Сөз өнері

жагынан, окырманды окыгандарыньщ байыбына барып,
оны жете тусгнш, дурыс багалауга баулиды. Бул ретте,
сыншыны жазушы мен окырманньщ екеуше ортак — ара
денекер десе де болар едй BipaK бул аз. Сыншы — колын,
окырманныц вскелец талабы мен талгамыныц жаршысы,
эдеби кубылысты жалпы мемлекеттт мудде тургысынан
пайымдайтын когамдык ой-пШрдщ озгын вкш.

Олай болса, жалпы эд еб и ет дамытудагы сыншыныц
куца, жазушыга типзер сынньщ ыкдалы оныц окырманга
тиг1зер эсерше, кдлыц кепш тктщ керкемдйс талгамын
кальштастыруына тыгыз байланысты.

Сын тек жазушы уипн гана емес, окырман уипн де
жазылады. Оныц керкем шыгармага косалкы комментарий
емес, ез алдына жеке шыгарма болып табылатыны да сон-
дыкган.

Эдеби сында керкем шыгарманы багалаудыц жолдары,
тэсшдер1, шарттары, критерийлер1бар. Муны бшу, игеру
де оцай емес. Б1реулер керкемдйс критерий дегецгц эдеби
шыгарманыц кемшшгш гана к^зб^лау деп ойлайды. Бул —
кате угым. Керкемдйс критерий, ец алдымен, эдеби
шыгарманыц багалы жагын кере бшу. Сынныц ец киын
мшдетшщ e3i — осы. Кез келген шыгармада болатын
улкенде-кшшп кемшшйсп табу бэршен оцай. Ал шыгарма
неегмен жаксы екенш белплеу, оньщ нагыз поэтикалык
сулулыгы мен сырлылыгы неде екенш аныкгау бэршен
киын. Бул сыншыныц берйс принципш, зор медениетш,
нэзйс туейштн, epeni ойын, терец бипмш, бийсталгамын
керек етедь

Белинскийдщ аныкгауынша, “сыншы таланты — сирек
талант, сыншы жолы — тайгак йэм катерл! жол” да, шын
мэнщдеп эдеби “сын — кимыл, крзгалыс уетшдеп эсте­
тика”. Эстетика, сайып келгенде, когамдагы керкемдйс даму
тэж1рибесйиц теориялык жинакталуы (обобщеннее!) екеш
мелгм. Бул ретте, б1здщ эстетикалык гылым да, эдеби сын
да ел1м1здщ идеялык йршшшмен 6ixe кдйнасып, 6ipre
тыныстап, 6ipre шгершеп отыруга тшс. Журтшылык эдебиет
сынын осындай ipi талаптьщ бийтнен тапкысы келедь

Эдебиет туралы гылымныц жогарыда аталган непзп уш
саласы (теориясы, тарихы, сыны) езара тыгыз б1рлйсге бола-
тыны, эдебиеттщ теориясын нэзйс туешбей турып, тарихы
жайлы эндме крзгау; тарихын бшмей турып, сынын ербиу
мумкш емес екеш екшщ 6ipiHe аян. TTTwwмэнщдеп эдебиет
сыншысы немесе эдебиет 3epTTeyuiici эдебиеттанудыц уш
саласына да жетйс, биимдар эдебиетип болуы шарт. Мундай

50

адебиетшшктщ озык, улпсш орыстьщ улы революционер-
демократ ойшыддары В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский,
Н.А.Добролюбов керсеткеш журтка. мэлзм: олар эдебиеттщ
данышпан сыншылары гана емес, тамаша тарихшылары
жэне терец Teopenncrepi де бола б!лген едь

Еулама эдебиетшшщ эдебиет туралы гылымды, оныц
элпдей уш саласын жете 6inyiMeH 6ipre нагыз ойшыл фило­
соф, толгамды тарихшы, жетис “этик, экономист, саясатшы,
социолог болмаска тагы кдкы жок”*.

Эдебиет туралы гылымныц жогарыда сез болтан непзп
салаларынан баскд жанама тараулары да бар., Олар —
текстология, историография жэне библиография.

Текстология — эдеби туындылардыц тексш (мэтшш)
зерттеп, танудыц принцютгер1 мен методикасын жинакгай-
тын арнаулы гылыми пэн. Текстологиякеркем шыгарманыц
туракгы тупнускасын белгшещц, оныц автор колымен
жасалган актык редакциясын аныкгайды, эралуан вариан-
тьш езара салыстырады, эр басылымын автографпен салыс-
тырады, текстщ автор еркшен тыс кыскарганжерлер1 немесе
бетде крлмен орынсыз езгертшген тустары болса, калпына
келпред1, тупнусканы кешрш баскавдар мен эрш терушшер
тарапынан кеткен, ец аргысы, емле;Кателер1 болса да ук]ып-
пен тузеп отырады. Бул ретте, “текстологияныц ец непзп,
e3eicri мвселеа екеу: 6ipi — гылыми макратпен, exiHunci
практикалык макеатлен байланысты”**.

Текстологияньщ ез1тупнускрдан транскрипцияга дешн
тексеретш “Текстщ туу сыры” , автордыц о бастагы ой
казыгынан акыргы жендеуше дешн зерттейтш “Текстщ
турактану тарихы” , эр нусканыц тершушен бар туындыньщ
рет-репмен тузшуше дешн бакылайтын “Текстщ басылу
турлерГ’ деп аталатын уш 6ел1мнен куралады. Бул белщДер-
дщ кдй-кайсысында да керкем эдебиетке деген айта кдлган-
дай эдш кезкдрас, аскан жауапкершшк жатады. Мысал
ретшде атрибуция деген тарауын алып кдрасак, зерттеуыпге
тэн аса кызык гылыми эрекеттерд1керуге болар еда. Бул —
текстологияныц кым-кигаш кдын да тарауы; мунда автор
белгклз шыгармалардыц дурыс-бурыстыгы; буркеншек eciM
немесе лакал ат дегевдердщ и м екещ тексеригед1. Айталык,
сонау кене дуние тусында “Илиада” яцен “Одиссеяныц”
ГомердЬа екешне кумэн туганы, одан келе XVIII гасырда
“ Гомер мэселесГ’ кайта кетершгеш, Х1Хгасырдыц орта

* Л.В.Луначарский. Критика и критики. М., ГИХЛ, 1938, стр. 11.
** Б.В.Томашевский. Писатель и книга. М., Учпедгиз., 1959, стр. 31.

51

тусында “эшсйш актердан данышпан драматург кдйдан
шыгады” дсп, Шекспирге шубэ келйрушшер к а та л кеткет
мшпм. Осы шытырманньщ бэрш ойдагыдай шешкен тек
атрибуциялык эрекеттер гана.

Историография — эдебиет теориясыньщ, тарихыньщ,
сыныныц гасырлар бойгы тарихи дамуы туралы дэйекте-
мелер мен дерекгер, мелтметтер мен материалдар жинагы.
Муньщ 03i, кебше, б1рынгай гылыми максат ушш керек.
Эдебиеттщ теориясына, тарихына, не сынына катысты
кдндай арнаулы мэселе болсын, оны зерттеудщ келемг мен
терещ, мэш мен мацызы сол мэселенщ историографиялык
материалыньщ мелшер1 мен мазмунына кдрап белгшенедь

Библиография — керкем эдебиеттщ езше жэне эдебиет
туралы гылымга байланысты керсеткшггер мен аныкгама-
лар, шолулар мен сиггемелер жиынтыгы. Бул да, кебше,
гылыми максат ушш керек. Эдебиет пен эдебиеттану тара-
пындагы кдндай арнаулы зерттеулер болсын, оган кджет
накгы материаддардьщ — текстер мен тексерулердщ, сын-
макалалар мен зерттеу ецбектерш щ бэрш
библиографиялыккерсеткшггер мен аныктамалар аркылы
1здеп тауып, пайдалануга болады.

Сонымен, 6i3 жогарыда эдебиеттану жайлы, оньщ
гылыми салалары жайлы, ap6ip гылыми саланьщ езара нык
байланыстары жайлы, яки “заттыд тарихы жокжерде заттьщ
теориясы жок, ал заттьщ теориясы жок жерде оныц тарихы
туралы Tirrri сез болуы мумкш емес, ейгкеш ондай жагдайда
зат туралы, оньщ магынасы мен шегарасы туралы мулде
угым болмайтыны”* жайлы айттык,

Эдебиеттану — когамдык гылымдар шиндеп езше тэн
езгешелш орасан мол, киын dpi курдел1 гылым.

Бальзактыц езш француз когамыньщ “мшез-кулыкгар
тарихьш жазатын хагшысымын” дегенш еске алсак, дэл
осы арада эдебиетганудыц, элп айткднымыздай, “киын dpi
курделшшн” дэлелдейтш айрыкдга 6ip сыр жаткднын
ацгарганымыз артыкболмас ед1. Сонымен адам когамыныц
жалпылама тарихын жшке пзу 6ip бар да, сол тарихты ер
алуан Tipi юсшердщ килы-килы кулкы мен куштарлыгьшыц
тшне аударып, келер урпаккд сол сан-сапа адам кргамыныц
букш cesiM мен парасат байлыгын кдз-кдлпында, мэцп-баки
бусанган жаца, таза, жас кушнде жетгазу, жетизш кдна
коймай, осынау сезш мен парасат шарапатын эрюмнщ
кдбшетше кдрай бойына дарыту — вз алдына’ белек.

* Н.Г. Чернышевский. Эстетика и поэзия. СПБ, 1893, стр. 112.

52

Сондыктан да Бальзак жазушыны “когамныц хатшысы”
деп кдна коймай, “адам атаулынын устазы” деп тегш
атамаган. Мше, эдебиет пен эдебиетшшщ осындай тарихи
миссинсы 9pi нэзйс, api терец зерттеу мшдетш езше жукгеген
талым, сез жок, киын api курдел1 гылым. Сондыктан да,
бул гылым бугшп “жанаша ойлау” тургысынан туып-
кдлыптасуга тшс жаца методология непзшде терт аягын
тец баскдн кунарлы куйте б1рден жете койган жок.

Эдебиет туралы гылымныц, дэл1рек айткднда, оныц
гылыми журнактарыныц туцгыш туу тарихы тым эраде
жаткдны маднм. Кдй халыкгыц тарихын алсак та 6epi6ip,
оныц баягы бабалар дэу1ршен басталатын ауызею кене
эдебиетшщ туу, кдлыптасу, даму кезеццершщ эр тусында
сез eHepi туралы толгамдар туып, кей(пр эстетикалык
талгамдар белгшенген. Олар кешн эр сипатта, эр жолмен,
когамдыктаптар пайда болтан тустарда Tiirri эр алуан таптык
агым мен багьггга ербш отырган.

Эдеби толгам мен эстетикалык талгам дегендерд1 6i3
жайдан-жай кдтар алып отырган жокдыз. Эдебиетгану мен
эстетика — езара байланысты, 6ipiMeH-6ipi аралас жаткдн,
6ipre туып, кдтар кдлыптасът, Tinri, 6ipiH-6ipi толыкгырып,
терендетш, дамытьш келе жаткдн епз гылым.

Демек, сез eHepi жайлы тылымныц даму кезендерш кез
алдымыздан етизе кдлсак, жалпы енер туралы шмнщ
кдлыптасу тарихы да жанамалай жарысып, айтар ойлары-
мызга араласа кетш отырары занды деп бшу керек.

II

Сез eHepi жайлы топшылаулардыц туу тарихын, жалпы
енерге тэн кдсиет (эдемшк) хакындагы кдгидалардыц
кдлыптасу тарихын эдебиет пен енер зерттеунп галымдар
б1здщ эрадан бурынгы (будан былай “б.э.б.” деп, кыскдртып
альш отырамыз. — 3.К,) YLгасырдан, ягниПифагор тусынан
6epi карай тутастыра жуйелеп жур. Дурысында адам
баласьшыц керкемдйс талгамыныц алгашкы белплер1 грек
оркениетшен ондаган гасыр бурын, НиЖмен Нигер, Хуанхэ
мен Янцзы, Инд пен Ганг, Тигр мен Евфрат жагалауларын
мекендеген кене халъпсхардыц рухани eMipi мен енершен
пайда болтан^

Байыргы вавилон журтыныц “ Кермегеш жок Kici
туралы” дастаны немесе кене унд! халкыныц “ Ршведа” ,
“Махабхарата” , “Рамаяна” жырлары Topi3fli ецбеюш букд-

53

раньщ жер бетшде тущыш тугызган эдеби ескерткпптерге
бакрак, адам баласыныц сез eHepi, соган сабактас керкемдж
пен кершлздис, ерлйс пен ездйс, жаксыльщ пен жамандык,
бшмдарлык, пен надандык, туралы талаптары мен талгам-
дары тйш б.э.б. 3-2 мьщыншы жыцдарда туып, турлаулы
угымга айнала бастаганын ануарамыз.

“ Кермегеш жок; Kici туралы” дастан — 6ipiHixii вавилон
династиясы тусында, ягни б.э.б. 2 мьщыншы жылдар шама-
сында туган батырлык,поэма. Мунда Урук кдласыныц пат-
шасы Гильгамеш, оньщ досы Энкиду, олардьщ ерлйс icTepi
жырланады (И.М.Дьяконов аударып бастырган варианты
“Гильгамеш туралы эпос” деп те аталады — З.К,). “Кёрме-
геш жок Kici туралы” дастан — адам жайлы, адамньщ сулу­
лыгы мен утшлыгы, асылдыгы мен батырлыгы хакдндаш
гимн;

Зулымдык кезш жок кылмай келссм — маган сын,
Жауьщмен езщ айкдсып влеец — Адамсьщ*.

Осынау е й жолдьщ езшен будан терт мьщ жыл бурын
eMip сурген адамдардьщ абзал йэм аекдк мшезш, адамга
тэн асыл кдеиет, сулу сипат — ерлйс, ерлйс, кдйсарлык
туралы туеш тн, моральдык-этикалык идеясын, эстети­
калык идеалын байкду киын емес. XVII гасырдыц орта
тусында Баумгартен “ Эстетика” деп ат берш, айдар таккдн
эдемшк туралы шмнщ туп тамыры жалпы енер тарихыньщ
тунгиык теренднде жатыр дейттшшз сондыктан.

Тигр мен Евфрат мацында Гильгамеш батыр жырга
айналган сол б.э.б. XX гасыр шамасында Инд пен Ганг
жагалауындагы кене ущц журты жалпы келем1 “ Илиада”
мен “Одиссеяга” барабар 6ip мьщ жиырма сепз гимн шыга-
рып, оларды “Ригведа” атанган он йтапкд топтастырып
жатты. Гимндердщ классикалыккрпарылмалы тииндеп эсем
айшык-ернектерге, лирикалык толганыстарга, керкем об-
раздарга кдраганда унда халкында тйш “Ригведага” дешн
де гасырлар бойы дамып, жетшш келген сез eHepi болганга
украйды.

“ Ригведа” гимндер1аркьшы калыптаекдн эдеби дэстур,
эстетикалык талгам тагы 6ip мьщ жыл еткен соц ущц
халкыньщ элемге эйгш улы дастандары “ Махабхаратага” ,
одан келе “Рамаянага” уласады.

“Махабхарата” — керемет керкем ескертиш; дастанньщ
он тогыз йтабындагы елец квлем1 — е й жуз он терт мьщ

* Эпос о Гильгамеше. М., “Наука”, 1961, стр. 52.

54

жол, яки “Илиада” мен “Одиссеядан” (екеуш крсып есеп-
тегенде) сепз еее артык-

“ Махабхаратаньщ” 6ip алуан 0‘Наль туралы”) ацызын
кезшде В.А.Жуковский аударып, оньщ керкемдйс кунын
В.Г.Белинский жогары багалаганы матм. Осы фактшщ езь
ак,кене ушо поэтикасында эжептеугр эстетикалыкталапжэне
талгам болганын ануартады. Ею поэмадаш бас кеШпкерлер
— “Махабхаратадагы” Кришна, “Рамаянадагы” Рамамифпк
нанымдар туткынында булындап, кудайгабаланган кдлпывда
кдлып крймайды, жерге туседо, кэдамп жер басып журген
адам бейнесшде суреттеледа. Ocipece “Рамаянаньщ” 2, 6-
гатаптарындаш суреттеулер мен баяндаулар epi шынайы,
dpi шыншыл. Осыган кдраганда, я болмаса поэманьщ
керкемдж ерекшелжтерше (лиризмге, символга, суреттишже
т.б.) Караганда, коне увд» поэтикасында эжептеу1р
эстетикалык; принцип жэне жуйе болтаны кэмш.

Кыскасы, эллада эстетикасынан жуздеген жылдар бурын
кене ундшщ керкемдйс кезкдрасы туып, кдлыптаскэн; сол
аркылы ущц поэтикасыньщ езгеше заны, ережелер1 бслп-
ленген. Ол зац, ереже бойынша, унда жазушылары ездершщ
керкем шыгармаларын эркдшан тек “ Ригведа” гимнде-
ршдеп, “ Махабхарата” жэне “Рамаяна” дастандарындагы
сюжеттер мен образдар непзгнде гана жазуы шарт болтан.
Мысалы, аты шулы Калидаса езшщ “ Шакунтала” (орыс
тшне алгаш аударган Н.М.Карамзин 3-К) драмасын
“Махабхаратаньщ” 6ip эпизодына курса, одан 6ip мыц 6ip
жуз жыл кейш Тулси Дас (XVI г.) “Рамаяна” сюжетш непзге
алып, “Рамаяна, яки Рамачаритаманаса” деген поэма жазган.

Бул жайлы 6i3 тек факт ретшде гана ашып отырган
жокдыз. Y»wi эдебиетшдеп мундай керкемдйс дэстур унда
жазушыларына дайын ведикалык, Ьэм эпикалык, такырып-
тар, сюжеттер мен образдар усынып кдна тынганжок» солар-
ды игеру, керкем жинакхау тэсшдергн коса керсегп. Муньщ

e3i аталган дэстур аркылы кене унда эдебиетшде б е л гт
дэрежеде логикалык байыптау, творчестволык жинакгау,
эстетикалык, жуйелеу жасалды деген сез. Ал байыптау,
жинактау, жуйелеу атаулыныц 6opi — теория. Баягы багзы
заманнъщ парасат элемщдеп алгашкы эдеби-эстетикалык
толгамдар, мше, осылай туган. ‘ я

Кене унда eHepi гана емес, алгашкы эдеби-эстетикалык,
байыптаулардын басы кдйда жаткднын 1здеп, Азиядагы баска
хялыктардьщ керкемдйс даму сырына терендрек ундлсек,
олардыц едемшис туралы талгамын ацгартар затты журнак-
тарга, мэселен, кене Египеттщ “Агалы-шЫ екеу туралы

55

ертеп” сейлда, тагы да будан уш мьщ жыл бурышы бабалар
деу1ршщ байыргы кене деректерше кеп кездесешз. Алдымсн
осылардыц байыбына барынкырап, ежелп кене Шыгыстьщ
кдлыпгаскзн керкемдйскезкэрастарыньщ кдйнар кез1 болтан
кейб1р шгершпл философиялык-эстетикалык жуйелердо
анык, таныганнан кешн гана эллинизм енершщ енегел1
epicme оралуга болады.

Эллада эстетикасы да б1рден школага айналып, кдуырт
кдлыптаса кдлган жок, Гректщ эдемшк хуралы iniMi Пифа­
гор мен пифагориплердщ (б.э.б. VI г.) дуниедеп зат атау-
лыныц туп мвшн санга сайган ацкду ащ'арымдарынан
басталады. Мэселен, олар музыка сазы уншыгаратын шектщ
узын-кдскдлытына байланысты (узындык, е й есе кыскдрса,
дыбыс --- октавага, ейден ушке кыскдрса — квинтага, уштен
тертке кыскдрса — квартага кетершедг) деп бшед1 де, музы-
каньщ математикалык, непз1 туралы езгеше 6ip ш м туты-
зады. Бул — и деал и ст тусшйс.

Бутан керкш ш е, диалектикалык, тусшйс Гераклит
Эфесский (б.э.б. 530-470 жж.) толгамдарында жатыр.
Пифагориилер секицц, Гераклит те эдемишс дегенде непз
болатынын мойындайды, 6ipaK, ол — сан емес, сапа деп
бшедь Оныц угымынша эдемишс тек кана накты, затты
нерсеге тэн. Ал осыньщ e3i шартты: еп-эсем маймыл
адаммен салыстырсак,— ажарсыз, жексурын да, ец эдем1
адам кудаймен салыстырсак,, — маймыл. Бул Гераклиттщ
эсер, сезш, таным, жалпы эстетикалык, кдбы лдау тарапында
кдтып калган кдсац абсолют болмайтынын дэлелдеу1,
эдемишс туралы Ъймшдеп догмата кдрсы шытуы едь
Осыныц непзшде ол жак,сы-жаманды, унамды-унамсызды
накты ез орнында тусшу керекттн уагыздайды. Оньщ
угымынша, айталыКв тещз суы epi таза, epi лас: “балык,
imefli, адам йнпейдГ’. Эр нэрсенщ едемш тн тануда дэл
осындай сапалык, елшем болатынын ацгартады.

Атомдык, материализмнщ непзш салушы, Карл Маркс
гректер шандеп туцтыш энциклопедиялык, акыл ней деп
атаган атакты Демокрит (б.э.б. 460-370 жж.) эр нэрсенщ
эсем дт оныц мелшершде деп бтедк “мелшершен артык,
кету де, кем тусу д е” оган унамаган. Кулл1 грек
ойшылдарыныц шйнде 6ipiHuri болып Демокрит адам мен
табигат арасындагы карым-кдтынастарга айрыкща назар
аударган: адамдар енер-бшшд! Tipi табигаткд елйстеумен
тапкан деп керсетедь Оныц ойынша, адам баласы
ермеишден токуды уйренсе, кдрлыгаштан уй салуды,
булбулдан эн салуды уйренген. Бул — кызык; топшылау.

56

Эйгип Сократ (б.э.б. 469-399 жж.) ойларыньщ Гераклит
пен Демокрит гшарлершен езгешешп, ерине, оныц идеалис-
тис сипатында. Дегенмен, муныц эстетикалык туошктершде
де назар аударар жайлар кеп. Меселен, Сократ ер нэрсенщ
ажары оныц кэжетке жарамдылыгында, ал ажарсыздыгы
жарамсыздыгында деп тусшген. Бул ретте, Сократтыц
сулулык, женщде Критобулмен айтысы ecipece кызык,

0нер мен эстетика мэселелерш езшше байыптаган кене
дуние ойшылдарыныц 6ipi — Сократтыц шэйрт! Платон
(б.э.б. 427-347 жж.). Эдемшк туралы Платон теориясыныц
философиялыкHeri3i оныц булжымас, баки “идеялар” жайлы
идеалиспк жэне мистикалык Ьпм1мЬн тыгыз байланысты.
Сейте тура, жалпы эстетикалыккисын-кагидалардыц кдлып-
тасуында Платонньщ орны айрьщша деп бшген жен.

Платон езшщ “Улкен Иппий” диалотында эдемшктщ
аныктамасы ретшде мынадай уагыз усынады: жарамды
нэрсе — пайдалы нэрсе; пайдалы нэрсеш Tayip кересщ;
rayip керсец — куанасыц; куаныш дегенщ кез бен кулак
аркылы келетш ракдтты туйсж: эдем1 адамдар, эр алуан
эшекейлер, улагатты сездер, эсерл1 эцпмелер, музыка,
сурет, зергерлж ic, зердел1 эрекет, тагы баска осылар
секщцшердщ бэрщ кересщ де естисщ, куанасыц да
ракдттанасыц. Ал iuiy, жеу, тагы сондай туйсЬстер адамды
кднша ракаттандырганымен эдем1 емес, эшешн унамды
гана нэрсе! Будан шыгатын корыгынды “сулу нэрсе —
суйкшд1 нэрсенщ кезге кершер, кулакка естшер белей”*.
Платонньщ музыкадагы уш rypni ыргак, эдебиеттеп уш турл1
суреттеу тэсии жайлы пайымдаулары да б1зге осы
секивд тым “жабайы, адам нангысыз (дайрек айткднда:
сэбшпк), кисынсыз болып кершедГ’**, 6ipaK осыньщ
езшде кене гректщ поэтика жайлы тац кдларлык угым-
TyciHiKTepi жатыр.

Алайда Платонньщ эстетикалык кезкдрастарында “сэби-
лжтен” repi езгешелеу жатпиарлер де жок емес. Оныц софист
Горгийдщ поэзияны — алдамшы нэрсе деген niidpiH куптай
келш, акынды eripiiaui ретшде TyciHflipyi — аса агат нэрсе.

“Философ улкендер ушш, акын жастар ушш” деген
тужырым, айталык, Аристофанда да бар^Нрак ол бул пшрд1
акьшдык енердщ эстетикалык эсерше байланысты айткдн,
эйтпесе, оган Платонша б1ржола кол ситгемеген...

* Античные мыслители об искусстве. ГИХЛ, М., 1938, стр. 38.
** В.И.Ленин. Шыгармалартолыкжинагы. Алматы, “Кэзакстан”, 1954,
38-том, 196-197-беттер.

57

Сез ©Hepi жайлы Платон философиясы сын кезбен
кдрауды кджет етедь

III

Платонньщ эдемшж жайлы идеалистж кезкдрастарын
катал сынга алып, езшщ тьщ жене терец эстетикалык
толгамдарын кдлыптастырган улы ойшыл Аристотель (б.э.б.
384-322 жж.) ецбепнщ букш дуниежузипк едебиет пен енер
тарихында тендер жок,

Аристотельдщ “ Поэтикасы” — енер туралы тунтътпг
философиялык-эстетикалык трактат. Сонымен катар
“ Поэтика” ез кезегшдеп эжептэу1р жуйеге тускен Шрден-
6ip эдебиет теориясы екеш де даусыз. Мунда поэзияныц
теп, мэш, мазмуны, niiuim, эдеби шыгарманьщ компози-
циясы кец 9pi келел1сез болады. Керкем шыгарманьщ кеп-
кеп жайларын, ecipece характер, эрекет, байланыс, шеийм,
ш иелетс, хабар, туйш, метафора, гипербола, фабула,
аналогия, т.б. жайларын талдап-reKcepyi куш бугшге дейш
езшщ мацызын жойган жок, Аристотель енбепнщ ец кунды
жер1 тарихта тущыш рет дурыс жэне дэл эстетикалык прин-
цип усыньщ, енердщ когамдык мацызын аныктап ашуында
деп бшу керек.

Эрине, кдорп енер мен эдебиеттщ келеоп мэселелершщ
бэрще, ecipece ani кунге даулы кдлыпта турган проблема-
ларга 6ip гана Аристотельден жауап 1здеу агат. Б1рак “Поэ­
тика” грек эдебиет! мен енершщ классикалык дэ>!ршен
кдлган 6ipfleH-6ip жуйел! байыпталган поэзия теориясы
екенш жоккд шыгаруга болмайды.

Bip н эрсет бшу артык емес: поэтика деген сез б1здщ
бугЬш теориялык тусшшшзде керкем творчество немесе
сез eHepi туралы гылым болса, Аристотель поэтиканы сол
эдеби творчествоньщ, яки сез енершщ e3i деп тусшген.
Демек, Аристотельдщ “ Поэтикасы” — енер туралы ойлар.

Аристотельдщ эстетикалык принциптершщ ец гутщ ц
тусы: енердщ максаты — акикдтты тану, ал акикдтты тану
жолы — адамньщ мшез! мен iciH суреттеу деген даналык
кдгидасы. Оныц “ Поэтикасын” Лессингтщ “ Евклид
элементтершдей MiHci3 шыгарма” деп тацдануы да,
Чернышевскийдщ Аристотель эстетикасы “2 мыц жылдан
астам уакыт устемдцс курганына” тамсануы да элпб1р
кдгвдалы жайларга байланысты едЬ

58

Керкемдйс кезкдрастар мен эстетикалык, талгамдар кене
кундерден 6epi кдрай тек арнаулы тракгаттарда, поэтикалык,
декларациялар мен эдеби манифесгерде гана емес, тура енер
туындыларыньщ ездершде де керййс тауып келген. Кене
дунне кдламгерлершщ кдй шыгармасыналмацыз, сол тустьщ
сез eHepi мен сэулет енершщ, мусш eHepi мен кесин
енершщ ipi туындылары туралы маглумат кеп. Гомердщ
“ Илиадасы” мен “Однссеясында”, Тит Лукреций Кардьщ
(б.э.б. 95-55 жж.) “ Заттар табигаты туралы” поэмасында,
Публий Теренций Афрдыц (б.э.б. 190-159 жж.), “Андрос
кызы” комедиясында кене заман жазушыларыныц енер

туралы когамдык ойлары тунып тур.
Кене дуниеде туган енер женшдеп терец толгам мен

адам тац калгандай тамаша талгам эйгип Рим акыны Квинт

Гораций Флнккгыц (б.э.б. 65-8 жж.) “Поэзиягалымы” деген
теориялык, поэмасында бар. Бул шыгарма алгашкы нус-

кдсында “ Пизондарга хат” деп аталган-ды. Пизон деген
акруйектщ ей улы болтан, улкеш дарынсыздау драматург
екен. Гораций “ Поэзия гылымында” соларга айткдн акыл
туршде езшщ бутш 6ip эстетикалык, жуйесш саралап

усынады.
Ол адцымен дарынсыз елдеймдердщ уялмай елец деп

жазатын бхрдецелерш “уйкдстыргантобелеп, магынасыз кур
ермек” деп катал сынай келе енердегх идеясыздыккд кдрсы
ымырасыз курес ашады. Одан epi Гораций енер туынды-
сыныц ipreTacH мен кдйнар.кез1 — парасат деп туйедь

Горацийдщ кебше-кеп кецш белгеш — керкем шыгар­
маныц композициясы. Ол шыгарманьщ шынайы, сулу
болуын талап етедь Бул ретте Горацийдщ Пизон эулетше
арнап айткдн мына гайрлерш мысалга келдруге болар ед1:

— Егер, — дейд1 оЛ, — суретии адамныц басына аттьщ
желкесш жалгап, оныц устше элем-желем кдуырсындар

шанышса немесе денеа жуп-жумыр эдеш эйелдщ кеудесшщ
жогары тусына балыкгыц басын кондырып койса, бутан
кулмей шыдап тура алар ма едандер, достар? Пизон эулетшщ

йтаптары да осындай оспадар суретке уксас, олардыц 69pi
ауру адамныц Tyci секйда api-capi б1рдецелер гана. Кггап та
адам Tapi3fli, оныц аягы мен басы б4р Жерде турмас болар.

Гораций акынныц, жалпы суреткердщ творчестволык
киялына кдрсы болмаган, “бхрак кусты жыланга, жолба-
рысты койга косып, койыртпакгауга” кдрсы. Оньщ сурет-
керлерд1, ecipece кдтты сакгандырганы — “кур сырты жыл-
тыраган жалган бояу” ; колдан галамат жасамак боп, “дель-
финд1 орманга апару, коркдуды тендзге екелу” .

59

бзшщ енер жайлы теориялык, поэмасында Гораций
акывдар алдына адам тац кдлгандай дурыс эстетикалык,
талаптар кояды. Олардыц Ke6i куш бугшге дешн езшщ
мацызын жойган жок- Оныц талабы бойынша, енер туын-
дысыныц бэршен бурын керкемдж сапасы жогары болуга
тшс. Эрине, дейд1 Гораций, жер устшде, айталык, юрис­
консульт секида, “epi тарт, 6epi тарты” жок; орта крлдьпдгы
кэлайтын кэсш не мамандык, болады. Ал акынга “орта к,ол-
дыкты адам тупл, агаш та кецирмейдГ’; поэзия — аса нэзпс
9pi бшк зат. Тебе бшмейтшдер журтка кули болмау ушш
допкд жуымайды дещц Гораций 9pi кулш, 9pi кынжылып,
ал енер дегеннщ не екенш бшмейтш жарьщгьвдгар елхмш
сатып, елецге жармасатьшы Heci?..

Горацийдщ жаца жаза бастаган жас кэламгерлерге берер
акылы — асыкдау, жазьш сакхап к,ою, 6ipa3 уакыт еткен
соц оган кайта Оралу, жендеу, кайта жазу, тага жендеу,
окырман журтка эбден кдпым жок дегенде гана усыну.

Кыскдсы, кене дуние ойшылдарыныц шпнде Квинт
Гораций Флакк эстетикасыныц орны айрыкща.

Б1здщ бупнп отанымыздьщ жер-суын мекендеген 6ip
кездеп ата-бабалар тарихына ущлсек те сулулык, сымбат
жайлы, жалпы мэдениет туралы ескертйштерге, кене
мураларга кез салсак, Урартудьщ эйгип кдласы Мусасир
архитекгурасы:, сол секшд! скиф кдлаларыныц сулулыгы мен
байлыгы туралы кептеген кендл аударар мэлшеггер ушыра-
тамыз. Булар да, сез жок» ез кезшщ керкемдж кезкарас-
тарын белгшеуде эжептэухр рел аткдрган.

Орта гасыр тусындагы билеухш тап — феодалдар мен
клерикалдар, кргамдык,сананыц мурындыгы — дши схолас­
тика болтаны тарихтан мэл1м. Ф>илософияны теология жут-
кдн орта гасыр реакциясыныц тусында “айналада алтын
таскындап, кылыштар кдрш урысып, кара тунек инквизиция
epri алаулап жатты” (Маркс). Мундай жагдайда эдебиет,
енер мен эстетика дамуына ешкандай мумкшдж жок,-ты;
олардыц 6epi фанатизм шырмауында, мистика курсауывда,
инквизиция бугауында кдлды.

Орыс мэдениетшщ тарихына кдрасак, феодализм тунеп-
нщ астында аздаган элс1з ушкындар тэр1зденш, халыктык,
ауыз эдебиетшщ ербненш керем1з. Булардыц ец кундысы
— “Игорь пблкы туралы сез”. Ал кдзакхардыц эдемшж жай­
лы угымдары бул тустарда тек жаксылык, туралы (этикалык)
тусшжтергнен гана емю-емю ацгарылгандай. Оныц да бар
белгшер1 халыктык эстетикада жатты.

60

Дэл осындай жагдайда кдзак, топырагында, атап айт-
кднда, Сырдария бойында — ертедеп турю халыктарыньщ
кшдис каласы Отырарда (Фарабта) туып-ескен улы ойшыл,
гулама галым Эбу Насыр ал-Фарабидщ (870-950) букш
дуниежузишс бипм мен мэдениет аспанында жарык, жулдыз-
дай жаркырап, Аристотельден кешнп еюшш устаз дэреже-
сше KeTepinyi — адам тан калгандай гажайьш кубылыс.

Эл-Фараби — дана философ кдна емес, майталманматема­
тик, улкен дврггер, дарынды музыкант, мывды эдебиепш
болтан адам. Эдебиет пен енерге байланысты данышпан
галымныц букш элем эстетикасына айтулы улес болып
крсылган “Музыканын, улы гатабы” атты Келемда, Курдел1
зерттеуш, “Музыка гылымына Kipicne”, “ Музыка жайлы
талдау”, “Ыргакхарды топ-топка белу” т.б. эр алуан гылыми
ецбектерш атауга болады. Булардыц кай-кдйсысы болсын, эл-
Фарабидщ ipi эстетик, ipreni теоретик екенше айгак. Ал оныц
“Поэзия енершщ канондары туралы трактаты” мен “Поэзия
eHepi туралы” ецбеп елец жайлы, жалпы акьшдык. енер
хакьшдагы аса багалы байыптаулар болып табылады.

Эл-Фараби “ Поэзия енершщ канондары туралы трак-
татта” Аристотельдщ “ Поэтикасын” талдап-тусвдйругй
максат ете тура оны рет-реимен жэне епкей-тегжейше дешн
тугел тексерш жатпайды”*, поэзияны трагедия, комедия,
драма, эпос, риторика, сатира, поэма т.б. осылар тэр1зд1
б1рнеше турге белед1 де, эркдйсысына жеке-жеке жанрлык.
сипаттама беред1. Айталык, “комедия, — деп тусиадред1
эл-Фараби, — арнаулы елшем! бар поэтикалык, жанр.
Комедияда ер алуан ерсхз эрекеттер баяндалады, келецадз
Kicuiep, олардыц кейрл1 кьтыкхары мен Kecnipci3 мшездер1
сыкдк eTuiefli”**. Бул — кедампдей кдлыптаскдн, кеп ретте
дэл жэне турлаулы теориялык, тужырым.

Эл-Фараби елец жазатындарды уш топка белсдк 6ipi —
тумысынан акда-текпе, агыл-тегш дарындар; eiciHniici —
туганнан соц жетшген, елец енершщ барлык; купиясымен
жете таныс “ойлампаз” таланттар; yiuiHiiiici — тума кдбшеп
де, табиги таным-дарыны да жок, жогаргы екеуше елисгеу-
мен гана журетшдер. Булардыц 6ipimiiici — ауыз эдебие-
тщдеп суырып салма — импровизатор здцрауларга, екшшкя
— жазба эдебиеттеп профессионал акыйдарга, ymiHUiici —
эр густа да бола берепн эш етн эуескрйларга берштен мшез-
демелер секши.

* Аль-Фараби. Логические трактаты. Алма-Ата, “Наука”, 1975, стр. 529.
** Бул да сонда, 535-бет.

61

Эл-Фарабидщ “Поэзия eHepi туралы” трактаты тугеш-
мен елец курылысына — елец елшемдерш талдауга, елендеп
ыргак пен буын мэселелерш тексеруге арналган.

Осы трактаттарыныц кдй-кдйсысында болсьш, улы
галым енер атаулыныц акикат ешрден гана туатынын терец
бишрлжпен тап басып, дал туйген. Будан мыц жылдан астам
бурынгы “соктыкпалы, сокдаксыз” булыцгыр дэу1рде
муншалык сара ой-сана neci болу адам баласыньщ парасат
тарихьшда даратуган даналардыц гана улесше тиген. Демек,
Эбу Райхан Бируни (973-1050), Эбу Эли Ибн-Сина (980-
ЮЗ?), Омар Иейям (1048-1130), Роджер Бэкон (1214-1294),
Обдарахман Жэми (1414-1492) секицц элемге е й г т ойшыл-
гуламалардыц эл-Фараби ецбектерш гумыр бойы улп, енеге
тутып етулер1 тегшнен-тепн емес.

IV

Батые Европадагы едеби-эстетиКалык Ы мшц даму
тарихына кез саЛсак, Ояну деугрш айрыкша атау керек.
©йткет бул — гылым мен техниканыц, эдебиет пен енердщ
дур cimdHin, дурищей дамыган дэуф1. вйткеш бул — “адам
баласы бурын-сонды басынан кеинрмеген прогресшш улы
TeHKcpic fleyipi; алыптарга зэру болтан fleyip жэне еэдершщ
ой куаты, кунггарлыты мен мшез1, жан-жактылыгы мен
окымыстылыгы женшен сол алыптарды тугызган дэу1р”
(Энгельс).

Ояну flayipi — 6ip гана Итальяныц езгнде даньшшан
cypeniii Леонардо да Винчцщ (1452-1519), кемецгер акьш
Торквато Тассоны (1544-1595), дана философ Джордано
Бруноны (1548-1600), улы физик Галилео Галилейд1 (1564-
1642) тугызган fleyip. Булардыц кдй-кдйсысы болсьш, шын
гылым, шыншыл енер, сайып келгенде, шынайы eMip жо-
лында орта гасырлык идеализмге, мистика мен схоластикага
кдрсы шынында да нагыз алыптарша алыскан енерлшер
мен бгшмдшер.

Ояну дэу1ршщ ой-санасынан, кулл1 гылымы мен
тэж1рибесшен туган теориялык туйш — атакхы Декарт
философиясы. Рене Декарт (1596-1650) езшщ дуниетанымы
жагынан философиядагы радионализмнщ непзш салушы
екеш мэл1м: “ Ойлаймын екен, ендеше ripi екенмш”
(Декарт). Француз галымы езшщ осы ережесш табигаттану
мен кргамтануда гана емес, енертану мен эдебиеттану ушш
де методологиялык багыт етш усынды. Эдебиет пен енер

62

туындыларындагы асемдосп Декарт олардыц букш мазмун-
гишшшдеп бутшдж пен б1рлжге, симметрия мен шрмонияда

деп бшд1.
Декарттыц езшен кешнп эететиктерге ыкдалы улкен

болды. Меселен, француз классицизмтщ ipi теоретип
Никола Буало (1636-1711) Декарт рационализмш езшщ
эстетикасы мен поэтикасына философиялыкнепз етш алды.

Буалоныц “ Поэтикалык онер” атгы эстетикалык тракта-

тьш кезшде мадени журтшылыкклассицизмнщ эдеби мани-
фес1 ретшде ганыды, Мунда Буало суреткер атаулыныц барш

“саналы ойга” , “сарабдал акьшга” , алдын ала ппшлген ymi-
ден хяыкрауга, алдын ала белгшенген т е р г а т бузбауга

шакырды. Ceirrin, ол енер туындысын абсолютизм дэу1ршщ
бишсп дворяндарынан шыккан сарай акруйекгершщ саяси-
керкемдж талап-тшегш канагаттандыру макратына пай-

даланбак болды. Бул, арине, классицизмнщ элемге аян
касац кагидаларыныц “ эдеби манифестеп” KepimcTepi
болатын. Сейгсе де, Буалоныц “шындыкган аскдн суду жок”
деп, суреткерден тек шындыкты гана суреттеп керсетувд
талап eTyi, бул ретте “сез аяш н уйкдстыргандардьщ 6api
акын емес” деп, елец енерще ез тусыныц керкемдж

талгамы н белгхлеу1 — жалпы эстетиканыц даму
тарихындагы улкен жетютгк.

Агарту дау1рщщ эстетикасын буржуазиялыкреволюция
кдрсацындагы француз эшщклоцедистерщщ басы — аса
ipi философ-материалист Дени Дидроныц (1713-1784)
ецбектершец керш-бшем1з. Оныц теориялык толгамдары

демократиялык сипатта болды. Дидро Буалога керюшше,
сарай аристократиясыныц сулулык талгамы мен талабын
аяусыз сынга алды, кдяыц букара рухын жакгады. Ол шын
суреткерге туп-тура “сен ap6ip кимыл-карекеттеп улылык
пен сулулыкгы мэцпге дерштеущ керек, талайсыз-баксыз
Кор болтан i3riaiicriH абыройын сакгауыц кажет, ракдт пен
курметке беленген кеселд1 кесюлеущ керек, мешр1мс1з

жуандардыц заресш ушыруыц щарт” деп, ап-ашык курес
талабын койды; суреткер ецбепндеп шыншылдыкты
уагыздады; эстетикага реализм угымын енпздц реализмнщ
Киялга, ойдан шыгару мен керкем жищкгауга аракатысын
белплед1. Ал оныц Сарац мен Тартюф 1>уюл жер бетшдеп
шыкберместер мен еюжуздшердщ жиынтык тулгалары
екенш дэлелдеу1 Tiirri 6ip бшпрлнс midp efli.

Классицизм эстетикасын катал сынга алып, абсолюгггк
идеологияга ашык курес ашкандардьщ 6ipi — немктщ улы
агартушысы Готхольд Лессинг (1729-1781). Оныцдуниета-

63

нымы дш мен теологияга кдрсы тартыс устшде калыптасты.
Ол да Дидро секщгц “акынньщ енер объекта — сарай емес”
деп узида-кесици байлау жасап эдебиет пен енерд1
ахруйектер эулетшщ ат тебежндей аз ортасынан кец алацга
— калыц букдра арасына алып шыгып, реализм рельсше
Tycipyre куш салды. Лессингпц енер туралы ой-толгамдары
(“Лаокоон” , “ Гамбург драматургиясы” ) — Дидро туынды-
лары секщдц, буржуазиялык агарту эстетикасыныц шыцы
жене езшен кейшп агартушылар ушш енегел! мекгеп:
немктщ белгип ойшыл-жазушысы Иоганн Гердердщ (1744-
1803), айталык, “жекелегенжупыныжертеледеплерде салта-
натты сарайдагылардан элдекдйда эсем талгам бар” деген
тамаша тужырымы тек кдна Лессинггщ эсершен тугандыгын
эстетика тарихын зерттеушшер алдекдшан дэлелдед^
Н.Г.Чернышевскийше айткднда “немк халхнныц жаца
эдебиетше ата болтан” Лессинг ецбектерш Карл Маркс пен
Фридрих Энгельс ете жогары багалады.

Иммануил Канттьщ <1724-1804) эстетикасы — субъек-
тивп-идеалиспк эстетика. Канг эстетикасыныц зиялы журт-
кд кецшен таныс басты-басты философияльщ тужырымдары

оньщ курдел1 зерттеулершде (“Байыптау кдбшетше сын” ,
“Таза санага сын”) жуйелетщ.

Канттыц буюл дуниеш “езщдЬс заткд” жэне “ез1шздж
заткд” белгеш, ал “езшддк зат” дегещй Tipi пенде бшгп
болмайды деп туйтешмэлш. Сейтш, ол эдебиет пен енердо
де “взшдис заткд” сайып, булардыц купий сырын эншешн
долбар (априори) аркылы гана аздап жобаламаса, кез келген
Kici дэл тусше алмайды деп кррытты. Ойткеш, Канттьщ
ойынша, акын-жазушы — “артык жаралган” айрыкща тулга.
Ал eMip мен енердеп сулулык, — мазмунга мулде кдтысы
жок, тек пшпнге гана тэн сырткы сипат; оны “суреткер
еппсандай макратсыз жасайды, журт ешкдндай макратсыз
унатады” . Неге десещз, “Сулулык, — жалпыжуртгыц ешкдн-
дай угьш-тусшжс1з ракдтына айналган нэрсе”. Кант эстети­
касыныц непзп арналары — субъективт! идеализм, форма­
лизм жэне агностицизм. Демек, Канттьщ эстетикасы “енер
— енер ушш” , “таза енер” деген кисьщ, кцгаш теориялар
мен кугоп декаденттер тэж1рибесше ту болтаны кездейсок,
кубылыс емес.

Дуниенщ туп дщгеп — абсолюттас идея, абсолюттЫ
рух деп бшген немгстщ атакты идеалист-философы Георг
Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831) эстетика мэселелерш
де дел осы сипатта, e3i жуйелеген атышулы триада (тезис
— антитезис — синтез) тургысынан байыптады.

64

Гегельдщ “Эстетика” атты арнаулы трактаты философ-
тын, ез угьшындагы жэне ез пайымдауындагы “идея” мен
“кубылыстъщ” , яки мазмун мен niniiHHiH ара-кдтысына
талдау жасаудан туган. Оньщ эстетикалык жуйес! бойынша
бул аракдтынастар диалекгикасы енердщ уш сатысына, ягни

уш (символикалык, классикалык, романтикалык) турше сай
келедь Сонымен кдтар, жалпы адам баласыньщ керкемдгк
даму тарихында енер туындылары аркылы белпленген
кезен-кезендер де осынау уш сатыга, яки уш багыткд сай.
Мэселен, ежелп ундомазарлары, байыргы египет пирамида-
лары секивд Кене Шыгыс цивилизациясыньщ архитекту-

ралык муралары, Гегельдщ дэлелдеушше, енердщ символи­
калык Typi болып табылады. Ойткеш бул туста “идеал”
анык емес, булдыр, кемесй; ал “кубылыс” “идеяныц”
образга айналу мумкшдшн гана танытады. Ежелп Греция
мен Римде мейлшше epic алып, еркен жайган мусш eHepi
Кене дуние енершщ классикалык Typi болып табылады.
Ойткеш бул туста “идеал” анык, ал “идея” “кубылыскд” ,
яки кезбен керш, колмен устар накты да затты тулгага
айналган. Жаца заманда жан-жакты дамыган бейнелеу

(кескш) eHepi, сондай-ак музыка мен эдебиет енердщ
романтикалык Typi болып табылады. Ойткеш бул туста
рухани “идеал” адамньщ сырткы кесйш гана емес, hind
мшезше, жан дуниесше — сез1мше, куйшйц-сушшшше,
кещл кушне айналган, сондыктан философияга жуыктаган,
TinTi философияга дешн ербш жетшген. Асылы, Гегель
ушшш! турге айрыкща мэн берген.

Гегельдщ тусшшнше: енердщ предмеп — эдемшк, ал
эстетиканьщ предмета — енер, демек, эстетиканыц предмет!
— ушы-киырсыз мол api жан теб1рентер гажайып эсемдж

элем!. Жалпы енер атаулыньщ бэрш Гегель “абсолютпк
рухтьщ” езшдис дамуындагы, езш-ез! тануындагы белгш
6ip кезен гана деп тусшдь Бул — Гегельдщ элемге аян
идеалистж жуйесшщ эстетикалыккезкдрастарычдагы накты
Kepimc. Ал онын идеалистж жуйеи мен диалектикалык
эдшшщ арасы керегар, кдйшылыккд толы. Соган кдра-
мастан, Маркс пен Энгельстщ сезгмен айткднда, Гегель
адамзаттьщ парасат тарихында “тущыщ рет буюл табиги,
тарихи жэне рухани дуниеш процесс т^ршдеп нэрсе деп,
ягни унемг козгалуда, езгеруде, кдйта курылуда жэне дамуда
деп таныды, сейтш осы козгалу мен дамудьщ шла бай-
ланысын ашуга тырысты” . Муньщ езш Гегельдщ сэулет
енер!, мусш eHepi, кесюн eHepi, сез eHepi хакындагы ба-
йыптауларынан-ак ацгаруга болады. Мысалы, барлык

65

кдсиеп тас пен сазга, кола мен мыскд дарьш кетхен сэулет
eHepi мен мусш енершде, Гегельдщ тусшшнше, “рух” затгы,
сондыктан енердщ идеялык, рухани epici мен тынысы тар.
Барлык магынасы уш елшемге — бшгше, узынына, келде-
нещне сыйып турган бейнелеу (кесюн) енершде жогаргы
екеуше Караганда затты дерекипк накты колорит пен
перспекгивага ауыскдн да, нэтижесшде эжептеу1р алдамшы
эстетикалык ажар пайда болган, демек, “рухга” да б1рсыпыра
epic пен тыныс бар. Акыр-аягында, кулгп кдсиеп мен магы­
насы туп-тугел сезге кешкен поэзияда (эпоста, лирикада,
драмада) Гегельдщ киел1 “абсолютпк рухы” заттылык пен
нактылык шецберщен б1ржола тусау Kecin, шыгандап
шыгады да, езшщ ен; бшк кдсиетш табады. Ce6e6i, бул
арадагы зат — тек сез гана, ал сез — “идеянъщ” керемет
кейт, кершкл.

Гегель езшщ осындай шым-шытырык эстетикалык
жуйесш езшше пайымдап, идеализм койыртпагына e3i де
батты, езгеш де малтыкгырды. Сейте тура, оньщ эстети­
калык iJiiMi ХЕХ гасырдагы енер теориясыныц одан api
дамуына улкен ыкдал жасаганьш жокка шыгаруга болмайды.
вй ткет ол эдебиет пен енердщ барлык теп мен турш езара
тыгыз 6ipniicre алып, жалпы идеологияньщ езге турлергмен,
acipece гылыммен салыстыра карады жэне осылардьщ бэрш
Когамныц букш дуниежузшж тарихи дамуымен байланыс-
тыра зерттедь Демек, Гегельдщ эстетикалык жуйесше эде­
биет пен енердщ идеалиспк философиясы гана емес, оньщ
тарихы мен теориясы да сыйып тур. Сондыктан В.ИЛенин
Гегельдщ данышпан диалектик екенш едш багалай келш,
“Гегель диалектикасы ой-niidp тарихын корыту” екенш
айрыкша атап керсети.

V

Ресей топырагындагы эстетикалык байыптаулардьщ
басын сез енерш зерттеушшер сонау X гасырдагы
библиографиялыкжазбалардан iaaen, кейшп “риторикалар”
мен “пиитикаларга” кепип жур. BipaK 6i3 бул жерде осы
мэселеш муншалык егжей-тегжешп тексерш жатпай-ак,
эдебиет пен енерд1 шын мэншдеп материалистис тургыдан
тусшш, сыншыл реализмнщ эстетикалык принциптерш
теориялык жагынан айта кдлгандай жаркырата ашкэн орыс
революционер-демократтарын гана атап етпектз. вйткеш
олардьщ эстетикалык ой-пйарлер1 тек орыс кргамында гана

66

емес, Маркске дешнп букш дуниежузМк парасат элемшде
тендеа жок, биж болып табылады.

Данышпан сыншы, данкгы философ Виссарион Гри­
горьевич Белинский (1811-1848) самодержавиелгк-крепост-
никтж правоньщ катал айыптаушысы, езигген шаруалардыц
мун-муддес1 мен ой-арманыныц жалынды жаршысы болды.
Оныц “Эдеби арманнан” басталып, “Александр Пушкин
шыгармаларына” дешн ерлеп келетш, одан саф таза саяси
есиеп “Гогольге хаткд” шалкып шыгатын барлык “кимыл-
козгалыс устшдеп эстетикасыныц” еткен гасырдагы орыс
эдебиетшщ тарихынан алатын орны орасан зор. Идеология-
лык карсыластары оны “аланда орын болмагандыктан
журналда бутк шыгарьш журген эдебиет сойкдны” (Вязем­
ский) десе, бул “кдйсар Виссарионныц” курескерлж кейпш
танытса керек. Орыстьщ эдеби-керкем сыны мен эдебиет­
тану гылымында бупн 6ip дэу1р болып кдлган бага жетпес

бай эстетикалык 9pi философиялык туындыларында
Белинский сез енершщ шыншылдык, халыкзъщ кдсиетш,
когамдык-езгертушипк манызын ту ran кетерда; “гасырдьщ
улы максаттарына” кызмет етуш, адамды кулдык бугаудан
босатар, курес пен бостандыхкд шакырар Kyuiperri куш
болуын талап erri. 9p6ip жаца шыгарманы “орыс eMipi ушш
кджет мэшне кдрай багалады. Бул идея оныц букш эдеби
кызметшдеп пафос болатын. Белинскийдщ езше тэн гажа-
йып кугшнщ сыры да сол пафоста жатыр” (Чернышевский).

Ленин Белинскийдщ тек эдеби-эстетикалык кдна емес,
тарихи мэш зор саяси-элеуметпк кубылыс санатындагы кеп
кырлы, сан сырлы тамаша творчествосын, ecipece ездерш
Коршаган дуниеш халык муддесше сай езгертудщ револю-

циялык теориясын 1здеген ерен ецбегш ете жогары багалап,
оны Герцен мен Чернышевскийге коса Ресей социал-демок-
ратиясыныц басы деп атады. Данышпан сыншыньщ элемге
э й г т “Гогольге хатын” куш бугшге дешн мэнш жоймаган
аса кунды кдзына деп кдрап, демократиялык баспасездщ
сол кезде басуга руксат етшмеген шыгармаларыныц шпндеп
ец тацдаулыларьшыц 6ipi ретшде таныды.

“Диалектикалык материализмге эбден таяу келш, тарихи
материализмнщ алдына жеткенде токхаган” (Ленин) майтал-
ман философ-материалист, жалындььпублицист Александр
Иванович Герценнщ (1812-1870) эстетикасындага ец езекп
нэрсе де, Белинский секида, суреткер атаулыны ез дэутршщ
YHi, ез заманьшдагы озат идеялардыц жаршысы болуга
шакыруы. Ол ушш, Герценнщ ойынша, суреткер 63i eMip
cypin отырган мезгщдщ муц-шерше, кекейкесп мэселеле-

67

рше терец бойлап, жанымен теб1рене, толгана 6uiyi шарт.
Шын мэшндеп керкем шыгарма, Герценнщ; пшршше,
килы-килы халык тагдырынан гана тумак, ал “акын мен
суреткер ездершщ шын мэншдеп керкем шыгармаларында
эркдшан халыкхык, болып кдлмак,” (“©ткендер мен ойлар”).
Бул ретге Герценнщ “ Россияда революциялык идеялардьщ
дамуы туралы” деген ютабында улы талант тек езшщ улттык
топырагында гана туатъшьш айта келш, “жан туктрше дешн
тап-таза агылшын Байрон мен жан туктрше дешн туп-тугел
орыс Пушкинге” эркдйсысыньщ келешекке кезкдрасы тур­
гысынан творчестволыкмшездеме 6epyi — оныц терец жене
би тр эстетик екешне куэ.

Кемецгер жазушы-философ, галым-сыншы Николай
Гаврилович Чернышевский (1828-1889) еткен гасырдыц
екшнп жартысындагы орыс революционер-демократ-
тарьшыц кесем1 болды. Ол эдебиет пен енердщ когамдык
кызмей туралы Белинский пшрлерш одан epi ерютетш,
езшщ тамаша эстетикалык шмш усынды. Чернышевский
жауынгер материалистпс философияныц программалык
докуменп ретшде танылган “Онердщ болмыскд эстетикалык
кдрым-кдтысы” атты тамаша диссертациялык ецбегшде
керкем эдебиеттщ ем1рдеп орнын, максаты мен мшдетш
белплеп бердо. Оньщ поаршше, суреткер емхрдщ тек кунгей
бетш, жаксыльпс, жагын гана суреттеп тынбауы керек.
0М1рдщ Q3i кдндай жан-жакты болса, енер де сондай жан-
жакты болуга тшс. Онер адамга керек нэрселерд1, адамды
кызьщтырар кубылыстарды толык, кдмтуга жэне дурыс
керсетуге мщдегп. Шындыкды адамдарга гылым к&ндай
дэрежеде тусшдарш танытса, енер де солай eryi керек. Онер
“ем1рдщ окулыгы” болуы шарт. Ол ушш, Чернышевскийше,
ем1рдеп кез келген усак-туйекп жшке пзе бермей, жинакгау
тэсип крлданылуга тшс. Бул арада сыншыныц тип туралы
угымы жатыр.

Адам ем1рд1 танып-бшумен тынбайды, оны ез муддесше
сай езгертк!с1 келедь Демек, суреткер ез творчествосы
аркылы адамныц осы максатына атсалысуы керек; ол уипн
ез шыгармасында “суреттелш отырган eMip кубылыстарына
уим шыгаруы кджет” . Бул арада “ Pycbri балтага шакырган”
улы курескердщ енерге отты езек болуга тшс азаматтык,
пафос туралы угымы жатыр.

Чернышевский эстетикасы бойынша, жазушыныц кер-
кемдж эдкй — реализм. Ал eMipfli шыншыддыкцен суреттеу
— сулулыкка барар жол. Бул арада сыншыныц элеуметтгк
идеал туралы угымы жатыр.

68

Чернышевскийдщ эстетикалык, принциптер1 мунымен
бггпейдь Баскдсын айтпаганда, оньщ эдемипкке берген
аныктамасыныц eai — Гегельдщ идеализмш тецкерш Tycip-
ген терец материалисттк туешж: “эдемМк — адам, адамдага
эдемиик — OMip; адамньщ бакыты, адам ем1ршщ ракдты
не болса”, соныц 6epi — адам ушш эдеш. Демек, эдемшкп
кектен емес, жерден 1здеу керек.

Карл Маркс Чернышевскшад (“ Капиталдьщ” екйош
басылымындагы соцгы сезде) орыстыц улы окымысгысы,
озат ойшылы ретшде бшк багалаган болса, “ Владимир
Ильич Чернышевскийдей енпамдаде сугап кврмеген шыгар”
(Крупская).

Дана сыншы Николай Александрович Добролюбовтыц
(1836-1861) эстетикалык, ецбектершде жел1 тартып жаткдн
езекп мэселе — эдебиет пен енердщ халык,тыгы. “Эдебиет
— когамныц козгаушы кунп” болуга тшс екенш дэлелдей
келш, Добролюбов эдебиет халык,тык, болу улан эдеби
туындыларда “жергишеп табигат сулулыгын суреттей бигу,
халыктан есиген улагатты сездерд1 утымды колдана бшу,
салт-сана, эдет-гурып тагы баскд сол сеюлдшерд1 дурыс
тану” аз екенш, акын шын мэншде халык акыны болу ушш
“халык рухына беленуге, халыкден 6ipre eMip суруге,
халыкден 6ipre адымдап, 6ipre тыныстауга тшс” екенш езше
тэн бшк талгаммен, терец толгаммен тусодцрдь

Маркске дешнп эдебиеттану гылымын иггершетуде аса
талантты сыншы Дмитрий Иванович Писаревтщ (1840-1868)
аткдрган рел1 де, кейб1р адасу-ауыткуларына кдрамастан,
айта кдлгандай. Сыншыныц эдеби-эстетикалык ецбектер1,
эрине, когамдык-саяси жэне философиялык кезкарастары-
мен тыгыз байланысты. Ол “XIX гасырдыц схоластикасы”
деп аталатын алгашкыipi ецбегшщ езщде Чернышевскийдщ
саяси кезкдрасын жакгап, самаркду социалистер мен кер-
тартпаларга карсы курескен едь Осында кершген отты, асау
да албырт айтыс кумарлызгы Писаревтщ кыекд емАршщ ен
бойында узшместен Kerri. “Реалистерде” эдебиеттеп шын-
шылдьщ туралы ппарлерш жуйелеген Писарев “ Генрих
Гейнеде” керкем шыгарманы эстетикалыкталдаудыц улпеш
керсегг! Эдеби-керкем сында когамдык Мацызы зор мэселе-
лерд1 гана кетерш, дэлелс1з, дерекс1з сейлемейтш эдш 9pi
адал сыншы аса шебер публицист, мыкты стилист болган.

Откен гасырдагы орыс эстетикасын сез еткенде манд
жасайтьш гажайып эдеби шыгармалары буюл адам баласы-
ньщ керкемдгк дамуында айрыкша адым боп кдлган улы
жазушы Лев Николаевич Толстойдыц (1828-1910) енер

69

туралы ой-пшрлерше сокдай ету мумкш емес. Лев Толстой
— XIX гасырдыц екшпи жартысы мен XX гасырдыц бас
кезшдеп дуние жузшде тендес1 жок, данышпан суреткер,
кемецгер философ, озат ойшыл, элеуметтж эдшдж пен
акдасат жолындагы алып куреске барлык,гумьфын сарп еткен
когам кайраткер1; демек, ол енер атаулыныц да аскдн
биймпазы жэне теоретип ед1. Улы жазушы езш щ
кдйталанбас керкем шыгармаларын жаза тура сол керкем
творчествоныц тарихы мен теориясына терец бойлап,
енердщ не екенш, оныц когамдык кызметш, тарихи орны
мен релш, езше тэн ерекшелйстерш, табигаты мен турлерш
толгана ойлап, тэптшггеп тусйдарумен болды.

внер туындыларыныц ец непзп кдсиетгн Толстой да,
езше дешнп орыс эстетиктер1 тэр1зд1, оныц халыкхыгында
деп бщд1. Бул ретте кднаушы тап пен теменп халык, букд-
расынын эстетикалык талгамдары туралы угым-тусшистер1
Tinri тамаша! Л.Н.Толстойдьщ енер, гылым туралы арнаулы
тракгаттарын ез алдына койганда, “Согыс пен бейб1тшшк-
тен” бастап, “Крейцер сонатасына” дешнп кептеген улкен-
да-кшшн шыгармаларыцда бутш 6ip эстетикалык,жуйеа жел1
тартып жатыр. Егер улы жазушыныц букш творчество-
сындагы курдел!, кесек Kemracepi — орыс халюы, “нагыз орыс
мужыгы” десек, ол енердщ барлык,турше тек орыс халкщныц
идеалы тургысынан гана кдраган деп угуымыз кджет.

©нер тудырушылардыц ец непзп кдсиетш Толстой оныц
реализмшде деп 6umi. “взицз суреттеп отырган адамдардьщ
ем1р1мен eMip сурщдз, — деп жазды Толстой, — эр образда
оньщ iiind туйсшулерш суреттендз; сонда ез мшездерше
лайык, кщыл-эрекето олардыц ездер1 жасайды...” Бул —
Толстойдьщ реализмге мегзеу1. Муны Толстой айтып кдна
коймаган, ic жузшде ез1 жузеге асырып отырган. “Менщ
геройларым, — деп жазды Толстой, — кейде мен кэламаган
эрекеттер жасайды. Олар, жалпы, менщ кдлауымды емес,
кед1мп ем1рде кдндай эрекеттер жасау керек болса, сондай
эрекеттер жасайды”.

Улы жазушынъщ жалпы енер спецификасын аныкгауы,
табигатын танытуы да назар аударарлык-

Онердщ езше тэн езгешелЬсгерш белплей келш, Толстой
оны тшмен салыстырады: “Адам баласы 6ip-6ipiHe сез
аркылы ойын танытса, енер аркылы сез1мш дарытады” .
Сонымен 6ipre Толстой енердщ пшшй мен мазмунын
езшше белплеген: “...Онердщ eid жагы бар, — деп ашып
айтгы ол езшщ эпистолярлык жазбаларыныц б1ргнде, —
niuiiHi — техника да, мазмуны — ой”. Бул да нускдлы niidp.

70

03i жан-жакты биимдар, бшк мэдениетп Толстойдьщ
езгелерге кояр талабы да жогары. Бул туста да оньщ эсте­
тикалыкталгамы танылады: “суреткер ез гасырыныц жогары
бипмшщ дэрежесшде болуга тшс, ец басысы — жеке кдра
басыныц кдмы ушш тана пршипк етпей, барлык адам
баласыныц ем1р-пршшгше белсене араласуга тшс. Сон­
дыкган К0зс1з наданнан да, там езгмнпл кершецгел адамнан
да ж1б1 тузу суреткер шыкпайды.

Толстойдыц непзп эдеби-эстетикалык принциптер1
Белинский мен Чернышевский секищ улы эстетикгердщ
эдемипк жайлы материалистйс козкарастарына жуыктайды.
Муньщ ce6e6i Толстойдьщ оларды кумарта окыгандыгынан
болуы да мумкш. Мэселен, ол езше Белинский ыкдалын
1857 жылгы 2 кдцгардагы кунделтне “Тацертец Белинский-
д1 окьш едгм, ол маган унал келе жатыр” деп жазса, осыдан
еи-ак кун кешн — 4 кдцтарда — тура былай деп жазды:
“Пушкин туралы макала — керемет нэрсе! Мен Пушкицгц
ещц гана туспадм” .

Толстойдьщ эстетикалык талгам-талаптарын кез келген
керкем шыгармасынан кергп-бшуге болатынын айттъпс Бул
ретте, оныц “ Кджымуратта” орыс императорыныц езш
елпре сынауы кдндай десендзгш! Басына тэж, колына ак
колгап киген кдра ниет баскесердщ “шлымнан кажет етепш
— согыс гылымы да, енерден — кецадд музыка, марштар,
жорга журю, кылжак кулю гана” .

Толстойдыц тип женшдеп, жалпы жазушылык шеберлис
жайлы пиарлер1 де жан-жакты, дэл, терец. Алдымен ол
шеберлис дегенге жазушыныц дара макраг ретшде кдрауына
мулде карсы: адам ез журюш ез1 ойлап, ез аяк алысына ез!
суктанбайтыны сеюлда, шеберлйсп де тамсана ойламау керек
деп бшедь Сейте тура, суреткердщ “айтылган сезге б1рде-
6ip сез косуга, не алып тастауга болмайтын, езгертсе
шыгарма булшетшдей” дэрежеде дэл, накты, шебер
жазуын талап етед1.

Кыскдсы, данышпан жазушыныц барлык творчестволык
тож1рибес1, ойшыл ретгндеп философиялык-эстетикалык
кезкарастары, жекелеген даулы тустарына кдрамастан шын
мэншдеп шынайы реалистж енерДщ'ец жогары мектеб1
екещ сезс1з.

71

VI

Экономикалык ep6yi, соган байланысты медени дамуы
вткен гасырда Ресеймен 6ip арнага тусе бастаган Кдзак-
стандагы колтума когамдык ой, оньщ шннде эстетикалык
т й р тарихында кдзактыц аскдн галымы Шокдн Уэлиханов-
тъщ (1835-1865), атакхы агартушысы Ыбырай Алтынсарин-
нщ (1841-1889), улы акыны Абай Кунанбаевтьщ (1845-1904)
алатын орындары айрыкдга, бшк.

“Шыгыстану элемше куйрыкты жулдыздай жарк етш
шьпдсдн” (Веселовский) Ш.Увлихановтьщ сез eHepi жайлы
гылымга кдтысты енбектер1 е й сала (ауыз эдебиетш жинау
жэне жинаган нускдларын езшше парыктау) екеш маим.
Бул ретте, Шокднньщ e3i “Дала Илиадасы” деп багалаган
эйгип кыргыз эпосы “ Манастын” 6ip тарауын (“ Кекетай
ханньщ асы”) туцгыш жазып алуы, ез хашфшьщ улангайыр
елец-жырларын ел аузынан 1здеп тауып, талдап-тексерш,
оларды араб поэзиясымен салыстыра келш: “Дала eMipiH
жырлаган поэзия болгандыктан, бул ей елдщ поэзиясы 6ip-
6ipiHe ете-мете уксас, екеушщ де сюжеп дала eMipi тэр1зд1
унем1 б1ркелй болып келетшш”*, 6ipaK кдзак поэзиясы —
саф таза сулу поэзия екенш, казак тип араб типндей бояма,
кущцбалам емес, татаусыз теплген тунык, мелд1р Tin екенш
дэлелдеу1 — соншалык байсалды, парасатты, гылым
тургысынан эбден тскен, кэмелетп т й р .

“Мен Аякезд1 суйемш жэне оны тац-тамаша керемш,
- деп жазды Шокдн “ Ыстыккел сапарыныц кунделшнде” .
— Бэлйм, бутан 6ip кезде осы езеннщ бойында гумыр
кешкен сулу Баянньщ алтын айдарлы К,озы Керпешке
гашыктыгы жайьщдагы тамаша аныздыц да ecepi аз емес-
Ti”**. Бул ойларынан акынжанды сергек, сез1мтал адамныц
езш коршаган элемнен алган эдем1, кызык 9cepi гана емес,
гулама талымньщ шынайы сулулык туралы тусшЫ, аса
нэзйс, терен эстетикалык талгамы танылады. Сондыктан
болуга тшс, “ Оцтустпс Ci6ip тайпаларынын тарихы
жайындагы” жазбаларында Шокдн мьшадай орасан кызык
топшылаулар жасайды: “Дала кешпелшершщ поэзия мен
шынайы сез1мге бешм болуына eMip бойы табигат
кушагында журу1 — жасыл майса дала, ашык мелд1р аспан,
кенй-коны кеп турмыс эсер етпесше йм кегил?”***.

* Ч.Ч.Валиханов. Соч., СПб, 1904, стр. 193.
** Ш.Ш.Увтханов. Тандамалы шыгармалар. Алматы, 1958, 239-бет.
*** Ч. Ч.Ватханов. Собр. соч. в пяти томах. Алма-Ата, АН КазССР, т. 1,
стр. 390.

72

Ш.Уэлихановтьщ бул айткдндары — туган эдебиетаздщ
тарихы мен сынына кдтысты гшарлер болса, оньщ поэзияны
жалпы журттыц рухани сусыны ретавде гана емес, халыкхыц
керкем тарихы, халык, тагдырыньщ сырлы mexipeci ретшде
байыптап, сол аркылы сез енершщ таным жене тербие
тарапындагы меш мен манызын белгшеу1, сондай-ак, кдзак,
поэзиясьш бес турге (жоктау, жыр, елец, кдра елец, кдйым
елец) белш, булардыц эркдйсысына езшше мшездеме 6epyi
— эдебиет теориясына кдтысты толгамдар.

Кдзакгыц болашак эдебиет туралы гылымыныц алгашкы
йршштерш Шокдн Уэлиханов осылай кдлаган ед1

Ы.Алтынсариннщ эдебиеттануга коскдн улес1 журткд
матм агартушылык ецбекгер1мен сабакгас. Осы ретте ерекше
атап айгарлык нэрсе — улы педагогтьщ тарихта тущыш рет
орыс алфавипмен жазып, бастырып шыгарган “ Кдзак
хрестоматиясы” (1879). Бул — кдзакгыц еткен гасырдагы
элеуметпк пришпгшде болган ipi окцга, мэдени кубылыс.

Ы.Алтынсарин ютабыныц жазылу максаты белгш, осы
туралы автордыц e3i “молдалар окытып журген татар, араб,
парсы ытаптарыньщ барлыгы да адам баласын дурыс ойдыц
бэршен адастырып, Kepi кепретшш” айта келш, кдзакгарга
дши фанатизмнщ зиянды ыкпалын тиг1збеу туралы былай
деп жазады: “ Ондай ыкралдан куткдру ушш, 6ipTe-6ipTe,
6 ip a K шын куткдру ушш, мазмуны балалардыц 6uiiMiH
кетерепн, такырыбы оларды кызыктыратын йтаптарды
асыкдай, 6 ip a K алган беттен кдйтпай, кдзакгыц ез тшнде,
олардьщ ездергне таныс эршпен шыгара бшу керек”*. Бул
арада Ы.Алтынсариннщ гылыми-педагогикалык эрекет-
терщдеп прогресшш сипат кдна емес, оньщ эдебиепш ретш-
деп кдлыптаскдн эстетикалык принциптерА жатыр.

Эдебиет окулыгьш жасау кдмында ж урт Ыбырай кдзак-
тьщ ауыз эдебиетш жинау, жариялау iciHe кеп ецбек сщдрда.
Бул эрекетке де окымысты педагог езшщ катал эстетикалык
талгамдары тургысынан келген ед1 Н.Ильминскийге жазган
хатында Ыбырай ауыз эдебиетщдеп идеялык-керкемдж
жагынан Hepi шамалы жецш-желп1 нэрселерд1 йтапкд
“eHri3iici келмейтшш, ейткет кдтац турмыста ескен кдзак-
тарга будан repi мэнщрек эцпмелер керек”** екенш айтты.

Кыскдсы, Ыбырай АлтьЩсарин ic жуз1нде кдзакгыц
эдеби типнщ тазалыгы, эдеби шыгармалардыц халыктыгы,
тэрбиелгк мэшнщ бш ктт ушш куресй.

* Ы.Алтынсарин. Тандамалы шыгармалар. Алматы, 1955, 279-бет.
** Бул да сонда, 287-бет.

73

Кдзак, эдебиетшщ улы классип Абай Кунанбаев, эрине,
езшщ эстетикалык, кезкарасын жуйелейтш гылыми трактат
жазып калдырган зерттеуий де, сыншы да емес. Эйтсе де,
оныц тамаша творчестволык принциптер1, сез eHepi
хакындагы угым-тусшцсгер1 мен ой-пиарлер1 барлык керкем
шыгармаларыньщ ен бойында жел1 тартып жатыр.

Абай — шыншыл ацьш. Ендеше, ол езшщ букш акдацык
енер1мен казак эдебиетшдеп реализм принциптерш
булжытпай, мейлшше угымды жузеге асырды. Эдебиеттщ
халыкхыгын ту гып кетердц поэзия, бэршен бурын, халык
ем1ршщ айнасы болуын, поэзияда, бэршен бурын хальгкхык
мэш бар келел1 шындыктар суреттелуш талап етт1. Осындай
мыкты реалистгк принцип тугырында турган улы акьш ез1
eMip сурген когамньщ кескш-келбетш ж т танып, казак
даласындагы тап кайшылыгын керу дэрежесше дейш
шыркап барды. Сондыкган Абайдыц ез енерше де, езге
енер иелерше де кояр эстетикалык талап-талгамы бул ортада
бурын-соцды болмаган бшкке шалкып кетершд1. Сонда
оныц акындык кредосы мынадай болып шыкгы:

Мен жазбаймын еленда ермек ушш,
Жок-барды ертепш термек ушш.
Keidperi семмда, T u ii орамды,
Жаздым улп жастарга бермек ушгн.

Осыныц ез1 керкем шыгарманыц ец асыл Ьэм ардакгы
касиетш оныц эстетикалык жэне тэрбиелйс мэншен тапкан
дана акынныц “сокгыкдалы, сокдаксыз жерде есе” турса
да, туган эдебиетМц келешек даму жолдарын керемет
керегендйспен болжап-байкауы болатын.

Абай — сыншыл акын. Ендеше, ол езшщ букш акщндык
енер1мен эдебиеттщ когамдык- езгертушш1к куш1н1ц
елшеуаз мол екенш танытты. Акынныц элеуметтЬс 6iTiMiH,
кайраткерлж мшдетш белпледа; оныц e3i eMip cypin отырган
ортадагы кеселд1, кертартпалыкгы, эдшетс1здйсг1 керш кдна
коймай, оган ез крлымен укш шыгарып, езгелердщ ыза-
кегш шакыруды, “кыранша карап Кырымга, муц мен зарды
колга алуды; кектенш надан зулымга, шиыршык атып
толгануды” талап етп. Егер 6i3, Белинскийше айтканда,
сатираны “кекс1з кулш, жецш мазак, усак кылжак деп
тусшбей, маскара болтан когамныц курыскан кепнщ,
нажагайлы рухыньщ айбары деп танысак” , Абайдыц бул
саладагы ецбегшщ керкем сез табигатын терец талдап-
тексеруде, оныц идеялык epiciH байыптауда кандай мацызы
бар екенш тусшу киын емес.

74

Абай — жацашыл акын. Ендеше, ол езшщ букш
акындык, енершщ он бойында эдебиеттеп ип дестургц одан
9pi дамытып, мазмун мен ппшннщ б1рлшн мьпсгап устанды
жэне ic жузшде осыньщ аскдн улплерш ез крлымен сомдап
согып к е р с е т . Бул жолда Абай, бэршен бурьш, кдзакгъщ
эдеби плшщ шьшайылыгьш жан сала коргады, елец сезш
эр турл1 “жамау-кураудан” , баягы “есю бише бос макдлдап” ,
кур боскд жан жалдап, пл безеуден куткдрды, поэзияда тек
кдна “iuii алтын, сырты кумгс сез жаксысын келюирудщ”
жолдарын нускдды, суреткерлж шеберлж “купияларын”
ашып керсетп, сейтш, niuiiHi келккен эдеби шыгарманыц
мазмуны тагы да халык тагдыры болуын кдлады. Мазмун
мен пшиннщ муншальпс, эсем ундестшн кэдагалаган Абай,
эрине, мазмунныц пшпннен басымдыгын (примат) жете
ануарды: “Ойланшы, сыртын койып, сездщ шин...” — дед1.
Бул да керкем творчествоныц психологаясын аса талантты,
нэзж epi терец сезшуден туган тшек ед1.

Кемецгер классиктщ осы айтедцдарымыз секшда гылыми
мацызы елшеус1з тарихи ецбеп кдзак поэзиясын гасырлар
бойгы ауыз эдебиетшщ аз-ак алдындагы дэрежеден мацдай
алды еуролалык, профессионалдык бшкке 6ip-aK ыргытып
экеткеш баршага аян. Ал оныц “кулактан Kipin бойды алган
жаксы эн мен тэта куй” тарапындагы эстетикалык талгам-
дары мен толгамдары — ез алдына жеке зерттеудх керек
ететш курдел! мэселе.

VII

Абай 6ip сезшде:

Дуние — улкен кел,
Заман — соккан жел... —

десе, 6ip елецшде:

Эримда заман суйремек,
Заманды кдй жан билемек?
Заманга жаман куйлемек,
Замана оны илемек, —

дейдь Бул даналыктардыц байыбьша барьш, мазмуны мен
магынасын, парасат б и т мен философиялык терендн
пайымдау ушш басы бутш 6ip ецбек жазу керек. Бул жолы
олай етпейм1з. Жогарыдагы ею узщдгш Маркс пен Лениннщ
керкем эдебиетке кдрым-кдтьшасын, жалпы сез eHepi
туралы угым-тусшшн зерделеу ушш гана алдык,-

75

Бугшп заман баскд, котам да баскд. Зац жандрьш, жагдай
езгерш барады. Адамныц кулкы мен кимылында да килы-
килы кубылулар бар. Мезгш мшез1 аумалы-текпел1, айрыц-
уйрщ. Революциялык кайта куру метаморфозасы реформа-
лык,жацгыру диалекгикасына ауысты. Кдрама-кдрсылыкгар
(революция мен реформа) осылай езгеше 6ip бейбгг жолмен
кдбысып, табысатын тэр1зд1...

Элемшц астын устше шыгарып, адамзаттыц акыл-ойын
гасырдан аса билеген Маркске кезкдрас кдз1р баскд. Ендеше
марксшш Ленин иимшщ де тезге тусш, тергеуге альшбауы
мумкш емес-Ti. Солай болып та жатыр.

Дегенмен, кдлай болганда да, жарык дуниеде Маркс пен
Ленин eMip сургенш, кезщце Маркс гылыми коммунизмнш,
ipreTacbm кдласа, Ленин Коммунист партиясьш курып,
Казан революциясын жасаганын, нэтижесшде жер
шарыныц 6ip белепнде Кецес еюмет1 орнап, буюл элем
ж е т т с жылдан асхам KYflipeTTi Кызыл империяныц
ыкдалында болганын ешюм жоккд шыгара алмайды.

Акикдт шындыкхы дос тугш душпан да мойындар болар.
Жуз жасаган Бертран Рассел “ Расырыцыздыц ец улы
философы им?” деген сауалга “еюшшке кдрай, Маркс!”
десе, “Дэу1ршдздщ ец кушп uiiMi не?” дегенге “амал не,
Марксизм” деп жауап 6epimi.

Ал ещц кецес халкыныц кулл1 керкемдж дамуына

удайымен жуз жыл бойы мурындык epi козгаушы куш
болып, кецес эдебиетшщ дэу1рлЬс эуе райын белгшеген
Маркс пен Ленин шмше, Маркс пен Лениннщ жалпы сез
енерш танып-тусшудеп талтамы мен талабына кецес жазу-
шьшарыньщ кдлай тэнп болганын жан-жакгы талдап тусш-
бей турьш, марксизм мен ленинизмд1 бет алды сынау дэлел-
с1з жэне дэйекс13 болып шыгады.

Демек, бул аса 1ргел19pi курдел1 мэселеге 6i3 кеше кдлай
кдрадык? Бугш кдлай караута тшстз?

BipiHmi суракгыц жауабы дайын, eiciHmi сурактыц

жауабы киын...
BipiHuxi сурактыц жауабын XX гасырдагы енер берген.

Екгшш сурактыц жауабын XXI гасырдагы eMip беруге тшс.
Енд! осыларды багамдап байкдлык-
0ткен гасьфдыц ен бойында 6i3, жогарыда атап кер-

сеткешм1здей, гылыми коммунизмшц 1ргетасын калаган
Карл Маркс пен Фридрих Энгельс материалиспк эсте-
тиканы да бутщдей жаца сапага кецдрш, шын мэншдеп
эдебиеттануды дамытудыц дацгыл жолын салып берд1 деп
уагыздадык.

76

Жанд сапа, дащыл жол дегенде 6i3 Маркс пен Энгельстщ
езекп эстетикалык, мэселелерд1 диалектикалык,жэне тарихи
материализм тургысынан байыптаганын немесе Кене дэу1р-
ден Жаца дэу!рге дейшп ыкдым гасырлар бойындагы сан
сала сез енершщ есу-ербу сипаттарын жацаша топшы-
лаганын гана айтьш крйганымыз жок, Жаца сапа, дащыл
жол дегенде 6i3 Маркс пен Энгельстщ ез тустарында еркен
жайган букш буржуазиялык, енерд1 халыкдралык, жумысшы
козгалысыныц мшдеттерше сэйкес революциялык, сьшга
алып, болашак, социализм ушш курестер кезещндеп жумыс­
шы табыныц ез эдебиетшщ кдлыптасу зандылыгын, сол
аркылы жалпы прогресшш эдебиеттщ даму жолдарын жаца­
ша белгшегенш айтьш, тэптшггеп тусивдрдгк.

Маркстщ де, Энгельстщ де ертеректе елец жазгандары,
сез онер1мен эжептэу1р айналыскдндары, философия мен
публицистикага кешн кешкендер1 мэлш. Сондыкган болуга
тшс, Маркс суреткерлис таланттьщ табигатын нэзж тусшген;
докторлык диссертациясында (Демокрит пен Эпикур
натурфилософияларына байланысты) кетерген кене дуние
енершщ эстетикалык проблемаларын ез алдына койганда,
1842-1843 жылдардагы публицистикалык макалаларыньщ

езшде самодержавиенщ эдебиетке кысымын сынап,
творчествоньщ бостандыгын коргап, шын суреткерде тек
езше гана тэн жазу машыгы мен мэнер1 болуы шарт екенш
атап керсеткен, сонымен 6ipre жазушыныц котам алдындагы
жауапкершшшн айрыкдга ескерткен.

Маркстщ кьфкьшшы жылдардыц 6ipiHUii жартысында
(1842-1844) “Рейн” газетшде жарияланган макалаларыньщ
эдебиет гылымына кажет дэш мен мэш оньщ енер мен
дшда езекп байланыста деп келген езше дейшп “баки” Tyci-
шктерда жокда шыгарып, жерден алые аспандагы элдекдлай
булдыр, булыщъф б1рдецелерд1 булдырата сырдац уагыз-
даган салкын дш мен жер уетшдеп ripi ем1рдщ акцкдт шын-
дыгын, асыл сырын, аекдн сулулыгын отты сезгмге белеп,
адамныц жанын теб1ренте суреттеген ыстык енер ешкдшан
“езекп байланыста” болмаганын, KepiciHuie, эркашан
антагонисттк кдйшылыкга болганын дэлелдеп, туешдгрушде
жатыр. Дэл осы диалектикалык тусшйс, материалиетж кез-
кдрас кейш — сол кыркыншы жыпдардьщ екшид жартысын-
да (1844-1848) Маркс пен Энгельстщ ri3e косып, 6ipre
калыптастырган маркепк философиясы мен социоло-
гиясына непз, маркетж эстетикасына аркау болтан ед1.

Энгельстщ эстетикалык кезкдрастары езшщ мектептес
жолдастарына жазган хаттарында (1838-1841) н е м к тц

77

кертартпа романтикгершщ “кыз мшез” кьипъщ стали сынау-
дан басталады да, “Англиядагы жумысшы табыньщ жагдайы”
(1845) атты ютабында пролетариаттьщ элеуметтгк-экономи-
калыкжэне саяси хал-куйш жан-жакты зерттей келш, капи­
тал устемдт мен таптык кднауды гана жойып коймай, когам-
ньщ буюл рухани туткдсын ез крлына ала алатын б1рден-б!р
куд1регп куш neci — жумысшы табы екенш пайымдаган аса
нускдлы тужырымдарына уласады. Маркспен 6ipre маркстж
эстетиканьщ ipreciH кдласуга Энгельс езшщ осындай мытым
дайындыгымен, мыкгы кезкдрасымен келген болатын.

МаркстЬс эстетика мен эдебиет теориясыньщ непзп
принциптерше келеек, бэршен бурын, керкем эдебиеттщ
когамдык сананьщ езгеше 6ip Typi ретшдей турлаулы
туешшнщ езгн тущыш рет Маркс пен Энгельс белгшегешн
6uiyiMi3 кажет. Осыган орай олар когамдык адамньщ барлык
материалдык Ьэм рухани кдбшеттер1, оньщ жалпы сез1м1
мен санасы когамныц дамуымен тыгыз байланысты
кдлыптасатынын аныкгап берд1. Адамга тэн эстетикалык
кдбшет те сондай. Дуниеш керкем игеру, яки eMipfleri
шындыкты енердеп шындыкка айналдыру — 6epi де
когамдык адамньщ ецбей аркылы белгип 6ip когамда
болатын процесс. Демек, осыныц e3i — тарихи категория.
Осыдан келед1де, Маркс пен Энгельс керкем творчествоныц
мазмуны мен nimiHi еипедшан 6ip калыптан езгермеййн,
кдтып калган элдене емес, эркдшан когаммен 6ipre езгерш,
ecin отыратьш нэрсе екенш дэлелдедь Ойткеш ap6ip жаца
тарихи дэу1рдеп когамдык, кдтьшас эстетикалык идеал мен
керкем творчествоныц езге тарихи дэу1рлердеп когамдык
кдтынастар тусында кдйталанбайтын, тек езше гана тэн
езгеше сипатын белгшейдь

0 здер1кдлыптастырган осынау материалистис эстетика­
ньщ езекй мэселелергнщ 6ipi ретшде Маркс пен Энгельс
керкем эдебиет пен енердеп реализмге айрыкдха мэн берш,
жазушыны “мшшзджтщ аргы жагындагы шыншылдыкгы,
Шиллердщ тасасындагы Шексгацш умытпауга”* шакырса,
суреттщцен тек кдна “риясыз Рембрандт бояуын”** талап
erri. Осыныц 6epi, кала берсе олардьщ “Адам ажуасындагы”
Бальзаккд тэн ащы шындык жайлы nixipnepi, акыр аягында
Энгельстщ жалпы шыншылдык пен шынайылык туралы
ережеге айналган эйгип кдгидалары — б1здщ бупнп реализм
теориясына ipreTac болып кдланды.

* К.Маркс и Ф.Энгелъс. Соч., 2-ое изд., т. 29, стр. 494.
** Бул да сонда, 7-том, 280-бет.

78

Маркс пен Энгельс жалпы кргам тарихыныц гылыми

кезец-кезендергн белгшегеш мэл1м. Муныц e3i эдебиет

зерттеушшерше дуниежузЫк эдебиет тарихын маркстгк-

материалистис непзде курып, байыпгауга мумкшдж бередь

Бул ретте, Маркс пен Энгельстщ Кене дэугр эдебиеп мен

енергне, ренессанс, классицизм, агарту дэу1рлергндеп эде­

биет пен мэдениетке, XYII-XVIII гасырлардагы буржуазия­

лык,революциялар дэу1ршщ енерше, XIX гасырдагы Батые

романтиктер1 мен реалистерше, тамаша романдар

тугызган” орыс жазушыларына, acipece Добролюбов пен

Чернышевский сынды “социалистж лессингтерге”* берген

творчестволык, мшездемелер1 мен эстетикалык, багалары —

б1здщ бугшп историографиямыздагы классикалык ойлар

мен толгамдар — жалпы адамэат мэдениетшщ тарихындагы

аса кымбат кдзына.

Керкем эдебиеттщ крндырмалык, сипатын туешуде эр

турл1 талас пйарлер болганын 6i3 осы ецбектщ 6ipbniii

тарауында айттык,. Ал Маркс езш щ “ Косымша кун

теорияларында” ennipic кдтьшастарындагы антагонизмге

непзделген базис б1рыцгай, не б1ртутас крндырма тугыза

алмайтынын, кергсшше, 6ip-6ipiHe кдрама-кдрсы, таптъпс,

жагынан эр тарап ымырасыз идеологиялык крндырма

тугызуга мэжбур екенш к;олга устаткдндай аныкгап берген

ед1. Осыган орай марксизм непзгн салушылар ешкдндай

таптык, жгктелулерд1бастан кеидрмеген алгашкы кдуымдык,

кргамдагы идеологиялык, крндырмалар гана 6ipTyrac, барлык,

тайпаларга б1рдей ортак екенш, ейткеш адам санасыньщ

кандай Typi болсын (оныц шинде эдебиет пен енер де)

пкелей адамныц шаруашылык, кэшбшен, когамныц

экономикалык,жуйесшен ербш отырганын, енердщ тш тура

“акдкдт ем1рдщ ез типмен” epuiin кеткенш, ал адамдардыц

ецбек процесйнен муншалык, 6iTe кдйнаскан ой-сана epi

накгы, 9pi затты — шын мэншдеп материалистйс ой-сана
болатынын дэлелдедь Бул пйарлер, 6ip жагынан, букш

дуниежузийк эдебиеттщ даму тарихындагы бураландарды,

яки гулденулер мен кулдырауларды дурыс туешуде,

марксизм непзш салушылардыц ездер1 ерекше эндме еткен

Кене дуние мен Кэйта ерлеу деу1рлершдеп эдебиеттердщ

эдем1 ажарын абайлауда, “капиталиста^ eHflipic рухани

онд^рютщ белгип салаларына, мысалы, енер мен поэзияга

душпан” ** дей турганмен, дэл осы дэзардщ e3i не ce6errri

* Бул да сонда, 18-том, 522-бет.
** К.Маркс. Теор. приб. стоим, т. 1, стр. 261.

79

эдеби муралардъщ He6ip эсем улгшерш кдлдырганын
бшпрлжпен байыптауда, екшнй жагынан, жалпы эдебиет
пен енердщ генезисш аныктауда айрыкша рел аткарды.
Маркс пен Энгельстщ осы шмше суйенген Г.В.Плеханов
адам когамыныц сэбилж дэу1ршде енердщ калай пайда
болтаны жайлы мынадай тужырым жасайды: “Тапка белшу
дегещй бшмейтш алгашкы кауымдык, котам тусында адамныц
ещцрктж кызмеп оныц дуниетанымы мен эстетикалык
талгамына тжелей эсер етед1. 0рнек eHepi ез бедерш
техникадан табады; осы котамныц ец басты eHepi тэргзда би
эншешн ецбек устшдеп кимылдарды кдйталаумен тынады.
Бул жайт бхз бшетш экономикалык даму атаулыныц ец
теменп сатысында турган ацшылар кауьшынан, acipece
айкын ацгарылады... Ал тапка белшген когамда осы
кзизмегпцидеологияга тжелей ecepi соншалыканык,ацгарыла
бермейд!”*. Кене дуние адамдарыныц ой-санасындагы
заттылык жайлы бул тужырымды кешн А.М. Горький былай
epicTeiin экетп: “Ецбек процестер1 аркдсында жэне атам
замангы адам баласыныц элеумегик турмы с-йрш ш т
аркдсында тжелей пайда болтан материалиетж ой-сананыц
айкын белгшерш алгашкы кауым мэдениетшщ тарихын
зертгеугшлер мулде сез кылматан. Бул белгшерд1 6i3 ертеп,
яки миф турщце бшем1з; бул ертеплер мен мифгерден 6i3
хайуандарды асыранды ету ушш гстелген жумыстьщ, емге
керек шептер табу ушгн, енбек куралдарын ойлап шыгару
уппн келген жумыстьщ белгшерш керем1з. Tinri сол Кене
дэу1рдщ езшде адам баласы эуеде ушу мумкщдт женшде
ойлаган, — муны куйме хакьшдагы, Дедал жэне оныц баласы
— Икар жайлы ертеп, “Упщыш кшем” туралы ертеп
керсетед1 Жер бетшдеп ж урит жылдамдату туралы да
ойлаган, — муны “Журдек етж” женгндеп ертепден керуге
болады... Атам замангы мифтер мен ертегшердщ 6api Тантал
туралы мифпен аякгалатъш сьжылды: Тантал кендрдегше
дешн су шпнде турып, шелдеп дщкес! куриды, 6ipaK сусынын
кандыра алмайды, бул — ез айналасындагы жаратылыс
кубылыстарьш тани алмаган кене адам”**. ©нердщ ем1рлшт
туралы, ягни ем1рдщ енерге, сол секивд, енердщ eMipre
айналуы жайлы, сайьш келгенде, енер атаулыныц пайда
болуы женшдеп муншалык нускалы жэне терец гшард1
Горький тек кдна маркетж эстетиканыц эдебиет пен енер
генезис! туралы даналык кдгидаларына суйенш айтты.

* Г.В.Плеханов. Соч. т. XVIII, стр. 223.
** М.Горький. Эдебиет туралы. 1939, 153-бет.

80

Маркс пен Энгельстщ кеп томды философиялык,
экономикалык, жэне саяси ецбектершщ ен бойына тутаса
тарап, эр тусынан эдеш кездесш отыратьш эстетикалык,
толгамдарына кдншалыкталгампаз эдебиешп кез1мен ущшп
кдрасак, та, олардьщ жогарыда айткднымыздай, суреткерлж
таланттьщ табигатын жене эдеби кубылыс “купияларын”
соншалык нэзж тусшетшгне кдйран калмаскд болмайды.
Мэселен, Маркс пен Энгельс Лассальдыц “Франц фон
Зикинген” трагедиясьш эншешн идеялык тургыдан гана
багалап коймайды; Маркс пьесаньщ курылысы мен кубылы-
сын тексерсе, Энгельс ондагы мшез бен тартысты талдауга
дешн барады; Маркс эдеби шыгарманьщ эстетикалык куньш
оньщ окырманды баурап экетер эмоциялык, жылылызынан
1здесе, Энгельс ондагы адам мшездершщ окырманга наным
тугызар психологиялык, дэлелдершен 1здейгц. Ол — ол ма,
озгнщ Минна Каутская мен Маргарита Гаркнесске жазган
хаттарында Энгельс rim i творчествоныц психологиясына
еркш жэне терец суцпп кетедь Оньщ тип пен характер,
стиль мен эдю жайлы туйндеген журтка мэл!м кдгидалы
пйарлерш айтпаганныц езшде, “автордыц ез кд1шрманьша
e3i тым тамсана 6epMeyi керектшн”* ескерту1, “автордыц
кезкэрасы негурлым молырак, жасырылса, енер туындысы
ушш согурлым жакры”** екенш ангартуы, ал нагыз реалист
жазушы, ез1 кэласын, кдламасьш, 6epi6ip, “жеке ез басыныц
таптык, ыкыластары мен саяси нанымдарына карсы баруга
мэжбур” *** болатынын Tycumipyi — суреткерл1к хакында
баскд юсщщ айткдны емес, кудды нагыз суреткердщ ез
творчестволык, лабораториясын ашып танытып отырганы
тэр1зд1. Дурысьш айтсак,, эдебиет туралы маркстгк шмнщ
жалпы эстетика тарихындагы бутшдей жаца кезец, тыц белес
болу себептершщ 6ipi — Маркс пен Энгельстщ кдламгерлж
хакындагы байыптауларына тен дэл осы нэзжтж пен
тсрендис екеш даусыз.

Эдебиет туралы гылымныц одан opi дамуын 6ip гасыр
бойы Владимир Ильич Лениннщ eciMiMeH байланыстырьш
кслу'ш'и де тектен-тек емес.

В.И.Ленин де, К.Маркс пен Ф.Энгельс сиякты, керкем
творчествоныц табигатын терец тацьй'ан, эдебиет пен
енердщ езекп мэселелерш кец толгап, шебер талдаган. Осы

* К.Маркс и Ф.Энгельс. Об искусстве. В двух томах. М., “Искусство”
1957, т. 1, стр. 9.

** Бул да сонда, 11-бет.
*’** Бул да сонда, 12-бет.

81

туста атап айтатын 6ip нэрсе — Лениннщ эдебиетке
байланысты арнаулы ецбектер жазгандыгы: атышулы
“ Партия уйымы жэне партиялык, эдебиетп” ез алдына
крйганда, осы жазбадан бастап, Герцен мен Белинский,
Чернышевский мен Салтыков-Щедрин, Горький мен
Маяковский шыгармалары жайлы гшарлерше уласатын,
одан ултгык мура мен тш, эдебиеттеп халыктык пен реализм
туралы ойларына тогысатын сала-сала ецбектер1мен кдтар
6ip гана Лев Толстой хакы нда арнайы жазган жеи макдласы
— керкем творчествоныц ец 6ip шиелешскен киын купия-
ларын мейшнше нэзйс тусшш, дурыс жэне едш шешудщ
ymici.

Маркстж сын тарихында Ленин ецбектерше дешн
Л.Толстой творчествосы мен дуниетанымы айтарлыктай сез
болтан емес. XX гасырдыц оныншы жылдарына дешн тек
Плеханов кдна тшп-кдшып, Толстой — “дворян уяларыньщ”
турмыс-иршшпн шебер суреттеп керсеткен данышпан
жазушы екенш атап еткен-дь Ал В.Поссенщ “ Граф
Л.Н.Толстой жэне жумыскер халык” (“Жизнь” журналы,
1902, № 6) дегеш секицц езге макдлалардыц Ke6i улы
жазушыньщ “б1рыцгай кертартпалыгын” , революцияны
тусше алмаганын сынагансып, оны б1ржола “icreH шыгаруга”
арналган-ды. Осындай кым-кигаш жагдайда революция
кесем1шц ез1 белсешп шыгып: “Лев Толстой — орыс
революциясыньщ айнасы” атты макдласында ец алдымен
журт алдына ап-ашык сурак койып: “ Революцияны керше
тусшбеген, революциядан бойын керше аулак салган улы
суреткердщ eciMiHреволюциямен салыстыру алгаш кдраганда
огаш жэне жасанды болып KepiHyi мумкш. Кубылысты анык
бейнелемейтш нэрсеш айна деп атау жен бола ма?” — деп
аладыда, бул сураккд 03i жауап берш, осынау революцияныц
ез1 еюнщ 6ipiHe игерте коймайтьш орасан курдел1, киьш
кубылыс екенш, керек десендз, “не болып жаткднын керше
тусшбеген, окигалардыц барысы олардыц алдына койган
нагыз тарихи мщдеттерден бойын аулак салган элеуметтЬс
элементтер революциянытжелейжасаушы жэне оган тжелей
кдтысушы букдра арасында да кеп” екенш тусйадре келш,
акыр аягында мынадай даналык корытынды жасайды: “Ал
егер б!здщ кез алдымыздагы адам шынымен улы суреткер
болса, онда ол революцияныцтым болмаганда кейб1р мацыз-
ды жактарын езшщ шыгармаларында бейнелеуге тшс”*.

* В.ИЛенин. Шыгармалар толык; жинагы. Алматы, “Кдзакстан”, 17-
том, 225-бет.

82

Мундай турлаулы тужырымды керкем творчествоньщ
мшез-кулздын дэл таньш, ж т байкдйтын шьш мэншдеп
сарабдал эстетик кдна жасай алады.

Лев Толстойдьщ ез ецбектершде “соншалык улы
мэсеяелердо” батьш api байсалды кетерш, аскдн шеберлиспен
жинак,тап, айта кдлгандай керкемдж шеипмге жетизу
эрекей устшде 6ip улттыц, не 6ip алуан ел-журттьщ гана
емес, “букш адам баласыньщ керкемдйс дамуында алга карай
адым” жасаганьш занды мактанышпен атай тура, Ленин
атышулы “толстойшылдыкден” Tirrri ымырага келген жок,
Kepicimne, оныц бул “иймш дэрштеуге эрекет етудщ
кдндайы да, — деп жазды “Л.Н.Толстой жэне оньщ flayipi”
деген макдласында, — оныц “кдрсыласпауын” , оныц
“ Рухка” жуйнулерш, оньщ “адамгершшйс жагьшан езш-
e3i жетиццруге” шакыруьш, оныц “уждан” женшдей жэне
жалпыга б1рдей “сушспеншшк” женшдей доктрннасын,
оньщ аскетизм мен квиетизмдо уагыздауын жэне т.т. актауга
немесе жумсартуга эрекет етудщ кандайы да барынша мол
жэне барынша зор зиянды нерсе!”*. Лениннщ жазушы
творчествосын муншальпс, сущылалыкден талдап багалауы
кдз1рп эстетиктер ушш барды — барша, жокды — жокща
айтудьщ, керкем шыгармадагыжейсйк пен кемшшкй катар
керудщ, уната тура сынай бшудщ, сынай отыра уната бшудщ
yimci болып кдлды. Бул — 6ip.

Екйшиден, Лениннщ Толстой туралы ецбекгер1 лениндж
“сэулелену теориясын” керкем эдебиетте кодданудыц ic
жузшдей накхы мысалы болып табылады.

Мэдениетйц кдндай саласы болсын, соныц цшнде эде­
биет пен енердщ табигатын зерттеп-танудыц философиялык,
Heri3i — Лениннщ эйгип “сэулелену теориясы” ; мунда енер
кайнары — eMip, шыгарма аркдуы — шындык, екеш гулама
бшмдарлыкден жан-жакты дэлелденгеш мэл!м.

Бшйсйц Ленин ашкдн “сэулелену теориясы” — маркетж
философиялык, материализмнщ ец кымбат кдзьшасы. Бул
теорияга суйенш, психиканы ленинше тусшу — идеализм,
фидеизм, попшылдыкатаулыныц бэрше кдрама-кдрсы, Мах
пен Кангка, кща берсе, кантшыл Плехановтъщ иероглифтер
теориясына кдрама-кдрсы, — адам фаласыныц т у й с т
объективтйс дуниенщ субъективтйс бсйнес1 деп бшу! Заттьщ
ойдагы cayneci — объективтйс нэрсенщ Kepimci, KeuiipMeci,
дэл cypeii, нобайы; акикат туралы Ленин дамыткдн шмнщ

* В.И.Ленин. Шыгармалар толык, жинагы. Алматы, “Кдзакстан”, 20-
том, 112-бет.

83

непзшде дал осьшдай диалектикалык, материалистЪс ереже
жатыр. Бул ереже бойынша, адам акикдт eMipfli таныганда
ылги гана бшмегещц бшуге, азырак, бштаад кеб1рек бшуге,
шартты шындыктан накгы шындыккд кдрай келе жатады.
Бул эрекеттщ санадагы вдшыл-козгалысы да курде.ги api
кызык; таным тЬселей байкдудан абстракт ойлауга кошед1,
абстракт-ойлаудан практикага келеда. Ойдьщ объекпмен дэл
осылай тутсуш Ленин процесс деп бшдь Ал енда “ой (адам)
акнкатты тым-тырыс тыныштык туршде, солгьш (куцпрт),
умтылыссыз, козгалыссыз, жай сурет (бейне) туршде... деп
тусшбеуге тшс, керканше, бар буралацымен, керегар кдйшы-
лыгымен, шиеленюкен тартыстармен, эркдшан курделi
козгалыс кдлпында Kepyi керек”*.

Эрине, лениндгк “сэулелену теориясы” — таза филосо-
фиялык мэселе. Дегенмен, оньщ теориялык аргументтершщ
байыбына бара туссек, эдебиет пен енер — адам санасында
акикдт шындыкгы сэулелецщрудщ айрыкща Typi екенш,
енерде eMipfli сэулелещцру npoueci кым-кигаш киьш 9pi
курдел1 екенш, керкемдйс кабылдау — тым белсещц процесс
екенш, енер — eMipfli езгерту куралы екенш, енердеп
шыншылдык елшем1 — ем1рдщ e3i екенш тереч дэлелдеп
танытатын, эстетика ушш ауадай кджет тушн-тужырымдар
жасауга болады. Лениннщ “сэулелену теориясы” эдебиет­
тану ушш де, мше, дэл осы тургыдан керек.

В. И.Лениннщ сез енерше деген кезкдрасына, енер
адамдарын багалауына, енер туындыларын талдауына,
жалпы керкем творчестаоны тануына келеек, бул — сан
HipiM сыр. Айталык, И.Армандкд жазган хатында Ленин
эдеби шыгарманыц куны, жазушы ецбегшдеп “кулш гэп”
— адам образында, адам мшезш, яки “типтер психикасын
даралай бшуде” деп укра, “Правдага” жазган хатында Демьян
Бедныйдыц “адам ретшдеп элаздшне жабыса бермеу”
керектшн ескерте кеп, “талант — тым сирек нэрсе, оны
эркдшан укыппен колдау”, тез1ммен баптау кджет деп бшда.
BipaK, амал не, бул лениндж тусшЬс кешн (9cipece отызын-
шы жылдарда) кдтты бурмаланды.

Орыс эдебнеп мен дуниежузМк классика жайлы, кеп
ултты кецес эдебиеп мен эдебиет теориясы жешндеп ленин-
дис тй р л ер кезшде эдебиет туралы гылымныц жуйел1
ережелерше айналган. Алайда олардыц шпндеп б1ркдтар
кдеац кагидалар (эдебиеттщ таптыгы, эдебиеттщ партиялы-
лыгы т.б.) кдз1р кдтал сынга ушырап, кдйта кдралып жатыр.

* Бул да сонда, 38-том, 184-бет.

84

Тагы 6ip назар аударарлык, нэрсе: “экспрессионизм,
футуризм, кубизм — осы секицц толып жаткдн “измдерда...”

тусшбейтшш, олардан ешкандай ракдт таба алмайтыньш”

айта тура, дуние жузшдеп кушп прогресшш эдебиет
улгшер1мен жан-жакты таныс Лениннщ жеке жазушылар,

олардын эр алуан шыгармалары, олардагы адам образдары
туралы айткдн niidpnepi де сала-сала. Герцещц, Белинский®,

Чернышевскийда кдльщ кдуымга “орыс социал-демократия-
сыньщ тущыштары” репнде танытса, “ Не icTey керек”
романын 6ip жазда бес per окып, окыган сайын жаца сыр,
соны сипат тауып отырганын айтты.

Суреткер ецбегш эдш багалаудын улпсш Ленин тек
Л.Толстой шыгармаларын талдау аркылы гана керсетш
тынган жок. Мэселен, Достоевский творчествосындагы
бетен, бегде сарындарды катал сынай тура, оныц ез
тусындагы когамныц сыркдт жакхарын кере бшген “шын

мэншдеп данышпан жазушы” екенш мойындады. Горький-

дщ халык ушш кеп кызмет керсеткен жэне одан да кеп
кызмет керсете алатын “пролетар енершщ аса ipi екип”

скен1н орасан жогары багалай тура, оныц эр тустагы эр
турл1 идеялык ауыткуларын риясыз кецщден ымырасыз
сьшап, мшеп, тузеп отырды. Маяковскийдщ белгии кезец-
деп кейб1р футурисик ауыткуларын жек кергенмен, “ Мэж1-
люкорларын” окыганда, оган ракдттана суйсшген. 0нерд1

тани бшудщ ез1 де — енер екенш Ленин енер суйпш журткд
осылай ацгарткдн ед1.

Лениннщ дуниежузиик классикадан мол хабардарлыгы
оньщ парасат epeci ете бшк, акыл epici орасан кец ойшыл
екенше кепш болып кдна кдлган жок, оныц жалынды

публицистшсалык эрекепне айта кдлгандай кдру-курал
болды: Гетенщ схоласт 9pi филистер ВагнерiHмысалга алып,
саясаттагы дошатикгерд1 елпре туйреген Ленин меныневик-
Tcpai маскдралау ушш Мольердщ Тартюфын, жойымпаз-
дарды эшкерелеу ушш Доденщ Тартаренш сатиралык сынга
садак erri. Лениннщ Золя мен Гюго, Диккенс пен Лондон,

Бурже мен Потье, Синклер мен Нексе, Барбюс пен Уэллс,
Роллан мен Рид немесе Шоу шыгармаларын окып кдна
Коймай, олардыц идеялык-керкемдцк кунын белгшеп,
нускдлы тш рлер айтуы марксик-лениндж эстетиканы
мыцтап байытьш, бшк белге шыгарганы элемге аян.

YiuiHiui тарау

С03БЕН СОМДАЛРАН ТУЛГА

I

Эдебиет туралы жалпы тусшнстердщ бэршщ келш
куйылар арнасы, эдебиет туралы гылымньщ ец басты жэне
езекта моселес1 — образ жэне образдылык,. Бул мэселеш
дурыс таратып тусшу ушш, эуел!, эдебиеттщ объекткл —
OMip болганда, предмета — адам екенш ескеругтз керек.

Баягы Аристотель заманынан куш бугшге дешн адамнан
тыс, адам ем1ршен тыс ешкандай сез енершщ де, енер
туындысыныц да болмайтыны дэлелденген устше дэлелдеюп
келе жатыр. Эдебиеттщ объектам предмет аркылы, яки сез
енершдеп eMip шындыгы тек адам аркылы, адам образы
аркылы гана керкем жинакгау дэрежесше кетерше алады.

Белинский “акынныц образбен ойлайтынын, оньщ аки-
кдтты дэлелдеп жатпайтынын, кезге елестете керсететшш” ,
Чернышевский сез енершщ “шын мазмуны — тек адам
eMipi” гана екенш айтса, Гончаров колына калам
устагандардыц шпндеп нагыз суреткерлерд1 айрыкдга
багалап, езгелерше “6ip гана акылмен он том жаз, 6epi6ip,
элдекалай “ Ревизордагы” он адамныц айткднын айта
алмайсыц” десе, Горький езшщ “ Кэсш туралы кецесшде”
керкем эдебиетта, кудды “Кргамтану” деген Tepi3fli, тура
“Адамтану” (“Человековедение”) деп атады.

Ютап немесе симфония не туралы жазылган? Сурет
немесе скульптура не туралы салынган?.. Кдндай сурак бол-
сын, жауап 6ipey-aK‘ адам туралы, адамныц эсемдШ мен
асылдыгы жвнтде, адам рухыныц керемет куи/i мен Kficuemi
жайлы... 0нер туындысыныц бэрше ортак мазмун — адам­
ньщ ойы, арманы, куштарлыш, мураты; енер туыцдысыныц
кандай Typi болсьш, эркайсысы ез тшнде ем1рдеп, когам-
дагы адам таршштнщ мэш мен магынасын гана баяндап

86

жатады. Кез келген эдеби шыгарманыц бетш ашсак,болтаны,
1здеп табарымыз, тауып толганарымыз — адам тагдыры,
адамгершшк сыры. Кене дуние кербез1 Милос Венерасынан
осы кунп асбтракционистердщ кесюн-келбеттен ада мусин
мусшсымактарьша дешнп айтыс пен тартыс 6ip-aK нэрсе
— енердеп адам, адамгерпшик тещрепнде гана.

Адам тагдыры — жазушы ушт шыгарма аркауы гана
емес, GMipdi танудыц взгеше тест де: ем!рде керген ripi
адамдар туралы, олардыц хал-куш, кескш-кейт туралы
теб1рене, толгана ойланудан кебше суреткердщ сол адамдар
eMip сурген когам туралы кезкдрасы кдлыптасады, нэти-
жесшде сол когамдык, шындыкгы керкем жинакгау макса-
тындагы творчестволык эрекет! басталып кетедь Мэселен,
М.Горькийдщ “ Кун перзештер!” пьесасында мынадай
диалог бар:

Л и з а , бзшцз бшеслз, мен дерекш к дегенда жаныммен жек керем,
т и т корцам содан... Соны бше тура содер берш едей, меш кобалжыту
ушш эдеМ ютейаздер гой деймш... Тощ-ай турыцыз... Элп слесарь бар
ма... кешме керш ее, зерем ушады. 631 6ip турль.. куцпрт, туешшйз
Kici... кезш кердащз бе, кезш: ашу мен ыза адырайтып жiбepгeн 6ip
турль.. Мен мундай кездердщ талайын анау куш... анау жакта... тобыр,
топ iuiiHeH керген сеилдамш...

Ч е п у р н о й . Ж е, ж э, еске туармевдз! Крйьщыз, курысын...
Л и з а . Кэлай коям, умытуга бола ма сол сумдыкты!.. влдеб1р
дорею, дею р сез естюем, елдеб1р кдлзарганга кв31М туссе, жаным
жабыга калады! Бойымды коркыныш билейда, кез алдыма со 6ip ан
Topi3fli... ашулы... ызалы... зыгыры кдйнаган... кап-кара... кара тобыр,
кан жуган беттер, кумга сщбей, как болып уйып жаткдн кып-кызыл
кан елестейда...
Ч е п ур н о й. Туу, енд1 ci3 кашан талып, к\лап тускснше
крймассыз...
Л и з а . Аягымныц астында басы жарылган бала ж т т ... жер
бауырлап, жылжып барады, самайынан кдн соргалайды, желкесше
кан саулап куйылады... К^анга баттаекдн басын жогары — аспанга
кетередь.. Козше кез1м тусп: тунып кеткен... Аузы ашык» TiciHe дейш
кдн жуып кеткен... Енда б1рде басы сы лктусш , беимен кум кдпты...
Безмен... беимен...

Осы узшдхдей Лизаныц аузымен^айтылган сумдык,
шындыкгыц бэрш — “ашу мен ыза адйфайтьгп ж1берген”
коздсрд1 де, “кдн жуган беттердГ’ де, зыгыры кдйнаган
кап-кара тобырды” да туп-тугел Горькийдщ ез1 керген,
жаны турцпге сез1нген. Бул — 1905 жылгы 9 кдцтар куш
Петербургта болтан сумдык, Дэл сол жексенбаде, патша
солдаттары жазыкрыз жандарга окжаудырып, Сарай аланы

87

кып-кызыл кднга боялганда, Горький ереушшлер шпнде
— кешедс журген. “Басы жарылган бала жшт” Лизаньщ
“аягыньщ астында” емес, Горькийдщ “аягыныц астында
жер бауырлап, жылжып бара” жаткдн. Оньщ “тунып кеткен
кезгне K03i тускен” Лиза емес, Горький; “басы сылк тусш,
6eTiMeH кум кдпкднын” керген Лиза емес, Горький. Сол
кднды жексенбшщ кешшде Горький ушне кедгц де, былай
деп жазды: “Орыс революциясьшьщ алташкы куш — орыс
интеллигенциясыньщ моральдык куйреген куш”*. Неге?
Hereci сол, — ездерш когамньщ рухани кесем1 деп угатын
интеллигенттер — окыгандар, зиялылар осынау кдЬарлы
окига тусында ездершщ халык алдындагы рухани жауап-
кершшпн мулде тусшген жок Олар жер муддесшен алые,
аспанда журдь Осыньщ бэрш Горькийге тек 6ip куннщ
окигасы ойлатгы, тек 6ip кун шйнде керген адамдардьщ
тагдьфы толгантты. Осыдан 6ip апта кешн Горький кдмауга
алынды да, турмеде отырып элп сумдьпды кдйта ойлады.
03i керген акикдтты жазушы езге 6ip сипатта танып, осыдан
оньщ творчестволык эрекет! басталды. BipaK ол элпб1р ак
патшаньщ ipreciH шайкдлта бораган кдра дауылда ел муддеа
уппн кдйраткд мшш, “бетш кдн жугандар” емес, дауыл
алдында дэрмеш жок, жер муддесшен алые аспан аккднат-
тары — “куннен тугандар” , сагым кугандар жайлы пьеса
жазды. Одан келд1 де осы гасырдыц басындагы орыс
интеллигентгершщ тамаша образдар галереясы туды.

Демек, эдебиетац предмет — адам.дегенде, э ц п м е
дайын эдеби кдЬарман женшде гана емес, кдламгердщ сол
КаЬарманды жасау уетш деп барлык творчестволык
эрекетшщ ойы-кыры, кия-кдлтарысы туралы болуга тшс.

Белгш 6ip дэу1рлис шындыкган керкем шыгарма тугызу
уипн, бэршен бурын материал керек. Ал материал табудыц
суреткерлж тэсш — сол дэу1рдеп адам тагдырын кдзу,
копару, “Tipi кужаттарды” зерттеу. Бул ретте, М.Эуезовтщ
“Абай” эпопеясьша материал жинау тэсш айта кдлгандай:
“Элдекдшан бел асып кеткен керуеннщ айдаладагы журтьша
кешшп жеткен жургшии сенш кдлган от орнынан болмашы
жылтыраган 6ip кызгылт шок тауып алып, оны демгмен
урлеп тутатпак болды десек, романга материал жинаган
мешц хал1м де дэл сол эрекет сиякты едь Мен кдрт
адамдардыц кемесю. жадында умыт болган кеп нэрселерд1
кдйта ойлатып, айткызып алдым. Алпыстагы Эйгер1мнщ

* М.Горький. Собр. соч., М., ГИХЛ, 1954, т. 28, стр. 349.

88

эжшд1 бетше кдрап, оныц 6ip кезде Абайды туткындаган
жас шырайлы гажап сулу жузш “кдлпына келпру1м” де
элгвдей едГ’*.

0 м1рмен осылайша коян-крлтык, келген жагдайда гана
суреткердщ творчестволык фантазиясы кимьшга кеигедо,
козгалыска туседь Дэл осы арада 6i3 эдебиеттщ предмет
мацындагы авторлык айрыкдла эсем эрекетке, дэл1рек
айтканда, эдебиеттеп адам бейнесш жасаудыц шешугш
шарты — ойдан шыгару (вымысел) мэселесше кез1гем1з.

Ойдан шыгару — образга барар жол; суреткердщ ем1рде
керген-бшгенш ойша ендеудщ, корытудыц, жинакгаудыц
тэсин. Ойдан шыгару жок жерде эдебиеттеп адам туралы
мулде угым болуы мумкш емес. Ойткеш ойдан шыгару
аркылы суреткер болашаккеркем образдыц эскизш алдымен
e3i ойша жасап, кез алдына ойша елестетш, ойша керш
алады. Суреткердщ ез ойында накты турде мусшделмеген,
суреткердщ кез алдьша затты турде елее бермеген бейне
оныц шыгармасында Tipi каЬарманга айналуы мумкш емес.
Бул ретте, керек десещз, керкем талант дегеннщ айрыкща
купиясы мен кухш суреткердщ e3i жасамак болтан керкем
бейненщ кескш-кейпш, тур-тулгасын езшше кере бшу
кабшетше, осыган орай киял купиясьша, ойдан шыгара бшу
кушше байланысты.

Эдебиет шеж1ресше кдрап отырсак, творчестволык
фантазияга, ойдан шыгара 1шм кезге елестете бшуге
байланысты, солар аркылы ез колымен жасалар керкем
бейнеш epi жинактауга, api даралауга байланысты сез
зергерлершщ ездер1 айткдн купия-сырлар Tinri кызык,.
“ Мацым тонуан адам, — деади Гончаров, — ез кдИарман-
дарым; маза бермейд1, кез алдымда кырык кубылып журед1,
мен оларды ап-анык керемш, езара сейлескендерш
сстимш” . Ибсен кдгазга сез жазардан бурын ез басында
пайда болтан образды бастан-аякойша барлап, керш, таньш
алатыньш айтады: “ Iiiii-сыртын тугел: жур1с-турысын,
мэнер-машыгын, Tinri кшмшщ туймесше дешн керш,
даусын ecTyiM керек”. Тургенев те дэл осы угымда болтан:
“ Кдсыцызда 6ipey тургандай, езщЬбен 6ipre жургендей
сезшес1з, оньщ бет-жузш кергендей бодасыз. Туе секшдь..
Эйтеу1р, ез кдкарманым ез1ме кдшан еей , жаксы таныс
боп алмай, езш кез1ммен керш, унш кулагыммен еепмей,

* М.Эуезов. “Абай” романыньщ жазылу жайынан. “Эдебиет жене
искусство”, 1955, № 3, 95-бет (мацаланы кезшде автордьщ куптауымен
орысшадан ыкдгамдап аударган — 6i3 — З.К)-

89

калам туртпеймш” . Писемскийдщ болашак кдЬармандары
тура “тусше енген, 6api жиналып кеп, жаудырай кдрап,
мулде уйкы бермей” койган. Бетховеннщ кдЬармандары да
композитор киялданган сайьш “кез алдында кектеп шыгып,
есе берген, есе берген” . Бомарше кдйткен? 0зшщ ойьшда
пайда болган ез кдЪармандарымен кэдгмп Tipi юсшермен
сейлескендей “кулшына кецесш отырып, тек солардыц
айткдндарын гана кдгазга туарген” . Бальзак ше? О, ол “ез
кдИармандарыньщ eMipiMeHeMip сурген” , тусгнде гана емес,
каймп ещнде де солармен “6ipre турып, 6ipre журген”.
Бул шындыкгы Лев Толстой кдтты куптаган: “0м1рдеп
адамды тек 6ipre турганда бигетгнщ секицц, — деген ол, —
енердеп адамды да 6ipre турганда гана бшесщ”. 0 зшщ
болашаккдЬармацдарын осы решен ойша толганып, кэдамп
Tipi адамдарша танып, 6uiin алган болса керек, 6ip жолы
Чехов “Ьшмде сырткд шыккысы кеп турган бутш 6ip армия
бар” депп.

Сонымен, творчестволык фантазия, яки ойдан шыгару
шыгармада суреттелер шындыщпан шалгай жаткан ок&с
нэрсе емес, сол шындык,ты сурыптау, саралау тэсш;
шындыкка суарылган адам тулгасын dpi жинактау, dpi
даралау тэсш.

Образга апарар жол осылай басталады.

II

Образдыц кдзакдгасы — керкем бейне. Бул — кендрек
угым. Bi3 осыган кдрай келе жатырмыз жэне кешн бул
мэселеге жеке токталамыз. Одан бурын, образ деген
терминнщ мына 6ip кырын бш п алу шарт.

Ец кдрапайым магынасында образ — cyperri сез.

KyniMcipen аспан тур,
Жерге ойлатып ер н ет .

(Абай).

Осы жолдарды окыганда б1здщ мацымызда эдеттеп
жансыз табигат емес, элдеб1р TipiiruiiK тыныстап, кез
алдымызга кэдгмпдей кцмыл, кубылыс елестеп кетеда. Аспан
жай турган жок, езу тартып, “KyriiMcipen” тур. Жер жай
жаткдн жок, элп 6ip жадырап, жайнап кулген аспанныц
кылыгына елтш, 6ip туртй “ойланып” жатыр. Осыныц бэрш
6i3 кез1м1збен керш, кеюрепшзбен сезшетш секицишз.

90

Аспан кулшареп тур дегенде Абай, эрине, аспанныц
ашык, нурлы екенш айтып отыр. BipaK аспан ашык. деген
сездщ ecepi аспан кулшареп тур дегендей болмас efli. Ойткеш
алдьщгысы эншеюн хабар, ауызею айтыла салган сез гана
да, сощысы — сезбен сальшган сурет. Бул api накты, epi
затты. Бул — 6едерл1 бейне, керкем образ. Сез зергерлер1
керкем сез аркылы булайша ернек тепл, айшык, жасамаса,
эдеби шыгарма да тумас едь Бул ретте образ rimi тар
магынасынъщ езшде эдеби тшдщ жалпы сейлеу тшМзден,
сондай-ак керкем эдебиеттщ жалпы “эдебиет” атаулыдан
айырмашылыгьш да, артыкцгылытын да коса танытьпт тур.

Эдеби шыгарма, оньщ шпнде елец аркылы жасалган
керкем бейне болмаса, мысалы, даланъщ ceneyi, шецгел1
мен шш дэл мынадай ripлиске, эрекетке ие бола алмас ед1:

Елаз жер... ещреген шгенде куй,
Селеулер жел ояткэн билеген би.
Аулакта коркдк крян зар тындаган,
Тукьфьш кдла берген шечгел мен ши.

(1.Жанс$г\ров).

Жансыз табигатка жан бтрген галамат сурет! Кец дала
куйге толы. “ Ещреген шгеннщ” KaciperiH, “зар тындаган
коянныц” кдйгысын ез алдына койганда, ел1 уйкыдан
елгезек “жел ояткдн селеудщ бшн” , epi назга, сазга елтш,
api ойга, мунта батып, тым-тырыс “тукырьш кдлган шецгел
мен шидщ” кушн кдрацыз...

Лириканы эршм езшше угьш, оцаша тушынбаса, оны
ежисгеп тусиццрш жату агат, ©ленте кдра сезбен коммен­
тарий беру келюпещц.

Тек мынаны бшу керек: керкем эдебиеттщ окыган
адамды баурап алар, оньщ жан дуниесше эсер етер Kpipeiri
Kyiui осынау образдылыгында жатады.

Образдылык, — суреттипк, сездеп сурет. “Эр сез, — дейда
Потебня, — кдлай болганда да, езшщ поэтикалык шыгарма
кдллын бастан кепйредр’*. Бутан кдраганда, эр сездщ туп
торйш — зат, сурет, образ. Орысша защита деген сез бар.
Кдзакшасы — к/зргау. Осында не тур? Эншейш 6ip угым
тана. Ал осыньщ байыргы тегше кдрасак^Стоя/ль за щитом
деген бейнел1 сезден шыккднын бтеш з. Крлк,апап турды
Калк,анды деген ripKec, шынында да, б1здщ кез алдымызга
образ, сурет болып елестейдь Дэл осы секиш , казак

* А.А.Потебня. Из список по теории словесности. Харьков, 189
стр. 114.

91

сездершщ кдй-кдйсысы да, Потебня айткдндай, 6ip кезде
езшщ бейнеш “кдлпын бастан кеипргеш” даусыз. Тастау
деген сез таскд байланысты клмылдан, тонау — тонга
байланысты эрекеттен, к,олдау — к,олга байланысты
бейнеден, буйрек — бушрге байланысты суреттен шыккдн.
Айталык, тулаудеген сез елй корту деген сиякцы эншейш
6ip угым гана. Ал осыньщ туп терюнш байкдсак, жылкыныц
эбден торалып, ceMipin, тусьфауы екен. Ту жылкы жальша
Кол апартпайтын мшезиз, асау болатын кершедь Сейтш,
тулау деген угым да затты, накты бейнеден шыккдн.

Осындай туп терюш бейнеден, суреттен шыккдн эр сез
езара кдтар тузеп, йркес кураганда, 6ip турл16ip киял жетпес
кызык айнага айналып, оньщ бетше акикдт шьшдыкхьщ
езгеше айшык-ернеп, сурет-сэулес1 тусейн тэр1здь
Образдылык осылай пайда болады.

Гимапай — квктщ индап,
Гималай — жердщ тундш.

(l.XCcmcszipoe).

Бул — метафора тэсиимен жасалган сурет: ею нэрсе
кдтар койылып, 6ip-6ipiHe (силлогизмдепдей багьшды-
рылмай) баланады, езара “сэуле Tycipcfli” , сол аркылы
окырманнъщ кез алдына упинип нэрсенщ сурей жайылады.
Байкдп кдрасак, образдылык дегеннщ 031 ер сезге оньщ о
бастагы заттылыгьш кдйтып беретш сеюдд1, сейтш, затты
сезд1накты суретке айналдыратын тэр1зда. Бул — аса кызык
процесс жэне П.В.Палиевский айткдндай, дэлелдеуге
келмейтш, аныкгауга кенбейтш* аса кцын процесс.

Григорович езшщ жасац кезшде “ Петербург шарман-
шысы” деген очерюн Достоевскийге экелш, окып берген
екен. Тэж1рибел1 жазушы оньщ “ Бес тиын бакыр жерге Tycri
де, децгелеп Kerri” деген сейлемш унатпай, “ Булай емес,
булай емес, rum де булай емес. Туу, тым дымсыз, кеб1ртек
жазасьщ екен...” деп ренжш отырып, ез колымен былай
жендеп 6epinTi: “ Бес тиын бакыр такыр жерге ыршып
туей де, сшдыр щтып, секгре децгелеп Kerri”. Сез енерш
зерттеуцй галымдар гшшде осы жайтты мысалга алмаган
адам кемде-кем шыгар. Мше, бутан 6i3 де согыл етш отыр-
мыз. Мундагы максат — керкем шыгарма ушш бэршен
бурын суретйшк керек екенш ескерткен устше ескерту.
Шынында да, Достоевскийдщ крекдн создер1 Григоровичтщ

* Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении.
М., АН СССР, 1962, т. 1, стр. 80.

92

сейлемш суретке айналдырып, кимылга кешрген: “сылдыр
кдгып, сеюре доцгелеген” бакырды кэдампдей кезбен керуге
болады. Оныц устгне, “ Бес тиын бакыр- - сылдыр кдгып,
ссйре децгелеу” ушш кумдак не шептесш жер емес, “такыр
жерге ыршып Tycyi” керек екеш де дэл. Демек, образдылык
ушш сезбен салынар сурет накгы болумен кдтар, мейлшше
шын жэне дэл болуы шарт.

Bip ескерепн нэрсе — суреттшЬсгщ жеш осы екен деп,
сейлем iniiH эпитетпен, тецеумен, метафорамен сыкдй беру
— жениз. Чехов 6ip жолы Горькийге мынадай юнэ такты:
“ С1здщ тииндзде окырман угымына кцын, оны жалыкты-
ратын аньпстауыш сездер сондай кеп. “Кегалда Kici отыр”
деп жазсам, тусшгкп, ап-анык, ойды бегейтш окцхау ештеце
жок, Керюшше, “Узын бойлы, кушык кеудел!, дегенмсн
дембелшелеу келген жирен сакдлды Kici жаяу жургендер
аяктарымен таптап, жапырып кеткен кек жасыл шеп устшде
жан-жагына жаскдна жэне урейлене кдрап, дыбыссыз
отырды” деп жазсам, ъщгайсыз, олпы-солпы, угымга ауыр,
rani, ми айналдыргандай б1рдеце болып шыгар едГ’*.

Бул талаптьщ дурыстыгын дэлелдеп жату артык.
Суреттийкке байланысты айтк,ан п1к1рлер1нде соз
зергерлершщ 6api кдламгер атаулыга дэл осывдай талап
койган. Мэселен, Серафимович “аныктауыш сез, яки эпитет
затты не кубылысты бурынгыдан repi таза, айкьш, бедерл1,
оссрл1 ету ymiH амалсыз колданылганда гана жаксы”
болатынын ескертсе, Алексей Толстой “сезге кунар, куш
дарыту орнына эшейгн шубар туе беретш эпитеттерден
корку” KepeicririH айткдн. Алексей Толстой мунымен де
крймайды, суреткерден керкемдепш сездергс (эпитет, тецеу,
метафора т.б.) кеп yttip болмауды талап етед1; ecipece
эпитеттен сакгандырады, “эпитет — маекдра турпайы нэрсе”
Дсйд1. Бул, эрине, субъективт1 niidp. Бутан бас шулги беру
КИЬШ. BipaK осы шошынуда себеп те жок емес.

Пушкин заманынан бурынырак болган 6ip беллетрист
6ip жолы езшщ 6ip кейпжершщ кескшш суреттеп отырьш,
оньщ ощ “боздей бозарып кетйгп” деп туцгыш рет жазганда,
окырман кдуым муншалык конымды 9pi соны тецеуге тац-
тамаша кдлыпты. Содан былай кдрай бул сез пркесгн кез
келген адам сан рет колданып, эбден “жауыр” еткен екен,
сездщ ез! де “бездей бозарып кетшп” .

Сондай-ак б1здщ керкемдепш сездергм1здщ кегашлш
баягы бабалар дэу1ршен 6epi кдрай мыц мэрте колданылып

* АЛЛехов. Собр. соч. М., ГИХЛ, 1957, т. 12, стр. 340-341.

93

келедо. Олар acipece ауыз эдебиетшде тунып тур. Жэне олар

ауыз эдебиетшщ шыгармаларына жарасып-ак, кдлады.

Мысалы, Кдз Ж1бектщ портретш жыр суйген журт жатка
бшед!:

Kj>B Жбектщ акгыгы Бшепнщ шырайы
Наурыздьщ акдха кэрындай. Ай балтаньщ сабындай.
Ак бетшщ кызылы Тесщде бар кос анар
Ак тауыктьщ кднындай. Нар бураньщ санындай.
Е й бетгщ ажары
Жазгы тускен сагымдай. Оймак ауыз, кумай кез
1эдеген ерге табылды-ай!.

Ражап емес пе? Мундай керемет сулу, жан теб1рентер

эсерл! сурет букш дуние жузшщ фольклорлык туындыларын
тугел шарласак, та сирек ушырасады.

Ал ещц осынау керкемдеу тэсшн, кдз1рп профессионал
кэлам герл ерш 1здщ 6ipi айнытлай кдйталап, озшщ керкем

шыгармасындагы сулу эйелдщ “акхыгы акдха кардай, бетшщ
кызылы тауык,тыц кднындай, ажары сагымдай, бшеп
балтаньщ сабындай...” деп шубатып отырса, эрине кулю

болар едь Алексей Толстойдьщ “маскдра, турпайы нэрсе”
дейшй де осылар.

Будан туатын байлау: 613 эдебиет теориясынын, мэсе-
лелерш толгаганда, керкем бейне, сурет жайын да, тщцщ,

сездщ толып жаткдн сыр-сипатын да талай байыптаймыз.
Дау жок, орынды колданылган эпитет, тецеу, метафора

дегендерге де талай тушьшамыз. Алайда, бул 6i3 унаткдн
нэрселердщ 6api эдебиетте кдйта колданылсын деген

талапкз прелмещц. Эдебиет теориясын бшу — эдеби
шыгарма жазуга рецепт алу емес, сез енершщ купиясын
тануга кшт табу. Бул есте болтаны жен.

Сез енершдеп сулу нэрсе — кдйталанбайтын нерсе.

Суреттшктщ сулулыгы да суреттщ сонылыгында, жацалы-
гында жатса керек.

Мундай сулулывда кдлай жету керек?
Деталь аркылы жету керек.
Деталь деген не?

Детальдыц не екенш сездистен, Tinii энциклопедияньщ
езшен 1здеп ауре болудыц кджет1жок; орысша-кдзакща сез-

джте “деталь — белшек” деп аударылса, Улкен Кецес Энцик-
лопедиясында енердеп детальдыц ез1 — “бугшнщ кшжене
белшектершщ 6ipi, егжей-тегжеш, жеке Hapceci” деп
тусшдаршедь Бул аньпдгамалар, эрине, керкем шыгармадагы
детальдыц сырьш ашьш, сипатьш таныта алмайды.

“Тещздщ кдсиеп тамшыдан танылады” деген кднатты
утым бар. Ауа райын байкду ушш далага шыгу шарт емес,

94

алакдндай айнекген карал ануаруга болады. Буч ретте, Юрий
Гагариннщ ушы-киырсыз гарышта мацып журит, “буюл жер-
жиИанды, Tinri шыккдн кун мен кундазп жулдыздарта дешн
туп-тугел крл айна бетщдей гана иллюминатордан кергенш”*
еске алу да артьж, болмас еда. Бул аркылы айткымыз келетин
— деталь да, жогарыдагыдай, тещз кдсиетш танытар тамшы,
ауа райын ащартар кпнкене терезе немесе буюл жер-жиЪанды
корсетер шагын иллюминатор секида, 6ip алуан кесек
KopiHicri немесе курдел! шындыкхы угымды танытар 6ipep
соны сез, немесе тьщ сурет — дерек кдна. Эдебиеттеп деталь
— суреткердщ шабытты ецбепнщ нэтижеа, аса сирек
ушырасатын сэгп табысы. Мунда азгана сез айкын суретке
айналады да, шалкдр шывдыкты танытады, кел-xecip мага-
нага ие болады, сол аркылы окырманды кьпык сезгмге белеп,
кызыкдыра жетелеп экетеда.

Естимш, шымшык; торгай шьпфшыктап,
Жырлайды ыкылыкхап, сыкьиыкгап.
Сеземш шоршып ушып конганын да,
Карпжтей кэнаттары жыпылыктап.

(Ж. Молдагалиев).

Бутакган бутаккд ceitipin журген шымшык торгайдьщ
ыкылыктап, сыкшыкрпап жырлаганы e3iMi3 кунде байкдп
журген кершю болтан сон, кеп мэн бере коймай, елещц
жосылтып окып келе жатыр едЬс, сонгы жолдын тусында
дip етш токгап, кез алдымыздагы соны суретке кддала
калгандай болдык; 6ip ушып, 6ip конып, тьшыр-тыпыр етш
журген элп шымшыкгьщ к,анаттары тртктей жыпылык­
тап тур. Юртктей жыпылыктайды. Кдндай дэл сурет!
Солай, аумайды: тртктей жыпылыктайды! Торгай кдна-
тыныц осы кубылысында юшкене кустын буюл сырткы
туркы, iunci кулкы барлык д1рш-тынысымен тугел сыйып
туртандай. Мше, шымшык торгай: KipniKmeti жыпылык­
тайды. Осы кимыл epi таныс, api бейтаныс; api тьщ, api
тосын. Акыннын торгай жайлы т у й с т оньщ айрыкдла
белпсш танытар 6ip тана деталь аркылы окырман кекешне
flip етш конды да кдлды.

Э.Нурпейсовтыц “Кдн мен тер” романында балыкшы
Нламан тещз жагасынан уйше келе зЙртып, ез eciriHiH
алдында кднтарулы турган бэйге курение кез1 тусед1 де,
он,аша уй шпнде ойел1мен 6ipre отырган конак — езшщ
кептен куткен кдйын атасы Суйеу емес, Акбаланьщ ашына

* Страницы из жизни. Сборник, т. 2, М., “Молодая гвардия”, 1964,
стр. 60.

95

ш г т Тэщрберген екенш бшш, жар кемердщ жиегшде
тебеден ургандай сшешп турып кдлады. “Сол сэтте, — деп
аякхайды жазушы бул KepiHicri, — эддекдйдан сары кдншык,
жупрш кеп, балык Hci шыккан кишш шскед1. Онан сары
кдншык муп-муздай тумсыгымен буньщ крлын жалап алды.
Еламан бойын жиып ала койды...” Бул арада сары
кдншыкгьщ бар кимылы — туп-тугел деталь. Уй шнндеп
екеудщ Еламан кезшен таса кимыл-кылыгын да,
Еламанньщ, сен журген тещздей, алай-дулей ез кендл куйш
де окырманга будан артык, шебер, утымды уктыру киын.

ЕнД1 мше, Еламан езшщ ушнде — Тэнцрбергенге Акбала
жайган дастаркдн шетшде отыр. Bip уйде уш адам, уш адамда

уш турл1 сез1м: Тэщрбергенде кумарлык, Еламднда
кызганыш, Акбалада кызыгу... Тэщрберген Еламан алдында
ьщгайсызданьш, эр нэрсеш 6ip эцпмелейд1; Еламан сырттай

салгырт, уйкы-туйкы йнш кушпен буркейд1; ал Акбала
кднша устамды болайын десе де жас мырзага ынтыктыгы
мен ырзалыгын жасыра алмай, кейде Tinri ап-анык корсстш
ала беред1. Тэндрбергенд1 “Акбала уйып тындады. Ырза

болтаны соншалык, 6ip рет, тшп куйеушщ козшше конак
ж тттщ колынан кесеш алып жатып, оган козш токтатып
анъщгап кдрады. Кесеге созган колы да дастаркдн устшде
асылган кдлпы ipKinin тур. Оны e3i де эбестеу сездь Жэне
куйеушщ шытына кдлган турш байкдды ма, кенет кызарып
кегп”. Бул арада адам психологиясыньщ жай кезге ащарыла
бермейтш He6ip нэзйс mpiMflepi сарад, 6ipaKдэл штрихтар
аркылы эсем 9pi эсерл1 ацгартылып отыр.

Кдгаз бепндеп кдрапайым сездерд1 сырлы суретке
айналдырар, сол аркылы суреттелш отырган кубылыскд

эмоциялык жылылык, эстетикалык куш дарытар деталь
дегенщдз, мше, осындай болады.

Керкем шыгарма 6ip-6ipiHe cipece тутасып турган ылги
гана детальдан куралады десек, агат айткдн болар едйс. Эр
детальды кдбылдау ушш окырманга, белгш1 дэрежеде
дайындык керек. Бул ретте, деталь кейде авторлык
баяндаудьщ суретке айналган тушш сеюлденш те кетед1.
Кдлай болганда да, эйтеу1р, деталь — затты пгъшдыктъщ
6ip кыры аркылы бар сырын тутас, тугел жэне б1рден,
шапшац танытатын накты штрих.

Жогарыда Чехов эдеш мысал ретшде усынган тэптгштеу
— суреттелер шындьщты деталь аркылы утымды керсету
емес, утылу — шубалан кеп сездЬс. Осьшьщ оз1 — тэж^рибе
жузшде жш ушырасатьш жай. Асылы, керкем шыгармада
эр нэрсенщ айрыкша белгшерш сипаттаганда, соны не ушш,

96

кдндай максатпен суреттеп отырганы автордьщ есшен
шыкдауга тшс. Бул, 6ip жагынан, суреткерд1 усак-туйекп
шпке Т1зе беретш кеп сездшзктен сактандырса, екшип
жагынан, эр штрихтьщ мэшн арттырьш, эр детальдьщ
эсерш кушейтедь “ Егер кдз1р маган стакан б1рдеце iuiyre
арналган ыдыс ретшде керек болса, — деп жазды Ленин,
оныц формасы нагыз цилиндр сиякгы ма, жок, па жэне ол
шынында шыныдан жасалган ба, жок, па, оны бшу маган
мулде кажет емес, 6ipaK, оньщ есесше Ty6i жарык болмаганы
Кажет, бул стаканды лайдаланганда ершмд1 жараламайтын
болтаны т.с. кджет. Ал егер маган стакан б1рдеце шгу ушш
емес, шыныдан жасалган цилиндрдщ кавдайы болса да
жарайтын жумыскд колдану упнн керек болса, онда маган
Ty6i жарык, стакан да, Tiirri мулде тушлз стакан да жарай
беред1 т.т.”*.

Э.Нурпеюсовтыц элп романында мынадай 6ip штрих
бар: “Аулына келген Kicire баласынан бурын итш макгайтъш
Абыралы эулетшщ ежелп 6ip эдеп еда”. Бip-ак;сейлем. Осы
сейлемге бутш 6ip рулы бай ауылдьщ кдшаннан келе жаткдн
парыксыз, дарылдак, дануаза мшез1 сыйып кеткен. Бул
мшезд1 турлйде деректермен дэлелдеп, он уш бетке шубата
созуга да болар efli, 6ipaK Нурпешсов олай етпеген, он уш
сезбен тужырган да, накты угымды затты детальга
айналдырган; сезш унемдеп, кыскд кайырган. Ал сез
унсмдсу — енердщ улы зацы болганда, кыскд жазу — тек
таланттыга тэн кдсиет екеш белгш.

Детальдьщ басты багалылыгы — дэлдагшде. Дэлдж деген
не? Дэлдж — шындыккд жанасымдылык, Эдетте, осылай
тусшдарем1з. Жок, бул жеткгшкс1з. Сезбен жасалган суретке
кез алдыцызда жан 6rrin, Tipuiin турегелсе, ci3 оны жансыз
сурет емес, тура жанды нэрседей кдбылдасацыз, йтап 6eri
катар тузеген эрш кдна емес, кым-кцгаш кцмылга айналып
кетсе, й з бул кдмылга енжар кдрамай, елгге тербелш
кэлсацыз, — детальдыц д эл д т сол!

F.MycipenoB езшщ “Талпак танау” деген эцпмесшде
“Сары атан ойлай алса, эрине, атаншаойлар ед1...” деп, ез1
де жымия кулш, езгелерге де езу тарткызып, 6ipa3 отырады
да (шынында, туйенщ кдлай ойлайтыньщ к м бшген!), енд1
б1рде былай сштеп кетед1: “ Сары атанныц арбасында
Цжшдеп жаткдн eid улкен шошкд да тук ойламастан келе
жатыр. Бауырындагы жеп торайы анасыныц болжыраган

* В.И.Ленин. Шыгармалар толык жинагы. Алматы, “Кдзакстан”, 42
том, 283-бет.

97

боз емшектерш крмагайлана турткшеуден баскд еш нэрседен
хабары жок, Кездер1 юрбиген ак,йргак балапандарда жалпак,
тумсыкгарымен анасын керуден баскд ой барлыгы байкдл-
мдйды. Селекеттеу де крлбац, надан жаратылган жануарлар
секщЕЦ. Анда-санда талпактанаулардан жалпы турде жабыла
6ip корсылдап койып, бурынгы душпан елгне тэуекел етш,
тартып келедь..” . Осы туста ci3 тшдеп дэлджке назар аудар-
сацыз, орньш тапса, ойнамайтьш сез жок, екенш керейз.
“1ркшдеп жаткдн шошкд” — сондай дел, — грктдеп деген
6ip сез сем1з шошкдны кез алдынызга экеп, аягыныздьщ
астына былк, еттазш тастай беретш тэр1зд1 “Болжыраган
боз емшектер” ше? “ Кшбиген ак, юршк” кездер ше? Акыр
аягында жазушы “селекеттеу де крлбац, надан жаратылган
жануарлар секщдГ’ дегенде жападан-жалгыз отырып, мырс
етш кулгешндзд1 андамай кдласыз да, мацьщызда Kici жогы
есшдзге тусш, уялганнан ерец тыйыласыз. BipaK, мацьщыз
Kici орнына “талпак, танаулардан жалпы турде жабыла
корсыддаган” элг1 жануарларга кдйта толып кеткендей бол-
ганда, ендаKici жогына да кдрамастан каркылдай женелмеске
шарацыз жок, Муншалык, куши ecepfli тек шебер крлдан
туган суретп сездер гана бере алар.

Сез... “Таяк, еттен етсе, сез суйекген етеда” дехда халык,
Будан етгар не бар? Шыгыс халыктарыньщ угымында “мэцп
жасайтын нэрсе — кдЬаннъщ e3i де, Кркднныц 6e3i де емес,
даньшшанныц ce3i”. Будан мыкгы не бар?..

Владимир Маяковский сездщ кен рудасы секицц екенш
айткдн-ды. Тек, сол руданыц нагыз асыльш аршып ала бигу
керек. Эр сейлем емес-ау, ер сез ушш кудды зергерше ец-
бектену кджет. Эр сез ушш! Кейде ауыр ецбекпен табылган
“6ip гана сез букш 6ip параганды езщ кдлдган табиги туске
бояп бере алады” , — лещи Леонид Леонов, — тек ол ушш
жазушы сез химиясын игеруге тшс”*.

Сез химиясын игеру!..
Образга тек кдна осы жолмен баруга болады.

III

Эдебиетте адам бейнесш жасаудьщ амалы алуан турл1.
Ол сездеп суретпен гана б1тпейд1, керкем бейне жасауга
кджет ем1рл1к материалды жинак,таудан эдеби тулганы
даралауга дешн барады.

* “Литературная газета”, 1962, № 118.

98

Шындыкхы керкем жинакгау жайлы эр тарап пЬарлер
бар. Жинакгау дегеннщ ез1 — эдеби тип жасау эрекеть Ал
типтещЦру турасындагы ппарлер Tinri кым-кигаш. Эдебиет
пен енердеп типтшк дегенд! 6ipeynep жеке-дара проблема
етш белш экетш те керд1; оньщ манында ез алдына белек
кисын калыптастырмак болып, кай-кайдагы касац
кдгидаларды пзеге сап иш те керда. Олар, айталык, “типтшк
дегенда белгип 6ip элеуметпк тарихи кубылыстардьщ мэнше
экелш согатын, реалистж енердеп партиялылыкгы керсету-
дщ непзп сферасы деп белгшейтш, типтшк проблемасы
дегешм1з — эркдшан да саяси проблема, сондыктан
керкемдж образды саналы турде эйрелеу гана оныц
типтишш негурлым толык ашып, айкьшдай тусед1 деген
формуланы” * колдан жасап, эдеби журтшыльщкд элдебхр
жацылтпаштар усынды. Дурысында, бул секшд1 тым
жасанды “кисын” курастырудыц каж ей жок едь
Типтещцру деген суреткердщ ic жузшде eMip шындьпын
ез дуние-танымы тургысынан белгип 6ip уакыт пен
кещстжке, элеуметтж орта мен дэу1рге сай талгап-тануы,
тандап ipiicreyi жэне жинактауы, сол аркылы e3i жасап
отырган керкем бейнеш сомдауы, тулгаландыруы, даралауы
болып табылады. Муныц ез1, сайып келгенде, эдебиетиннщ
эдеттеп эрекеп, яки творчестволык процесс. Муны eiu6ip
суреткер “типтшж” хакындагы “кисынга”, схемага, “улпге”
кдрап жасамайды. Творчестволык процесс устщце, Tinri,
“ ез1м суреттеп отырган образ, портрет, характер
дегендердщ не екенш ез1м жендеп бше бермеймш, - дейд!
Гончаров, — менщ керепшм — кез алдымда турган ripi
Kici, осыган гана кдраймын, осыныц езш дурыс суреттеп
отырмын ба, жок па деп абыржимын, оны езгелермен
кдрым-кдтынаскд Keuiipin, тагы 6ip кезексоган уцшемш...” .

Демек, типтещиру — молшерл1 “сферага” енетш, елшеущ
“формулага” кенетш эрекет емес, акикдт ом1рдеи Tipi
йсшерден эдеби шыгармадагы жанды бейнелер тугызудыц
аса киын, курдсл1 жэне эркдшан тьщ, тынымсыз харекеть
Суреткер e3i жасаган керкем бейненщ куны мен кдсиетш
кдсац кдгидагакдрап белгшемейда, оньщ емгрдеп жанды дере-
пне кдрап багалайды. Жазушыга тип жасау эрекетшщ устщце
кереп — типтшк туралы “кисын” емес, ripi мусш — прототип.

Егер 6i3 прототипке мэн бермей, типтшк туралы жога-
рыда мысал келиршген схоластикага иек артсак, тагы да

* Эдебиет пен енердеп типтшж туралы меселе жайында. “ Кдза
УдсбиетГ’ газе^, 1956, № 3.

99