсш 6iTe
кайнасып, 6ipre жур: айкьшдау (эпитет) керек пе, тецеу
керек пе, ауыстыру (метафора) керек пе... 6epi бар,
Булардан баскд да «ызык-кызык уйлеамдер бар. Крп-кара,
мвп-мелд1р,туп-тунык — улгайган эпитет, оныц устше,
магына жагынан, 6ipiHe-6ipi кдрама-кдрсы антонимдер, ал
айшыгына кдрасак — антитеза. Сондай-ак 6ip кездщ аласы
мен кдрасын акын б!рде тецеу аркылы ажарласа, б1рде
метафорамен кубылтады да, ещц 6ipfle угым жагынан
епздеу (параллель крю) аркылы эп-есем айшыкжасайды.

Будан шыгатын корытынды: тыдщ кврктеу куралда-
рыньщ6epi — 6ipmen-6ipi взара тыгыз байланыстагы, карым-
катынастагы, аралас-щралас жатк,ан жэне жарыса
крлданылып, 6ipm~6ipi устеп, талыктырып жатк,ан нврселер.

Ещц мына шындыккд зейш аудару кажет: эдеби шыгарма
уш жанрда (поэзия, проза, драматургия) жазылады десек,
эдеби тшде де осы уш жанрга лайык уш турл1 машык бар.
Дау жок, драматургия — синтетикалык жанр, еленд1
пьесалар да бола берегш белгип, 6ipaK 6epi6ip, уш жанрдьщ
жазылу машыгы уш турт . Демек, тш дщ кержтеу кураддары
да уш жанрда уш сипатта крлданылады: поэзиядазгы кднатты
сез1мге, пафоскд лайык ажарлаулар, кубылтулар, айшык-
таулар шынайы прозадагы авторлык су^еттеулер мен ба-
яндауларда шыншылдык мелшершен шыкдай, сарац пай-
даланылса, автор кдтыспай, ылги гана кдтысушы адамдар
сейлеп кететш драматургияда элплердщ 6api колма-кол
баскд кызмет аткдруга — эр кдЬарманныц сезш, сол аркылы
езш даралау эрекетше кэшель Бул тургыдан алып Караганда,

243

драматургия тип жазба эдебиеттен repi, кэдш п ауызею 1
|
сейлеу тшне жакын. :
Уш жанрда уш турл1 машык, бар дегеннщ езш де

дащрек пайымдай iycyiMi3 ксрск. Бул ретте, алдымен,
поэзия мен прозаны жанр деп атауымыздыц ез1 (осылай
айтыла беретшше кдрамастан) шартты екенш мойындауга
тш стз. Дурысьша келеек, едебиеттеп уш жанр — эпос,
лирика, драма (буларга кейш арнайы ток,таламыз). Содан

сон, эр жанрдыц эр алуан жанрлык турлер1 бар.
Осылардыц эркдйсысына тен, айталык, роман мен
новелланыц, елец мен поэманыц, комедия мен
трагедияныц эркдйсысына тэн сез мэнер1, жазу машыгы
болатыны тагы даусыз. Меселен, комедиядагы кулю мен

трагедиядагы кдйгыныц эркдйсысы акцкдт шындыктыц
езшде ер сипатта, 6ip-6ipiHe керегар болса, буларды
едебиетте де уксас мэнердеп, 6ip машыктагы сездермен
жинактау мумкш емес.

Акыр аягында, романтик жазушы мен реалист

жазушыныц эркдйсысы — ер машыктагы суреткерлер
екенш , екеуш щ сез колданысы eKi Typni сипатта

болатынын тагы ескерту кажет. Олай болса, кейб1р
шыгармалардыц тшшен ушырасатын натурализм 1здерш

сын кез1мен кермеудщ жене жеш жок,.
Эдебиетте баяндау бар, суретгеу бар. Баяндаушындыкщы

тшешн хабарлап, ауызеш айтып кона тынса, суреттеу
хубмысты квзге enecmemedi, жай свшемейд!, евзден врнек
mezedi. Бул екеуше тен машыктар да eki Typni болатыны
тагы талассыз.

Айдап салдым жылкъшды тепсен жерге,
Ссвдсй адам табылмас ексем жерге.
Екщш мен акдгамныц арасында
Асьпдсдннан тимейш екшем жерге

( “Женеше').

Муцдагышындыкпен сыр суреттелш отыргде жок, ауызвй
айтылып, баяндапып отыр. Bcrndi мен акцгамныц арасы буд
елецде жай хабар гана, козге елестейпн керййс емес.

Ал суретгеуде мулде баекдша:

Ак сеулес! кек шатырын ернекгеп,
Кун ендейди Алтын арай сеида ептеп.
Сай-салада бугьш жаткдн келецке
Дек басына бара жатыр енбектеп.

(КЖумагалиев).

244

Екида мен акдгамньщ арасындагы табигатты бул арада

акын кур баяндамай, сез ернепн теге кестелеп, кубылта,

кулпырта суреттеп отыр. Б1эдщкулагымыэда жай гана хабар

емес, кез алдымызда тамаша Kepimc, кызык-кызык кдмыл.

Мше, ек! турл1 авторлык сез крлданыста ею турл1 сипат,

exi турл1 мэнер мен машык,

Шындыкгы керкем кестелеп, кецищепдей жазу амал-

дары да ер турль' кейде ацыздау туршде (Пушкин, “Гусар”),

кейде эпистолярлык пашнде (Достоевский, “Бейшаралар”),

кейде мемуарлык сипатта (Эренбург, “Адамдар, жылдар,

oMip”) жазылса, кейде тптп тын, бимэл1м мэнермен (Гам­

затов, “Дагыстаным”) жазылады. Булардыц да эркдйсысына

тэн эр iypni сез машыгы бар.

Эр жазушыныц ты байлыгы мен свз машыгына катал

сынныц 6ipi — эдеби шыгармадагы адамдарды свйлету. Эр

адам езшше сейлейда; ем1рде 6ip-6ipiHeH аумай сойлейтш

ею адам болуы мумкш емес, ейткеш ем1рбаяны б1рдей

ею адам болмайды. Ал эр кдЪарманныц сезшде оныц буюл

iuiKi 6iTiMi — мшез1, акылы, ойы, арманы, 6uiiMi,

мэдениеп, мамандыгы, муддей тутасып жатады. Эр сездщ

айтылу тусындагы адамныц кецш куш тагы да есепке

алынуга тшс. Адамныц аузынан шыккдн ap6ip сездщ

айтылу менер1 гана емес, туу тарихы, сейлену ce6e6i бар.

Автор муны да елеуиз кдлдыра алмайды. Мше, осылардыц

6epi 6ipirin, суреткердщ алдына эр кдИарманды езшше

сейлету мшдетш кояды. Bip романда epi жинактала, api

даралана керсетшген жуз кешпкер болатын болса,

олардыц жуз турл1 сойлеу мэнер1 болуга n tic . Кдлам

енершде будан аскдн кцындык болуы мумюн бе? Нагыз

шебер суреткер дэл осы киындьпсгы жещп, эр кейшкердщ

аузына тек кдна “ оньщ мшезше лайык” (Пушкин) сез

салуы шарт, ол ушш суреткер езш “e3i суреттеп отырган

адамдардыц орнына койып, олардыц эркдйсысы кдндай

тшмен сейлейтш ш ап-анык бшш отыруы керек”

(Л. Толстой).

Осы айтылгандардыц 6epi керкем эдебиеттщ тии — 6ip

немесе 6ipep адам гана емес, кулш кдуымньщ, демек, буюл

когамныц тш , яки аса курдел1 синтетикалык тш екенш

ацгартса керек. * '*■

Жазушыныц халыктыц тш мэдениетш дамытудагы релг

мен yiieci осы тургыдан байыпталуга тшс.

245

Алтыншы тарау

сез САРАСЫ

I
Байкдган боларсыз, тараудьщ такырыбы Абай елещнен
туды. ©лец туралы шынында, Абайдан асыл гам айтар:

блец сездщ патшасы, сез сарасы,
Киыннан киыстырар ер данасы.
Тшге женш, журекке жылы тиш,
Теп-тепе жумыр келсш айналасы.

Осындай улы енер, пш суйепнен ойып жасалган гажа-
йып мусш секиш “сивдирлы” сулу енер болтан сон шыгар,
airreyip, адам атаулыньщ туганнан елгенге дешнп eMipi тек
елец гана гой!.. Оны да Абайдьщ ез1 айтап кеткен:

Туганда дуние еейтн ашады елец,
блецмен жер койнына Kipep деиец...

Дуниеге себи нересте келдг булданып, жер тегаолеп
жылап кедд!. Унщде ыргак; бар. “ Ыргак; бар жерде елец
бар” (Маяковский). Демек, жас себи дуниеге жылап келген
жох, ендетш, елец айтьш келд1. Ес жиьш улгермеген себи
нврестенщ e3i елец айтхдсын езгелерге не жорык, енда
естиярлар эн салып, eMip гуп-тугел елецге айналды да кете
барды: алдилеу — ен, елпешгеу — ен, ер жепазу — ен, кыз
узату — ен, кслш Tycipy — ен... Bipi — бесж жыры болса,
oipi жар-жар, 6ipi — беташар... — 6epi ен. Ол — ол ма,
адамньщ eMipi гана емес, е.тмнщ e3i елец: жоктау — ен,
эпитафия — елец...

Неге булай?
Булай болатын ce6e6i, елец яки “поэзия — ем1рдщ epi
мен Hepi, кдйнап кррыган жамбысы. Поэзия бакдгада
кулпырган роза гулш сипаттамайды, оныц дере» заттык,

246

жактарын лактырып тастап, хош шсш, всем кубылгыш
бояуын алады да, осылардан жаратылыстагыдан да всем
ез розасын жасайды. Поэзия — сэбидщ кунэс1з ажары,
жаркын жанары, кумк: кулис!, жанды куанышы. Поэзия
— KepiKTi кыз ж узш щ уялшак, албырт кызгылты,
тещздей, кегщгцр аспандай туцгаык кезшщ ынтыктык
cayneci, ейтпесе оныц кдра кезшдеп етй р от, мармер
иыгына тегшген буйра шашыныц толкыны, торгын
кеудесшщ демшп тыныстауы, кумк уншщ гармониясы,
сикырлы сезш щ музыкасы, тал бойы, суцгак
сымбатыныц мшс1з мушелер^ сулу козгалыстарыныц
гажайып сикыры... Поэзия — кдйраты кдйнардай балган
жшттщ отты квз1, ерен ерлш, тентек тегеурйи, аспан
мен жерд1 жалынды кушагына сыйдырмак болган,
ем1рдщ уы мен балын 6ip-aK рет саркд с1м1рмек болган
тойымсыз талабы... Поэзия — уйыгандай, куйылгандай
орныккан, ез ерйн абден билеген, eMip ушш жетжкен,
тэж1рибемен шыныккдн, рухани купи тецескен, кещл
K03i кереген, ойга батыл, майданга батыр ер куаты...

Букш элем, гул, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс,
барлык ом1р — поэзия дуниеса, осы кубылыстардагы купия
куат, оларга ирш М к, ойнакы eMip беретш сырлар —
поэзияныц тетщ мен жаны. Поэзия — элемдак ем1рдщ кдн
тамырыныц согуы, сол ем1рдщ кдны мен оты, жарыгы мен
куш”*. блец — eMip, eMip — елец екенш будан артык
тусщгцру мумкш емес.

Керкем эдебиеттщ тш е й турл! екеш белгщ: а) еркш
курылыстагы тш, яки проза (латынша ргоза — тжелей, тура
айтылган сез); б) белгга 6ip тэртшке багынган, табекке
тускен тш, яки поэзия (грекше poiesis — творчество,
шыгармашылык). Кейде букш керкем эдебиет тугел поэзия
деп те кдламыз. BipaKдел осы туста жене будан былай бодщ
поэзия дейтхшм1з — елендо шыгармалар.

Сонымен, эдеби шыгарма атаулыныц 6epi осынау е й
жуйеде — не керкем кдра сез (проза) туршде, не елец
(поэзия) туршде жазылады. Бутан мысал ретшде профессор
Жумалиев кэдамп жазгыкештщ прозалыкшыгармада (“Квд>
cyperrepi”) 6ip турде, поэзиялык шьшфмада (“Кузетте” )
ейнхш турде суреттелетшш** сэти салыстырган:

* В.Г.Белинский. Собр. соч. в трех томах. М., ГИХЛ, 1948, т. I, стр.
643-644.

** К,Жумалиев. Эдебиет теориясы. Алматы, 1960, 153-бет.

247

Жаздыц жайлы кешь Бойды серптетш коцыр салцын леп дымкьи
туныкауада бшшс бастаган. 3epi кдйткэн кызыл кун елазденш , таудан
асып, уясьгна Kipin барады. Жукалац, узыншак коп булт кызыл севдей
болып, батар кунда ентелеп камап тур. К^ра кек тудгиы к аспан
кунбатыскд такаган жершде Кызыл тортындай толкынданып, кейб1р
жершде кызулы ертпц жалынындай жайнайды. Куннщ акыргы сеулеш
тускен тау бастары келенке баскзн крцыр жердщ алтын шатырымдай
нурланып, кызгылтганады (М.Эуезов.)

Олецц1 шыгармада осы кеш, мынадай взгеше рец
табатыны да рас:

Жайкдлган жаздын салкын керкем Keiui,
Кдопырып масатыдай таудын ryci:
Журт устш коцыр желмен желпшдарш,
Квсшген келегейлеп келенкесь
Келенке — кецищ жер, кегал тесек,
Табигат тамылжытып койган тесеп:
Огырып осы жерде ецкей жастар,
Комсомол хатшысынан тьщдайды есеп.

(А. Токмагамбетов).

Талас жок, е й узшдще де жазгы кештщ эдем1 cypeii
бар, 6ipaK сол сурет окырманныц квз алдына е й узщщде
е й турл1, е й тесшмен е й сипатта елестеп тур. Салыстырып
кдрасак, соцгы узшдще, яки ©ленде белгип 6ip тэртш, жуйе,
йзбек, накыс барын байкдймыз. Сырт туршщ езшде
айрыкдш сипат — кестел1 шумак бар; окц женелсек, тиш
yfiipin, сана-сез1мд1 баурап, желд1рте жетелеп экететш
ыргак, бар; Tin гана емес, унте сен, сулу макам беретш
уксас бар... Булардын; эркдйсысына 6i3 кешн арнайы
токталамыз; ал бул арада, жалгыз-ак, осылардыц 6api
жиналып еленд1 шыгармадагы образга езгеше шырай, сыр,
веер Ьем куш бтретш ш айткымыз келедо.

Сейтш, елец — ерйн сейленетш жай сездер ripKeci емес,
ыргагы мен уйкдсы белгип кдлыпкд тускен, шумагы мен
бунагына дейш белгип тэртшке багынган накысты сездер
пзбеп, Абайша айтсах» сез патшасы, сез сарасы. Олецдеа
эр свз адамныц жай жуйеамен, квцы кушмен, сезгм
толкнндарымен взектг байланыста; уйкдс пен ыргак та,
шумак пен бунак,та — 6api де осыдан туган. блендеп ep6ip
тыныс, ун, у з т с адам жанын теб1рентпей коймайды.
Олецнщ эр ыргагы мен бунагында кел-KOcip сыр уялап,
сез!м шалкып жатады. вйткеш елендеп ep6ip “дыбыс мэш
свз м е н т epi толыкргырады, epi ауыстырады” (Лермонтов).
Нагыз акынныц кударет-куш сондай, ол e3i жазган елендеп

248

“6ip гана образдан, 6ip гана сезбен, кдласа, Timi 6ip гана
дыбыспен... eMipfli езгеше кубыпыс калпьшда, крзгалыс
устшде эрюмнщ кез алдына экеле алады” (Некрасов).
Ойткеш нагыз акын “сез бен дыбысты ундестйже экелед1,
ей тк ет акын — ундестйс улы. Же, ундеспк деген не?
Ундестж — букш дуниежузшж куштщ KejiiciMi, элемдис
ом1рдщ api мен эсемдш” (Блок). Бул ретте, елен — адам
жанын уыздай уйытып алатын асыл, айшыкта сездердщ
типтис Typi, турлаулы тузЫсь

Сез сарасы, ягни елен туралы арнаулы гылым бар: орыс
елещ туралы ойлар, айталык, баягы М.Смотрицкий мен
В.Тредиаковскийден б1здщ тустагы В.Жирмунский мен
Б.Томашевскийге уласса, кдзак елещ туралы пиарлер кешеп
Ш.Уелихановтан бупнп З.Ахметовке келшжалгасып жатыр.
Сондай-ак эр эдебиеттщ елец зерттеуиилер1 бар; бурьш
болмаса, бупн белсешп шыгып келе жатыр. 0лец туралы
гылым осылай туган, осылай кдлыптасып отыр. Осыган
карамастан, езх де елец жайын б1рсыпыра зерттеген
Л.Тимофеев 6ip жолы “елец туралы гылым кдз1р кумэнйз
дагдарыс устшде”* деп кдлды. Осы тужырымныц e3i, кулаккэ
каткылдау есплгешмен, шындьщган да кур алакдн емес. Олец
туралы шмнщ “дэстурл1 Typi аздаган адамдарда гана арналган
тым тар, туйык нэрсе ретшде тозып б'пкет” ** де рас.
Айталык» елецнщ мазмунынан repi пшпнш кызыкгап, кым-
кигаш схемалар сызу. Улысы бар, ltimici бар, жазушысы бар,
3epTreyuiici бар, схемага урынбай еткендер аз.

Бул — В. Маяковский салып кеткен ирек***. Муны
салганда жэне зерттеуцп емес, акын ретшде, Г.Шенгелидщ
“ережелер1мен, толымды уйкдстарымец, ямб-хорейлер1мен
жазылган нэрсе д е т дурыс елец болЫп шыкдайтыньш”
катал сынап отырып салган.

* “Вопросы литературы” журнал, М., 1962, J4 6, стр. 86.
** Бул да сонда.
*** В.Маяковский. Иэбр. произведения. М., ГИХЛ, 1953, т. 2, стр. 473.

249

V V - n n - n n -|j v V - л п - о п -

Бул — В.Жирмунский салган алты бунакхы дактильдщ
схсмасы*.

JL*iLJL *** f-Ц / ш —, »п *.

Бул — Б.Томашевский салган пентаметрдщ схсмасы**.

j u u u и | О и и О j u U и и|
Бул — А.Квятовский салган тактометрдщ схемасы***.

--uu— ди— ии— U U -U U -0

Бул — Г.Абрамович салган гекзаметрдщ схемасы****.

:ХХХХ: :ХХХ:
:ХХХХХ: :ХХХ:
:ХХХ:
:ХХХХ: :ХХХ:
:ХХХХХ:

Бул — КгЖумалиев салган силлабикалык, кдзак еле-
щндеп жеп-сепз буынды жолдар араласып келш отыратын
жырдыц схемасы*****.

Мундай схемалар эдебиеттщ теориялык мэселелерш
козгайтын Л.Щепилованыц йтабында да, lim i, елец туралы

шмнщ “дэстурл! турлер1 тар, туйык, тозды” деп сын айтып
отырган Л.Тимофеевтщ ез кдтабында да баршылык,

Схемалар 6ip жагынан, елецганудыц таза ш м ретщцеп

“тар, туйык” аясыцда кджет те шыгар. Дегенмен, осы
схемалардыц кай-кдйсысы болсын елецнщ шла мазмунынан
repi сырткы тишине жетелей береди Ал б1рыщай гашиш
кызыкгап, бул “гылымды” уйренш, тйш игерш алган Kici

• В.Жирмунский. Введение в метрику, теория стиха. Л., “АСАДЕМ1А”
1925, стр. 154.

** В.Томашеккий. Теория литературы. “ Поэтика”, Госиздат, Л., 1925,
стр. 79.

*** А.Квятковский. Поэтический словарь. М., “Сов.Энциклопедия”,
1966, стр. 339.

ГЛбрамович. Введение в литературоведение. М., “ Просвещение”,
1965, стр. 185.

***** КЖумажее. “Эдебиет теориясы”. Алматы, 1960, 170-бет.

250

он жерден “ж1б1 тузу, у т суду елец жазсын, 6epi6ip. Ол —
поэзия емес” (Брюсов). Ce6e6i, поэтикалык. шыгарма
схемамен жазылмайды.

Абай аса биоп айткдн:

вленге еримшн-ак бар таласы,
Сонда да солардьщ бар тандамасы.
Iuii алтын, сырты куше сез жаксысын
Кдзазсгын келюпрер кдй баласы?

Асылы, кдзак; влещ хакында азды-Kemi ой айтыльш,
пш р корытыла кдлган жагдайда Абайдыц осы шумашнан
туатын тушн еркэшан естс болтаны жен; влецнщ теориясы
мен пракгикасыныц арасы алшак Kemeyi шарт.

Сондыкган 6i3 елецгануда колданылып журген журткд
мэлам дэстурл1 белгшерда (—, и) тек елец жуйелершщ таза
теориялык мэселелерш пайымдау барасында — улп ретшде
гана аздап пайдаланып, одан api acipece буын мен уйкде
тустарында б1рыцгай пшпннен туган схемаларды, мум-
кшдшнше, орагытып втуз»дурыс керемЬ. 0лец влшемдерш
тексеру устшде эдебиепш галымдар амалсыз урынып кдлып
журген кейб1р пшшшйлдйсген осы жолмен гана арылуга
болатын тэродь

II

— Адал шыным, — дейд1 Маяковский, — ямб деген не
хорей деген не, — йлген емеепш, би тм де келмейш.

Сонда ол н е т бшген? “0лец атаулыныц непз1 болып
табылатын, оныц ен бойында ылги дуршдеп туратын
ыргакты” (курсив б1здпа З.К,) гана бшген.

Ыргак деген не? Ыргак, яки ритм (грекше rhytmos —
шамалас, молшерлес, сайма-сай) — кцмылдыц, кубшыстыц,
уннщ жуйе/ii, мерзшд1, мвлшерлi кайталануы. Ыргак —
жасанды емес, табиги нэрсе, енерге гана емес, ем1рдщ езше
де тен нэрсе: мезгшмен келш, мерз1м1мен кетш туратын
жаз бен кыс, кектем мен куз, куннщ шыгуы мен батуы,
толкынныц жагага согуы мен кдйтуьг, -♦Дютчевше айтсак,
мэцгшк тасу, тартылу — туп-тугел ыргакты кубылыстар.
Адамныц аяк алысы, журек согысы... — 6api ыргак, Мше,
осылар секщц, елец де, бершен бурын, ыргаккд негхзделеда.

Жогарыда Александр Блоктыц “акын — ундестис улы” ,
акындык — “сез бен дыбысты ундестйже экелу” деген

251