Сөз өнері

сол макалада атап керсетшгендей, “тек элеуметтйс мещц
гана ескергп, керкем жинакгаудьщ табигатын елемейтш
болсак, онда нагыз сыншыл талдаудьщ орнына, сезс!з, жал­
пы пайымдауларга” урынамыз. Булайша жалпылама
пайымдасак, “шынында да, Онегин мен Печориннщ
элеумегпк-таптык, “мэш ” 6ip сиякгы. BipaK, олардыц
эркайсысын 6i3 езше тэн куштарлыкгары, езше тэн тагдыры
тагысын тагылары бар айрыкша адамдар ретшде кдбыл-
даймыз” *. Сондыкган болса керек, Пушкиннщ замандас-
тары оныц Онегинш “белгш 6ip элеумегпк куиггщ мэншщ
жиьштыгы” деп кдраган жок, сол кездеп дворян жаста-
рыньщ Tipi ©K±Jii icnerri типтгк тулга деп таныды. Онегин-
нщ “ез басым, — деп жазды Бестужев Пушкинге, — ещмде
мыцын кердгм”**.

Эр жазушыныц творчестволык лабораториясын зертте-
ген адам онын eMip шындыгын керкем жинакгау, яки эдеби
6ейнелерд1 типтещцру эрекеп, кебше, эр типке прототип
табудан басталганын байкдр efli. М.Эуезов эпопеясыныц
эр титнщ ем1рде модел1 — прототит болтан. С.Мукдновтьщ
Амантайыныц туп теркЬй Амангелдще жатса, Балуан
Шолагы — Балуан Шолактан, Шокдны — Шокдннан,
Сэкеш — Сэкеннен туды. F.MycipenoBTiH Акдны мен
Кдйрошы да солай. Ал Х.Есенжанов трилогиясындагы
типтер ше? Бэршщ непзшде прототип жатыр. Задьщца,
прототип реалистис шыгармалардагы керкем бейнелердх
нанымды етудщ, шындыкгы шынайьшаудьщ куралы секида.

Дэл осы себептен болуга тшс, кыл калам шеберлер1 мен
сез зергерлершщ б1ркдтары ездер1 енерде жасамак болтан
типтерге емгрден эдеш прототишн Аздеген. Мэселен, Лео­
нардо да Винчи Иуданыц прототишн Аздеп, Флоренцияныц
тукшр-тукшрш тугел тштш шыккдн. Федотовтыц “ Майор
кудалытына”, Репиннщ “Бурлактарына” прототиптер i3fleyi
де осыган уксас. Ибсен прототип суретпиге кандай керек
болса драматургка да сондай керек екенш айткдн. Лесков
керкем шыгарма жазбас бурын езшщ эркщпан “жан дуние-
сгмен кез тартып, кещл уйытар Tipi Kicmep” 1здеп журетшш
мойындаган.

Мундай эрекет реализмге дешн шынында да сирек
ушырасады: классицизм мен романтизм екшдер! прототшт

* Эдебиет пен енердеп типтшж туралы мэселе жайында. “ Кдза
едебиети” газе-п, 1956, № 3.

** А.А.Бестужев — Мартнский. Соч., в двух томах. М., ГИХЛ, 1958,

т. 2, стр. 627.

100

кеп пайдалана крймаган. Типтщ туп нускдсын прототиптен
табу — шыншыл суреткерлерге тэн мшез. Бул ретте,
Грибоедовтыц “Акылдан кдшысындагы” шыншылдык сыры
тшп кызык; комедиядагы типтер талереясынан Мэскеудщ
эр акруйеп езш тауып ала берген. Чеховтыц “Желискен
жецгейшдеп” прототипке непзделген типтщ нанымдылыгы
мен шынайылылыгы авторды эжептэухр дауга кдлдырулы:
“Ci3 мынадай кызык, кордгндз бе, — деп жазды Чехов 1892
жылы Авиловага, — мен бшетш 6ip 42 жастагы эйел
“Желгккен жецгейдеп” жиырма жасар келшшекген езш
танып, буюл Мэскеу м е т жалакор деп жазгырып жатыр.
Басты дэлел — сырткы украстык,: бул эйел де бояуга бешм,
муньщ да куйеу1 — дэрггер, тамыры — суретш”*.

С.Мукднов жазушы лабораториясы жайлы етызген
кецестершщ б1ршде Е.Муареповтщ “Талпак, танауындагы”
шошкд багатын Есен кдрттьщ прототиш, дэл осы эндмеде
суреттелгендей, 6ip кездеп “Жанд жол” колхозында туратын
Есен деген акракэл шебер суреткердщ шымыр, шымшыма
юморына шыдай алмай, Кызылжар мацынан Омбыга кдрай
кдшып Keuiin кеткенш айтып, тьщдаушы журтты кыран-
топан кулюге кдрык, кылганы бар.

Солай болганымен, бул айтылгандарга карап, эр
жазушыныц шыншыл енершен туган эр типтщ ем1рде
эркдшан да накгы прототиш болуга тшс жэне оныц e3i
кезбен керш, к,олмен устарлык; 6ipey гана болуга тшс десек,
кдтелесем1з. Суреткер 6ip гана модельмен кднагаттанбайды,
6ip тштп б1рнеше прототиптен жинактап жасайды. “Бакыт”
романыныц бас кейшкерi Воропаевтыц бейнесш “гулден
бал терген арадай эр турл1 адамдардагы эр алуан
озгешелистерден жинап” тутастырган Павленко секщц1, эр
жазушьшыц эр кешпкершщ сырткы Typi мен iunci сыры да
6ip Kici емес, 6ipHeuote адамдардыц болмыс-бтмдершен
жинакталмак- Жэне осыныц e3i — творчество адамына тэн
табиги процесс. Муны И.С.Тургенев былай тусшд1ред1:
“Мен, мысалы, ем!рде кдйдагы 6ip Фекла Андреевна, кдй-
дагы 6ip Петр, кдйдагы 6ip Иван дегендерге кездесем де,
кенет осынау Фекла Андреевнадан, анау Петрден, мынау
Иваннан бурьш-сонды кезгм керш, куладгымесймеген ерек-
ше кдсиеттер табамын, сырлар угамый, танданамын... Кешн
Фекла да, Петр де, Иван да жен-женше кетед1,6ipaK олардан
менщ алган ecepiM ез1мде кдлады, nicin, ширай тусед1. Мен
элгшерд1 бегде б1реулермен салыстырамын, бетен 6ip

* А.П.Чехов. Собр. соч. М., ГИХЛ, 1956, т. 11, стр. 570.

101

эрекеттерге ойша араластырып байкдймын, акыр аягында
м етц кез алдымда ^згеше 6ip eMip пайда болады... Ещц
б1рде кутпеген жерден, Tiirri ойда жок, жерден осы дуниеш
cyperreriM келед1 де, бар ыкыласыммен ракдттана отырып,
icKe KipiccMiH”*.

Типйк тулганы жинактау, керкем бейнеш даралау
npoueci, мше, осылай басталады.

Жинактау ушш суреткерге, бэршен бурын, талгампаздык,
керек. Эдебиеттеп адамньщ психологиясы мен ic-эрекейнщ
эр алуан буралац-игргмдерш гана емес, сол керкем бейнеш
жасауга керек ем1рлж материалдыц езш жазушы сурыптап,
саралап пайдаланады. Бул ретте, мэселен, Хемингуэй эдеби
творчествоны айсбергке балайды. Айсбергйц су бейнде
KepiHin турган белей — су астында жаткдн белейнщ тек
жейден 6ipi гана болады екен. Сол секивд кдламгердщ
белгип 6ip керкем шыгармада жазып керсеткен жайларынан
керсетпеген жайттары элдекдйда артык;, кеп болтаны жакры.
Шыгармага кджей шамалы, “ алып тастауга болатын
нэрсенщ бэрш алып тастай берген жен, — дейд1 Хемингуэй,
— олар су астьша кетеда де, бпдш, айсберйм1зда орныкцырып,
нык бек1те туседГ’**.

Бул, эрине, шартты айтылган niicip, 6ipaK, талгампаздык,
тургысьшан ете дурыс крйылган талап. 1957 жылы “Абай
жолы” эпопеясын талкьшаудьщ корьггындысында М.Эуезов
те керкем жинактау жайлы, жинактауга кажет талгампаздык,
туралы, эдебиеттей адам бейнесш жасауга кджет, дэу1рлЬс
шындыкты суреттеуге кджет материалды сурыптап пайда-
лану женшде айта келгп: “Терт том “Абай жолы” ушш
жинап, жинак,тап жэне сурыптап пайдаланган
материалымнан ani де дэл осындай терт кггапкд жетейн
материал пайдаланылмай, артык кдлды” , — деп едь Бутан
илануга эбден болады. Мундай талгампаздык; жок, жерде
жинактау жок;, демек, типтещцру де жок,.

Сонымен, эдебиеттей шындыкты, яки адам образын
жасауга кджет ом1рлтк материалды жинактау (обобщение)
тек типтещпру тэсипмен гана жузеге асады. Мунын 03i
типтшк проблемасы — эдебиеттщ жалпы мэш мен мацы-
зына жагалай телше беретш жадагай, жалац уагыз емес,
жаппай жапсырыла беретш жамау емес, терен творчест­
волык; сипаттагы орасан KYpдeлi мэселе екенш ацгартады.

* Русские писатели о литературном труде. Л., “Советский писатель
1955, т. 2, стр. 755.

** “Вопросы литературы”, журнал, 1960, .№ 1.

102

Бул туралы жогарыда аталган макалада “типтиик пен
партиялылыкхы теццестсру, типтишсп реалистж енердеп
партиялылыктьщ кершетш непзп сферасы, ол тек кдна
саясилыккд саяды деп кдрау — эдебиет пен енердеп кубы-
лыстарды тарихкд кдрсы тургыдан багалауга итермелештш;
суреткердщ жасаган заманы мен жагдайларын ескермей,
оньщ дуниеге кезцарасыныц сипатын терец талдамай,
ти и п л ж атаулыныц бэршен партиялык позицияныц
KepimciH табуга тырысу — эдебиет пен енердщ партиялык,
принципшдеп нактылы тарихи мазмунды кемескшейтМ”
дэл жэне эдш айтылган. Творчествоныц психологиясы —
тым табиги нэрсе, ол жасандылыкка кенбейд1,
жаттампаздык жетепне ермейД1.

Шындык, кубылыстарды типтещцре жинакуау аркылы
суреткер болашак образдыц немесе типтщ жалпы бтм ш ,
тулгасьш кальштастырумен кдтар оныц mud ерекшелтн
ашып, мгнезшдаралайды. 9p6ip эдеби тулганы ез ортасынан
адам ретшде белек, oxjnay танытып туратын, оныц тек езше
гана тэн, езгелерде жок жэне кдйталанбайтын психихалык
срекшелжтер! болуы шарт. Суреткердщ eMip шындыгын
жинактау эрекеп эркдшан оныц адам мшезш даралау
урекет1мен уласып, уштасып жату ce6e6i де сондыктан деп
биту керек.

Мшез деген не?
Мшез — адамныц mtci болмысы, белгш кргамдык,жагдай
Калыптастыртан кргамдык, кулкц, барлык, психологиялык
ерекшелгктертщ жиынтыгы.
Мшез жок жерде, Л.И.Тимофеенше айтсак, акцкдтгы
“адамдандыру” мумкш емес. Ал 6i3 эдебиетте акцкдт
шындыкхы тек адамдар аркылы гана танитынымыз белгип.
Сондыктан ез шыгармасында “eHflipicriK процестерд1
суреттеудщ тасасынан болар-болмас булдырап кершетш Kepi
ауыэданганмэнекендер”* емес, толыккдндыкеркем образдар
жасагысы келген суреткер бар шеберлшн eMip шындыгын
жинактаумен кдтар адам мшезш даралауга жумсайды.
Суреткер ушш керемет киын нэрсе “адамныц жаны мен
журегщцеп кезге Мнбес кеп шр1мдерда” (Гоголь) табу, тану
жэне жазу. Сез1мнщ Tuii — 6ip турл1, тиказ Tin. Сол тшаз се-
зште тш бтргецдей, кдгаз бетш адамньщ innd куш суре-
тше, кубылысына, кцмылына айналдыру — суреткерден кдн-
шальпс,нэзЬспкп, шеберлнсй кажет ereiim тусшдсп болуга тшс.

* Эдебиет пен енердеп типтшис туралы меселе жайында. “Кдза
вдебие-ri” газеп, 1956, № 3.

103

А. Г.Цейтлиннщ зерттеуше кдраганда, адамньщ мшезш
— ce3iM “тр1мдерш” суреттеу — Жорж Сандтыц колынан
келмеген нэрсе де, Писемскийдщ ен; осал жер1. Пушкин
Вольтерд1 “алпыс жыл жазса да адамында *i6i тузу мшез
жок, онды-солды летрген кур сез гана бар” деп ажуалаган.
Бул да тепн емес. Ал Лев Толстой ушш “ен басты нэрсе —
адамньщ жан Tipuimiri”. Сондыктан ол “Согыс пен бейб1т-
uimiKTi” жазу устш де эпопея каЬармандарынын
эркдйсысына алдын ала жан-жакгы “мшездеме” жазып, ер
алуан “психологиялык паспорт” толтырьш отарган. Кызык
жер1 — эр кешпкердщ мшез-кулкршдагы алты турл1 (деулет,
когамдык, махаббат, акындык , парасат жэне семьялык)
ерекшелжке айрыкша назар аударган.

Мэселен, Лев Толстойдьщ колжазбасында Пьер Безухов
былай мшезделйгп:

Деулет!. 0Keci аукэтты. Баласы крлына тускеннщ бэрш шашьш-
теккен, е й рет кдрыз тэлеген, бас та тарткдн. Крлы ашыц, ойынкумар,
кедейлж дегенда бшеда жене одан саспайды.

Кргамдык едлкр. Kici таниды, оп-онай алдай бшеда де, куледа.
Кдласа, би ме, бейшара ма, — 6epi бола алады. 0згеге карайлауды
суканы суймейиц, 6epiH e3i... Эдетген тыс атаккумар. Бетщ бар, жузщ
бар демейда, еркашан кдрсыласа кетеда. Эдеп-тертш дегендер миына
да юрмейдь Кдталдыгы да ш еказ, кайырымы да шетиз.

Сую сипаты. Шугыл, елш -еш ш суйеда де, суйгеншен со бойда
жерш шыгады. Эйелдерда e3ipeftumeft квред1. Эйелдер жиналган жерге
атгап баскысы келме&й — 6epi акымак,- Жиренбейтшь.. (аякталмаган).

Акындьидсд кдтысы. Музыкага жаны кумар,'даусы epi-cepi. Эн
салады. Рашык болды ма, кездегенше колы жеткенше eci кетеда,
Ресейда жан-теш мен суйеда, достывда мыкгы.

Парасат жаты. Берш тез тусшедь Барлык; жагынан сулу сейлейда.
Алысты болжайды. 0 з пелсапашылдыгынан e3i шошиды. 0лм ес eMip
жайлы жш айтады, берш 6uirici кеп, басы катады. Наполеонды
кундейда.

Семья хал1. в к е а — министр француз. Атасы дипломат, оны жек
кереда. Волконская — шеше жагынан немере. Анасы, (?) туган...

Эрине, бул “мшездеме” эпопеяны жазу усгшде талай
езгерюке ушырады, 6ipaK Пьер Безуховтьщжурткд мал1м эдеби
тулга ретшдеп жан дуниесше непз болганында дау жок,

Сейтш, улы жазушы адам мшезш даралауга аскдн
жауапкершшкпен караган, ол ез кешпкерлершщ iiind 6rri-
мш букш творчестволык эрекепнщ ен бойында 6ip сэт
кезден таса кдддырмаган, эр адамньщ акылын, ойын, ce3i-
мш, бшмш, мэдениетш ашкдн устше аша берген. взшщ
осы эрекетшщ устшде ез кдкармандары керкем шыгарма-

104

даты образдан repi, акикдт ем1рдеп кэдшп ripi ккллерге
айналып, автордьщ ерюнен тыс, бул “мулде кдламаган
харекеттер жасай берген” . Мэселен, Анна Каренина,
автордьщ эуелп жоспары бойынша “адам тундлгендей бузык,
эйел” болуга тшс ед1, шын тулгасын, мшезш даралай
келгенде, кесек, курдел1, тамаша, тартымды бейне болып
шыккдн. 03i айткдндай, автордьщ еркше багынбай кеткен.

Мундай жагдай 6ip Л.Толстой емес, кернекп кэламгер-
лердщ бэршщ басында болтан. Мэселен, Гаршиннщ “акыл-
ды етш Kepcendci келген Kicici алацгасар б1рдеце” болып
шык,са, Короленконыц “адамы... буйрыгына багынбай,
езшше жэне ез мшезше лайык, эрекеттер жасаган” . Ал
Тургеневтщ Базаровы болса, автордьщ “езш багындырьш,
оган агымдагы дгни, саяси жэне элеуметтЬс мацызды мэсе-
лелер турасындагы ез пйарлерш айтьш, ез атынан кунделгк
жаздырьш” отырган. Мшез1 эбден дараланган, тулгасы ripi
Kici дэрежесше жетюзшген кдЬарман “тек ез калауымен
гана харекет жасайгынын”* кзламгерлер тупл, кезщде Гегель
“кдрияньщ” e3i де атап еткен болатын. Соган Караганда,
Пушкиннщ Онегинге к,оспак, болып журген “Татьянасы,
мулде кутпеген жерден, куйеуге шыгып, Петербургтщ кай-
дагы 6ip графымен кдшып кеткенш” айтьш куйзелуше илан-
баска болмайды.

0 з дэу1р1м1зге келеек, айталык,, Горький “ю тап к е ш п -
керлершщ 6ipiHe-6ipi украмауы” уш ш олардыц еркзйсысына
автор “ездер1 кдлаган ic-эрекет, ой-кцял бостандыгын”
беруш талап етсе, Алексей Толстой эр кдЬарманныц “езш ш е
eMip cypyiH...” олар автордьщ “ж оспары нбузы п, макратына
кдрсы” болып, оны “ез макраттарына жетелесе” , кену
керектшн, “персонаждардыц мундай булшнен ютаптыц ец
кызык, 6errepi” туаты нын ескерткен. Габиден М уста ф и н
“Дауы лдан к еш н ” романы н жазу устш де бар купли
кеш пкерлерш щ “6ipiHe-6ipi украмау жагьш кадагалауга”
жумсаганын айтады. “ М енщ ш е, — дейд1 ол, — ce3i, мшез1,
niniiHi, ой -эрекет1 т е к озгне т э н , дара-дара адамдар к еб ей е
берсе, гатап кушейе беред1. А л адамдары кебейгенмен,
6ipiHe-6ipi уксай берсе, элс1рей бермек” **.

* Гегель. Соч. М., 1938, т. XII, стр. 245.
** I .Мустафин. Ой мен тш. “Кдзак эдебиетг’ газе-п, 1959, № 48.

105

IV

Керкем бейне, яки эдеби кдЪарман дешк, я болмаса
шыгарма геройы не Kemracepi немесе персонажы дешк,
69pi6ip, осылардьщ 6epi — 6ip-aK угым — образ. Бейнелеу
— образдылык, болса, бейне — образ. Эдебиеттеп адам,
сездеп сурет, шыгармада eMip шындыгын жинактау, адам
мшезш даралау, сайып келгенде, осылардьщ бэршщ саркьт
куяр сагасы 6ipey, ол — образ. Ал “образ — эстетикальщ
мэш бар, ойдан шыгару аркылы 9pi накты, api жинакты
жасалган адам ем1ршщ эсем суреп”*. Образ жасау — тек
таланттыга гана тэн эрекет. Ал “талантты жазушыньщ эр
образы— тип” деадц Белинский. Демек, 6i3 тип туралы
толгаймыз.

Жазушыньщ ем1рдеп усак-туйек, кездейсок жайлардан
аулак бшк талгамы аркылы жинактау жэне даралау
эрекеннен эдеби бейне туады. Эдеби бейненщ ем1рдеп
модельдерш езгерте, кубылта, кулпырта келгенде
суреткердщ шыгармасындагы эр кешпкердщ болмыс-
бтмш де 6ip адамньщ емес, 6ip алуан адамньщ сыр-сипаты
жатады. Сонда бул белгш 6ip элеуметпк ортадагы 6ip топ
адамньщ екш ретшде танылады. Тип сыры осында.

Типтендару проблемасы секщц типтщ e3i де тым кесек
Ьэм курдел1 нэрсе. Неге десещз, мшез, б т м , эрекет, угым,
рух, парасат жагынан байыптап кдрасак, нагыз суреткердщ
колынан туган 9p6ip эдеби тип — api эбден жинакталган,
сондыктан e3i сеилдшердщ бэрше уксайгьш жалпы тулга,
9pi эбден дараланган, сондыктан езшен езге еппамге
украмайтын жалщл тулга. Демек, типтщ Typi мен мазмунында
“жалпы” мен “жалкыньщ” бipлiгi жатыр. Оньщ керкем образ
ретшдеп кесектМ де, курделшп де осында деп бшу керек.

М.Эуезовтщ “Абай жолында” ондаган, жуздеген кешп-
кер бар; Ke6i — тип. Мысалга 6ip гана Кунанбайды альш
байкайык, бул им? Аса курдел1 бейне: эбден дараланган,
буюл йша-тыскы 6iTiMi езшен езге еппамге уксамайды.
Mine3i де, акыл-парасаты да ерекше, ic-эрекеп де 6ipereft,
белек. Бул ретте Кунанбай — жалкы тулга. Сонымен кдтар,
ол эбден жинакталган, 6ip Кунанбайда сол дэ>арде eMip
кешкен кулл! кунанбайлардьщ бэрше ортак мшез, б т м
эрекет бар. Бул ретте Кунанбай — жалпы тулга, бутш 6ip
элеуметпк ортаньщ эр килы езгешелжтершщ жиынтыгы.

* JI.И. Тимофеев. Основы теории литературы. М., “ Просвещение”
1971, стр. 60.

106

С.Мукдновтыц “ Ботакезшдеп” Амантай мен Аскар,
F. MycipenoBTiH, “Оянган елкесшдеп” Игшк пен Жуман,
F. Мустафиннщ “ Кдрагандысындагы” Мейрам мен Эшбек,
Х.Есенжановтьщ “Ак, Жайыгьшдагы” Хаим мен Куныс-
керей... Тагы им керек?.. Осылардыц эркэйсысы, элп айткд-
нымыздай, epi 6ip адам, epi б1рнеше адамныц жиынтыгы.

Дел осы арада Алексей Толстойдьщ “суреткер жекелеген
Иван мен Сидорды гана угып коймай, миллиондаган иван-
дар мен сидорлардан солардыц берше ортак 6ip Kici — тип
тугызуы кджет” дегенш ескерсек, эдеби типтщ байыбына
бара тусер едос. Жэне мундай nbcipfli 6ip А.Толстой емес,
“толстойлардыц” 6epi айткдн: Доде e3i жасаган Лабассен-
дрдыц “кез келген кафеден он данасын” кездесйруге
болатынын айтса, Флобер “мешц бейшара Бобаршм дэл
осы сэтте француздыц жиырма селосында кдтарынан зар
uierin, жылап отырган-ды” деген; Мольер “менщ Тартюфым
эшейш 6ip мырза Тартюф кана емес, буюл адам баласыныц
барлык тартюфтарыньщ косындысы” деген болса, Черны­
шевский езшщ “Не icrey керек” романында “жаца урпактыц
езше жуздеп кездесетгн кэд1мп Kici секши юсшершщ”
кдсиеттершен курап 6ip бейне жасагысы келгенш айткдн;
ал Горькийдщ типке кояр талабы осылардыц бэрше туйш,
тужырым секищ: “Егер ыздщ суреттеп керсеткшдз келгет
дукенпп болса, 6ip дукеннпде отыз дукешш жатсын; поп
болса, 6ip поп отыз поптан куралсын: муныцызды
Херсондагылар окыса, Херсон попын, Арзамастагылар
окыса, Арзамас попын керетш болсын” .

Тшптх образ жасаудыц осы шартгарыныц 6api, туптеп
келгенде, керкем эдебиетге акикат шындыкгыц ец непзп
зандылыкгарын керсету ушш керек. Мэселен, эдебиетгеп
6ip байдъщ образы ом1рдеп 6ipHeme байдыц, 6ip кедейдщ
образы 6ipHeme кедейдщ ец елеул1 ерекшелпстершен
куралады да, тип болады. Сол аркылы акикат шындыкхагы
байлар ортасы мен кедейлер ортасындагы пршшк-тагдыр
зацдылыктары танытылмак, Итбай мен Игшк, Амантай мен
Дэркембай солай жасалган. Эйтпесе, дал осындай адамдар
акикат ем1рдщ езгнде дал осынау сом тунга, мыкды мшез
калпьшда болды деп угу кате. Эрине, .осыларга 6ip жаты
болмаса 6ip жагынан уксайтын итбайлар мен игшктер,
амантайлар мен дэркембайлар болды, 6ipaK олардьщ 6epi
мыналардан элдекайда шагын, крраш, усак, куша болатын.
Ал эдебиеттеп элп 6ip улкен Итбай — ем1рдеп усак
итбайларды, Игшк — иплгкгерда, Амантай — амантайларды,
Дэркембай — дэркембайларды тугел кдмтып, тутастыра

107

керсететш бшк шоку — карауыл тебе icnerri. Типтещцру
6ip адам аркылы вм1рдеп мыц адамды 6ip-aK кдмтып
керсетед1 Адам бар жерде мшез бар. Ал емхрдеп алуан тд ш
мшездщ эдебиетте жинакгалган б1ртутас тиш бар. QMipre карал
енерд1 багаласак, енерге карал eMipre де “уым” айтамыз:
зымиян болса — Кунанбай, сарац болса — Кдрабай, ацкау
болса — Мыркымбай, жалкау болса — Судырахмет дейм1з.
0Mip мен енердщ булайша астасуы, енердщ eMipre айналуы
— улы кубылыс. Бул кубылыс сез внершде тек типтевддру
тэсипмен, нэтижесшде нагыз тип аркылы гана болмак,

Керкем эдебиеттеп типтйс образдарга кдрап отырьш
белгип 6ip уакыт пен кещстжтеп когамдык, дамудьщ непзп
жэне шешуцл тенденциясьш байкауга болады. Айталык,
казак когамыныц еткен гасырдагы унамды касиеттершщ
6ip алуанын М.Эуезов Абай тулгасына шогырлал, тутастыра
таныткан десек, осындай парасат еюлдершщ ещц XX
гасырдыц бас жагындагы — жаца дэу1рдеп жаца кдсиеттергн
С.Муканов Аскар образы аркылы керсетп. Одан берп, Tirrri
ез дэу1рш1здеп тштгерге баксак, F. Мустафиннщ Мейрамы
— адамдардьщ бейбгг курылыс кезшдеп калаулы ерекшелж-
тершен тугастырылган тулга болса, Р.Мушреповтщ Кдйро-
шы — адам рухыныц согыс жылдарьшдагы 6ip лап еткен
айрывдда Kepimci секивд.

Бул айтылгандар, 6ip жагынан, б1здщ эдебиет1м1здеп
унамды кешпкер проблемасыныц эр кезенде эр кырьшан
кершу!, эр жагынан ineiuuiyi десек, екшпй жагынан, осылар
аркылы ем1рдщ езщдеп кимыл-козгалысты, когамньщ даму
тенденциясын ацгаргандай боламыз. Абай мен Аскар,
Мейрам мен Кдйрош — эркайсысы эр тустыц типтж
тулгасы, эркайсысында езгеге уксамайтын, тек ездерше гана

тэн езгеше мшез-кулык, ic-эрекет, болмыс-бтм бар. Солай
болганмен, осыларда 6ip-6ipiHe деген рухани уксастык бар,
буларда 6ip турлг парасат тутастыгы бар; 6ipiH-6ipi
жалгастыратын, 6ipiH-6ipi толыкгыратьш тэр1здь Каращы

тунек, капас, муздай с1рескен тоц мойын феодалдык ортада
жалгыз шырактай жылтыраган Абай eMip тещзшщ музын
е р т п , сещн айдаган жойкын дауылдар тусында Аскарша
жанып, “дауылдан кешнп” мулде жаца жагдай мен ортада
Мейрамдай маздап, Кайроштай жалындар ма едг, кайтер
ед1? Эрине, сейтер сдь Адамдык рух тутастыгы, когамдык
даму толассыздыгы деген осы болады.

Дэл осы секида казгрп казак эдебиетшдеп эйелдер
образыньщ улкен галереясын аралап кдрасак та, олар
аркылы тек адам ерекшелжтерш гана емес, эркайсысы eMip

108

сурген заман езгешешктерш байхап, сол аркылы жалпы
когамдык дамудьщ непзп жэне iueniyiui тенденцияларьш
бакылап, байыптаймыз. Сулушаш пен Тогжан, Куралай мен
Кдмар, Ботакез бен Раушан, Ардакпен Гулжан... Эркайсысы
адамга тэн айрыкдга сырмен кдтар, e3i eMip сурген заманга
тэн езгеше сипаттарга да толы.

Эдеби типтщ мынадай жайттарын да ескеру артык емес.
Онша дэлелдеуд1 кажет етпейтш нэрсе — типтщ белгип 6ip
когамдык ортадан кеп жэне жга кездесетш кдсиетген жинак-
талатыны. Мысалы, Пушкин мен Лермонтовтьщ Онегин,
Печорин секицц “ басы артык адамдарын” , Гоголь мен
Чеховтьщ Башмачкин, Беликов сиякты “юшкентай Kici-
лерш” , журткд мэл1м “достоевский бейшаралары” , “Турге­
нев эйелдер!” атанган эйгип типтерд! еткен гасырдагы орыс
eMipiHeH, Бальзактыц Растиньяп, Мопасанньщ Жорж Дю-
руасы тэр1зд1 ар-ужданын акщага саткдн ыскаяк жтттерд1
француз ем1ршен немесе Стендаль мен Золя, Диккенс пен
Теккерей аскдн шеберлйспен таскэ кашагандай мусшдеп
кеткен “ип ниетп имансыздардьщ” талайын буюл Батые
буржуазиясыныц турмыс-пршгагшен аттаган сайын кездес-
Tipyre болады. Булар — типтер. Ал Чернышевскийдщ
Лопухов, Кирсанов, Вера Павловна секицц “жаца адамда-
рьш” сол кездщ шын ем1ршде жш ушырату мумкш емес-
ri. Буларды автордыц ез! де “эз1рге сирек” кездесетш, орыс
ем1ргнде тек “жуырда гана туган тип” деп тусщлдрсе, буюл
Ресейде Рахметовке уксас бар болтаны сепз-ак адам бар
екенш айтты. Булар да типтер: бутш аз болганымен, ертец
кебейетш типтер.

Дэл осы секида, F.Мустафин езшщ “ Миллионер” по-
веещде эбден кэлыптаекдн eMip шындыгы мен адам мшез1
емес, ani кдлыптасып улгермеген шындык пен мшездерд1
жинактап, типтенд1рген болатын. Жэне осыныц езш
жазушы бше тура эдеш, саналы турде жасаганын айтады:
“Эдеш жолсызбен, сонымен журш, жол салмак болдым.
Барды гана айтып коймай, жокты да айтса, болганда гана
айта бермей, болашакхы да айтса, соларды айтуга лайык
тш тапса деген максат турды алда. Осы максат “Амангелд!”
сиякты колхоз, Жомарт сиякты председатель жасауга
апарды. EKeyi де ол кезде жокты. Кешн болды. Ахмет уста
ani жок BipaK сезйз болады” *.

Демек, тип шындыкта жш кдйталанатыццардыц жиын-
тыгы гана емес, бугш сирек, аз болганмен, ертец молыга-

* Р.Мустафин. Ой мен ил. “ Кдзак едебиеп” газе-п, 1959, № 48.

109

тындар мен толыгатындардыц да бедерл1 бейнелер1 деп
бшген жен. Бул ретте Н.А.Добролюбовтыц “Обломовтагы”
Ольганы тип ретшде “Дворян уясындага” Лизамен салыс-
тыра сипаттай келш, “ Ольга секида эйелдер б1здщ когам-
да жок, Ольга — орыс эйелдершщ eMipre шй енш улгерме-
ген жаца буыныныц екип. K^aipri Лиза кыз бен болашак
Ольга кызды салыстыра отырып, орыс эйелдершщ кдлып-
тасу жолын белгшсйм1з...” деген niidpi квркем эдебиеттеп
типтецгйру мен типтщ киын epi кызык сипаттарын ашып,
терец дэлелдейд1. Сол секивд Лафаргтыц естелшне
кдраганда, Маркс “ Бальзак ез дэухршдеп когамныц тарих-
шысы болумен кдтар, Луи-Филипп тусындагы урыкдъщ
Бальзак елгеннен кешн III Наполеон тусында кдлайша
толысып тулгаланарын творчестволык турде болжап бшген”
суреткер екенш айткдн. Бальзактыц Кревель, Гуро тэр1зд1
типтерш сарапкд салып керген адамга Маркстщ сез1 дэл
екенш тусшу оцай.

Ол — ол ма, эдеби типтщ непзщде бупнп бар мен ертецд
болатын мшездер гана емес, ертенд жок, бупннщ езшде
тарих сахнасьшан ытасып шыгып, не аластальш бара жаткдн
мшездер де алынуы мумкш. Мысалы, Л.Леоновтыц “Орыс
орманьщдагы” саткьш-мансагосрр Грацианскийдщ образы
— б1здщ когамга жат мораль мен психологияныц ец елеутй
ти гтк белгшершен тутаса жинакталган нагыз типик образ.
Мундай унамсыз типтер кдз1рп кдзак эдебиетшде де
б1ркыдыру. Оларды дурыс тусшу жэне байыптау ушш
мэселеге кендрекжэне терещрек кдрай бшу шарт. Эйтпесе,
бупнп шындыкган туган эдеби шыгармалардан элпдей
жагымсыз образдарды кере салып, “мундай тип кецес
адамдарынъщ арасында болуы мумкш емес” дегендей тым
жалацаш, жайдак 9pi кызгылт тушндер жасау — онша улкен
эстетикалык талгамды таныта алмаса керек. Мундай
турпайы социологизмнен сак болтан жен.

V

Квркем эдебиеттеп жинакгау — типке экелсе, даралау
— мшезге экелед1 дедЬс. Образ осылай туады. Муныц ез1,
шын мэнщцеп енер адамы ушш 9pi эдем1, кызык эрекет
те, epi “инемен кудык кдзгандай” киын эрекет. Суреткерлж
шеберлЬс те осы эрекет устшде кершбек.

Элемге эйгип “ Марсельезаныц” гажайьш музыкасын
француз армиясьшьщ эншешн 6ip катардагы капитаны Руже

110

де Лиль 6ip тун шпнде (тун ортасы ауа бастап, тац бшш-
генше) жазьш бтрген. Бграк ол калган елйршде осыдан
езге ештеце жазьш жарытпапты. Талант атаулыныц бэрш
осынау Марсель топырагында туган маркдскд музыкант
секши “6ip тундж данышпан” деуге болмайды. Bcipece
кдламгер ецбеп шетс1з де шеказ: сез енерше тущыш ден
к,ою сэтшен сощы дем1 таусылганга дейш, оныц барлык,
гумырыньщ ен бойында толассыз созылып жатпак,

Жазушыныц гумыр бойгы ерекеп — жазушылык
шеберлж жолындагы эрекет. Шеберлж тагы да шеюлз.
Шыгарма жазу нагыз шебер ушш шеберленген сайын
киындай береди

Шеберлж демеюш, кдламгер шеберлтнщ туша тушш
— жазушыныц ез жан-журегшдеп сез1м мен сырды езгенщ
ой-санасына мейлшше ecepni жэне сулу жетюзу, утымды
жэне дэл дарыту. Бул уппн жазушыга керек нэрсе ушеу:
“Тш, дэлдж жэне кыскд жазу — шеберлж материя осынау
уш киттщ устшде тур” (В.Инбер).

Шеберлжке жетшу жолыныц бураландары да шекс1з.
Уакыт етш жатыр. Тарих керует узджс1з кешу устшде.
Дэу1рд1 дэу1р, заманды заман ауыстырумен, itri ниетта

адамзат ылги алга умтылумен келед1.
Еуразия тарихын тыц тараудан бастатып кайта

жаздырган улы революция да болып етп: ем1рдщ келбетш
бутшдей езгертш Kerri. Кдндай ецбек саласында болсын,
бэргнде — кайта куру. Кол ецбеп б1рден 6ipre жецшдеп,
адамды кеп жагдайда машина ауыстырып жатыр. Адам

ауырлыкган, азаптан кугкдрылды.
Ал жазушы ецбепн em6ip машина ауыстыра алмайды,

оны eui6ip куд1рет “творчество азабынан” да куткдра
алмайды: жазушы ецбеггнщ Typi мен тэсии Кене дуние мен
Орта гасырда немесе Ояну мен Ренессанс деугршде кдндай
болса, K»3ip де сондай. Оньш, emupic куралы да — сол баягы
атам заманындагы курал — кдгаз, кдлам, сия. Сез енершдеп
улы туьшдьшардьщ 6epi тек кдна колмен жасалган. Жэне
бул кдндай ауыр, азапты жумыс десендп, эр шыгарманы
кдпысыз халге жетгазу харекепнде мулде шек жок; “Шепрен
былгарыны” Бальзак, бастан-аяк кдйта жазгандай, тогыз
рет' адам таныгысыз езгер!ске ушыратса, Гоголь
“ Ревизорын” бес рет, Флобер “ Иродиадасын” он рет,
Горький “Анасьш” алты рет тубегеши езгерткен, жетшген
устше жeтiлдipгeн. Ал Фадеев кереметтей езгертше,
жетшд1рше, кем дегенде, уш немесе бес рет бастан-аяк
Колдан кеппршмеген романды мулде роман деп бшмеген.

111

Б1здщ едде талай тамаша зандар кзбылданды. Eapi де
адам упнн, адамньщ бакьггымен ракдты уипн! Bip зад жумыс
кушн ретке келпрсе, тагы 6ip зад ецбек аптасын алты куннен
бес кунге Tycipfli. Едбек адамдары кдз1р бес кун жумыс
жасап, ею кун демалады.

Ал жазушыныц жумыс куш кыскартуга келмейд1, жазу­
шы едбеп ешкдндай зацга сыймайды, тэртшке кенбейд1;
Паустовский кудвдз жазган, Шолохов тунде жазса, Хемин­
гуэй кдй кезде шабыты келсе, сол кезде каламга жабыскдн;
кейде он кун жумыссыз журсе, кейде он кун кущйз-тут
б1рдей, тэулшне он бес-жиырма сагат столдан узше
алмаган. Кыскасы, эр жазушы езшше едбек етед1, бэрше
б1рдей ортак ецбек Tapri6i жок жэне болуы мумкш де емес.
вйгкеш эр жазушыныц керкем шыгарма тугызу тэсшдер1
мен амалдарыныц ез1 эр турлг Байрон — канатты киял
Heci, кез келген К¥былысты оп-оцай ep6iTin экетсе,
Ламартин ушш ойдан шыгару — алынбас камал; Флобер
эр жазганына он рет орала берсе, Золя 6ip жазганын кдйта
карагысы келмеген; Гольдони 6ip маусымда он алты пьеса
тугызса, Альфиери 6ip отырганда 6ipHenie трагедияны катар
жаза бшген; Шатобриан колына калам алмай, ойлай
алмаса, Гончаров жазарыныц бэрш басында эбден nicipe
кррытып алмай, кдламга жуымаган.

Осылардыц бэр1 6ip-aK максаттьщ эрекет! — тек кдна
образ жасау эрекетх. Нагыз образ — бедерл1 бейне — ripi
Kici дедж. 0з образыньщ ripi Kici екенш ец алдымен автор-
дыц e3i туйсшуге тшс. Бальзактыц ез геройларынан тыс
oMipi болмауы тегшнен-тепн емес. 03i жасаган образды
Tipi Kici деп туйсшбесе, айталык, Гете e3i мусшдеп отырган
Адельгейда сулуга немесе Пушкин шеркес кызына “гашык”
болмас едь Диккенс кдЬарманыныц eniMffle жыламаган
болар ед1. Образ тек осындай эрекеттер аркылы гана туады.

Эдеби образдьщ ripi адамга айналу процеа —адам айтып
тугесе алмас узак эцпме.

Мшез — адамныц hind 6iTiMi болганда, тип — сом
тулгасы екен1 мэл1м. Осылардыц нактылану сырыныц
6i3 айтканнан баска да коп-кеп кырлары, яки нактылау
тэсщцер! бар.

Тек мшез жагына гана назар аударып керелиаш. Осыньщ
езш жазушы ic жузшде кэлай жасайды? Эр турл1 тэсшмен
жасайды. Bipi— турамгнездеу. Мысалы, Э.Нурпешсов “ Кдн
мен терде” Акбаланьщ экесш, яки Еламанныц кдйын атасын
былай мшездевди: “Суйеу — ел шпнде сыйымсыз, тцсбакай,

112

тентек шал. ©з уйшде де жыландай ыскырып отыратын
болгасьш кдтын-балалары оныц кдй жагынан шыгып кдла-
рын бммей, кыпыддасып болатын. Bip гаЖабы, осы кыты-
МЫр, катал шал дегенде ЕламанныЦ жаны жок, Еламанга
Суйеу кдрттыц да ыкыласы баскд. Куйеу баласын “балык-
шы” деп атап, оган айткдн бар сезш эзшге шаптырьш,
оскырынып култ отырады. Жаксы керш, элде шьшыменен
жек керш, кекетш отырганын айыру кцын”. Суйеудщ осы
мшез-кулкы трилогияныц ен-бойында булжымай, айрыкша
сипатта калып кояды.

Таты 6ip тэсш — жанама мшездеу. Мунда елгщей тетеден
сипаттау болмайды, жазушы мшез-кулкын, едет-1урпын
аныкхагысы кёЛген жеке адамньщ йемесе 6ip топ адамныц
©3i емес, соныц кдтысы бар езге заттарды суретгеу sqngsnu
э л п т ц ез кулкын не гурпын айзуиндайды. Мысалга
F.MycipenoBTin “Этнографиялык эцпмесш” алып кдрайык,
Бул еЦгтмеде жазушы Жанбыршы деген ауылдазгы 6ip ру
буинныц ©Mipre икемс1з, сезге бар да, icKe жок дэрмен-
ci3fliriH, бугшде chtfpi шыккан кедейлп4не кдрам'ай, баяйя
бай кундершдеп кур кеуде, пац, керенау, кердец кулкзй эти
озгермегеюн, “жыртык тебелершен ж^н жулынып шыгып
турса да, тымакгарда 6ip такаббарйык бар” екенш уыггы,
ащы мыскыЛ мей маскдра мазаккд айналдырады. Жацбмр-
шы ауылыйьщ ец ардакгы улкёт — “опырык ауыз сары
шал” , одан кейшп Kftnipnici “сакдлы бар, муртыжок еркек”,
одан кейшп аяулысы — “ущрейген кесе кдра...” Сырт
турлерше Караганда, ез1мгзге таныс кдзакылыкден “кец
далада, аспан астында орын талгасып, улкендж жасасып
отырган” оцшец 6ip акеуйек мыкхылар. Тосын кергён Kicire
ездерииц мшез-кулкын бшу-аккцын: “кездер1 бул дуниенщ
ар жагындагы б1рдемеге кддалгандай, бет-ауыздарында
кдтып кдлган тас менмендисп” cipecripin крйъот, улкешнщ
айтканын калтандарм е й ретген аудармай кдйтаЛай, торт
кубылалары теп-тепс отырган ылги 6ip ызгаймен сыгайлар.
Булармен крл алысьш амацдасудыц озшде жазылмаган зац,
бузылмаган еен бар. Бул — ез куйлеш. Ал ещц осылардьщ
уйлер! кдндай? Ещц соган келейж. Крнакгарды кддорлеп
апарып туарген улкен уйшщ сйкы мьш^дай:

Улксн кэра уйдац inii ертедеп байлыкгыц, Kaeipri кундеп жугау

кедейлжтщ Жайын айтый тур. Ец алдымен, бул — к т з уй б тсен ящ

шпндеп ен жыртык-Teciri кеп уй... Бес-алты уыгы алакандай жалпак,
6ip ксзде сырлангандыгы, зерленгендот байкалады. ©зге уыктары
кырык ру — 6ipi жщшпсс, 6ipi ш н йз, шаныракка TiK п р е л и т . Тагы

113

6ip бес-алты уыкта ж осаны н i3i де жок;, ы стьщ i3i гана бар.
Ацырайган 1ргеден 6ip терт кез кара ала ит Kipin келе жатыр. Он

жак; босагада, аласа жукаякгыц устш де тем^рмен белдеуленген
аруакгы 6ip ecKi сандык,, бстщде еи -у ш жерде гана суйектелген
е р н е к т щ i3i калган ecKi кебеж е... К ерпе-ж асты к, деген н щ iai

байкалмайды. Е й басы кайьщтай какырайган агаш тесектщ устшде
сырмак, сиякты, курамыс керпе сиякты б1рдсмелер кокып жатыр.

Тер алдында тай, тайынша, ешю, лактершер1 шию куйшде твеелген.
Bip кезде к ек сауырлаткан, куш ететкен уйрек бас ер осы уйдщ
терш е мын жыл бурын ш ш ген Kyfli кала бергендей, каусап тур.

Таралгылары кыркылып, кумютеткен узечгшер! узш п тускеда тур.

“Ушн кер де, туешен тущп” дег^ндей, ец кад1рлГконах,
кабылдайтын улкен уйшщ сикы мынадай болса, элп
жайсаццардыц алпдей кершп-созылып, “тербиеш тайепзге
жегушде” не магына бар? Тук те машна жок. Олай болса,
будан аекдн парыксыздык бола ма?..

Мше, 6ip топ адамга ортак окщау мшездожазушы осылай
ацгартады. Бул арада ер адамньщ не бар адамныц мшезш
тжелей баяндау жок, солар туратын уйдо суреттеу аркылы
танытып отыр. Мундай мщездеу — жанама мшездеу.

Одебиеттеп адамныц iiiDti 6iriMi тек мшездеу немесе
жанама мш ездеу аркылы гана жасалмайды, THTixi
тулгалауга кджегп езге теещдер де тугел осы максатта
кызмет аткарып жатады. Адамныц элдебф куйЬйш-
сушнишн немесе кескщ-кейпш, кцмыл-арекетш суреттеу,
оныц ез сёзш немесе езгемец сейлесуш келпру, ец аргы
жагы, турл1ше табигат кубылыстарын суреттеу... —
осылардыц 6epi, сайып келгенде, эдебиеттеп адамныц
сырткы турш аныктап, шла сырын ашу ушш керек.

“Абай жолыныц” екшгш кггабында Абайдыц BitrepiMai
туцгыш тануы галамат, кызык- Крнак боп отырган уйшде
Ерболмен 6ipre уйыктап кеткен Абай тусгнде езшщ зарыта
сагынган гашыгы Тогжацды кередь Тогжан да бутан
“ацеадым гой, зарыктым гой” деп ынтыга жакындап,
муныц ез1 уйреткен “Топай кек” энш айтады. Абай оган
кушак жая умтылып, “кел, келнп, сэулем” деп барып, ояна
келсе, элпнщ 69pi туе екен: Тогжан жок, 6ipaK, о гажап,
ун! кулакха, — дэл uni эн дэл элп Тогжан ушмен керш
уйде шыркдлып жатыр. Ербол да оянады. Мше, Абайдыц
дэл осы сэттеп сагыныш — муц, куаныш — сыр аралас
куйындай уйыткыган шым-шытырык кецш куйхн, оныц
нагыз акындык мшезш танытатын киын да кызык сезшш
— жан толкыны мен журек лупипн жазушы тагы да “тшйз
сез!М тшмен” былай суреттейдг

114

Кдтты езгерш , жат толкынга тускен Абай вл1 оналган жок,.
Кулагы мен ы нта-бейш тыста. Жалгыз 6ip унде. Энде мс, елде?
Алгаш шапшац турегелген жерде буын-буыны кдптырап, жыгылып
нала жаздады. Ербол гана суйеп кдлып, зорга дегенде буынын б ек гт.
BipaK, сонда да езш -вз1 ацгарып журген жок, Bip туман, тус шгшде,
алдагы 6ip рана сеулеге асыгып, кдлтырап, умтылып бара жаткдндай.
Овдыау, сулу ен узшген жок,. Содан кулагын алмайды. Кецш д е т
соган ауып, уйып капты. EciKTi калай тауып, уйден кддай шыкканын
да бзлмейш. Тыскд шыга сала, Абай тымагын жулып алып, ен шыккан
жакка бар сулдер1'мен умсына тусш, катып, жабысып, тывдап кддды.
0 н — “Топай к ек ”. Енда гана незйс ыргак,сонщалык 6ip сулу сенмен,

еркеленш , толкып кеп, баяулай басылды. Эн 6iTTi, Абай Ерболга
карай умтылып кай:

— Тогжан! Япырау,, мынау Тогжан, Тргжаным гой мынау! Дел
G3iHiH yHi. Айнымаган вз ыргагы. в з накьгсы гой. Ербол-ау, мен

кайда турмын осы? Мынау уйде м е т шакырып отырган Тогжаным
гой! — деп, бар сабырдан айрылып, тагы да езгеше бузылып кетп.

Адамньщ iimd тунуийк терещн, адам психоЛогиясыньщ
кезге М нбес нэзпс калтарыстарын, адамга тэн куштар-
лыкхьщ жан тусшбес киын купиясын жарк, етюзгп ашып,
копара керееткен осьгнау керемет зергерлж — об£аз
жасаудыц тагы 6ip тамаша тесип — озгын yjnici. ■Адамныц
сезтт, куйЫу не суйту хаят суреттёу дей осыны айтады.
Бул — орасан киын тэсш. Бул тэсш кез келгенге мецгерт-
пейда. Бултэсидо тек тарлан талантгар гана жере алады.
Эрбф шью суреткер эркзшан да акын дсп бшеек, оныч
нагыз акындыагын сынайтын тэсш де -г осы тэсш. Эдеби
образды окырманньщ жан-журегш баурап алар куадретп
кушке ие кылатын да осы тэсш. Кейде улкен умгщем ацщан
кейбгр эдеби туындылар окызпанымызда онша татымды эсер
етпей, 6i3fli жвнда теб1решске туирмей, квцш калдыратыны
бар. Сонда, баксак, кебше-кеп ондай шыгармалардагы
образдардыц езшде табиги толкыные, жан кубылыстары
болмай шыгады. Сез1м мен сырдан ада, 6iTey “геройлар”
б1зд1 кайдан козгай алсын!

Эдебиеттеп адамныц iiinci 6itiMi тек мшездеу немесе
жанама мшездеу я болмаса кушшш-суйшидш суреттеу
жолымен гана жасалмайды, оньщ езш свйлету аркылы да
мшез-кулкынан талай сыр туюте болады. “Адам свйлессе”
дегендей, эргамнщ свз1 аркылы взщ.%юшыз. ©йткеш
эрюмнщ свйлеген еезщде ош.щ буюл ййи болмысы, езше
тен психологиялык взтешелт — акылы, ойы, ce3iwi, угымы,
нанымы, танымы, бийм1, мэденией туп-тугел тунып турады.
Бешмбет Майлин 1930 жылы жазган жене дэл сол тустагы
кдзак ауылыныц шындыгынан туган, квлем1 шап-шагын,

115

6ipaK мазмуны терец “Арыстанбайдыц Мукышы” деген
эщгмесш быяай бастайды:

Тертбак, теке кез, шалбар бет кдраны кореец, бул Арыстанбайдын
Мукышы екен де де крй. Мукыш екенш сездаруге e3i де кумир: кьхзмет
басындага адамды керсс шыргалап, сойьщ манынан шыкдайды.

— Жакры келдщ, шырагым, с е т керуге кумар болып отыр едак,
— деп, езще кастах; к;оя, ceHi мактай сейлейтш1 де бар.

— Кецес екметш щ жумысына кдсык кдным кзлганша дайынмьш!
— деп, белсендшйс керсетеэтш де бар.

Онда да туеше алмай томырыкгык, ютесец:
—Арыстанбайдын Мукышы деген белсенда кедейщ мен боламын!
— деп, т е с т кдгап коюдан да тайынбайды.
Осыныц берш жаудырса, “Мукыш осы екен гой” деп езщ де крл
Х.ОЯСЫЦ.

Осы узшдодеп Мукыштыц уш ауыз сезшде оныц куши
кулкы жаткдн секида. 0зшщ айтып отыртаньшыц 6api
eripiK. “Жаксы келдщ, с е т керуге кумар болып отыр едок”
дегенде ызалы мыекыл, айлалы кулык жатыр. Э й тесе, оныц
Keprici келмейтии сол — кызмет басындагылар. “Кецес
еюметшщ жумысына кдсыккдным кдлтанша дайынмын”
деген сезшде шындыкган сацылау да жок: оныц “кдсык
кдкы кдлганша” кдрсы боп жургеш сол — ауылдагы жаца
турмыс — колхоз курылысы. “ Белсендо кедейщ мен бола­
мын” деген колпрлис — Мукьшпыц уяттан эбден журдай
болтан жер1, эйтпесе “Арыстанбайдыц аткдмшер, ку, ел
жепш паракор болтаны, Мукыштыц соньщ i3iMeHжургеш”
колхоз мушелерше айдан анык, Сонымен, ниеп жат, пшылы
нашар epi арамза, opi арызхрй адамыныц 6ip алуан мшезш
окырман оныц eari-уш ауыз сезтен-ак ушп, танвды. Демек,
бул да эдеби шыгармадагы адам мшезш жасаудыц, тшгпк
тулга калыптастьфудьщ тагы 6ip эсем тэсип.

Мшездеу, жанама мшездеу, адамга тш куштш, сушнш
сезмдердо суреттеу, адамныц ез сезш (монолог) немесе озгемен
сейлесуш (диалея') келпру — осылардыц 6epi жеке-жеке тур­
ган, бфшк-б1р тщ кдтысыжокдара максапы (самоцель) норсе-
леремес. Керканше, 6ipiH-6^>i тодыкгырып, 6ipiHeH-6ipi туып,
6ipbie>-6ipiжадаасыпжаткдндуниелер. Муццай й.рлисс1з булар
адам мшезш де, гулгасын да жасай алмаган болар еда.

Булармен кдтар керкем шыгармада адамныц кцмыл-
эрекет! суреттелмск. Бул да “ейш , буйтп” деген тэрдоцжеке
керсе-плмейда, элпдей ушгасулар, жалгасулар, тутасулар аркы­
лы керсетшедь Мше, Р.Муслреповпц 6ip эндмесгндеп (“Circe-
неевгердщкснжесР) геровдыцжурю-турысы, кцмыл-крзгалыеы:

116

Ж ас ж т т менщ кабинепме ордавдай басып юрда.

— Сау боларсыз!..
Будан он минут бурын телефон сокдонда да, сейлесу елпетшде

де 6ip ipuiiK барлыгы байкдлып ед1, мен оны сы на карамай, кел

дегенмш.
Кдгазга толы сургылт папка бар салмагымен менщ столыма сылк

ете TycTi. Ж т т т щ ез! кец креслога шалкэя отыра берш:

— Темею тартатыньщыз жаксы екен... Рукрат болар? —деда, менщ

темеюме крлын созып.

— Рукрат!..
— Bi3 болсак, “Беломор”, “Бурки1” , “П рима” тартамыз гой.
“Л айка” деген ерекше б1рдеме болар?

— Ерекше еш теце« жок-
— Сонда да...

Жазушы ез геройыныц кимылын жеке-дара алмай, оныц
сойлегсн сезшен уштастыра суреттеп, оган езшщ авторлык
козкарасын (эстетикалык, багасын) бщгцрш еда, бул геройдыц
им екенш, кдндай мшез-кулыкхыц адамы екенш таска
тацбалагандай бшдЬс те алдык

Кыскасы, эдебиеттеп адам образын жасаудыц жоддары
мен тэсшдер1 коп жэне эр алуан. Жалгаз-ак, жазушы шын
мэншдеп шебер, зергер болуы шарт, сонда ол колданган эр-
6ip амал адам образын ашуга кызмет етеда. Эдебиеттеп адам­
ныц шла бтм1мен катар сырт келбетш (портретш) де осы
тургыдан тусшген жен. Эйтпесе, портрет те — самоцель емес.

Окырман ез1 окиган белгш 6ip керкем шыгармадагы
геройлардыц мшезш бипп, сезш ести тура сырт пшонш,
кескш-кейпш де Keprici келеда. Портрет тэсш осыдан туган.

Портрет дегенде б1здщ кез алдымызга кескш енершдеп
(живописьтеп) портрет елестейдь Айталык, Э. Кастеев
салган Амангелд1 Имановтыц портрета (1950): батырдыц
басында кдма берж, устшде шолак тон, белшде кдйкы
кылыш, колында 61рер парак кдгаз, ашык аспан астында
оцаша отырып, жаца гана окыган нэрсесш ойлап, алыска
карап капты. Сэукеле сакал, киякмурт, кыр мурын юсшщ
кец ашылган кезшде батырга лайык ушкын мен айбыннан
repi, дэл осы жолы ойлыга тэн жумсак юреуке нур басым
ба, калай?.. Не болганда да, eirreyip, 6i3 Амангелд1 деген
ккш щ кесюнгн Э. Кастеев салган осы портрет аркылы
бшем1з. Бул — кескш енершдеп портрет. Бул портреттщ
ерекш елт — езгермейшй, крзгалмайтыны, кашан керсек
те осы калыпта гана туратыны.

Ал сез енершдеп портрет булай емес, ол — 6ip калыпта
катып турып кдлмайтын, езгеретш, козгалатын жанды
келбет, ripi кескш. Мынаган карацыз: “ Бул ж тттщ жасы

117

отыз шамасында. Орта бойлы, децгелек денет, кыскалау
мурынды, шокща сакдлды, сургылт бел децгелек, жалпак-
тау. Суык кдрайтын кисык бйкен кшшгеу етюр кезшде жэне
туксиген кдбагында езгеше каталдык бар. Юшкене мурны
кез-кдбагына уйлеспейда. Бул адамньщ кулгендеп minim
кумарлыккэ кеп салынгандышн бшдарштурады” (М.Эуезов.
“Крргансыздыц куш”). Кердцф бе, мунда бейне, келбет ер
куйге 6ip тусш, (лздщ кез алдымызда кубылып тур. Бул
адамныц сырт пшпншщ езшен iunci мшезш ацгарамыз,
кулгенше кдрап бозбалалык “кумарлыкка кеп салынган” ж т т
екенш байкдп кдламыз. Осы секицц, эдебиеттеп адамныц
сырт бшшн, кесюн-кейган, журю-турысын суретгеуда портрет
дейтш болсак, бул да — образ жасаудыц езгеше 6ip тэсип,
жолы, амалы. Бутан да айрыкша суреткерлис, шеберлж керек.
Портрет адамныц букш анатомиясын тугел кдмтып, жшке
пзе 6epyi шарт емес. Эр портретге эр адамныц ец 6ip ерекше
сипаты гана накгы, затгы, кыскд, кызык суретгелгеш жен.
Портрет сонда утымды шыкдак, Мундай утьтдылыкуыц айта
кдлгандай ynrici Чеховта бар. Мына 6ip эйелдщ бейнесш
кдрацызшы: “Оныц 6eri Tepire тапшы болатын, сондыктан
кезш авду ухшн аузын жабуы, аузын ашу ушш кезщ жумуы
керек еда”*. Кып-кыска айтылган бхрнеше сез, ал окц кэлсак
суреттелш отырган адамныц ец айрыкша белпс! кезге
елестейда жэне жай елестемецш, кез алдымыз кцмылга толып
кетещ. Шебер сурет! Дэл осындай шеберлжтщ нэтижеа
болуга тшс, Лермонтовтыц Печорины б1здщ жадымызда
мэнп-бакц ез! кулгенмен кез1 кулмейтш, езхжургенмен крлы
козгалмайшн кэлпында, Гончаровтыц Обломовы эркдшан
эйгш шапанын шешпестен тесек устщде кесе-келденец
келбеген кдлпында калган да койган.

Ал кдз*рп казак эдебиетшдей адам портреттершщ
авторлык, баяндаумен астаскдн эрл! де эсерл! улпсш “Абай
жолынан” табуга болады. Мысалга мына oip узагырак
узщцгш арнайы келпрш, эркайсымыз унс1з ойлана окып
байкдсак, айтылмыш тэсщдщ неб1р тамаша сыры мен
сипатын айтпай ацгарып, тамсана тушьшуымыз мумкш:

Телнде, ертеыш, елеццп не баскд ецпмецп адамга талай уакыт
тапжылмай тесше кдрап калу Абайдьщ кш кентай куншен берп едеи
ед1. Адам nimiHi врдайым бутан 6ip тамаша, езгеше кызык сурет
тер1зденетш. 6cipece, exinti мол улкендер nimiHi 6ip кызык хикая
тер1зда. Ол кей адамныц айгыз-айгыз вж ш ш ен, салбыраган ургынан,

* А.П. Чехов. Соч., ГИХЛ, М., т. XVII, стр. 214.

118

Кыртыстанган мандайынан немесе бояуы оцган кездершен, ер алуан

сакал-муртынан — езш ш е неше турл! жанды, жансыз дуние
сипаттарын кергендей болатын. К ^н а баскдн, сызаты кеп тас па? Я

селдар тогай ма? Не кеде-кекпек пе? Кейде мал мен ан бей н са ме?
Берш е де уксап KeTin отырагын адам MyciHflepi болады.

Экесшщ ат жакты келген, узын сопак басынын кулакган жогары
жер1 кдз жумырткдсындай кершеда. Онсыз да узын улкен бетше уп-
узын боп децгелей б т с е н сакдлы косылганда, басы мен 6eTi 6ip
ещрдей. Сонда Кунанбайдын жалгыз сау кез1, онын кегерщ ю жал
тумсыгыиын сол иыгына шыгып алып, калгымай, сакшыдай багып,
осы е ц 1рд1 кдлт етпей кузетш турган сияктанады. К,оя берсш ,
салгырттыгы жок; ссргек, кдтал кузетпп.

Жалгыз кез шуцет емес, томпакща. Тесше, сыздана кдрайды.

KipniriH де сирек кдГады. Иыгына бота imiriH жамылып, шалкия
отырып сейлеген Кунанбай осы уйде ерюмге кдрамайды. Кдрсысында
отырган Суйшдпске гана кдоалып свйлейда.

Сакдл-шашы 6ip рендес, кара бурыл Суйшдак окта-текте 6ip кэрап
койганы болмаса, К,унанбайга тесше карамайды. Кезш темендетс

бередо. Абайга онын niarim— кеп кездесстш, е н п м еа аз п ш ш сиякгы,
Бежей де рнш алык езгеше емес. Tyci акрур келген, e3i крныр сакдлды,
кесек мурынды Бежей — осы отыргандардын бершен де сулу. Бетшде
эжiмi де аз. BipaK Абайдьщ кезш оган кеп тартатын 6ip нерсе —
мунын бшкшелеу, кшгкене келген кездерь

Кунанбай узак сейлеп отырган кезде, Бежей кыбыр етш козгалган
жок. К езш де темен салган кдлпынан 6ip кетермеда. Сондыкган онын
уйыктап отырганы я ойланып отырганы мeлiм емес. Кэльщ e n i,
салбырацкы кдбагы кш кене кезш керсетпей, тасадап алган сиякгы.

К,унанбайга булардыц шпнен кез алмай кырандай карап отырган
— дел тврдеп Байсал. Кызыл жузда, жирен сакалды Байсалдьщ д ен еа

ipi, капсагай. Кекшш туста улкен кездер1,— epi салкын, epi сыр

берместей сабырлы.

Осы гасырдагы ец мэдениетп прозаныц бул секиш

классикалык, ymrici 6ip гана портрет жайы емес, эдебиеттеп
адам образын жасаудыц тамаша тесщдершщ тогыскэн жер1
десек, артык, айткднымыз емес. Адамныц сырт тш ш ш
бастагы бвржхен аякуагы епкке дейш баттастъфа пзш, санап

шыгатын эдетгеп стандарт мунда агымен жок.

Сыр сандыкты ашып кдра, Сым пернет басып кдра,
Ашып кдра, сырласым, Басып кдра, жырласын! —

деп, Сэкен Сейфуллин айткдндай,, ацамныц сырттди эр
бедepi innci кещл кушнщ “ сым пернйд” секшда, басып
крлсацыз, “жырлай” женеледь Кунанбай мен Суйшдак,

Байсал мен Бежей тек сырт отырыстарыныц взгмен-ак,
кдндай кц-гшардщ адамдары екешн ап-анык ащарткандай.
Булардыц бэрш жэне автор тгп-ттке ез атынан баяндамай,

119

Абай кез1мен бажайлайды. Сонда булармен крса Абай
мшез1 де жарыса ашылып жатыр. Керемет дэл, аумаган
акын мшез1: кез алдындагы KepimcTepfli эншейш кезбен
керш кана коймайды, кеирекпен кдбылдап, езшше
езгеше 6ip бейнемен кешптеп, кестелеп, бедерлеп кередь
Мундай суреткер ш еберлт эдебиеттей ap6ip эрекет тек
адам бейнесш ж асау, образын ж асау, тулгасы н
кдльщтастыру эрекей екенш, керкем эдебиетйн Горький
айткдндай “Адамтану” екенда уккдн усйне уктыра туседь

Эдеби шыгарма не туралы (“Холстомер” жылк?>1жайлы,
“Ак азу” ит туралы дегендей) жазылса да 6epi6ip, сайып
келгенде, 6api де адам, тек адам туралы гана сыр шертедь
Сез енерщде адамнан тыс, адам тагдырынан тыс йрде-
6ip ернек — 6Mip сурей жок жэне болуы да мумкш емес.
Бул регге, керкем шыгармаларда суреттелейн табигат
керМ стерш , яки пейзажды да эншейш 6ip уакыт пен
кендсйкгщ дерей ретшде даралап кэрамай, адам образын
толыкгыра тусетш тэсш десек, агат айткэн болмаймыз.
0йткеш адамныц сыры мен сез1мшен, ewip йрш гай мен
кецш куйгнен тыс ешкдцдай пейзаж болуы мумйн емес.
Бул арада да “Абай жолыныц” эдем1 беттершщ 6ipiH
аудармаскд амалымыз жок, Мше, окып кдрайык;

Кептен кэладан шыкпаган Абайга жаца квктем езипц енда гана
келе жаткднын баян етп. Сол жакта, алые квкжиекте, квкшш мунар
ш ш д е Семейтау Kepinni. Кдрдац о да арылыпты. Кесек, жумыр 6ip
гана кдтты толкын буктетшп, туйш п кеп, менпге мелшшп, кдтып
турып калранга уксайды. Айнада cap дала ортасывда окшау бгрц,

окыс турып калган 6ip узш тау. М еди-баки жым-жырт боп, жай
созылган сахаранын 6ip заманда влденеден булыгап, лыксып шыккэн
ереуш толкыны ма? Ашу кажыры ма? Сол бейнел1 белек тау-

Абай тау ажарынан осындай окшау 6ip б т м керш , кздала кдрап
огырып, ты маш н алды. Пысынагац басына, бетдае Семейтаудан ескен

кочыр жел кеп, леп тида. Д ен е а серги бере, суйсше 6ip курешгенде,
сергек, сездмтал кецш де ерби тускендей болды. Абай жер керю н, ез
к ен ш н еркщ елен етш Kerri...

Осындаш бар сез тек бхр гана макратка — адам образын
жасауга кызмет ейп тур. Кектемй сулу табигат керщ
адамньщ кецш куйшен астаскдн шакта сол ripi адамныц
ез1ндей тацыстап, ойлап, ойнап, кулш, курешш шыга
келген. Мундай суретй толкымай, тебиренбей оку мумкш
емес. Ал окырманды толкыту, теб|ренту, ягни баурап алу
— тек щебер суреткердщ гана колынан келетш мыктылык,
Сонда оквдшан неге толкып, неге теб^ренед!? Табигаттыц

120

экзотикалык сипаттагы жалад кецнрмесше емес, адамныц
кецш кутм ен астасып, тйш 6ipirin, 6ire кдйнасып кеткен
галамат сулу, сырлы, кэдтмпдей жанды, ripi суреттерше
толкып, тсб1ренед1. Элл суреттщ ер кдлтарысында адам,
адамныц ce3iMi, ойы, арманы, кцялы, адамныц квл-Kecip
философиясы толкып, тегшш тур. Б1здщ эдеби щыгарма-
лардад 1здейтцйм1з, мше, осыддай пейзаж.

VI

Образдьщ жасалу тэсшдерше лайык оныц турлерх туады.
Образдыц жасалу тэсшдершщ эр алуандыгы сиякты, оныц
турлерц де эр алуан.

мектеп окушыларына эдебиет мугал1мдерх кдшаннан
6epi образдыц тек ею-ак турш атап, тусхндхрш келедь Олар
— жагымды образ жэне жагымсыз образ. Эрине, бул тур-
лердщ белгшенушде эжептэу1р логика бар: суреткердщ ез
щыгармасындагы эр образды жасау ыцгайына (тенден-
циясына) карац, эр образдыц мшез-кулкына, кескш-
кейпше, ic-эрекетше кдрап, оны не унатамыз, не унат-
паймыз. Мысалы, Амантайды, Ботакезд^ Аскдрды унатсак,
Итбайды, Мадиярды, Кулаковты унатпаймыз. Осыдан
келемхз де, алгашкыларын — жагымды образдар, соцгы-
ларын жагымсыз образдар деп ап-айкын exi топка оп-оцай
беле садамЫз.

Ал ещц, дурысын айтар болсак, образдарды дэл осылай
топтастырудыц e3i аса ipi эстетикалык сауагган немесе тал-
гам мен талаптан туган нэрсе емес. Мектеп окушыларыньщ
угымына оцайырак болу ущхн, эрине, эл1 де болса жагымды,
жагымсыз деген аныктагыш сездер колданыла турар, 6ipaK
университет кдбыргасында бул секщгц жадагай, жайдак
угымды Mice тутуга болмайды.

Неге?
Оныц ce6e6i — алдымен, осынау жагымды, жагымсыз
деген угамньвд ©3i epci. Образ дегендх 6i3 ripi адам деп угар
болсак, ойлап карацыз, ем1рдеп адам атаулыныц бархн
жагымды, жагымсыз дегендей ап-анык fKi топка, датрек
айткднда, екх сорткд белуге бола ма? Осынищ e3i iim i мумкш
бе? Ылги гана жагымды немесе ылги гана жагымсыз мшез-
кулыкгак куралган адамдык 6iriM не болмыс бола ма? Жок,
бул киъш: элдеб1р дайындау мекемесхнщ елден жиган Tepi-
терсегхн сорткд белгеш Tapi3fli ем1рдеп Tipi адамдардыц
жагымдысын 6ip белек, жагымсызын 6ip белек ipixren, сортгап

121

шыгу мумкш емес. внерде де солай. Айталык, Кунанбай.
Адамга тэн жаксылы-жаманды не кдсиет болса, сонын
бэрш 6ip вз1не жинап алган осынау курдел^ кесек
тулганы тек жагымсыз образ деуге бола ма? Жок;,
болмайды. Олай болса, эдебиеттеп адам образын да
элпдей топтау — тым шартты нэрсе.

Образдыц турлерш белллеудщ (йрнеше (эдклж, тектж,
тэсшдЬс) факторлары бар. Керкемдйс эдю тургысынан

келгенде, образ ей турл1 романтикалык, образ, реалистйс

образ. Эдеби тек тарахшнан келгенде, образ уш турлк
эпикалык, образ, лирикалык; образ, драмалык образ. Ал
жалпы жасалу тэсшдерше бакрак» образ тагы да (лрнеше

турге: юморлык образ, сатиралык образ, фантастикалык,
образ, трагедиялык образ, геройлык образ т.б. Осылардыц
эркдйсысыныц езше тэн ерекшелжтер1 бар, оны бшу
эдебиетшге ауадай кджет.

Эдебиеттеп керкемдак эдас, непзшен е й турт (роман­
тизм, реализм), бул мэселеге 6i3 осы ецбепмхздщ акыргы
тарауында арнайы токгаламыз. Бул жолы тек осынау кер-
кемдж эдас туршсынан аныкхагандагы образдыц ей турше,
бул екеушщ ерекшелтне гана азырак,назар аударып е т е к т з .

Романтикалык образ — эдебиеттеп адам бейнесшщ
байыргы турлергшц 6ipi. Бул образдыц алгаипсы yminepi
баягы кене дуние эдебиетшде, оныц “epi енген топырагы,
epi байлык, крры” боп табылатьш мифте, кала берсе, кай
халыктыц болса да ауыз эдебиетшде жатыр. Эркщнан алга,
алыскд, арманга асыккдн хальщгыц кцялы да телегей-тещз.

Ал романтикалык образдыц непзш де кцял жатады.
Романтикалык, образ ем1рдеп болтан немесе бар дерекген

repi емАрде ез1рше жок, 6ipaK болатын дерекке непзделеда.
Крзак, эдебиетшдеп романтикалык, образдыц ежелп Typi

халык ертегшер1 мен ацыздарында, батырльщ дастандары
мен тарихи жырларында жасалды. Сонау Желаяк; пен
Керегеннен, Саккулак пен Таусогардан бастап Алдар Кесе
мен Асанкдйгыга дешн, одан Алпамыс пен Крбылацдыга,
Таршн мен Кдмбаргадешн казак фольклорындагы роман­

тикалык образдыц He6ip гажайып улгшерш керуге болады.
Абайдан берп жаца, жазба эдебиепм1зге келетш болсак,
Шэкэр1М Кудайбердаулы мен МазгауияАбайулыныц, Ыгыл-
ман Шереков пен Мухамеджан Сералиннщ, Султанмахмут
Торайгыров пен Магжан Жумабаевтыц поэма-дастанда-
рында да талай тамаша романтикалык образдар жасалган.
Сэбит Мукдновтыц Сулушашы мен Жумагали Саинньщ

Кулэндасы, Эбдш дэ Тэж1баевтыц Абылы мен К,асым

122

Аманжоловтьщ Абдолласы — кдз1рп кдзак, эдебиетшдеп
кептен-кеп романтикалык образдардьщ жекелеген кддау-
кддау улплер! гана. Эйтпссе, бул т!з1м узара бередо.

Романтикалык, образ — кдй жанрдыц туындыларыцца
болса да молынан ксздесетш, образдыц дэстурл!, кдлып-
таскдн rypi. Bip гана Еабит Муареповтщ 63i прозадагы
аналар бейнесшен драматургиядагьг Акдны мен A k jo k jh -
сына дейш романтикалык, образдыц алуан турл1 эсем
типтерш айта кдлтацдай шеберлжпен жасап берд1.

Кене грек эдебиетшдеп Прометей, кешеп кдзак эдебие­
тшдеп Асан, бупнп орыс эдебиетшдеп Данхо — эдебиеттер
тарихына жалпы дуниежузшк тургыдан Караганда — шын
мэншдеп мэцплж образдар. Булардыц кдй-кдйсысы да

халык ушш жанын курбан еткен аскдк арманныц адамдары.
Кдращы кдуымныц зердесш жарык, сэулемен жадыратпак
болтан Прометей тэщршщ отын урлаймын деп, таскд шеге-
ленш кдлды. Кдлыц елге кой устше боз торгай жумырткд-
лайтын купы конью одеген Асан Желмаямен жиЬан кезш
ж урт, адасып кегп. Душм журт душар болтан тун тунегш
серпу ушш езшщ eprri кеудесш 63i секкен Данко жалын
аткдн, шугыла шашкдн отты журепн жулып крлына алды
да, елдь.. Кдрап отырсак, осы адамдар астеген эрекеттщ
кдй-кдйсысы да акикдт ем!рде крлдан келетш нэрсе емес,
6ipaK угымга сыйымды; болзган нэрсе емес, 6ipaK соншалык
нанымды. Муньщ esi, 6ip жагынан, романтикалык образдыц
жасалу ерекшелшн ацгартса, екшхш жагьшан, оныц жан
теб1рентер эсгетикалык куатын, орасан зор тэрбиелж кунын
танытады. Образдыц бул Typi кднша кене болганымен
есирмеу ce6e6i, элл кунге дешн окырман кдуымныц ойын
туткындап, сезгмш баурау ce6e6i сондыкган болуга тшс.

Эрине, эдебиеттщ есейген, кемелше келген шатандата

образ кднатш киялшылдыктан repi, шынайы шыншылдык-
пен тьнызырак байланысты. Солай болганмен, кднатш кцял
жокжерде поэзия туындысы болмайтынын ескерсек, роман­
тикалык образдыц тумыры шп де узак екенш мойындаймыз.
Кеп улггы кецес эдебиетшш,apra-6epii тарихын кеп аудара-
тецкерш кдрамай-ак, дэл бупнп кундердщ гамаша керкем
туындылары болып отырган кдзак aigH№ Олжас Сулейме-
новтыц “Адамга табын, жер енда” дастаны мен орыс акыны
Василий Федоровтыц “Ж еп кдт аспан” поэмасыныц ец ай-
рыкцга кдсиеп мен куны асыцкы арманда, кднатш киялда
— ершш пафосга жаткднын бигсек, романтикалык образ
кенеру орнына жацарып, тулеп, жантырып, жасарып келе
жаткднын ацгару киын емес.

123

PeanucmiK образ — эдебиеттеп адам бейнесшщ ец сым-
баггы, шынайы Typi. Муныц сымбапылыгы да, шынайыльиы
да шыншылдытында; бул — кэдгмп ешрде болган, бар жэне
бола беретш, б1рак, кайталанбайтын, эркдшан бурын-соццы
белгкдз тыц кырынан квршш, ылги жацарып отыратын тип.
Дурысыцда, образ атаулыныц айрыкща магыналы, мэнда Typi
де осы — реалистж образ, вйткеш бул образдыц эстетикалык,
идеалы — романтикалык,образдагыдай булынуыр емес, анык»
адам колы жетпейтш тым аскак, алые емес, крлмен устал,
кезбен квргендей затты api жакын нэрсе. Сондыктан
реалистж образдыц эстетикалык-тэрбиелж м а т де,
когамдьщ-езгертушиик кухш де айрыкща улкен. Мысалга
Т.Ахтановтыц “Боран” романындагы Крспан образыналып
кдрайык, Бул — кэдамп адам; ез1м1з ем1рде кунде кездеспрш
журген карапайым кептщ 6ipi. Командир! “Улкен кдра” атап

кеткен ецгезердей ipi Коспанныц “ескерде тецкшп оц жак
кднатта” туратыны “жан бпчеенге сешммен кдрайтын нуры
жумсак томпак K63i, жылы шырайлы ашык жузГ’, ец аргы
жала аягына кырык терпгаш ботинка киепнше дешн 6epi
таные, ешкандай окдгаулыгыжок, 6api эдетгецдей, эримнщ-
aKKepnrici немесе кез кергеш секщгц. Жацьшта уйленш, семья
куруы, одан Куаныш деген езше тарткдн ул xepyi, согыска
Keryi, туткынга Tycyi, аулына аман оралуы, баягы командир!
елде бастык екен, соныц кдрамагьша кайтып кеп, кой багуы,
rinri, соныц жазьш берген летрмелеу жел сезш ез ce3i ете
алмай, Алматыдагы жиналыс мшбесшен окып шыгуга
кцналып азып-тозуына дейн eiu6ip крспасы жок, меп-мелдар
шындык, Баягыда муныц “Батырлар жырын” мукабасы
тозганш а окыганы бар, 6ipaK майдандагы кцмыл-

эрекетгершде ешкандай “алпамыстык” та, “крбыландылык”
та болган жок. Кешн 6ip отар койымен борайга ыгып,
дуниенщ азабын бастан кеппреда, кэдамп карапайым адамныц
кдукдры жеткен жерге дешн баратын гана кдйсарлыкжасап,
сурапылмен алысып байкдйды, 6ipaK“Исрафилда жецгендей”
ертепнщ ерлЫн жасау ещ тугш туеше де юрген емес.
Коспанды образ репнде байыгггасак, оныц ем1рдеп сымбаты
да, енердеп шынайылыгы да, мше, дэл осындай таза, табиги
шыншылдытында жатыр. Ал образ негурлым табиги Ьэм
шыншыл болса, согурлым тамаша болмак.

Реалистж образ — нанымды образ: оныц мшез-кулкы,
ю-эрекета, оны коршаган орта, оныц басынан ететш окцга...
6opi елшеул1, 6epi мелшерль бйткеш суреткер шыншыл
образ жасау устшде езш шындык шецбершен шыгармайды,
езш-ез1 мецгерш, кджегл жерде ылги ipicin отырады.

124

Реалистпс образ — типик образ. Ол бхзге кунде керш
журген етене таныс сеюдценгенмен — “таныс бейтаныс”
кептщ 6ipi кершгенмен — 6ipereft. © йткет енердеп
шыншып образ вьпрдеп 6ip адамнан гана кеццрщген жок,
б1рнеше адамнан жинакталып жене творчестволык, киялга
суарылып шыгарылган.

Дегенмен реалистйс образды романтикалык образга
карсы крюга болмайды. Мандай адцы прогресшш эдебиетге
образдыц жогарыда сипатталгандай ею Typi 6ipiH-6ipi
толыкгыра, 6ip эстетикальпс, мурат максатында епз-кдтар
eMip суруге тшс.

Керкем дж эд1с секшд1, эдебиеттщ теп туралы
мэселеш де 6i3 осы ецбектщ ушпшп бел1м1нде таратып
талдамакдыз. Бул жолы, жалгыз-ак, осынау эдеби текгер
(эпос, лирика, драма) тургысынан аныктагандагы
образдыц уш турш е, бул ушеушщ ерекшелшне гана

азырак назар аударып eTneKni3.
Эпикалык; образ — к еск ш -к ей т, мшез-кулкы, ic-

эрекепмен тутас кершген epi толык,жинакгалган, api эбден
дараланган тип. Мусшдеу мен мшездеу, диалог пен монолог,
турлцце сез!мдер мен харакеттерд1 суреттеу секйш керкем
бейне жасаудыц кеп-кеп амал-тэсшдер1 acipece эпикалык,
образ ушш керек. ©йткеш мунда адамныц тур-тусш де, imiH
де, iciHде кец суреттеп, мол керсетуге, терец epi жан-жакцы
танытуга мумкшдгк бар. Оган эпикалык, шыгарманыц epici
де, кушагы да ерин жетш жатыр.

IQuipri казак эдебиетшдеп кдндай эпикалык образды
алмайык, бэршен бурын, бхздщкез алдымызга оныц сырткы
Typi, кескш -кейт келеда: “басыныц кулакган жогары жер1
кдз жумьфткдсыццай” жалтыраган, жалтумсьщ, “не кьшайы-
ны жок” кдтал сакцгы — жагаыз кезбен жан б1ткенге “тесше,
сыздана кдрайтын” Кунанбай, шуда сакалы “тагалы ат тайып
жыгылгандай такыр иегшен” сырганап шыкщытына уйлыга
калган Жуман, кезшде наз, ерншде “ерке кулю, жумсак
бшегш” жют мойнына салса, “хош шс, ыстыклеплен” шар-
пып кдлатын “мусшда Мукарама”, “салпы етек без кейлектщ
шалгайын жогары кетерэт, ышкырлыгына кыстыра сала”
аузы-басы суйревдеп, есскке юргсетш “тшмылиарык, Кдраха-
тын...” Осы мусшдердщ кдй-кайсыс|>1 №>лса да кез келтен
кыл калам оп-оцай Ьэм айньггпай Keuripin, суретке салып
ала койгандай емес пе? Оны ез алдына десек, осынау Кунан-
бай мен Жуман болсьш немесе Мукарама мен Кдракдтын
болсын, эркайсысы-ак таска кашалгандай каздиып, окыр-
манныц кез алдында турган жок па? Мше, осьшьщ 6api —

125

эпостьщ кисапсыз жанрлык, мумкшдюнен туган эпикалык,
образдын, сырткы Typi-

Окырман эпикалык; образдыц тек тусш танып кдна
коймайды, енда оныц шпн 6raici келеда. Бул ретте эпикалык
жанр енд1 оныц мшез-кулкын асыкдай ашып танытуга,
ойын, сез!мш, Tiirri, сез MBHepi мен сейлеу машыгына дейш
окырман алдыиа жайып салуга мумюндгк бередо. Мысал
ушш, элп образдардыц бэрш бас-басына талдап, тексерш
жатпай-ак, Кунанбай мен Кдракдтынньщ мшездер1 мен
сездерше аз-кем назар аударып байкдйыкшы!

Кунанбай кел-Kecip юсшЬс болмысын, агыл-тепл акьш-
ойын, кырык кдтпар амал-айласын айтпаганда, кдцгардай
кзкдган кэталдыгымен, найза бойламас тущтшк epi .тоц
мойын сумдыгымен дараланып шыкса, Кдракдтын тобык
жасырмас жайдак, жадагай кулкымен, жерошак басында
шацыткдн кец кркьф есек-аяцымен, езге кдтындардыц
езшен кыл efli артыкшылыгын керсе, Эле жаздайтьш iiixi
тар, ini пыстырар, сол халге тусш байкагысы келген адамды
азып-тоздырар алапес, куша кызганышымен ерекшеленедь

Ал ещц осы ею образдыц сездерше кулак турш керелис.

— Ей, СуЙ1Ндак, албасты да кзбаккз кдрай басатын. К)иры жок,
Kacneri жок басшы болса, ыбылыс, жын иектемей нетеш. Адал десек,
аман десск, жан берейж, актайык, акыретге айыбын ез мойнымызга
алайык BipaK; менщ ею б1рдей жаным жок, Майысар болсад, жаньщды
да берерсщ. Берешсод, жанынды?!

Эрине, бул — тек кдна Кунанбайдыц сез1.

— Ене-ау, не еоткенщ бар? Элг1 Кдоатаздьщ... юойлы таздын
in ici бар емес пе;? Тевдрберген деген cepi urici бар еда гой? Не басында
ауыртайын, сенщ. Сол cepi xiriT кеп, Еламаннын ^йше тусп. Аты
кдра тер. Кднжыгасында 6ip коян, 6ip тулкю1 бар. Кряны актуш адай-
ау, ак тушадай! Акбала сыргка шыгып, cep i ж т т п аттан туецрда. Ал
екеушщ калай кврюкенш кврсен!.. Маскдра-ай!.. Бет1м*ай!.. О , жуз1
кара! О, кара бет!..

Бул суйрендеп турган, сез жок Кдракэтын.
Мше, осыныц 6epi — эпостыц кисапсыз жанрлык
мумкшдшнен туган эпикалык образдыц шла сыры.
Эпикалык образ — бедерл1 бейне; api накхы, epi затты
тулга; кэд1мп Tipi ккэдей езш кезбен керуге, сезш кулакпен
eciyyre, мшезш угуга, кимылын бакылауга болатын, букш
eMip жолын бар буралацымен байкдуга, ескен ортасын бар­
лыкой-кырымен байыптауга болатын курдел!, кесек кэйарман.

126

Лирикалыкобраз — сыршыл, елец-жырлардаш акынныц
ез бейней; оньщ iund б т ш ; акынныц мьщ шрш кендл
кушнен — нэзж сыры мен сылкым сез1мшен ерипп жасалган
езгеше кейткер. Мунда, эпикалык, образдагыдай узак, кеч,
мол суреттелш, жан-жакты ашылтан адамньщ сырткы
кескш -кейт де, кым-куыт шиеяешсш жаткдн тагдыры
немесе 1с-ерекет1 мен кимыл-xapeKeTi де тутасып керше
6epMeyi мумкш. Оньщ ересше адамньщ аса тереч epi нвзж
ашылатын iiuici сыры, мшез-кулкы, жан-тынысы айрыкща
всем айшык табады.

’ Атыц Сана, к е э д кара гезел кыз,
Жыр жаздырдын журепмнен амалсыз:
Мен кетермш, альбом ашып кдрарсыз,
Акын казак аганды еске аларсыз.
Тавриз — Баку аспанында кун Сана,
Кумк Каспий жагасында гул Сана;
Журегщ мен журепмда 6ip сана,
Айтарым кеп, айпдлзбай-ак бш, Сана.

(К,Аманжолов).

Осы еленде езербайжан кызыньщ эдем1 образы бар. Бул
образ кдлай жасалган? Акынныц esi айтып отырган “кумк
Каспийшдей” шалкып-толкыган кецш куш аркылы таза,
тереч тербелген телегей cesiMi аркылы жасалган. Мунда эпи­
калык образдагы шл суйегшен ойып жасагандай зергер-
лжтен туган адамньщ шынайы, шыншыл сырт мусни, бет
minim жок, Кыздьщ аты — Сана; ал портрет дегевде, вйте-
yip, “кез1 кдра” екенш гана бшем1з, эйтпесе “Баку аспа-
ныньщ куш, Каспий жагасыньщ гул1” деген ауыстырулар
окырманныц кез алдына tipi кк>шщ табиги тур-турпатын
елестеотейда. Сондай-ак бул арада сулу кыздыц журк-туры-
сын керш, сезш тывдап, унш естш те жаткднымыз жок-
Сейте тура Сана-кызга акынмен 6ipre берЫ з деыстык ыкы-
ласпен умсынып, кимас кецшмен толкып, тербелт кдлдык,
Эли айткднымыздай, езш кермеу, сезш еспмеубылай тур-
сын, rim i осы кыз еркдйсымыздыч сыралгы жакынымыз,
кдшангы таныс досымыз терЦд1 емес пе? Осы кызга акын
гана емес-ау, бЬ де “журепм1зден амалсыз жыр жазып” ,
Кия алмай кош айтып, кдйта-кдйта бурылып кдрап, “айта­
рым кеп, айткызбай-ак бш, Сана” деп 6d$a жатк&н сеюл-
д1м1з. Бул не гажап?

Гажап кдлгандай еиггеце де жок, сыршыл елендердеп
лирикалык образ атам заманнан бугшге дешн тек кдна осы
жолмен, акынныц ез кеирепнде келдей шалкыган сан HipiM
сулу сыр мен сез!М аркылытана жасалып келе жатыр.

127

Акынныц субъективи кецш куйшен туган лирикалык,
образдыц объективт! ем!рден жинактала heM даралана
жасалган эпикалык, образдан айырмасы да дэл осы арада
деп бшген жен.

Иэ, эпикалык образ — накты болса, лирикалык, образ
— Шартты. Александр Пушкин езшщ атакуы “А.П.Кернге”
деген елецшде аскан сулу эйелдщ ажар-керкт адамныц
акылы жетпейтш элдеб1р аскдк, аса бшк асылдыккз тецеп,
“Как гений чистой красоты” дейтой бар емес пе? Осы жолды
Куандык, Шацгытбаев “Тащрщдей газиз керж гщ ” деп
аударды. Эцпме тупнуска мен аударманыц кдншальж;дэлда-
пнде емес, тупнускадага гений де, аудармадагы manipi де
б1здщ кез алдымызга накты, затты куйде елестамейдо,
кецш1шзге шартты турде уялайды. Сол аркылы 6ip кезде
улы Пушкшпйц арманын аялаган асыл эйедцщ, afrreyip,
галамат Kici болганын тусшем1з де, оган акдамен 6ipre 6i3
де суйсшем1з. Мше, лирикалык, образды окырман осылай
кдбыддайды.

Лирикалык, К/аЬарман деген термин мацыцда талас та жок
емес: б1реулер муны А.Белыйдыц лирикалык “мен”
суреттелер санадагы “6i3” деген булыцплр б1рдецесше
сайып, карсы болса, енд! 6ipeynep А.Блокгыц лирикасына
байланысты Ю.Тынянов ©те орынды енпзген термин деп
крлдап шыгады. Сондай-ак лирикалык, каЬарманныц ушм
ретш деп кеШпр астары н Н .Грибачев ж аты ркаса,
О.Бергтольц жан сала жактайды”*.

Мундай таластар болтай, бола берсш, 6ipaK эйтеу!р
эдебиеттщ лирика деген теп бар да лирикалык образ
жасалмай турмайтыны хак,

Драмалык образ — эпикалык не лирикалык образдар
сегадгц к»газбетшде емес, тура ем1рдщ ез аясында — сахнада
кезбе-кез, колма-кол жасалатын керкем бейне. Муны кейде
тура “сахналык бейне” ** деп те атай беред!. Антигона мен
Огелло, Тартюф пен Хлестаков, Сатин мен Яровая, Кдрабай
мен Телкара, Жузтайлак лен Сеуле — 6epi де драмалык
образдар, ейткет буларды 6i3 тек кана сахнадан, актерлердщ
ойындары аркылы жузбе-жуз керш, таньщык Айталык, казак
сахнасыныц хця тасы секщц Келлекидщ сахнада жасап, оны
керген адамдар санасыцда жартастай шаншылтып тастап
кеткен сахналык бейнелер1 кщшт десещзхш!..

* Разговоры перед съездом. Сборник статей. М., “Советский писа
тель”, 1954, стр. 265-292.

** НАкимов. О театре. JI.- М., “Искусство”, 1962, стр. 20.

128

Жалгыз-ак, драмалыкобраздыц 6ip кемипнжерг эпикалык
не лирикалыкобраздар секщщ клал бепнде баркдсиетш сакгап
кзлып, мэцп eMip суре алмайды; эр образ езш жасаган
акгермен 6ipre кетеда, кергеи адам санасында тек 9cepi мен
eneci гана кдлады. Бул ретге кейде ep6ip сахналык бейненщ
гумыры баркешпк тэрцда. Алайдадрамалыкобраз, гумырыныц
муншалык кыскалыгыньщ есесше, 6ip кершсе де бгрегей,
кэщмп ripinepuie дидарласып, оларды крлма-кол куцдарш не
жылатып, куантьш не суйсштш, суйпзш не жек керпзш,
oirreyip, пкелей ыкдал жасап, ойлантып, Te6ipemin кетеда.

Бул тургыдан алганда драмалык образдыц эстетикалык жэне
тэрбиелпс мэш орасан улкен epi куши.

Драмалык образдыц жасалу тэсшдер1 де езшше белек.
Эпикалык образ кец кулашты баяндаулар мен суреттеулер
аркылы, лирикалык образ турлйле кендл Kytoiepi мен
шабытты толганыстар аркылы жасалса, драмалык образ
шиелешскен тартыстар мен кым-кигаш кимыл-эрекеттер

аркылы жасалады. Эрине, бук — сахнада психологиялык
ой образын жасауга болмайды деген байлау емес. Кдндай
да болсын, парасат пен ойсыз, сыр мен c©3iMci3образ жасау
мумкш емес. BipaK бул сахнадагы шешуш нэрсе кимыл-
эреюет, тартыс пен кдкгыгыс екенш де жоккд шыгармаса
керек. Кдншама ойшыл адамньщ драмалы образын жасамак
болсацыз да, 6opi6ip, оны сахнага жетелеп экелот, уш сагат
бойы ун-туназ, кимыл-крзгалыссыз ойлантып коя алмай-
сыз. Ондай жым-жырт “ойшылга” театр керуцц журт уш

сагат тупл уш минут та шыдап отырмайды. Демек, драмалык
образ оймен катар 1ске, сезгммен 6ipre кимылга курылады.

1с-эрекетйц, кимыл-харекеттш, сахнада драмалык образ
жасау ушш кдншалык кджет екенш, кандай шешутш рел
аткдратынын Юрий Олеша “Драматургтьщ жазбаларында”
аса эдем1 айтады: “YftipiMfli Kici деседа. YftipiMfli xicrnep
бар. YftipiMci3 idcbiep — эжептеу1р акылды, бшмдх, адал,
сергек, 6ipaK журек жылытар yffipiMi жок Kicuiep де болады.
Крнакгыкган 6ipre кайткьщ келмейтш, кдшып кутылгыц
келспн Kicinep де жок емес. Алайда Эр адам... элгшердщ
эркдйсысы эрекет устшде, пайдалы кимыл устшде, кджетп
харакет устшде еркдшан yitipiMfli... Тйлгкындау сахнасы,
жауаптау сахнасы, соттау сахнасы — оЬыныц 6dpi пьеса
ушш кдндай утымды, керуий журткд кдндай суйюмд1!” *.
Сондыктан болса керек, драмалык шыгарма жазудыц,

* Советские драматурги о своем творчестве. “Искусство”, М., 1967

стр. 68-69.

129

драмалык образ жасаудъщ жолдары кептен коп. Оган кейш
— кезщце токуаламыз.

Ендеше, &з дел осы арада ер жанрдьщ езгеш елтне
байланысты емес, жалпы эдебиеттщ бар жанрга б1рдей ортак
табитатынан туган ер алуан тэсшдер аркылы жасалып, ек-
шелген, ез ерекшелЬсгерхмен сараланган б1рнеше образдыц
турлерше гана аз-кем назар аударып етпекшз.

Образдыц жасалу тэсшне байланысты турлерш таратып,
бас-басына сипаттама бермес бурын, жалпы едемшк туралы
шмде 61рнеше (комедия жене трагедия, героика жене фан­
тастика дегендер терйда) эстетикалык,категориялар болаты-
нын бшу шарт. Комедия акцкдт шьшдыкуагы не адам мшез1
мен бтм щ деп кулкип жайлардан туса, трагедия бутан
кдрама-кдрсы кдйгылы кубылыстардан туатыны; героика
аса 6ip асыл, аяулы касиеттерден туса, фантастика асынкы,
аскдк, эрекетгерден туатыны мел1м. Mike, осы тэсшдердщ
эркдйсысына лайык,геройлык, трагедиялык, фантастикальщ

образдар болатыны сющты, комедиялык, тэсш арщллы
керкем образдыц юморлыкжене сатиралыктурлер1жасалады.

Юморлык, образ — кулкш кейшкер; юмор — ем1рдеп
Kici кулерлис кубылыстардьщ енердеп ceyneci. Кулю жок
жерде юмор да жок. Ал кулю т еншешн жецш-желт нэрсе
деуге болмайды. Кулюде зор кргамдык, сипат, элеуметпк
сыр жатады. Маркс былай дейда: “Буюл дуниежузшк тарихи
форматами, акырты фазий — оныц комедиясы. Bip жолы
Эсхилдщ “Бугауланган Прометейнде” Kaciperri халде еле
жараланган грек кудайлары Лукианньщ “Сейлесулершде”
кулкш халде кдйтадан елуге мажбур болды. Тарихшц булай
жылжитын себебг не? Адам баласы ез вткец1мен култ
коштасып отырган ce6e6i — сол.'”*. Демек, кулю — адам
баласыныц жалпы тарихи “жылжуындаты” 6ip турда 6ip
кызык,багдар: бутан кдрап 6i3 адам санасыныц сэбшпк кезш
де, есейген шашн да байкдл, багалай аламыз.

9м1рдеп немесе адам мшезшдеп непзаздокп, Черны­
шевский айткдндай, “сырты буркелген iimri куйкшк пен
куыс кеуделжп” , жалпы кргам пршшшндеп кедерп мен
кесел атаулыныц бэрш кулюмен туйреп, жерлеп отыруга
болады. Бул ретте, кулю — ем1рдеп есю мен жацаныц ара-
сында болып жаткдн курестщ жауынгерлйс куралы.

Эрине, эсгегиканыцкомедиялык;категориясындаты юмор-
дыц, сатираныц, иронияныц, сарказмныц, гротескщщ эркдй-
сысындагы кулюнщ сипаты эр белек. Юморда кулкш кубы-

* КМаркс. Соч., М., т. 1, стр. 389.

130

лысгардын; ед 6ip майда, зиянсыз турлер1алынады. Юмордаш
куша — еж; ал эзш келемежгс айналса — ирония, келемеж
яи^ьтмыскдлга айналып, сын удей туссе — сарказм болтаны...

Кдзак эдебиетшщ тарихьша баксак, баягы аты шулы
эпенд1 Кржанасырдан куш кешеп озлшздщ Мыркымбайга
дешн юморлык, образдыц талай тамаша турлерш тауып,
тануга болады. Солардыц кдйсысын алмацыз, адам бойын-
дагы кемшшктер ылти гана эзш-ажуамен сыналган. Юмор­
лык образдыц бул сипаты шп кунге сол кдлпыцда. Мысалы,
Рабиден Мустафин Олжабскгщ (“ Шыганак” романында)
оспадар кылыктарына, окш ау мш ездерш е кднша
кулгенмен, бул адамды ш тей унатып, оныц адалдыгына
окырманныц да ыкыласын аудара отырады. Ce6e6i,
автордагы макрат — Олжабектерда курту емес, тузеу.

Кдзакдраматуршясьщдагы коптеген юморлых образдар*
дыцшпндеп ерекше нускдларыныц 6ipi — Рабит MycipenoB-
тщ К,оцкдйы (“Акдн cepi — Акгокгы”). Адал epi ацкду,
дэрменс1з epi дацгой Крцкдйдыц театр сахнасывда атавдгы
Серке Кожамкулов жасаган бейнеш керген адашшц кез
алдынан кетпей кояды. Крцкдй образыньщ эсеряшш сон­
дай, ол бупнде ел аузында кудды Кожанасыр сегалде ацызта
айналып кетп. MycipenoB пьесасын керген, не окыган
адамньщ есшде шыгар, уппнип сурет Акгокшньщ узатылу
тойына эзфленген ауыл 1ргесшдежалгыз, жер-кеккс сыймай
купсгп отырган Конхэйдыц мына сезшен басталады:

— Солай болдыц, Крнкайым! Таре тукымына куда болдыц,
Крцкдй,атыц к^ранга да тусп... Tenipi дсген,, далага шыгып, желпшш
6ip альюсам, т щ п уйге сыя алад> ем^сдш. Куш кеше ею Kici бас крсса,
ер и м н щ аузынй 6ip кдрап, тупйе тусшбей, кайтып келш кдтМйынан
сурайтын Крнкай! М ше, и м болдын бупн! KiM болдыц деймш мен
саган!!Байкзшы, езщ дьеэщ : юмнщ колы батар екен кабыргана?..
(Кдранып). Туу-туу! Кдптап келеш кара курттай!.. Осынын 6epi д е
Крцкэйдыч тойына барамыз дед атонды-ау, е? Мына думанда кузып
кетш , 6ipcyiHe finiM ra in кетш журмесе жарар еда... Тоба де, Крнкай,
тоба де!.. Bspi де хаз1регпч аркасы! Kici дец жарыкгык xaaiperri
айгсаншы. Аузында алласы отырса, к ец ш н де мен сиякты 6ip жазган
тагы турады. Ш ыцтас тукымыньщ сауырынан басып-басып байкэды
да, 6ip маркасцасын “M e, Крнкай!” деп устата салды! Ертен
Актокгыны узатып апарганда, атымды байлап яЛгкэн 6ipeyiHe: "Уай,
сен тере тукымы болганда, кдйсысыныц баласы «Цч?” —деп сурасам,
содан аргынын кереп де ж ок маган... “Улкен куданын ез!н тарт, езш
тарт!” деп, шацыраккз аса жвнелгенде елш кетсем де мейлУ. .

Коцкдйдыц осынау 6ip гана монологынан оньщ 6i3
жогарыда айткзн буюл мшез1 мен болмысы тугел квршш

131

тур. Уэйда, 6ip жагынан, соны ацгартса, екапш жагынан,
драматургияда юморлыкобраз жасаудьщ ynrici icneni. Bcipe-
се, автордьщ ез кейткергне кдрым-кдтысы кызык; Крндайга
ол журтпен хрсыла кулш, оньщ жоцжердсн жжлгаддей кдлган

желгабыздыгын ажуалайды, “кднды мойын хаз1реттщ”
кэмшысыньщ ушында кшз доптай домаланып турып, езшщ
осы халше шугарлж еткен мусюн кейпш ecipKeitfli, кднша
купшдегенмен тшек-муддеа 6ip уыс куйю екенш келеке
кылады. Осыньщ 6epi — юмордьщ сарабдал сыны.

Юмор бар жерде ылги сын бар деуге де болмайды.
Юморда жазушы журткд тиер пэлендей пвле-желес1 жок,
6ip алуан окщау кимылдар мен кубылыстарды жай гана

кецивд кулиге айналдырып, окырманньщ ойын кезеп,
бойын ceprrryi де ыкгимал. Бул айткднымыз аз. Мундай
жагдайда куша ой квзеу, бой серпту куралы гана емес,

автордьщ окырманга 63i суреттеп танытып отырган eMip

шындыгын жинакхау, адам мшезш ашу, эдеби образцы
даралау тэсипне де айналады. Сонымен катар мундай
жагдайда кули окырманга айрыкдга эдем! веер етедо, керкем

шыгармага взгеше эмоциялык, жылылык вкелед!, жаркын,
жайдары шырай бередь Бул туста внердеп юморлык тэсш

(эстетикалык категория) мен ем1рдеп юморлык сез1м
(мэдени фактор) уштасып кегедь Муньщ улпеш де алыстан
1здеп жатпай-ак влг1 суреткер1м1здщ езшен табуга болады.

Айталык, “Кдзак солдаты” ; осы романныц вн бойында
жып-жылы, жайма-шуак юмор жел1 тартьщ жаткдн жок па?
Мунда Рабит MycipenoB езшщ унамды кейшкерлершщ
берше, ecipece Кдйрошкд ылгижымиып, куле кдрайды. Бул

— сынаудан емес, суйсшуден туган кулю. Бул аркылы дкушы
едеби кдЬарман бойындагы жамандыкты — "мшда емес,
жаксылыкгы — кдеиетп тусшед1 жене муны жай ащирмай,
серпше отырып, сергек угады. Бул — кулюнщ куш.; кулюнщ
6ip алуан тэрбиелж мэш де осында жатыр.

Хамит Ергалиев “Улкен жолдьщ уетшдеп” бас кейшке-
рш былай мшездейд!:

Житпердач алдында Шынын айтар алдында
Одан аскан к^шжац жок,. Щылым тартып алатын.
Эйслдердан алдында ©ripiK айтар алдында
Одан момын 6ip жан жок. Bip хотели кдлатын.

Осында юмор бар да, сын жок, Акын жай e3i де кулш,
езгеш де кущцрш, сол кулю аркылы ак,жаркын, кенуда кейш-
кердщ Keffoip кьшыгын зшдз ажуалап, мшезш аша тусш огыр.

132

Ал сатирада олай емес.
Сатиралыкобраз — унамсыз тип. Сатирамен суреттелер
кубылыс — кереказ, Kecip кубылыс. Сатира ешрдеп кеселда,
келецс1зджп, Kepi кеткендокп кдза крпарып, кептщ кез
алдына — керййске шыгарады, кдгып-сшкшейд1,

мыскдошен туйрейдо, сыкдк, етедо, кепл одан тувдлтедо. Куш
еткеннщ, тозып бпхеннщ кедерпге айналганын ащ-артып,

оган адам бойынан жиренйн шакырады. Кулык пен
сумдыкты, с и ж узд тх пен мансагщорлыкты, усошдллык
пен уятсыэдыкты, eflreyip ешрдеп зиянды жайтгарды аяусыз
эшкерелеп, адамдарды онымен ымырасыз куреске ундейд!,

ceitrin Lnrepi басуга, кедерпш жок, етуге жумылдырады.

Мез болады болысьщ, Кунде жаксы бола ма,
Аркдга улык каккднга. Bip кьиыгы жацкзнга?

Шелтгрейтш орысын, Окдлы тон тола ма,
Шеищ шекпен жагасанга. Ар-уятын саткднга?

(Абай).

Бул арада елш сатып, ульщтан шен тагып, шекпен

жамылган е й жузд1 болысты акын ащы сатирамен аяусыз
туйреп, маскара мазакдо айналдырып отыр. бленде “ар-
уяттан” журдай, куыс кеуде, кулкда кумар, мансапкор
болыстыц адам жиренгендей ажарсыз бейнес1 — сатиралык,
образы бар.

Сатиранын юмордан езгешелш — мунда кдламгердщ
ез1 сыкдкден сшейте сынап отырган адамына жаны
ашымайды, оньщ мшш тузеу, езш — енегел1 eMipre кдйта

крсу муддеЫ болмайды, керклнше, автор мундай жексу-
рындык, ем1рде болмауы керек деген катал уюмхн
шыгарады; юморда тузеу мак,саты жатса, сатирада жою,
жок, кылу максаты жатады.

Сатиранын юмормен 6ipniri — мунда да юмордагы
секицц кули болады, 6ipax, мундаш куша жай эзш, ажуа
емес, ызалы кулй — мазак, сыкдк» мысюыл, кекесш; мун-
дагы куша — кекп кули. Ал, Константин Федин айткдндай,
долы кули дойырдан кушпрек екеш мэлгм,

Эрине, сатирадагы кули де, юмордагы кулидей, шын-
дыкка непзделген шынайы кули, жасадиы кылжак емес,

табиги купи болуы шарт.
Кулю демеюш, Гоголь ез пьесасына катысатын артис-

терге эркдшан Kepyrui журтты “кытьщгап” кугнируге тырыс-
пау керекттгш, олардыц ездер1 — ез ержгерхмен кулепн
болуга тшс екенш, журтты кулдарем деп, кур арамтер болган
артистщ e3i кулиге, келемежге айналатынын эркдшан

133

ескертш отырган. Сондай-ак, 6ip жолы Лев Толстой да
журтгы куддарудщ, журтка кулд1рл сез айтудыц уш Typi

болатынын ануарткан. Толстойша, 6ip “куядарпш” болады,
журт алдына шыгып ап, айтарын айта алмай, ез айтарына

03i мэз боп, ез-езшен ыржындап жеке куле беред1 fli, журт

“мынау неге куледГ’ дегендей ад-тан боп. жен-жешнде
томсарып калады; екшпп кугццрпш кызык, эцпмесш айта

тура, оган ез1 дс кулед1, журтгы да кущцредо; ал ушшип 6ip
кугдарпш болады, кеп алдында сейлей тура, ез1 езу де
тартпай, сазара кдтьш калады да, оньщ есесше журттыц

мулде сзуш жигызбай, пиек-ситесш кдтырады. Юмор мен

сатирадагы кулю, мше, дел осы соцгы кулюдей салмакга,

уытш epi угамды болуга тшс.
Сатиралык,образ жасаудьщ тэсщдер1 ер турл1; солардыц

6ipi — ирония — кемшшкп, мш-мултисп астармен перделеп
сынау, сыкдкгау, мыскылдау, ксксту. Меселен, Абайдыц
Крыловтан аударган 6ip елецшде агаш басында отырган
карганыц аузындагы ipiMuiiriH алдап, кагып экету ушш тупаа

оны былайша “мактайды”:

Нетеен мойын, неткек кез! Осы керцаген, бул жунмен
Осьиан артык дейсщ бе, Энш ш пн белпш,
Epreri кылын айткдн сез? Уялмай, калкэм, 6ip сайра,
Кдлайша 6inceH япырмай, Б1з де алалык улпга.
Мурньщыз бен жушндз К,ус Tepeci 61здерге
Першггешн утндей Ci3 боларсыз 6ip куш.

Деп ойлаймын, унадз. (“ К р р т мен т улкГ).

Осыныц 6epi — ирония: жок жакрылыкты en-eripiK бар
ету аркылы эдеш сол жок,нэрсенщ орнын ойсырата корсету,

мазак кылу, оныц езш астарлап, объекпш телкек ету.

Эйтпесе кдрганыц мойны мен коз1, мурны мен жуш, ecipece
баркылдаган кара шубар уш тулю ку аузын ашып, кезш

жума тацдангандай эдем1 нерселер емес. Бэр! жалган,
керюшше айтылган, келеке жасалган. Амал не, акылсыз

niipKiH оны уклады, мазакты шын керд1, сендг.

Басы айналды карганын . взше Кткен ецешш
Сумкыц айткдн свзше, Аямастан вдрк, ста.
Куангакнан бертшш, 1рмцак жерге салп етп,
Bip мастык, Kipai езше. Ic 6irri, ку кета.

Элп ирония бул арада сатиралык, образ жасаудыц тагы
6ip тэсиине — сарказмге уласты: сыналган объект телкек

е т1лш кана койган ж ок, енд1 оны ц дэрм енс1з
бейшаралыгы, KipinTap к у й к ш т , Kici кулгендей кур
кеуделт эшкерелевдь

134

Жогарыдагы еленде суреттелген кярганы — карга, туш ат
— гули гана деп тусшугс де болмайды: кдрга — мактаншак
данной да, туша — алаяк, кудыц бейнесшде алынып отыр.
Демек, мундагы ирония мен сарказм де — элодей акдулы
адамга айтылтан сын.

Адам ем1ршен к у та ю белуге болмайтыны секивд,
эдебиет пен енерден юмор мен сатираны да белуге болмай­
ды. Жадплз-ак* Белинский сатира мен юмордагы комизмд1
тусшу ушш бшм керекттн арнайы атап айтхан-ды. ©йткеш
6LniMci3 адам езш коршаган дуниедеп ненщ ecidpin, ненщ
жацарып жаткднын 6ine бермещц; сейтш, кдндай кубы-
лыстыц куш еткенш, кдндай нэрседен тущлш не “кулш
кршгасу” керек екенш ангара бермейдь Осыган орай, сати-
рикке де кояр талап улкен: бупнп биымда кауым кез келген
усак кылжакзса мез бола алмайды, кейде кейб1р автордыц
ез! не Kemracepi кдрык, боп жаткдн кдцбак кулюден оныц
жиренух де мумкш. Демек, алдымен сапфикпц ез1 бшмдар,
мэдениетп жене талгампаз болуы, сол аркылы терец сати­
ралык гуманизм пафосына шалкып шыгуы шарт.

Сатира — халыкзъщ рухани куип мен куатыныц кепш.
Сондыкган да трек сатириктерг Эзоп, Аристофан, Лукиан,
рим сатириктер1 Ювенал, Гораций, Плавт, солар секищ
орыс не агылшын, француз не испан сатириктершщ
эркдйсысы-ак. ескшщ жауы, жацаныц жаршысы, жаркын
келешек ушш куресупп болтан. Бул ретте, сатира табиги
жагынан ешкдшан кертартпа нерсе бола алмайды, жалпы
эдеби дамудагы ершш, шгерйхпл Ьем кдйсар куш icnerri.

Сатира жайын толтаганда мувдагы непзй эцпменщ
аркдуы сатиралык образ жайы болуга тшс.

Кдзак, едебиетшщ тарихына кдрап отырсак, ак,жаркын,
адал кулю сеюлда, уытты, удай ащы сатиралык агыс та ез
арнасымен толкып, жалпы керкемдак дамуга эркдшан inece
epin отырган. Халыккд Жат, душпан атаульпшц бэр! Жезтыр-
нак немесе Мыстан тэрида турлше жан туцшерлйсжатамсыз
типтерге жинакхалып, ертепнщ акиык epnepi олармен куш
сынасып, ксскш ест, кебше жецген. Бул сатиралык образ­
дыц ауыз эдебиетшДеп 6ip алуан Kepimci болашн. Кейш
бул сиякгы сатиралык жинакгау кэдаяуДЙ адам бейнесше
ауыскдн. Бул — сатиралык,образ жасаудагы ёзшше тьщ адым.
BipaKбул туста да сатиралыктшггешцрудщ пародия, ecipece
атам замангы гротеск сеюлда Tecuwepi езгермеген. Айталык,
“Алпамыстагы”¥лтан; бул — батырлар жырындагы сатиралык,
образдыц ymici. Осыныц портретше кдрацыз:

135

Keyneci болды кспедей, Сыгымдалган талкдндай,
Мурны болды тебедей. Ke3i терец зындандай.
Курек rici кетпендей,
Кендрдегмщ Teciri — Баскдн i3iH кдрасан,
Кершер оттыц орнындай,
Жупмен туйе еткендей. Лузы улкен ошакгай,
Кулагы болды кзлкандай, Азу rici пышакгай.
Мурынына кррасац

Осьщдаш кулю — ызалы, юекп куша; сатиралык, образ
жасау т е с т — гротеск. Бран кдрап, 6ip жагынан, кдзак
эдебиетщдеп сатиралык образдыц эдегоа улплерщ байкдсак,
екшш жагынан, сатиралык еарудщ езгеше тин — гротеск
жэне муныцез! сатиралык,образ жасаудагы непзп тэсщцердщ
6ipi екенш ацгарамыз.

Сатиралыкбагыт — орыс эдебиетшщ ен бойындагы езекп
аркду, кец арнасындагы асау агыс, сырлы толкын: езгелерш
ез алдына койганда, Крылов пен Грибоедовтеп, Гоголь мен
Щедриндеп, Чехов пен Горькийдеп сатиранын 6ipiHeH-6ipiHe
ауысып, 6ipiHe-6ipi жалгасып жаткдн тамаша дэстур1 бар.
Орыс эдебиетщдеп сатиралык ашетьщ кейде баяу тарткдн
кез1 болды, 6ipaK узшген, токгаган кез! болган емес. Муньщ
Q3i орыс эдебиетшщ жауынгерлж сипаты, озат прогресшш
кдеиеп, есктен ымырасыздыгы, жандга куштарлыга еда. Де­
мек, сатира — мандай алды, прогресшш эдебиетке тэн нэрсе.

Сатираныц езше тэн жанрлыкерекшелш бар екеш даусыз.
Бхраконыжеке-дара алып, санаулы, тш “ащы” кдламгерлердщ
гана улесще тиетш нэрсе деуге болмайды. Сатиралык сипат,
сырггай кдраганда, сатирага мулде кдтысы жок кершетш
кдламгерлер творчествосывда да бола береда. Мэселен, Горь­
кий не Маяковский; М.Горький сатираныц да фельетон синк-
ты шагын туршен ecri. Оныц алгашкы суреткерлис адымын-
дагы фельетондары кейш туган ал ы памфлеттерще непз,
американ империализма! эшкерелейтт эйгш сатирасына
экелер жол болатын. Ал Маяковский езшщ “кдЪарлыкулкка”
аркылы нашз сатиранын улпеш керсете келш, жалпы сатира­
лык шыгарма жазу, сатиралык образ жасау жайлы б1ркдтар
ойларында ортага салган еда. Оныц пшршше, емхрде сатирага
непз болу ушш аз! кулш турган такырыпжок, ал эр такырып-
тан табиги кулю тушзуга болады. Жалшз-ак» сатирадагы кулй
кекп кулй болугатшс. вйткеш кулгасаз сатира кдодай тартым-
сыз болса, келецаздакке кексЬ кулу де сондай тартымсыз.
Акынныц булmtdpi Лениннщ “Зияндынэрсе туралы “ашусыз”
жазу — кецикяз жазу”* деген тужырымымен тушндес.

* В.И.Ленин. Шыгармалар, Алматы, 1954, 35-том, 25-бет.

136

Сатира — казак эдебиетшщ де белшбес 6ip бугагы: уциге
тексермей-ак, шола кдраганныц езш де, Майлин мен
MycipenoBTiH керкем црозасьшан, Жансупров пен Токма-
гамбетов поэзиясынан, Тэж1баев пен Мухамеджановтыц
драматургиясьшан ер килы сатиралык образдардыд улпле-
рше ушырасатынымыз сезсхз жэне булар кдзак, сатирасы
кдлыптастырган образдар галереясыныц 6ip белей гана.

Асылы, керкем образ жасауга, адам мшезш ашуга лири­

калык незнож кдндай керек болса, сатиралык епарлж те
сондай кджет. Мысалы, Р.Муареповтщ “Оянган елкесш-
деп” кеп сейлемей аз айтып, кдйталамай 6ip айтып, кездеген
нысанасына дел типзш отыратъш ирониясывда, сарказмгнде
адам мшезш аз суретпен жарк,етюзш ашып кетш отыратын
угымды астар бар: “Омар да уйге келш, уназ жаткдн ейелшщ
устшен ушшна рет arran етш, орнына жатты” , — деп, топас-
тьпдгы семсер сезбен елпре 6ip Twin Ж1берсе, мына арада
ез1 жаксы керетш Байжаныныц жабайы кылыгын да онша
оксатып жаткдн жок; Эй, эй, знаком, тамыр! Кликене
токтай тур, абажди, пожалыста! — деп Байжан 6ip москдлдау
адамды ершаз токгатып алды да, атынан тусе кдлып, шалба-
рыныц кдйыс бауын шеше бастады”. Осы секши, автор
байдыц куймелерщ мактаскдн жагымпаз жэдкейлердщ,
ИгЬйкгщ алдауьша желЬскен Сандыбайдьщ, жарамсак Бота-
кдраныц бейшара мшездерш элпдей кекесш-мыскшшен

6ip-6ip туйреп, шетшен алейтед1 де отырады. Асылы,
“Дуниеде кулюден кдтерл1 еш нэрсе жок; куша — жексурьш
жетеаздисп жерлеу” , — деп, Белинский бекер айтпаган.

Фантастикалык образ — киялдан туган кдЬарман,
адамньщ акикдткд уксас арманында бедерленген бейне;
эдебиеттеп адам образынын багзы замандардан куш бугшге
дейш келе жаткдн кене турлершщ 6ipi.

Кдй халыкгьщ сез eHepi болсын, оныц ен байыргы
турлершщ 6ipi — ертеп десек, сол ертеп тугелге жуык киялга
непзделеттш, ертеплердеп адам бейнелершщкебшде киял-
гажайып сипат болатыны матам. Бул да фантастикалык
образдыц кен ел тн куэландырса керек.

Дуниежузшк келемде тущыш фантастикалык кдйарман
ретшде Жерден Кунге деюн ушып барган Икарды атайтын
болсак» кдзак ауыз эдебиетшщ де ез Иглесшде тугызган
кереметтер1 бар. Солардыц 6ipi — Ер Тестж. Бул образ
хахында Кджым Жумалиев былай деген: “Халыкгьщ тшеп,
арманы — адамньщ табигаткд ие болу, табигатты езше
багындыру, адамныц куши болуы, оныц колынан не де
болса келетш болуы болса, Ер Тесиктщ образы сол тшек

137

пен арманныц cayneci деуге болады”*. Будан шыгатын
байлау — фантастикалык образ кур кдал гана емес, кепке
ортах,бшк макраттарга, аскэк армавдар мен асыл мураттарта
тамыр тартады.

Ер Тестжтен кешн де кдзак, фольклорында алуан-алуан
фантастикалык образдар туды дей аламыз: Алпамыс пен
Крбыландыдан басталган батырлар бейнесш байыптанкырап
кдрасак, булар б1рьщгай геройлык образдар гана емес,
буларда фантастикалык сипат та баршылык (суга батпау,
откд куймеу, окетпеу, алты айшылык жерлерге алты аттап
бару т.б.). Буларды да ез алдына коя турсак, “аганг апсд
мшген, ею аяга жер сызган” дэу, “аспандагы жулдызды
санаумен юмнщ кдшан елгенш, жогалганын 1здеп табатын”
дэу, “юталкд кдрап 6ipeynin елген-прщгенш, кушне жер
жузшде канша Kici eJiin, кднша Kici туатынын бш п
отыратын” дэу, “суга тусш кетхен нэрсеш тауып аларлык
eHepi бар” деу, шпндеп бальщ-малыгымен кел-кешр кек
дарияны 6ip-aK жутатын дву... осынша кеп дэу 6ip гана
ертепде — “Ушар ханныц баласында” жецкш журсе, ауыз
эдебиетшщ езге туындыларында бул сиякгы кдял-гажайып
тулгалар — фантастикалык образдар кднша десещзни!..
Муныц ©3i, 6ip жагынан, кдзак эдебиетшщ бурышы Ьэм
бупнп тарихында фантастикалык шыгармалар да, образдар
да эл! туып улгерген жок деген ушкдры niidpfli жоккд
шыгарса, екшхш жагынан, элп 6ip атам заманш анайы
бейнелер кдз1рп фантастикалык эдебиеттеп жаца герой-
робоггарга аумай украйтынын кдйтераз!.. Ауыз эдебиетшдеп
кеп деу де, кдорп едебиеттеп кеп робот та ездерше дэу не
робот еткен адамга колгабыс жасайды, адам ушш eMip суреда.
Бул — творчестволык ойлауга да, гылыми тошпылауга да
туратын уксастык,

Классикалык эдебиеттер тарихына кез салсак, кене
дуниедеп фантастикалык образдар сол тустагы адамдардыц
дуниетанымына сщген мифке байланысты екенш бай-
кдймыз. Бул турасында Маркс “грек мифологиясы — грек
енершщ байлыккрры гана^мес, есш-енген топырагы да”
екенш айта келш, осыньщ ез| “халык фантазиясында...
кдйтадан енделш-женделгешн” терец дэлелдегеш мэл1м.
Бул арада 6i3 шындык пен киял езара тутасып кеткен грек
енершдеп образ бен образдылыкхьщ езгеше Typi кдйдан
жэне кдлайша туганын байкдп кдна коймай, Гомердщ
“Илиадасында” адамдармен 6ipre eMip cypin, адамша

* КЖумалиев. “Кдзак; едебис-п”, 1943, 48-бст.

138

пршшк еткен кудайлар кейш де адамнан ажьфамай, Эсхил-
де адамша мундю, Лукианда адамша сыналу ce6e6i не екенш
байыптай аламыз. Сонда эдебиеттеп адамдык киял мен
арманньщ шындыккд кдрым-катысы айкындалады да, фан­

тастикалык образдыц элеуметпк табигаты танылады, кргам-
дык меш сараланып шыгады.

Кене грек эдебиеп ме немесе эр халыкцыц ауыз эдебиеп
ме, 9ftreyip фантастикалык образдыц басты кдсиеп — ожар
кара куш пен айлалы кулык, амал болатын. Ал кдз1рп сипат
баска; элемге эйгий “Доктор Фаустан” басталган соны маз-
мун фантастикалыкобраздыц езгеше тыц турлер1туып, жаца
дэстур кдлыптасуына шешуна ыкдал жасады. Ражайып
гылым кушшен адам баласын колдан жасартпак болган
гуламаныц Гете жасаган тамаша фантастикалык образы —
дуниежузшк адебиетте окщау турган у™- Осы образдыц
эсерш эр эдебиетген-ак керуге болады. Кдмрп кдзак фан-
тастакасында езшщ эп-есем кдбшепн танытып журген жас
каламгерлер шыгармаларындагы жекелеген галымдар бейнеа
де элодей эдем1 улпге машыктану эрекетшен туганы даусыз.

Гылым мен техника дамуындагы жаца кезец, яки космос

Adyipi фантастикалык эдебиет такырыбын да тыц epiace
шыгарды: бурынгы жадагайлау арманга енд! накгы талыми
дерек араласты, аспан туралы ацкду киялга бугшде астро­
навтика, астроботаника, астрофизика, космос медицинасы
сеюлда галымныц жацадан еркен жайып келе жаткдн тыц
салалары аркылы байсалды талыми есеп араласып, акикдт
елшем мен мелшер берщць

Дуниежузийк фантастиканыц космос такырыбына
жазылган шыгармаларында фантастикалык образдыц,
непзш ен, ею. rani кездесед1: 6ipi — галым, eidHmici —
социолог. Булардыц алгашкысы Кун жуйесш, Tiirri кулл1
галактиканы зерттеп, гылымда жаца беттер ашып жатады.

Мундай фантастикалык образдыц жаркын ynruiepi —
Жюль Верннщ “ Жерден Айга” романындагы Импи
Барбикен мен капитан Николь, Александр Беляевтвд
“КЭЦ жулдызы” романындагы геолог Артемьев, Иван
Бфремовтыц “Андромеда мунары” романындагы Дар
Ветер тагы баскдлар. Ал космостагн.,социолог 6ейнес1
х е й ш п кезде журтш ылык назйрь1й аударган Рэй
Бредберидщ, Айзек Азимовтыц, Станислав Лемнщ,
Аркадий жене Борис Стругацкийлердщ роман-
повестершдеп бас кеюпкер ретшде KepiHin жур.

Кдз1рп казак эдебиетшде эр адамныц арман-киялыныц
бугшп бшгшен кдрагавда, б1ркдтар талап-талгамга жауап

139

берер жап-жакры фантастикалык,образдар туып келед1 жэне
туа бермек.

Трагедиялык, образ да едебиетте тым эрщен келе жаткдн
адам бейнелершщ 6ipi. Трагедиялык образ есю мен жаца,
адам мен к,огам, адамдык пен жауыздык арасындагы
ымырасыз курестен, б т с п е с тартыстан, кайшылыкуан,
соныц езшде де мейлшше асыцкы, адам жецш болмас ауыр,
азапты жайларды эдеби шыгармада терец жене шебер
жинактаудан туады. Трагедиялык, кубылыстар емарде де,
енерде де юморлык. не сатиралык, кубылыстарга кдрама-
кдрсы: юмор мен сатирада кулкип жайлар ажуа, мыскыл,
кекесш туршде кершсе, трагедияда кдтерл! нэрселер кдйта,

коркыныш, кдза туршде кершед1. Трагедиялык кдЬарман-
нын eMipi кебше елгммен аякгалып отырады. вйгкеш оныц
айкдскдн жауы езшен куигп, элеуметпк кцянат адам еркшен
тыс улкен. Сондьщган да кдЪарман — халыктыц алые
арманы, алдагы бакыты жолындагы курестщ курбаны.
Мундай трагедиялык каЬарманныц ynrici ретшде адам
мураты ушш жанын пида ra n , Kyfliperri Зевспен ауыр
айкдекд тускен Прометейд1 атауга болар едь Прометей —
api геройлык,, epi трагедиялык образ.

TipiixLniKTeri адам емйршде суюмен кдтар жек кору,
куанышпен 6ipre решш, бакыт кана емес, цайрет те
болатыны сеюлда, едебиетте те трагедиялык образдар болтан
жэне бола бермек. Жалгыз-ак, булар ер туста эр сипатта
KepiHyi мумкш. Айталык, Шолоховтыц Мелеховы; муныц
трагедиясы 6i3 жогарыда атап вткен П рометейдщ
трагедиясынан баска, белек: Прометей — халык курбаны
болса, Мелехов — халык, муддесше карсылык курбаны.
Демек, эдебиеттеп dp6ip трагедиялык, образды оныц eMipi
мен тагдырыныц логикасына кдрап байыптау керек.

Сондай-ак трагедиялык кдЬарман басынан кешетш
трагедиялык курес те эр алуан. Бшк трагедия дейтшдер
болады. Муцдайда кдЬарман ез басындаш кдареттен ары-
лар, керек десе, кдшып кугылар жол барын кере, бше тура,
жауыздыкды езшщ мерт болуы аркылы жерлемек болгандай,
ашык мэртпкке багады (Шекспирдщ Гамлеп) немесе адам­
дык парызды втеудщ азапты жолын эдеш тандайды (Тренев-
тыц Яроваясы), я болмаса езш крршаган кор eMipre кдрше,
лагынет айтып, керер кезге кек отына куйеда (Остров-
скийдщ Катеринасы) т.б.

Кене эдебиеттерде, 9cipece грек едебиетшде, трагедия­
лык шыгармага непз, трагедиялык образга психологиялык
делел болатын, кебше, жазмыш едь “Жазмыштан озмыш

140

жок” дегендей, эдебиеттеп адамдар ылги гана жазмыш
Курбаны болып отырады. Эсхилдыц Климнестрасы,
Софоклдын; Антигонасы, Эврипидтщ Медеясы — бэр1 де
осындай тагдырдьщ адамдары. BipaK, 6ip ескеретш нэрсе,
осылардыц бэрщде де жазмыш адамдарды эншешн тэщрге
кезсЬ табындыру ушш гана алынбаган, адамдарды ез кезшщ
адамгершшк салты мен гурпына багындыру ушш алынган.
Мше, дэл осы идея кдзак эдебиетшдеп де аргы-берп траге-
диялык образдарга шешупп себеп болтан. Мысалы, “ Кыз
Ш бек” жырындаЕЫ Телеген Бекежан каракщыныц жауыз-
дык курбаны гана емес, execi Базарбайдыц батасын аттап,
эке мен бала арасындагы кене т э р ш т бузганы ушш де
жолы болмагая жан секщд! Кыскдсы, осыныц 6epi, Маркс
атап керсеткевдей, “кене тэртш — кдарет” екенш, “оган
курбан болу — трагедия” жэне трагедиялык образ тугыэып
отырганын дэлелдей туседо.

Дуниежузшк эдебиетге трагедиялык онер мен трагедия­
лык образдыц калыптасуындагы жаца кезец — ренессанс
драматургиясыныц ты н ы болып табылатын Шекспир
творчествосы. Бул туста, Timi, трагедия туралы угымньщ
e3i жащыра жацарып еда. Бурын, айталык, адам ем!ршдеп
апат “жазмыштыц буйрыгы” болса, ендМ кдс1рет адамдар-
дыц ездерте ездер1 жасаган киянат пен кдетыкган, ешпен-
дпе пен ектемдактен туындап жатты. Ромео мен Джульетта
— жазмыштыц емес, Монтекки, Капулетти тукымдарьшьщ
Орта гасыр тусынан берп езара кесюлесш келе жаткдн
кднды к ети ц курбаны. Осыныц e3i — 6ip жацалык болса,
екпшп жацалык — Шекспир шыгармаларындагы трагедия­
лык, кдЬармандардыц ез ел1м1аркылы сол тратедияньщ туар
кезш 6ireyi< Двл1рек айткднда, кене дуние эдебиетшдеп
трагедиялык кдЪармандар ездер1 курбан болтан тоц мойъш
ектемдж алдында дерменаз болса, Шекспирде олай емес;
Ромео мен Джульеттаныц eniMi — ездер1 курбан болтан
Монтекки жене Капулетти араздыгына токгам болса, III
Ричардтыц ел1м1 — жеке басгагы зулымдыккд укам. Осыган
кдратанда, Шекспир адам ем1ршдеп апатты енерде жинак-
тап, суреттеп кдна койтан жок, ез кдЬармандарыныц елш1
аркылы сол сумдык апат жолына бегет^касады. Муныц 63i
Шекспирге дейшп трагедиялык образдйр кетерше алмаган
идеялык-керкемдпе бшк едь

Трагедиялык образ XIX гасыр эдебиетшде одан 9pi ерби
туей. Бальзакгыц “Адам ажуасындагы” акща кулыныц адам
улына жат жымыекы эрекеттер зардабынан, кулкын
кумарлык салдарынан жапа m eryi, рухани кулдырауы,

141

Пушкин мен Гоголь, А.Островский мен Достоевский
шыгармаларындагы “кшпсене юсшердщ”, “басы артык,адам-
дардыц” немесе “бейшаралардьщ” аянышты халдер! мен
ауыр тагдырлары сез енершдеп трагедиялык жинакхаудыц
api терещ, api шыцы болатын.

Ал бодщ бупнп эдебиетоизцеп “оптимисгж трагедиада”
жасалатын образдар, Луначарский айткандай, е р л т ерлос-
пен, 0л1м1 жещспен уштасатын кдЪармандар.

Кдзак эдебиетшде трагедиялык образдыц He6ip керемет
yminepi бар. Bcipece эйел образы айрыкща галерея курай
алады: Кыз Ж16ек пен Баян сулу, Кдмар мен Шуга, Ецшк
пен Сулушаш, Куралай мен Кулэнда... Осылардьщ кдй-
кдйсысын алмацыз, кдсфетп, кнын тагдырлары окырманды
енжар кдлдырмайды, оньщ ой-сез1мш тугкындап, баурап
алады, жан дуниесгн теб1ренте сшкш-сшкш кдлады, оны
оркдйсысы ез тагдырына ортак. етедо. Задында, трагедиялык;
образдыц езгеше эстетикалык м е т осында жатса керек.

Геройлык, образ — унамды кейшкер: адамга твн He6ip
тамаша сипаттардыц синтез! секида сом тулга, ез flayipiHiH
ец аяулы, асыл мураттарынан туган тарихи тип.

Эдебиет —*едебиет болгалы алдына тартылып, ер туста
ер дэрежеде шешшп келе жаткдн унамды кейшкер пробле-
масыньщ еткен-кеткешн шолып кдрасак, ер fleyipneii ер
алуан сез шеберлерщщ кейшге мура етш кдлдырган талай
тамаша туындысын, талай тамаша тулгасын квруге болады.
Расырлар туктрш де мунартып, адамзаттыц сонау себшпк
шагыныц санасы мен сез1мш куэландырып Ахилес пен
Прометей тур. Булар да — унамды кейшкерлер, геройлык,
образдар. Орта гасыр схоластикасын акуарып-тецкермей-
ак, ренессанс алыптарына кез салсак, бул тустьщ шуак
сырлы едеби типтер! -де алуан-алуан. Оны да ез алдына
койып, еэгмгздщ орыс эдебиетшщ еткен гасырына 6ip
кдралыкщы: Рудин мен Рахметов... Тамаша тулгалар! вз
деуйршщ езгеше екЫ боларлык унамды кейшкерлерд1н
yminepi осылардай-ак болар.

Унамды кейшкер — тарихи категория. Ахилес пен
Прометей заманында Рудин мен Рахметовтщ болуы мумкш
емес. Сондай-ак Рудин мен Рахметов eMip сурген дэу1рде
Ахилес пен Прометей сиякты образдар жасау eHepi болмас
едь Демек, осылардьщ еркдйсысы 6ipiH-6ipi кдйталамай,
тек ез дауфшщ шындыгы мен сипатын сеулелендаргенджтен
гана типтк тулга, унамды кдЬарман дэрежесше кетерщщ.
Рудин мен Рахметовте Ахилес пен Прометейде жок мулде
жаца кдсиеттер болгандыкган гана булар унамды кешп-

142

керлер галереясын толыктырар ripi тулгаларга айналган-
ды. BipaKосылар 6ip-6ipiHeH кднша аулакжаткднмен борше
ортах. 6ip элслздгк бар еда: булардыц кдй-кдйсысы да ез
тагдырыньщ еры ез крдцарыццагы азат адамдар емес-й.
TipuibiiKTi ripi Kici емес, Tipi Kicim й р ш т к билейтш. Сон-
дыкган олардыц epeci де, epici де тар еда.

Ал б1здщ жаца дэуфдщ жаца геройы ше?

Максим Горькийдщ Павел Власовы XX гасырдыц
басында буюл дуние пролетарларына жар салып:

— Б1здщ рухани отакымыз... — социал-демократиялык
жумысшы партиясы жасасын! — деп уран тастады.

Бул уран тарих сахнасына жаца адам шыкханына,
керкем едебиегке жаца кдЬарман келгенше хабаршы болтан.

Ол жаца кдЬарман — ез тагдырыньщ билшн ез крлына
алган азат адам, зулмат дуниесшщ кулщ кекке ушырып,
бакыт дуниесшщ ipreTacHH ез колымен кдйта кдлаган
кдЬарман революционер ед1.

Содан бастап 61здщ едебиейм1здщ алдында жаца
проблема — .дуние туткдсын ез крлына устаган азат адам
образын жасау проблемасы турды. Ол кдндай адам? Ол —

курескер жумысшы, ецбекпи шаруа, жацашыл интеллигент.
Булардыц берше тэн 6ip ерекше кдсиет бар: булар — ец
алдымен сара сананыц адамы, яки партия адамы.

, Bip кезде В.ИЛенин езшщ “Не ютеу керек?” деген
данышпандык ецбепнде: “взара ныгыз кол устаскдн б1здщ
тыгыз топ ойлы-кырлы киын жолмен келедг Б1здщ жан-
жащмыз анталаган жау, 6i3 солардыц огыныц астымен
ж урт етпектз” , — десе, одан 6epi талай ондаган жылдар
етп. Коммунист партинсыныц 6ip кездеп шагын гана “тыгыз
тобы” — сан миллион куатты армияга айналды. СОКП —
халкымыздыц саналы, уйымдаскан, озык отряды; зама-

нымыздыц акыл-ойы, абыройы, ар-ожданы деп бщдак.
Демек, кеце<? эдебиетшдеп Kici елжтерлгк курдел1 Ьем

кесек тулганыц бвршен бурын “партия адамы” болтан ce6e6i
осы ед1. Горький, мен Маяковский Лениннщ ез образынан
бастап, лениниил болыдевиктердщ б1рнеше тишн жасады.
Бул меселе Орафимовичтщ “TeMip таскынында” да кед1м-
одей керкемдйс шешмш тапты. Фурмановтьщ Клычковы,
Гладковтыц Чумаловы, ПанферовтыцЖ5|аркит, Шолохов-
тыц Давыдовы, Островскийдщ Корчйгиш, Фадеевтщ
Левинсоны, Фединнщ Извековы, Павленконыц Воропаевы,
Полевойдыц MepecbeBi... — осылардыц 6epi жаца дэу1рдщ
жаца кдЪармандары. Сейфуллин мен Майлиннщ, Жансуп-
ров пен Эуезовтщ, Мукднов мен MycipenoBTiH, Мустафин

143

мен Есенжановтъщ 61ркдтар шыгармаларындагы алуан турш

абзал адамдар — тагы да элпдей — жаца дэу1рдщ жаца

кдЪармандары. Кеп ултты кецес эдебиетшде гасырымыздыц

взгеше сыры мен сипатын танытатын замандас тултасын

жасау мшдеп осылайша шепплш жатты.

Осы айтылгандардыц 6api кешеп Кецес кезщцеп угым.

Демек, тарихи шындык,. Ал тарихи шындыкгы бупнп

сипатка кенарем деп ещн айналдыру — кцянат; вз кезщцеп

уакыт пен кещстгк аясында e3repicci3 байыпталганы дурыс.

Геройлык образ туралы эцпме крзгаганда жалпы унамды

кейпжер проблемасына арнайы назар аударып, оньщ кешеп

хал! мен бупнп жайын, мше, дэл осы тургыдан байыптаган

жен. .

Эдебиеттеп геройлыкДегеннщ 63i — кргамдык, адамдык

бшк максат жолындага ерлйс пен ерлжп, кайсарлык пен

кдЬармандыкгы жырлау. Адам рухыныц улылыгын кдстер-

лейпн эдебиеттеп геройлык сез енершщ ец сулу Ьэм сырлы

кдсиеттершен 6ipTyrac. Бул ретте, геройлык образ — сурет­

кердщ ец бшк идеалыныц, яки асыл муратыныц керкем

жинакгалуы.

Геройлыкгыц кдйнар кез1 кеп жэне эр алуан: элеуметтис

тецйздйске кдрсы курес, туган елд! жаудан коргау, халыктыц

азаттыгы жолындага аскдк эрекеттер, адамгершишс ардыц

тазальны ушш тартыс, эдшдйс! пен адалдык, достык пен

махаббат жолындагы харекеттер... Адам баласыныц езшей

элденеше есе к у п т душпанымен айкдсу устгндеп трагедия­

лык окигалардыц геройлык кубылыстарга айналатын да

жайлары бар, Бул ретте, “философиялык календардагы

нагыз асыл эулие Ьэм азапкер — Прометейдщ”* трагедиясы

геройлыкка уласкдны секшд1, Телеген Токтаров пен

Александр Матросовтыц, Мэншук Мэметова мен Зоя

Космедемьянскаяныц ел1мдер1 де елмес eMipre, кдйгылы

кззалары кдЪармандыккд уласкдны магам. Муньщ ез1, юмор

мен сатираныц арасы секивд, трагедия мен геройлыкгыц

арасында да еткелаз бегет Жок екенше далел.

Геройлык образ — едбек пен курес адамыныц керкем

эдебиеттеп ец кернекп тшп, улагатты Typi, бшк улпсь Сез

енершдеп геройлык дегеннщ орасан зор тэрбиелйс мэш де
осында жатыр.

• К.Маркс и Ф.Энгельс. Об искусстве в двух томах. М., “Искусство”
1957, т. I, стр. 298.

144

Тертвдш тарау

С03БЕН ШЫНДАЛРАН ШЫНДЫК,

I

И е, едебиет шындыкгы шындайды
жене шсгелсйда.

(А. Твардовский).

“Аяулы heM ардакты Лев Николаевич, — деп жазды
Иван Сергеевич Тургенев ащлргы дем1 тугестер алдында,
— эдеби к^зметшдзге оралгайсыз. Досым, орыс жершщ
улы жазушысы, зар тшепм болсын, тынцай кершдз. Енда
ештеце айта алатын емесш н, шаршадым, бггтш ...”*.
Кдсиетп кдлам кереует уетшен жерге ыршьш Tycri. Ажал
аузында жаткдн ауру адам жасаураган кезш зорга твцкерш,
кеп жазган кдламына акгык рет кдылып кдрады, 6ipaK,
оны « ад кдйтып колга устар дэрмен жок ед1. Кендлше
медеу еткеш — тек “ Орыс жершщ улы жазушысы” гана:
бул кеткенмен, сол кдлып барады, бул жаза алмаганды,
сол жазады, туган эдебиеттщ бага мен мереШ ушш сол
жазады, Русьтщ абыройы мен данкы ушш сол жазады...

“ Ыз жэрменкеден кдйту бетшдеп жандарга косылдык,
етш эдебиет болашагын ойламай болмайды, — деп жазды
Мухтар Омарханулы Эуезов кдламдас шэйрттерше, —
сендерд1 сол болашагымыз деймш. Болашакты, удей
басатын, алгыдан асатын болашакты ойламасак, юм
боламыз? Ал “алгы” дейпн к&ншалык? Кднша хан кдзына,
кдлыц кдтпар еткенщ жатыр! Шап-шагын гана емес пе!
9 c ip e c e , ол мэдениегп енер боп та e cin т ск ен емес крй.
Кебшше Ke6iKTi толкын санап журм1з гой. Мен операция
тосудам ы н...” **

Осыдан 6ip апта еткен жок» галым-жазушы операция
столына жатып уйшетап Kerri де, енда кдйтып оянбады. 03i
жарык, дуниеден б1ржола женелда, 6ipa*c, артында элп 6ip
умш мен ceHiMi кдлды: кднаттас, кдламдас достары, туган
эдебиетшщ жаны-теш сау жас Kyurrepi кдлып барады, e3i

* ИС.Тургенев. Собр. соч. М., ГИХЛ, 1952, т. 12, стр. 580.
** “Кдзак едебиет-i” газе-п, 1961, № 27.

145

жазып улпре алмаганды солар жазады, ез крлынан тусш
бара жаткдн кдламды, солар кетерш алады, халыктьщ абы-
ройын асырып, мерейш устем егер ардыц iciH солар югейдь..

Ардыц ici?
Иэ, “сез OHepi, сез жок, ардыц ici!” (Шолохов).
Сондыктан болуга тшс, улы жазушылар елер алдында
ездергнен калып бара жаткдн еьирден бурьш осынау енер
тагдырын ойлап кдналган.
Ол — ол ма, А.Толстой мен Паустовский, Рыльский
мен Вургун, Айни мен Айбек... Bapi де ем1рден бурын енердо
Кимай, тура куры®, ажалмен арпалысып жатып, каламга
жабысумен болтан. Тайыр Жароков кез1 жумылып бара жа­
тып, палатадагыларга “Таскынга тоскцнын” окыган. Кдсым
Аманжолов елем деп еюнбеген, елещн ойлап толганган:

вюнбен мен де 6ip кун елемш деп,
вюнем уксата алмай келемш деп.
Кунше жуз ойланып, мын толганам:
виммен йрге елмесш оленем деп.

Мше, осы толганыстардъщ байыбьша барган сайын,
жалпы журт шын мэншдеп шынайы енер туындысыныц
кдншальщ кдсиетп зат екенш уккэн устше yFa туссе, нагыз
енер Heci ез iciHe деген улы жауапкершипгш сезген устше
сезе тусетш тэр!здь

Онер туындысы — кен угым, муньщ турлер1 де кеп:
Х.Наурызбаевтыц Абайы — мусш енершщ туындысы болса,
К,.Телжановтыц Жамалы — кескш енершщ туындысы
дегендей... Ал дэл осы жолгы б1здщ айтьш отырганымыз —
сез енершщ туындысы — эдеби шыгарма.

Буган деш нп тарауларда 6i3 жалпы эдебиет пен
эдебиеттану жайын эцпмелей келш, сез енершдеп езекп
мэселелердш, 6ipi — керкем образ туралы, яки эдеби
кдИарман хакднда сейлегенб1з. Эрине, керкем образ —
курдел1 нэрсе. BipaK эдеби кдИарман ез беимен окдту eMip
суре алмайды. Квдм п Tipi юсшщ езш коршаган ортада
гумыр кешетгш секида, эдеби кдЬарман да тек керкем
шыгармада гана ирш ш к етед1. Керкем шыгарма 6ip емес,
б1рнеше жене ер алуан образдан куралады; 6ip емес, 6ip
топ жене эр алуан образдыц басын косып, оларга 6ip ортада
тыныс, TipuiimK беретш тек керкем шыгарма гана.

Квркем шыгарма — нагыз суреткерлнс эрекетгщ накхы
нэтижес1, эдеби ецбектщ кезбен керш, колмен устауга
болатын затты дереп. Сэгп шыккдн керкем шыгарма — 6ip
жазушы келесшдеп гана емес, буюл эдебиеткелемшдеп кесек

146

кубылыс, букш енер элемщдеп гурлаулы тулга дейтш болсак,,
образ — осынау енер туындысындагы кеп тулгалардьщ 6ipi.

“Жекелеген образ унай ма, жок па, мэселе мунда емес,
— дейш Гете, — жалпы ютал унай ма, жок па, гэп осы
арада жатыр”.

Клтап демекпй, сездщ шыны керек, кггап атаулыньщ
6api керкем шыгарма емес. Гете айткдндай, халыкка калт-

кысыз унайтын, оган эстетикалык сусын болатын, оньщ
керкем дамуында квд1мгщей тыц адым, жаца саты боп
табылатын ытап кдна — керкем шыгарма. Ал мундай
“акьшды, жаксы шыгармалар саусакден санарлык та,
сур ец с1з, ш ала-ж ансар к1таптар шаш етек тен ”
(М.Шолохов) екеш тагы да рас. Талап талгамы бшк бугшп
мэдениетп окырман енер туындысын тануга, багалауга,
“ кебж тен толкынды” дурыс ажыратуга, мш е, осы
тусшпстер тургысынан келух шарт.

Шын мэш сшдеп енер туындысы кейб1р кездейсок
жарык Kepin журген epi-cepi елденелер секиш акыл
жетгмдт мен сез1м мугедекгтнен емес, адам бойындагы
асыл кдсиеттер мен сулу сипаттардан тузшер болар. Сонда
гана керкем шыгарма кэлыц кепке б ел гт 6ip халыктьщ
озшднс езгеше бтм ш , мшезш танытып, оларга ем1рдщ тьщ

купиясын ашып бере алады.
Жаксы шыгарма, — мше, осы секицц, — езш дж

жацалыгы бар шыгарма. Мундай жаксы шыгарма жазу,

эрине, оцай жумыс емес.
— Жаксы жазу уппн не icrey керек? — деп сурапты

Леонид Андреев 6ip жолы Лев Толстойдан.
— Жазбауга муминдйщ болса, жазба! — деп жауап

6epirrri данышпан жазушы.
— Кдшан жаз дейаз сонда... — деп, танданады Андреев.
— Кдшан жазбауга мумкшди-щ болмаса, сол уакытга

жаз! — дсйд1 Толстой.
Осы диалогта кеп сыр бар. Б1рдеце жазсам-ау деген

жалац ыкыластан тук те шыкдайды. Кдлам иесш шыгарма
жазуга оны талайдан 6epi терец толганткдн eMip шынды-
гыныц e3i экелуге тшс. Сонда жазушыда бурын-сонды
енпам айтпаганды айтуга жэне езге ещымге уксамай, тек
езшше гана айтуга деген максат ягни шйй кджеттшк пайда
болады. Нагыз енер туындысы ем!рге осылай келмек.

“Эдебиет — ыкщамдалган элем” (Салтыков-Щедрин)
болса, эдеби шыгарма — сол нурлы дуниенщ сырлы белей.
Ол — ем1рдщ e3i секиш курдёЛ1, буралацы коп, кия-
кдлтарысы мол шытырман шындык, “ Шуганыц белйсГ’,

147

“Ецшк—Кебек”, “Сулушаш” ... Окимыз, тушынамыз,
тагы окимыз, ойланамыз. Жалыкдаймыз. Эр окыган сайын
бурын байкдмаган жаца, соны сыр уккдндай боламыз. Шын
мэншдеп шынайы енер туындысы окырманга осылайша
эсер етуге тшс.

“Керкем шыгарма жазу, — дещц Л.Леонов, — эркдшан
тш ш жагынан енер табу, мазмун жагынан жацалык,ашу”*.
Байыптап кдрасак» дуниенщ бутш 6ip белепн куллз тамыр-
тсрендмен крпарып алып, ажарлы epi асыл енер туындысына
айналдыру, оныц мазмуны мен пшпнше жан теб1рентер
енерпаздык, кдсиет дарыту — тек тарлан таланттьщ гана
крлынан келетш ic.

II

Сьшдьфап ецкей xejiiciM,
Тас булакгыц суындай...

Абайдьщ осы сезшде аса терец магына жатыр. Шын
мэшсщдеп енер туындысыныц айрыкща асыл кдсиетш,
сырткы тур! мен iunci сырыньщ тамаша ундестшн осыдан
артык дэл тауып айту кщлн. Эдебиеттеп мазмун мен шшш-
нщ б1рлт дегеннщ e3i де осы — керкем шыгарманыц шына­
йы сулулыгы, яки “тас булакхыц суындай сылдыраган ецкей
келмам” .

Мазмун мен пшпн — курдел1 мэселе, ipreni филосо-
фиялык угым. Мазмун мен тш ш — тек енер гана емес,
ем1рдеп акихдт шындыктагы кез келген заткд жене кубы-
лыскд тэн нэрсе.

Мазмун мен niixiiH ец алдымен 6ip-6ipiHeH айрылмас
байланыста, 6ipnixTe; 6ipiHci3 6ipi жок, ягни мазмунсыз пшпн
жок, пшпназ мазмун жок,

Пшлцгц алайык, Шшш дегешм1з — 6ip нэрсенщ minim;
баскд ережей жок, Осыньщ енда iunci кдсиет!, аныктамасы
бар, ол — мазмун.

Мазмунды алайык, Мазмун дегешм!з — 6ip нэрсенщ
мазмуны; баскд ережеш жок, Осыньщ ещц сырткы кдсиел,
аныктамасы бар, ол — тш ш .

Мазмун мен пшпннщ 6ipjiiri осыныц езшен-ак, анык
кершш тургандай. Мазмун пгшшнщ iiind кдсиеп, пшпн
мазмунныц сырткы аныктамасы болганда гана эркдйсысы

* “Литературная газета”, 1962, Н 118.

148

03iH-03i айкындай алады. Жалгыз-ак осынау мазмун мен
пшшшщ 6ip-6ipiHe ауысу, кеш у процесшщ непзшдс
мазмун жататынын умытпау керек. Кдндай жагдайда
болсын, еуел1 мазмун туады да, езш анык, айкывдау ушш
езше niiiiiH 1здейдь Демек, мазмун мен пшшнщ мызгымас
б1рл й !тц непзш де мазмунньщ тш ш н ен басымдыгы
(примат) жатады деп уккдн жен.

Енд! осы угымды керкем эдебиетке Keiuipin керелос.
Эдебиеттеп мазмун мен пиши деген не?
Бул арада тагы да 6i3 сез енершщ когамдык санага
катысын, эдебиеттщ объекта — eMip, предмет! — адам

екенш, eMip шындыгынан тыс, адам тагдырынан сырт енер
туындысы болмайтынын еске TycipeMi3. Сана — шындыкгыц
cayneci болса, адам санасыныц мазмуны — сол адам таныган
шындык; екеш мшим. Сонда эдеби шыгарманыцмазмуны —
ез эстетикалык, идеалыныц тургысынан суреткер таныган
акикат eMip де, пжт — осы шындык тутастырыла
жинак?палтткеркем образдар жуйеа, яки эдеби к/яЪармандар
6Mipi екенш тусш у киын емес. М эселен, “ Ботакез”
романыньщ мазмуны кед1мп акикат ем!рде болтан кслст
шындык — Кдзан революциясынъщ аркдсында казак
даласындагы улт-азатгык козталысыньщ жещс1 нетижесшде
Кдзакстанда Кецес еюметшщ орнауы. Осы шындыкгы

жазушы езшщ эстетикалык идеалыныц тургысынан суреттеп
керсетп. Бул жердей мазмунньщ niiuim — Сэбит Мукднов
романьшда керкем жинакгалган эдеби кдЪармандардыц,
дел1рек айгкднда, Аскдрдьщ, Ботакездщ, Амантайдьщ,
Кенжетайдьщ, Кузнецовтыц, Тем1рбектщ, Буркггбайдыц,
Сатиттыц, Асанныц, Итбайдыц, Байгебеттщ, Кулаковтыц,
Кошкиннщ, Сарбастыц, Кузтынбаевтыц, Базарханныц кым-
киташ курес пен тартыскд толы кцян-кцлы тагдыр йрш ш т.
Осынау ер алуан кейшкерлердщ шытырман eMipi — езара
карым-катысы, ic-эрекей, 6ipiH-6ipi жаксы керу не жек керу
сез1мдер1 аркылы бЬ Кдзан алдындаш казак ауылыныц хал-
куйгн, турмыс-йршш ш н, салт-санасын, эдет-турпын,
максат-муддесш кезбен кергендей танып, бшш, сол дала
казактарыныц революцията кдлайша келгенш, азаттык
жолындагы шешупп шайкдстарга кдлай шыккднын, акыр
аягында жаца eMipre кэйтл жеткенш ащарамыз. Романдаты
эр кдЪарман ез дэу1рщщ езекй окиталарына кдлай кдтыс-
кднын, керкем бейне, когамдык характер ретшде кдлай
кдлыптаскднын байкдймыз. Сонда 6i3 автор бшк эстети­
калык идеал тургысынан шынайы, шебер суреттеген кдзак
даласындагы дэ>1рлйс шындык — улан-асыр курестер мен

149