Сөз өнері

тушнда niidpiHe айрыкдха назар аударуымыз жайдан-жай
емес. Поэзиядагы улы кдсиет — ундестж — гармония! Ал
сез бен дыбысты ундестжке экелетш куш — ыргак.
Владимир Маяковскийдщ: “влецдеп непзп куш, непзп куат
— ыргак”, — fleyi де сондыктан болса керек.

В.Маяковский езшщ “ Олендо калай жасау кажет?” деген
келем1 шагын болганмен, мазмуны терец макдласында
елецнщ тууын, демек, акындьпс, енердщ киын жэне кызык
купиясын соншалык тартымды толгайды. Bcipece, акынныц
Сергей Есенинге арналган еленднщ тууы айта калгандай!..
Бул эцпмесшде де ец шешунй релдо акын ыргакда береда.
Оньщ айтуынша, бэршен бурын жазылар елецнщ ыргагы
туады. 03i сол жаца ыргакгы шггей кайталап, колын роныц
ыщсшымен сермеп, аягын соныц эуешмен басып, мурнымен
эндетш келе жатады:

Та-ра-ра /ра-ра/, ра-ра-ра-ра /ра-ра/
ра-ра-ра /ра-ра-ра/ ра-ра /ра-ра-ра-ра/
ра-ра-ра- /ра-ра-ра-ра-ра-ра-ри/
ра-ра-ра /ра-ра-ра/ рара/ра/ ра-ра

Bi3 элп макалада автордыц ез1 жазган ыргакты
аудармай, сол куйшде кенпрднс. Осы ыргакгы акын эуел1
ein6ip сезс1з мщпрлеп эндете бередь Оныц айтуына
Караганда, осынау дуры-ыргак элдеб1р шалкдр тещздщ
буйра толкыны сеюлда де, болашак елецнщ сездер1 осыныц
тубшен бетше кдлкып шыгып, кереп кдлып, керек eMeci
жогалып жататын ireKy-маржан секиад; ыргак 6ipTe-6ipTe
сезге, соз 6ipTe-6ipTe елецге солай айналатын кершедь
Муныц мысальш акын жогарыдагы сезаз ыргактыц эр
жерше ещц сез сыналап, былай керсетедг

ра-ра-ра о дуниеге буратала
Kexinci3 не ушыпсыз ра-ра-ра-ра
Кэрыз да, кятын да жок, сырахана...
ра-ра-ра мае емесаз ра-ра-ра-ра

Ор дыбысы 6ipTe-6ipTe сезге айнала бастаган осындай
эуенд1 шумактыц эр жолын ондаган рет кайталау,
кайталаган сайын жендеу нэтижеещде ыргактыц елецге
айналатьгаын Маяковский соншалык шебер талдап, тура
сокырга таяк устаткдндай xyciHflipe келед1 де, елец жэне
оньщ елшем1 схема аркылы емес, дыбысы “дуршдеген
ыргакгы тынысы д1ршдеген Tipi сездермен кшндару аркылы
жасалады” деп корытады. “ Ыргак — елецжазудыц непзп

252

куралы, аюиндык,енердщ басгы шарты”* екенш будан артык
дэлелдеу киын шыгар.

Поэзияньщ niuiim гана емес, мазмуны да ыргакка
непзделетшш, ал ыргак адам баласьшьщ ецбегшен пайда
болганын, демек, енерд! ецбек тугызганын Г. Плеханов
езшщ eftrini “Адресаз хаттарында” эдем1 дэлелдейд1. Бутан
баксак, поэзияньщ ен; кене Typi — баягы бабалар за-
манындагы адамдардьщ ецбек устщдеп кцмылына, ки-
мылдан туган ыргакка непзделш, энмен айтылатын елец:
“Алгашкы кдуым нэсшдершде — дейд1 Плеханов Карл
Бюхердщ “Жумыс жэне ыргак” деген гатабына суйенш, —
ецбектщ эр саласына лайык арнаулы эн болган, ол эн
эркашан сол ецбек устш деп кимылга тэн ыргакка
багынган**. Сондай-ак ертеректеп Африка Herpnepi де ылги
гана елецд1 энге, э т и ыргакка, ыргавды дене кцмылына
непздеген: “ескеиш ескек ыргагымен эндетсе, жук тасушы
ж урт келе жатьш эндетед1, уй шаруасындагы эйел энш
кол тшрменге косады” ***. Академик Корш кене арабтар
Tinri б1здщ жыл санауымыздан бурынгы XVI гасырдьщ
езшде елген адамды мунды-сырлы елецмен жерлегенш
айтады. Ецбектен туган ыргак, ыргактан туган ун, эн мен
елец куш кешеге дешн келген. Едш мен Жайыкган жагага
кеме тарткдн жумысшылар 6epi 6ip ыргакден “Ал экеттис,
ал, ал, эуп!” деп эндетпесе, Крыловтыц акку, шаян,
шортаны секши, эркдйсысы эр жаккд жулкып, мулде
куштер1 косылмаган да, icTepi енбеген. Бул да болса
ыргактыц ем1ршецдшне куэ.

Кыскасы, ыргак — ем1рде де, енерде де кеп нэрсенщ
Kimi; елецде сез бен дыбыс уццесттнщ аркдуы. 0лецнщ эр
ce3i — ыргаюы сез. 0лещц оку, тындау, тусшу, елецге
тушыну, толку, теб1рену — 6epi ыргакка байланысты. Сез
енершщ езге туршен елецнщ басты езгешелш де ыргакга
жатыр. Николай Тихоновтыц жай сез бен елецнщ айырмасын
жай журу мен жупрудщ айырмасына салыстыруы тепн емес.
Ыргак тургасынан Караганда, керкем кара сез адамньщ жай
журу1 секщщ болса, елец жупру1 сеюдщ екеш рас.

©лецнш, турш белплейпн де, непзщен, ыргак Сырт кезге
поэзиялык шыгарманыц сырт тш ш дон ез1 прозалык
шыгармадан езгеше, белек: кесте-кесте, такга-такха. .. эр

* 3.Ахметов. Казахское стихосложение. Алма-Ата, “Наука”, 1964
стр. 11.

** Г.В.Плеханов. Искусство и литература. М., ГИХЛ, 1948, стр. 65.
*** Бул да сонда.

253

кесте, яки ер такта — шумак, эр шумактьщ ер жолы —
тармак, ер тармакгагы дауыс толкыныныц сокда-сокдасы
— бунак... Эрине, муныц 6epi шартты нерсе. Мысалы,
кестеаз де такгасыз тутаса беретш узак-узак влеццер бар.
BipaK 6epi6ip, шумактардыц жж-жшн ажыратуга ебден
болады. ©йткеш ер шумак — аякрталган синтаксистис ой,
жинакгалган синтетикалык шындык- Ал шумак бар жерде
тармак, тармак бар жерде бунак болатыны сезслз. Эр бунакцы
6i3 тагы да тек ыргак аркылы гана ажырата аламыз.

/Кабак туйш/ /кара булт/ /турды сал-ак/
/в т е шыкгы/ /сешмен/ /кырды сабап/
/Квк жузше/ /кершш/ /келе калды/
/Мвцп-баки/ /тозбайтын/ /сырлы садак/

(1.Мш6етов).

Бул кестеде елецнщ 6ip шумагы, терт тармагы, он ей
бунагы бар екенш ежистеп жату, ерине, артык. Сондай-ак
K33ipri казак елещндеп шумак пен тармак турлерш де кеп
тептшггемей, тек кеШ р улплерш гана усынуды жен кердж.

I

Е й тармакгы шумак;

Сапарга кетсе де енда келмейтугын,
Кдлды сш eai жыр боп елмейтугын.

(Е.дукебаев).

Уш тармакгы шумак;

Жар демеп ем ешюмда, жар депздщ,
Суйе бшер 6ip журек бар депздщ.
вш р баки касымда кал депздщ

( С. Сештов).

Терт тармакгы шумак;

Туган жер1М — Тьщ елке —
Сарыарканьщ сауыры.
Тьщ елкенщ твршде
Акын кыздьщ ауылы.

(М.Хаммжанова).

254

Бес тармакгы шумак;

Еяш суйген улдардыц
Свнген талай жанары.
Сонау еткен жылдардыц
Келенхеа кдралы —
Петропавл камалы.

( С.Мвуленов).

Алты тармакгы шумак;

Бойы булган,
С ея жылмац
Юмда керсем, мен сонан
Бетп бастым,
Кдтгы састым,
Тура кдштым жалма-жан.

(Абай).

Жеп тармакгы шумак;

Сен м е т не erecin?
Mew тастап,
внер бастап,
Жайыца
Жэне алдап,
Арбап,
0 з бетщмен сен кетесщ.

(Абай).

Сепз тармакгы шумак;

Алыстан сермеп,
Журектен тербеп,

Шымырлап бойга жайылган,
Клуадан шауып,
Кртсынын тауып,

Тагыны жетл кайырган.
Толгауы токсан кызьи ти ,
Сейлеймш десен взщ 6т.

(Абай).

II

Bip бунакхы тармак;

/Сап-сары бел/ ,
/Еседа жел/

/Еседа/
/Еседа жел/
/Кошеда ел/

/Квшеда/

(Матсон).

Е й бунакты тармак;

/Аттанып ауьи/ /анадан/
/Окуга ксттш/ /калага/
/Жабыла маган/ /кдраган/
/Жалтандай кетам/ /далага/

fF. Орманов).

Уш бунакты тармак;

/KiM керда/ /кектщ жерге/ /кулаганьш/

/KiM керда/ /куннщ жарык/ /сураганын/

/KiM керда/ /Акбепедей/ /кыршын жастын/
/Шомыпьт/ /канды азапка/ /жылаганын/

(И.Байзаков).

Терт бунакты, яки кеп бунакты тармак;

/Аруана/ /жаудын/ /колына туссе/ /ботасын шайнап/ /елпрш /
/Кдралы мойкын/ /кайтадан артка/ /бурмастай халге/ /келпрш /
/Жерше тартып/ /отырады екен/ /моншактап жасы/ /боэдаумен/
/Омырауын шерге/ /толтырып/

(Т.Айбергенов).

Ka3ipri казак, елещндеп шумак, пен тармак, турлершщ
кеШ р yrarmepi, мше, осындай. Булардан баска да ер алуан
аралас шумактар мен тармактар бар; олардьщ эркдйсысын
эр акын езшше тугызган жэне тугыза бермек. Булардыц
бэрш колга шырак, альш iaflen тауып, олардын эркайсы-
сыньщ буын-бунашн козгап карал, елдеб1р кцсын, не кдга-
да калыптастырып жатпайтынымызды жогарыда айттьщ.

Ондай коддан жасалган кисын-кагвдалар кебше жасанды,
кейде TinTi жалган болып шыгады. ©йткеш шумак, пен тармак,
турлершщ Ke6i — шартты зат. Б1з мысалы, Телеген Айберге-
новтщ Аруана жаудыц крлына туссе, ботасын шайнап mmipin
деген сездерда 6ip жолга жазганьша карал бунактарга белдак
те, терт бунакты тармак, деп атадык, Бул калпында, ерине,
солай — терт бунакты тармак, BipaK осы сездерда акын:

Аруана жаудыц колына туссе,
Ботасын шайнап елт^рл...

дел, е й жолга белш жазса кдйтер едж? (Бул т н т мумйн
нерсе; казак еленднде мундай елшем кашаннан бар.) Олай
жазылса, эр жолды окыгандагы дауыс сокдасы екеу гана;
демек, эр жол — е й бунакты тармак. Осы сиякты, Касым
Аманжоловтьщ:

256

Келпи курбым,
Кешгагурым

Тау жакка.
Сырласайык,
Bip жасайык,

Аулакта —

дсген эркдйсысы 6ip-6ip бунакты алты тармак елещн:

Келш!, курбым, кешигурым тау жаккд,
Сырласайык, 6ip жасайык аулакта —

деп ею-ак, жолга жазьш, эркдйсысы уш бунакты ей тармакка
айналдыруга да болар ед1 гой. Бул — бул ма, титл, Абайдьщ
эбден кдлыптасып кеткен “Бойы булгацыныц” уш жолынан
ей-ак, тармак, шыгаруга болады.

Б1з муны айткднда, эрине, казак, елещне кайтадан
реформа жасагымыз келш отырган жок. Bi3 муны айтканда,
тагы да кэйталаймыз, тармак та, бунак та мейлшше шартты
нэрсе екенш ескерткен успне ескерте тусйм1з келедь Ендеше,
мундай шарттылыкты “кисынга” айналдырудан тек шартты
ереже гана туады. Ал ережемен ешкдндай олен жазылмайды.
Сондыктан осы саладагы гэжрибе мен теория арасын тым
алшактатпау ушш елец елшемш гылыми байыптау мелшерь
нен аспаган макул. Бул ретте де айтарымыз — ыргак,.

Иэ, байыптау ыргак мацында болуга тшс. Ыргак, ыргак!
Шумак, тармак, бунак — бэрш тугызып журген — ыргак
Жалпы адам атаулыга эн салдыратын, акын битенге елец
жаздыратьш ыргак

Токгат,
дунме,
дабырды:

Не керек,
кещл,
еси ой мен...

Тындайык жаца дабылды
Жолдас Маяковскийден.

( С.Муканов).

0лец елшем1 женшдеп дэстурж уп^ммен келеек, осы
шумакга сепз бунакты терт-ак тармакбар: Б1ракакьгн елещн
эдеттеп жей буынды шалые уйкастыц уйреншисп кестесше
эдеш салмаган, кекешнде пайда болган взгеше 6ip жаца
ыргакден жаца такта жасап, оньщ бетшдеп шумакгы да,
тармак пен бунакты да езшше айшыкгаган. Сонда, мысалы,

257

эдегге жалгыз жолга жазылатын Ток,тат дуние дабырды
деген 6ip тармакгагы эр сезд1 автор айрыкдга ыргакпен
айтып, эр жолга белгп жазганда, эр сез жеке тармакка
айналып кдна к,оймай, магынасьша ап-ауыр салмак, та
крскзн. Бул — сэгп тэж!рибе; мундай тэж1рибе жасау устшде
акьш пайдаланган курал тагы да — ыргак,

Адам...
адам туралы
сейм бар,
тында, жолдас!

Азамат аталмасац —
ем1рде
орньщ болмас.

(Н.Шженов).

Мунда акын тындаушымен емш-ерюн кецесш, кэдамп-
дей ауызею сейлесш кеткен де, елецнщ букш кестесш сол
андме эуешмен курган. Бул арадагы шешуип рел де ыргакха
тур.

Ыргакта осыншальщ куат кдна емес, мшез де бар жэне
ыргакмшез1 — кызык,мшез. 03i емзрден туганыргак^ъщезшен
туган енерге керсетпейтш “кылыгы” жок, Кджет жагдайда
ыргак, поэзиялык, желце сез кегендеудщ орнына кегендеут
сездерд1 бет-бетше агатып коя берш, алыстан “айгайлап,
кдйырып” турады. Мундай жагдайда сездер елен мазму-
нындаш шындыкгы, бейнелецюреп айтсак, тунп кеше бойын-
да йзшген элекгр шамдарындай от йзбепмен емес, мереке
кунге салюггш, аспанда маздаган крра-крра шокгары секщщ
отты шогырымен жаркыратьш керсетед1 деуге болар еда:

От,

ок,
жарык-
журк;.

Гумп
гурс,
шарт-
шурт.

Газ,
тутш,
бурк-
бурк-

Шап!..
ат!..
сарт-
сурт!

258

Ак
алмас
жалт-
жулт!..

( С. Сейфу/тин).

Бул — “Альбатрос” дастанынъщ “Жауды кудык,” деген
тарауьшан; мунда — сез сайьш ыргак, ыргак сайын тармак,
тармак сайьш бунак; акыннын, максаты — кыргьш шайкдсты
баяндап айту емес, ыргак аркылы каз-калпында кезге
елестету. 0лец туралы ипмдей шумак жайлы угымдардьщ
6opi шартты; елецд1 терец тану ушш оныц шумагын
санаудыц керей жок, ыргагына карау керек.

Поэзиядагы ыргакгыц жасалу жолы да кызык жэне эр
алуан: кей елецнщ ыргагы эннен туса, Kaftcbi6ipi буынга
немесе екшнге непзделед!. Бул сырды дагйрек тусшу ушш,
жалпы дуниежузшк эдебиеттеп елец жуйелерш 6ip шолып
етпей болмайды.

111

Бушл элем эдебиетшдей елендер эр халыктыц тш
ерекшелжтерше лайык эр турл1 жуйеде жазылады. Ец кене
Typi — метрикалык (грекше metron — елшем) елец жуйей.
Бул жуйе туцгыш рет кене Грецияда — б1здщ эрадан
бурынгы VIII гасырда пайда болган да, кейш (б.э.б. III
гасырда) латын эдебиетше ауыскан.

Грек пен латын тшдершдей дауысты дыбыстардыц
айтылуында е й турл! (созымды, созымсыз) машык, яки
макам бар. Кене уцгц ruii мен кдз1рп араб типндеп дауысты
дыбыстар да сондай. Грек пен латын, араб пен парсы
эдебиетшдей елец жуйеш бул йлдердей дэл осы ерекшелж-
терден туган.

Метрикалык, жуйе — ayesdi жуйе, оныц аркауында т
жатады. Кене дуние эдебиетшдей елендер оркдшан энмен
айтылган, жай окылмаган, музыкалы макаммен окылган.
Осыдан келген де елец елшем1 эр буындй макдмдауга кеткен
уакыткд (морага) нейзделген: созымсыз буын 6ip мора,
созымды буын е й мора болса, бэр1 косылып куши-сазды
бунак кураган. Айталык, 6ip олшемдеп бунактьщ соцгы буы-
ны созылса (ра-ра-а), баска 6ip елшемдей бунактьщ баскы
буыны созылган (ра-а-ра); осыган сэйкес метрикалык жуйе-

259

нщ 6ipHeine турлер1 бар; басты-бастьшары — ямб, хорей \
(трохей), дактиль, амфибрахий, анапест, антипаст, бакхий,

антибакхий, амфимакр, ем турл/' (кетерщю, бэссц) ионик,
пиррихий, спондей, тримакр, дипиррихий, диспондей,
гекзаметр, пентаметр, триметр, терт турлi пеон, терт

mypni эпитрит т.б. Эдегге, эдебиетшшер созымды буынга
6ip белп — сызыкша (—), созымсыз буынга 6ip белп —

дога (и ) кояды да, элгшердщ эркайсысыныц бунагын
аныктайды: ямб и — , хорей — и , дактиль — и и ,
амфибрахий и — kj, анапест u и —... BipaK 613 мундай
пйшнпаздыкты о бастан онша кол коре коймагандыктан,
бул жолы да ежжтеп жаткымыз келмейдк

J1. И.Тимофеев жер бетш деп журтка мэл1м .елец
жуйелерщ санды (квантитатшт) 1гэм сапалы (квалитативп)

era топка беле келш, метриканы 6ipiHixri топка жаткызыпты*,

cipa, б1рыцгай дыбыс санаган тым гашшшш сипатьша
кдраган-ды. Bi3 де соган косыльш, саннан сапага карай
ойыскднымыз дурыс болар.

Орта гасыр тусьшда латьш тш жалпыга ортак кдтынас
куралы болудан кдлып, Tipi кзсиеттершщ талайьшан айрыла

бастаганда, аркауында эн жаткдн эуезд1 елен жуйесшщ де
бояуы оца берд1. Ещп елендеп эн сезбен ауыстырылды,

дауьтсты дыбыстардьщ айтылуындагы созымды макам узшт,

кеп реттерде келте кайырылатын болды. Басында Батые

Европада басталган бул кубылыс кейгн метрикалык елен;
жуйеш бар эдебиеттердщ берше тарады.

0 р тармагыныц эш баяулаган эуезд1елецнщ eimi ыргагы
коса элс1редь Ыргагы элареген елецнщ ещ бузылып,
onuieMi жогала бастайтьшы мэл1м. Мше, дэл осы туста елец
елшемшдеп сан сапага ауысуга тше болды.

Метрикалык елец жуйесшдеп непзп елшем — эн; ал
е н д т елшем не болмак? Е н д т елшем — эр тармакгьщ
аягына айрыкша ыргак экелетш ундеетж, дыбыс кдйталау:
уйкас осылай туды. Жэ, аяктары уйкдекан елец тармак-
тарыньщ он бойындагы iunci елшем не болмак? Iund елшем
— буын; елец жолдарыныц буынын санау осылай туды.

Эр елдер эдебиетшдеп силлабикалык, (грекше sillabe —
буын) елец жуйесшщ туу тарихы осындай.

Силлабикалык; елец елшемтдег1 ец uieutytui нэрсе — буын:

ыргак пен шумак, тармак пен бунак — 6api де буынга
непзделедь

* Л.И. Тимофеев. Основы теории литературы. М., “Просвещение”,
1966, стр. 300.

260

Силлабикалык жуйе — багзы 6ip эдебиеттерде эншешн
GTKimiii гана кубылыс. Мэселен, орыс акындары (С.По­

лоцкий, А.Кантемир, Ф.Прокопович, В.Тредиаковский
т.б.) бул жуйемен XVI гасырдыц аяк жагынан бастап жазды
да, XVIII гасырдыц бас жагында силлабо-тоникалык, жуйеге

кошш Kerri. Демек, силлабикалык елец жyйeci е к т ш
аумалы-твкпел! гшдерде емес, сез пркестершщ буын сапа-
лары б1рдей, дыбысталу эуендер1 уксас ткдерде гана ту-

ракты. Айталык, ежелден екпш, акцент дегендер1 кеп
кубыла бермейтш, кубыла калган кунде де осылардьщ езш

онша буйым кермейтш чех, поляк, серб, итальян немесе
француз олендер1 сеюлдд, казак елещ де силлабикалык елец

(бутан 6i3 сэл кешшрек — буьш жайын сез еткен туста
токталамыз — З.К,).

Квалитативп (сапалы) топтьщ силлабикадан баска басты
жуйелершщ 6ipi — орыс поэзиясындагы Тредиаковский

реформасынан (XVIII г.) кешн ресми ат альш, айдар таккан
тоткалык, (грекше tonos — екпш), яки акцентт1 (латынша

accentus — екпш) елец. Бул влещщ вашем! — екпт: ыргак

пен шумак, тармак пен бунак — 6epi де екшнге непзделедь
Егер силлабикалык оленде буын атаулыньщ 6api есепке
алъшатьш болса, тоникалык еленде екпш тусетш буындар
есепке альшады да, екпш туспейтш буындар есептелмейдь

Салыстырып керелЬс:

Журепм, жырым —
cemtci (8)

КецесТ1 далам,
кец далам. (8)

Ен далам — анам,
мен — балац. (8)

Ендеше, калам,
бер маган! (8)

(I.JKaHcyeipoe).

Я мерях»

по коммуне

стихов сорта. (12).

В коммуну

душа

потому влюблена. (11)

что коммуна, ’

по-моему,

огромная высота (15)

что коммуна

по-моему,

глубочайшая глубина. (16)

(В.Маяковский).

261

Алгашкы шумак — силлабикалык елецнщ ул па Де>
сощы шумак, — тоникалык елецнщ улпсь Kepin отырсыз,
ею шумак та еркш, авторлардьщ кдлауынша, баспалдакты
кестеге салынган: Жансупров эр тармакгы ею жолга жазса,
Маяковский эр тармакгы уш жолга жазган. Гэп мунда да
емес.

Гэп ею шумактыц эр тармагындагы буын санында
жатьф: силлабикалык, елецнщ эр тармагыныц барлык буыны
б1рдей — ылги сепз буыннан келш отырса, тоникалык

елецнщ эр тармагыныц екпш тусетш буындары гана б1рдей
— терт буыннан келш отырады да, калган буындары есептен

тыс, яки терт тармакгыц эркдйсысындагы жалпы буын саны
терт турл! (12, И , 15, 16). BipaK эр жолдагы екпш саны
б1рдей болгандыктан, элгадей буын ала-кулалыгы олещц
окыганда онша ссзте коймайды. Муньщ вз1 елецнщ орыс
тшндеп екпш зацына сэйкес жазылгандыгынан; сондыктан
болса керек, кейде тоникалык жуйещ таза орыс елецше
тэн елшем деп те есептей беред1. Соньшен орыс елендндеп

тоникалык жуйенщ тамыры теренде жатыр. Байыргы
былиналардьщ, халык эндер1 мен турмыс-салт жырларыньщ
бэршде де тоникалык сипат бар. Дегенмен тоникалык жуйе
орыстыц жазба поэзиясына Тредиаковский реформасынан
кешн зацды турде енш, еткен гасырда Пушкин, Лермонтов,
Кольцов, кешн Блок, Брюсов т.б. творчествосында жан-
жакды дамыды да, Маяковский тусында шарыктау шегще
ж ет.

Маяковский елендер1 орыс поэзиясындагы езгеше 6ip

творчестнолык реформа тэр!зд1. Ол тониканы тура тогыдай
кубылтты, ал кубылтуды (тропты) кудды кулпырту бшгше
кетерш экеткендей болды. Буынды екпшге, екганда ыргакка,
ыргакгы тш-тже тецкер1с тынысына багындырып жхбер-
гендей ед1. Сезд1 тармаккя пзш, шумаккд калап жатпады,
эр сезге ап-ауыр ой мен образ, мазмун мен магьша берд1
де, елецнщ езгеше кестесш — “ Маяковский баспалдагын”
жасап, сонымен сатылап K erri:

Я
с ношей моей

иду,
спотыкаясь.

Поязу
дальше
на север.

(В. Маяковски й).

262

Сапалы (квалитатинп) топтьщ силлабика мен тоникадан
белек, сейте тура екеу1мен де уксас непзп жуйелершщ 6ipi
— силлабо-тоникалык, елец. Бул влецнщ елшем! — api буын,
api екпш: ыргак пен шумак, тармак пен бунак — 6api де
буын мен екпшге б1рдей непзделедь Мунда буын мен екпш
б1рдей есепке алынады. Бул жуйенщ ар бунагындагы екпшда,
екпшшз буындар метрикалык жуйедеп созымды, созымсыз
буындарга сыбайлас, сондыкган муньщ непзп турлер1 де
сол антикалык атаулармен аталып, белгшер1 де сол ретпен
— екпш тусетш буынга сызыкдпа (—), екпш туспейтш
буынга дога (w) койылып жур.

Орыс поэзиясында силлабо-тоникалык еленщн; басты-
басты бес Typi бар, Солардыц улплерш усынайык.

Ямб (kj —), дыбысталу Typi — вода, эр тармакдъщ екпш
тусетш буындары — 2, 4, 6, 8, т.с. мысалы: Мой дядя самых
честных правил...

Хорей (— и ), дыбысталу Typi — воды, эр тармакуьщ екпш
тусетш буывдары — 1, 3, 5, 7 т.с., мысалы: Мчатся тучи,
вьются тучи...

Дактиль (— \J и ) , дыбысталу Typi — водами, эр
тармактьщ екпш тусетш буындары — 1, 4, 7, 10 т.с., мысалы:
Месяц зеркальный плывет по лазурной пустыне...

Амфибрахий (и — <j ), дыбысталу Typi — железо, эр
тармактын екпш тусетш буындары — 2, 5, 8,11 т.с., мысалы:
Гляжу как безумный на черную шаль...

Анапест (и и — ), дыбысталу Typi — железа, эр
тармакгьщ екпш тусетш буындары — 3, 6, 9,12 т.с., мысалы:
Надрывается сердце от муки...

Осы улгшерден-ак KepiHin тур, бунак жагынан мел-
шерлесек, ямб, хорей — е й буынды, дактиль, амфибрахий,
анапест — уш буынды елшемдер тобына жатады. Эр топтьщ
езше тэн езгеше ыргактары бар.

Сонымен, 6i3flin кыскд-кыскд мэл!мет бере шолып
еткешм1з терт турл1 (метрикалык, силлабикалык, тоника-
лык, силлабо-тоникалык) елец жуйелерь Осылардыц кдй-
кдйсысында да уйкдссыз, яки ак елендер кездес>4 мумкш.
Орыс эдебиетшде, мысалы, Пушкиннщ “ Борис Годуновы”
немесе “ Шагын трагедиялары” секицц белгии шыгармалар-
ак елецмен жазылган болса, кдзак эдебиетшде де б1ркыдыру
мол кездесетш уйкдссыз еленрщ ynrici ретшде “Акдн cepi

— Акгоктыны” атауга болар едк

...Kj>i3 кезшщ жасындай-ак
Мелдаретш Ti3iirri.

263

Bip кддалмас, 6ip кдцалса —
K^>i3 да кезш ала алмас.
Огнен ойнап, куйсе — екшбес,
Imi кулсе, кез1 жылап.
Куанышын 6ip бишрмес, кьидар-ай!
Не багета, не сорьща,
Керерм1з де кеэщде...

(F.Mycipenoe).

bip ескеретш нэрсе — ак, елец елшем1, кдй эдебиетте
кездеспесш, ез алдына езгеше жуйе жасай алмайды.

Сейтш, жалпы елец жуйелерщ жогарыдагыша 6ip шольш
еткенде, не ануардык? К^зак елещ — силлабикалык, яки
буынга непзделген елец екенш ацгардык, Олай болса буын
мэселеа — казак, влещнщ куръшысын байыптаудаты басты
мэселе.

IV

Силлабикалык елец атаулыныц бэрщдей, оньщ шпнде
кдзак елещндеп, поэзиялык, кдсиеттщ кептен-кеб! буында
жатыр. 0ленд1 елец ететгн ыргак болса, кдзак елещндеп
куллх ыргак буынмен ундес. Керек десещз, rimi уйкдссыз
(ак) елецнщ езш елецге айналдыратын б1рден-б1р куш,
Курал осы — буын. Демек, кдзак елецшщ буьшьш бажайлап
кдрау да керек, абайлап санау да керек.

Санау керек? Кдлай санаймыз? Мысалы, мынау елец:

Эх, трубка, (3)
Сен cepiricin (5)

Майдандык жолымньщ, (6)
Тугщщ тобегшдей (7)
Жауга атылар зауал огыньщ. (10)
Ширатылып аспанга ушады, (10)
Бейне 6ip шумагындай (7)
Кеудедеп ыза шогыньщ, (9)
Эх, трубка, трубка! (5)

( Э. Сврсенбаев).

Санай калсак, эр тармактыц буын саны эр турл1; одан
да repi уципцйреп карай кзлсак, кэд!мп K03iMi3 уйренген
“терт аягы тец жорга” елец кестелершен repi окщау, 6ip
аягы поэзияда, 6ip аягы прозада турган аралык айшык
секиш; ал оки женелсек, — елен — акынныц трубка
туралы ойын, угымын гана емес, осы ой тусындагы сыры мен

264

сезшш, Tiirri сол сэттеп Keiciperi кдрс айырыла курсшуше
дешн д1ршдетш экеп дал жетюзш турган кызулы елец. Бу
кдлай?.. Жане осы сыкылды окыс айшыктар K33ipri кдзак,
поэзиясында куннен-кунге кебешп келедь Соган кдрай ма,
кхм бшсш, кейб1реулер кдзак елецщщ буынга непзделген
силлабикалык, сипатына кумэн келпре бастады.

Жок, кумэнданудыцкереп жок; казак, елещ — кашаннан
силлабикалык елец, казгрде де солай. Мундагы буьш аткдрар
рел бурынгыдай. Кдзак еленднщ мазмуны мен пшинш жеке
альш зерттейтш арнаулы гылыми ецбекгердщ* бэршде буьш
Maceneci айрыкша сез болатыны да сондыктан.

Жогарыдаш шумак — лирик акынныц 6ip алуан кецш
кушн елецге айнаддыру устшде творчестволык^зденушен туган
сэгп табыс. Бул даусыз. BipaK, муны ойда жокга табылган
жаца пиши деудщде, ойга келгенда жасаганжалац тшшшшдак
деудщ де кереп жок, Муны айтып огырган ce6e6iMi3, — Keft6ip
жекелеген елецшшер e3i елец деп жазгандуниелжтщ буынын
не созып, не кыскдртып, не иш, не сындырьш аз-кем
эксперимент жасаса болтаны, букш кдзак елещнщ зацын
озгсрткендей, силлабиканы, тоникага айналдыргандай, бурын
сонды кез керш, кулак, есттмеген жандлык ашкдндай ерекгап
шыга келетЬй бар. Бул, эрине, агаттык,

Талас жок, жацалык керек. 0м1рде де, енерде де талай
жацалык болган, болып жатыр Ьэм бола бермек. BipaK
жацалык — decmypdi жалгастыра алса гана жацалык. Бул
ретте, бэршен бурын, жацалык, деген угымныц езш мыктап
байыптап алган жен.

Жогарьщагышумакгыалайьис, Осындажандлыкбарма? Бар.
Жазылып, жарык керген тустагы (1945 жыл) баскд елендермен
салыстырганда, мунда 6ip тургл6ip еркщщк, жацалеп, кэдампдей
кец тыныс бар-ды. взЁнщ елшем1 де эдетгевден езгеше: акын
жырлал огырган жок» жай шешше сейлеп ошргандай. Кезщде
бул, шынында да, эжептаутр жаца айшык болатын.

Жэ, осы айшыкты акын кдй жолмен жасады? Инверсия
жолымен жасады. Егер автор елец тармакгарын инверсията
салмай, эр сезда орын-орнымен Эх, трубка^сен — майдандык
жолымныц cepizicin, туттщ жауга' атылар зауал огыныц
т/збегшдей ширатылып аспанга у ш а д р . деп тутастырса,
поэзия емес, оп-оцай проза болады &а йгыгады. Демек, бул
арада акын колданган непзгг тэсш — инверсия. Ал инверсия

* КЖумалиев. Абайга детнп кдзакпоэзиясы жене Абай поэзиясыньщ
Tini. Алматы, 1948; Б.Кенжебаев. Кдзаквлензнщкурьшысы-туралы. Алматы,
1955; ЗА.Ахметов. Казахское стихосложение. Алма-Ата, 1964.

265

казак поэзиясындагы ыргакты атам заманнан 6epi тек
буын зацына лайык кана жасап келе жатканы эмбеге
аян. Будан шыгатын туйш: соцгы кезде жацалык
KepiHin журген (мешп, керше берсш, карсы ем естз!),
ыргагы, ыргагына сай дауыс толкындары инверсия
мумкш дтш н; мелшершде аз-кем тулеген немесе
турленген тыц айшыктар, кандай куйге туссе де
6api6ip, казак елещнщ силлабикалык сипатын Tim i
де езгерте алмайды. Бул — 6ip.

Екшшщен, сырт кезге буын емес екпшге иек арткан
секшдешп, эр тармагын эр турл1 буыннан курайтын
айшыктар бурын кез керш, кулак еспмеген нэрселер
емес, казак поэзиясында баягыдан бар нэрсе. Демек,
дэстурл1 нэрсе! Бул занды, ейткеш бул дэл осылай белгш
6ip дэстурд1 жалгамаган болса, жацалык ретшде орын тебе
де алмас едь

Мына шумактарга караныз:

Будырайган ею шекел1 (9)
Муздай улкен кебел!, (7)
Айдаса крйдьщ кесем1, (8)
Сейлесе, кызыл тшдщ шешеш (10)
Устаса, кдшаганньщ улкен курыгы (12)
Кдлайлаган касты орданьщ сырыгы... (12)

(Крзтуган).

Тогай, тогай, тогай су (7)
Тогай кондым, емнбен. (7)
, Толгамалы ала балта крлга алып, (12)
Топ бастадым, еынбен. (7)

(Доспамбет).

Кек коякньщ кос кулагын тундырган, (11)
Кегшдардщ жез кднатын сындырган, (11)
Тегеурщщ болат тешрдщ (9)
Тегеурив езщсщ. (7)

(Шалгез).

Таудан мунартып ушкан, тарланым, (10)
Саган усынсам к°лым жетер ме? (10)
Арызым айтсам втер ме? (8)
Арыстаным кеп болды-ау, (7)
C aF aH да менщ арманым! (8)

(Махамбет).

M iH e , осылардын; 6api тармак Menuiepi эр Typni
болганмен, екп1нге емес, буынга непзделген; тоникалык

266

олендер емес, силлабикалык, елендер. Ойткеш бул елец-

дердеп ыргакгы буыннан буынга аттап, кешш журген ай-
нымалы екпш емес, буын-буындарды бунакка топтап, тэр-

TinKe келйрш журген дауыс толкындарынын сокпа-
сокдасы белгшеп тур.

Муны айткднда, йз силлабикалык елецнщ буынга байла-
нысты кейб1р ерекшелгктерше назар аударумен 6ipre, казак
поэзиясын бурьш-сонды мазмунды пшнн жагынан гурлен-
д1рген, байыткдн жацалыкгардыц 6api баягыдан бар достур-
дщ занды жалгасы, баскэ жактан ауысьш келген емес, ез
топырагынан есш-внген, жасанды емес, табиги кубылыс
екенш антарткымыз келедь Бул жайды елец туралы келел1
зерттеушде профессор 3.Ахметов жан-жакгы далелдейда. Ол,

мэселен, еленда шыгармадагы эр жолдыц буын саны 61рдей
болып келмеуш силлабика зацынан шыгып, тоника
тэрпбше тусу деп карамайды. Оган кереп — эр тармакгагы

буын саны емес, сапасы: “ Кдзак поэзиясыныц тубегеши
клд1р-кдсиетш — елец сезшщ ыргагын, пшйн уйлесш1 мен

ундеетшн” 3.Ахметов эр тармакгагы узынды-кыскэлы буын
мелшершен емес, сол “буындардыц жол шинде топтасу”

табигатьшан 1здеЩц. Бул ете дурыс.
Кдзаколенднеайта калгандайтамашареформа жасаганакын

— Абай. Б.Кенжебаевтьщаныкгауыбойынша, “Абай 17 елецнщ
шумагын, уйкдсын жандша, езшше кдыстьфды”. BipaKол езшщ

осы реформасы аркылы казакеленщщ силлабикалыксипатъш
езгертп ме? Жок, езгерткен жок, Кдзак еленщщ шумагын,
уйкасын гана емес, буыньш да турлендаре тура, осыныц бэрш
оныц табиги топырагьшан ecipin шыгарды. Абайдьщ шын
мэнщдеп жаца тш ш erin кэлыптастырган елец елшемдершщ
6ip алуанытуптеп келгенде езге емес, ез эдебиепмЬде — казак

фольклорында — казактыц байыргы макалдары мен
мэгелдершде жумбакхарымен шешендйссездерщде, жырлары

мен толгауларында жатыр. Б1рнеше мысал:

Бойы булгац, Кезшнщ кдрасы,
Co3i жьшмак... Кеншмнщ санасы...

(Абай). (Абай).

Апан-алан Жаксыиан шарапат,
Еси шапан... Жаманнан кесепат...

( Фольклор). (Фольклор).

Алыстан ссрмеп, Кэмыкты кендл.
Журектен тербеп... Кейтсе болар женит?

(Абай). (Абай).

267

Жаксьщан уйрен, Досы кеппен сыйлас,
Жаманнан жирен... Досы жоклен сырлас.

( Фольклор). ( Фольклор).

Бул мысалдар, б1ришлден, Абайга дейшп кдзак, елещнщ
олщем! eici-ак турш (жеп буынды жыр мен он 6ip буынды
кара елец гана) деген тужырымныц ушкдрылыгын танытса,
екшппден, Абай жацашылдыгыныц ен; елеул1 сипаты езше
дейшп nri дэстурлерд1занды жалгастыра келш, жаца орюке
алып шыгуында екенш ацгартады. Абай езшщ мазмун
жагынан да, гашш жагынан да жаца поэзиясыньщ туп
тамырьш алдымен туган топырагына терец бойлата сшдрш
ж1берген де, бейнелеп айтсак, жаца унмен жамыраган жасыл
жапырактарын содан соц барып жайкалткдн. Абай жаца-

шылдыгыньщ табигилыгы мен гумырлылыгы осында жатыр.
Казак елецше бурын-соццы буын елшем! женшен крсылган
жацалыктарга осы тургыдан караган орынды.

Енд1 казак поэзиясыныц букш дамуыныц кезец-кезец-
дер1нде калыптасып, уакыт сынынан еткен, журт
санасына сщген буын турлершщ кейб1реулерше кыскдша
токгап етешк.

1. Он 6ip буынды елец. Бул — казак еленднщ кашаннан
келе жаткан кене Typi. Есте жок ерте замандагы ауыз
эдебиетшщ эсем улгшершен осы кунп жазба поэзиямыздьщ
ец сощы туындыларына дешн, баягы суырып салма сез

сайысынан Ka3ipri колма-кол экспромта# дейш, кешеп
“Каратаудыц басьшан кеш кследщен” (Халык эш) 6yiiHri
“Ассалаумагалайкум Алатауыма” (Макатаев) дешн он 6ip

буынмен жазылмаган елец жок. 0з1 6ip эдем1 елшем: уназ
окысацыз ушре женеледа, дыбыстап окысацыз кейреггщзд!

куйге белеп, ттггп эн салгыза жаздап, элдилей тербеп турады:

4 34

/Оныц yHi/ /сьщгырлап/ /тегшгенде/

3 44

/Туратын/ /шаттык; шалкьгп/ /со 6ip болме/

434

/К,ос тулымы/ /желб1реп/ /жупретш/

34 4

/Володя/ /кеше жакган/ /кершгенде/

( Ф. Онгарсынова).

Элп касиетшен болуга тшс, бунактары ылги булайша
араласа бермей, буын сандарына карай ьщгайласа текше-

268

лен т, Ki6ipTiKci3 кылан ура кдтар тузеп, элдеб1р энге бешм
агыммен татаусыз тегшп турады.

34 4

/Анажан/ /егшме сен/ /елж1реме/

34 4

/Жас кусыц/ /кднат кдкты/ /енда мшс/

34 4

/Аттансам/ /алыстагы/ /киялдарга/

34 4

/Жур екен/ /елде негып/ /деп жудеме/.

(Ф.Оцгарсынова).

Бул шумакцыц бас бунагы уш буьш да, баскд бунакуары
терт буыннан тузшп турса, мына теменп шумакта уш буынды

бунак туп-тугсл елен; тармагыныц ортасына Keuiin кеткен:

4 34

/Туган сл1м/ /кун суйген/ /Кдзакстан/

43 4

/Тулегщмш/ /торщда/ /калап ушкдн/

4 34

/Сырлы кобыз/ /журепм/ куй толгайтын/

4 34

/Саган арнап/ /согыпты /кдзак устан/

(М.Айтхожина).

Ал мына шумактагы уш буынды бунактар эр жолдьщ

аягына сусып шыгып, ыргак, кдна емес, уйкдс аркылы да
ундесе жымдаскдн:

44 3

/Кокше кдндай/ /кектем кдндай/ /май кдндай/

4 43

/Айнаколда/ /айдан киьш/ /койгандай/

44 3

/Тукт1 юлем/ /токьш шебер/ /табигат/

44 3

/Окжетпестщ/ /етелне/ /жайгандай/

(Т. Эбд^рахманова).

Буындардыц булайша симметриялы т&бекгелу1 тепн емес,

мунда, шынында да, ертеден келе жаткдн 6ip жазусыз зац
бар тэр1зд1. “Ертедеп кдзак, елецдершщ кдй Typi болсын энге
келед!, — дейда профессор Б.Кенжебаев, — баяу, желд1рме,
шыркдма энмен айтылады, окьшады. Ocipece, кара елец
шыркдмалы, ыргакгы энмен айтылады” . Бул — дурыс niicip.

269

Кдра елец демеюш, он 6ip буынды елендо Шокдн
Уэлиханов уш турге белш, той-думанда, ойын-сауыкта
айтьшатьш, эр шумагы терт тармакгы эзш, эжуа, жумбак,,

айтыс елендерш — к,айым елец, “ Крзы Керпеш — Баян
сулу” сиякты узак дастандар мен хиссалар эуенш — кара
елец, ез тусындагы акындар цолданып журген езге
машыкхьщ бэрш — елец атаганы* мэл!м. Шокан шюршщ

теориялык; кунын ез алдына крйьш, тек тарихтык, байыбына
барганныц езшде, он 6ip буынды елец — кдзакгыц акындык,
eHepi баягыда тугызган, кзлыптастырган дамыткдн етене,

тума елшем, адамдардыц куанганда эш, кдйгырганда муцы
болтан, кашаннан кецшдеп сырьш, ем1рдеп шындыгын
сэулеленд1румен келе жаткан, аса икемд1, сулу, сазды да
назды елец. Бул елшемнщ ыкдым гасыр жасаса да кенеру
орнына жацарып, кдртаю орнына жасарып келе жатуы да
сондык,тан. Буг1нде де бурынгыша он 6ip буынмен

жазбайтын казак акыны жок Бупнде де бурынгыша он 6ip
буын ep6ip талантты акьшньщ ешюмге украмай, тек езгнше,
тек ез езгешелтмен гана жазуьша ешкдшан кедерп болтан
емес, болмайды да; бул елшемнщ мумкшдМ мол, гумыры

узак болу ce6e6i де сондыктан.
2. Он буынды елец. “Алпамыс” жырыныц каракалпак

вариантында: “Айыл тартканым бедеудщ бел1, 1шкен
сусыным Байсынныц кел1” , — деп келетш он буынды елец

жолдары бар ед1. BipaK бул казак поэзиясына арнаулы елшем
ретшде шугыл сщш кете койган жок-ты.

Оныц есесше, он буынды епз тармакгар, казактыц
байыргы макал-мэтелдершде, акыл-накылдарында жи1
упгырасады.

25 3

/Бардьщ/ /пайдасы тиер/ /тар жерде/

25 3

/Жоктьщ/ /залалы тиер/ /эр жерде/

деген сек!лд1 ыргакты, уйкдсты тармактар 61зд1д ауыз
одебиет1м1зде б1ркыдыру. Баскы бунагы ею буыннан кшт

кдйырылып, одан аргы ею бунак кэд1мп сепз буьшды елец
ыргагымен китыксыз кесше, есше женелген соц ба, кдлай,

осы елшем революциядан бурынгы казак елецшде ара-тура
эжептэу1р энге айнальш журд1.

Жарты гасырдан соц он буын жазба поэзиямызда тагы
6ip к^шац берда. Бул жолы б1здщез замандасымыз — согыста

* Ч. Ч.Валиханов. Соч., СПБ, 1904, стр. 227-228.

270

журген жауынгер акьш эн садцы; ажал аузында турып ауылда
калган арманын жырлап, тындаушыньщ жан-журегш
теб1ренте туткындап, баршамызды баурап алды:

5(6) 5(6)
/вщ м де ме* еда/ /туамде ме еда/

55
/Repin ем гой 6ip/ /армандай кызды/

55
/Bip незж сеуле/ /кудамдеп еда/

55
/Сурапыл сотые/ /сокгы да бузды/

55
/Сапырды дауыл/ /теб1ренда тещз/

55
/Тулады толкын/ /шайкэлды шьщ-куз/

55
/Кьш-кызьш оттыц/ /шпнде журм1з/

5(6) 5
/Кдйда екен пайда/ /дарига сол кьгз/

(К,Аманжолов).

Осы эннщ шыркдлуы-ак муц екен, он буын ез алдына
елшем боп орныкхы да кдлды. Бупнде бул елшеммен

эркшдер-ак жазып жур.
3. Тогыз буынды елец. Бул да 6ip тынысы кец, лептц

ойнакы елшем. Op6ip уш буыннан к е т н п дауыс

толкыныныц сокда-сокдасы айрыкща ашык ыргакден
накпа-нак, кейде rimi такцакгап естш т, ipicuiicci3, журдек
окьгаады. Энге де келед1 (“Отаным кец байтах» орманды...”),
жалпы журтка жария айтылар толгамды, ойлы жарлай
арнаута да кенед1 (“Тыныксын тимендер адамга”).

Енда б1рде бул ыргак еленде суреттелш отырган кублыс-
тьщ, не кимылдыц кудды ез дыбысы секщценш, ем1рден

енерге тура ыргьш тусетий бар:

333

/Жолдагы/ /тебелер/ /жогалды/

333

/К ек орман/ /кузетп/ /арнаны/

333

/Саркырап/ /eMipre/ /жол алды/
33 3
/Халыктьщ/ /кдшангы/ /арм'«ны/

(Х.Ергамев).

* бленде кзтар келген ею дауысты дыбыс кейде 6ipirin, езара Kipirin
кетш, екеу емес, 6ip буын курайтын (оц-iM-де-ме-е-да емес ец-iM-де-ме-

да больш окьшатыны) баршага аян. Муны ежгктеп жатуды epci керемхз.
Сондыкган жалпы буынды жакщага алып, ете 6epeMi3 — 3.К,

271

Бул арада тогыз буыннан туган эуез сез толкыны емес,
Донга крл созган Едш езеншщ ез толкыны секшденш, Едигге
Донды тогыстырган ецбек ерлершщ думанды той устшдеп
шаттык уншдей шалкып естшед!.

Кдлскдсы, тогыз буынды елец де — eMipre жанасымды,
шьшдыкты ез мумкшдтнщ келемшде утымды суреттей
алатын нускдлы тур.

4 . Сепз буы нды елец. Туган кез1 тым эрще жатканмен
кенермей, ажарына ажар крспаса, эж!м туеipy.ru бшмей келе
жаткдн аса сулу, сырбаз, сылкым елец. Бул елшемшц
тамаша улгшер1 атам замангы ауыз эдебиетшде де бар:

53
/Ак коян кашар/ /жотадан/

53
/Ак тайлак веер/ /ботадан/

( “Жар-жар ”).

аргы тустьщ Асанкдйгысында да:

53
/Кырында киж/ /жайлаган/

53
/Суьшда балык/ /ойнаган/

6epri тустьщ Махамбейнде де бар:

53
/Арай ма султан/ /арай ма/

53
/Астыма мшген/ /аргыА!ак/

53
/Аяндай туеш/ /марай ма/

Абай тусында бул елец айрыкща ажар тауып, й п й
кулпырып K erri:

53

/Озгеге кечш1м/ /тоярсьщ/

53
/бленда кайтш/ /коярсьщ/

53
/Оны айткзнда/ /толганып/

53
/1штеп дертт1/ /жоярсьгн/

Бул олшем куаньпя па, ренпы пе, муц ба, зар ма, кек
пе, кулю ме... airreyip адамга тэн кдндай сезгм болса, соныц
бэрш сыйгызып, эр мазмунды тек ез гагшшне тэн керкем
кестемен ернектеп келе жатыр. Мэселен:

272

53

/Басыма кишм/ /ак, калпак/

53

/Оюлап шетш/ /сыргызган/

53

/М енщ де бепм/ /жап-жалпак/

53

/Айьфмам кайсы/ /кыргыздан/

деп Э.Тежбаев эдем1 езш, шумак, юмормен улкенше кулсе,
А.Шамкснов улкенге деген тшегш еркелей айтып, балаша
назданады:

53

/Болсац да кднша/ /балажан/

53

/Мейршда квзщ/ /мелдареп/

53

/Аяма мет/ /анажан/

53

/Окудан шаршап/ /келда деп/

Сепз буын осы сез1мдердщ бэрше сэйкес, эркдйсысына
вз ундестт мен уйлеамш тауып бере алады.

Бул елшемгц твменп тэр1зд1 тагы 6ip тыц машыккд
кенприт, такдактай окып, эндете айтып, езгеше сылац
журюке салуга да болады:

33

/Тугестш/ /T63iM®/
2

/каргам/

33

/Bip квру/ /езида/

2

/арман/

Мундайда цезура екеуден ушеуге ауысып, клаузула
бунагы ею буынга тусед1 де, кенет ыргаквзгередь Ерекшелж
осында. Алайда бул машык эз1рше некен-саяк, акындар
будан repi Пушкинда аудару устшдеп Абай еуенше (“Жарым
жаксы кшм кшп...”) жшрек кеше бередг

44

/Ойшыл орман/ /мулпп-калгып/

44

/Твщректщ/ /сырын андьш/

44

/Жайлап кана/ /тартып сырнай/

44

/Сыр шертеда/ /ну кярагай/

(К,Аманжолое).

273

5. Жел буынды елец. Академик Корш былай деп жазды
“ Мейлшше ыкщам, мейлшше мол тараган, турйс жазу-сы-
зуыныц Tixrri кене ескерткшггершен кездесетш жеп буынды
елецд1 хронологиялык жагынан, cipa, бар елецнщ басы деп
бшген жен болар” *. Дея осындай пшрд1 академик Гордлев­
ский де айтты: “Турйс нэсивдес халыкгардьщ бэрше жаппай
таралуына кдраганда, жеп буынды елец турйс эншщ ец Heri3ii
жене ец есю елшем1 тэр1зд1” **. Осы тужырымдар тепн емес.

К^ыпшак тийнщ елемге эйгйй тарихи ескерткШ
“ Кодекс куманикустыц” 1303 жылы кеццршш алынган
текстшщ 1880 жылгы Будапешт басылымында мынадай
жумбак елендер бар:

43

/Коскаг muzi/ /kojurmak/
43

/Kojurmakdan/ /kojur-ir/
43

/Tege musi/ /tjyrmak/
43

/Tiyrmakdan/ tiyrmak/

Егер 6i3 кдзак тш турйс нэсщдершщ кыпшак тобына
косылатьшын мойындасак, кьшшак сездтндеп елецнщ
мынадайжеп буынмен жазылуын тагыда тепн дей алмаймыз.

Кдзакдъщ тума, тел едебиетше келеек, оныц фольклор-
лыкулгшершдеп жеп буыцды жырдан аякальш журе алмай-
сыз. 0ленд1 макэлдар мен метелдердщ, накылдар мен жум-
бакгардьщ Ke6i жеп буынды болып келед1 жэне бул елшем-
нщ ыргагы ер куйге 6ip туеш, кубыльш турады.

а) Бас бунагы терт буын:

43
/К^йрацы жок/ /келден без/

43
/Кдйыры жок/ /елден без/

б) Бас бунагы уш буын:

34
/Б1реудщ/ /вз1 жаксы/

34
/Б1реудщ/ /K63i жаксы/

* Ф.Корш. Древнейший народный стих турецких племен. СПБ, 1906, стр. 26
** В.Гордлевский. Из наблюдений над турецкой песнью. “Этногра­
фическое обозрение”. 1908, кн. 79, 4, стр. 69.

274

в) Бас бунагы е й буьш:

немесе, 25
/Кдйгы/ /кан аздырады/

25
/М ьижыц/ /ми тоздырады/

25
/Шабыс/ /кэзанатпм/

25
/Намыс/ /азамагпю/

(М .Э л 1мбай).

Батырлар жырыньщ коптен-кеб1 жей буьшмен жазыл-
ган. Акда-текпе жыраулар, суырып салма акьшдар — 6opi
де жыр жьфлаган. Ал жыр улпсшщ жазба эдебиеташздеп

жетшген, устарган Typi эрине, Абайда бар.
Бул елшеммен бупнп акьшдар да жш жазады:

43
/Ару етп/ /сымбатты/

43
/К ез кул1мдеп/ /ым кдкты/

43
/У наз квнш/ /тш катты/

(К,Ыдырысов).

6. Алты буынды елец. Бул да бурыннан бар елец. Жалгыз-
ак,, эр тармагы уш буыннан тепе-тец е й бунаккд белш-
ген бул елшем бурын взшен-ез1 накда-нак,, такпактап
айтылатын:

33

/Жургенге/ /жол жаксы/

33

/Кдлганга/ /уй жаксы/

Абай тусында эндетш кеттк

33

/М ен селем/ /жазамыИ/

33

/Кэрагым/ /кдлкама/

33

/Кдйгьщнан/ /азамьш/

33

/Барушы/ /айта ма/

275

Бупнде былай реформаланьш жур:

51

/Тышкднныц ую/ /ш /

51

/Крлыштыц уйi/ /кы н/

51

/Крныэдьщ yiii/ /к и /

51

/Акылдын уЙ1/ /м и /
(М. Элгмбай).

7. Бес буынды елец. Муны бурыннан бар елшем деу
киын. Кешн, Tin безелген туста, елецнен repi шешен
айтылган гакдияга бешм туган дихмарлык;

23

/Шолде/ /кум коп пе/

23

/Менде/ /муч кеп пс/
(М.Эл1мбай).

Кейде барлык, буын 6ipirin, 6ipre айтылады (елецнщ
езшен repi елеццете жазылган жацылтпашкд жакын):

5

/Огаскзн да бар/

5

/О т баскдн да бар/

5

/Оттаскан да бар/

5

/Соттаскдн да бар/

5

/Жоктаскан да бар/
(М.Эммбай).

8. Аралас буынды елец. Муныц турлер1 кеп. Абай
тугызган турлерх Tixrri кеп жене кдзак елещнщ Кдзаннан
кешнп дамуына (ойга багынган ерган елшемдерге) сэйкес,
эр акынныц тыц п ш н i3fley, тур табу нэтижелерше кдрай
кебейе бермек. Эрине, ер турдщ табылу Ьэм турактану
зандылыгы болмак BipaK 6i3 аралас буынды елец турлершщ
эркдйсысын жеке мшездеп жатпай-ак, журткд таныс
кернекп улплерщщ б1рнешеуш гана тандап усынамыз:

276

/Бойы булгац/

4

/Ceai жылман/

43

/Кшда керсем/ /мен сонан/

4

/Бетп бастым/

4

/К ап ы састым/

43

/Тура каштым/ /жалма-жан/
(Абай).

5

/Алыстан сермеп/

5

/Журектен/ тербеп/

53

/Шымырлап бойга/ /жайылган/

/К^уадан шауып/

5

/К^сынын тауьш/

53

/Таганы жетш/ /кдйырган/

53

/Толгауы токсан/ /кызыл тш/

53

/Сейлеймш десец/ /езщ бш/

5

/Сайрай бер тш м /

43

/Саргайган сон/ /бул дерттен/

5

/Буплда 6eniM/

43

/Ж ар тайган сон/ /ер серттен/
6

/Кдмырыкхы кецш/
6

/Кейтсе болар жецш/

(Абай).

33

/Е т журек/ /ертенда/

4

/О т боп жанып/

4

/Жалын салып/

V. 3
VI.
/1ш м е/
278
4

/Иттей кормьш/
2

/Зармын/

44

/Сен уздщ гой/ /бул желкемда/

33

/Кхм бшер/ /ертенда/

4

/Qhim айтпас/

4

/Келсе кдйтпас/

3

/Kicire/
4

/Бупнп кун/
2

/Бармын/

44

/Жолдас еттщ/ /сен бетенда/

('Л б а!//

44

/Суйер ульщ/ /болса, сен, суй/

43

/Суйшерге/ /жарар ол/

44

/Суйюм1 жок/ /кур масыл би/

43

/Суйретшп/ /втер сол/

5

/Табылмас кайла/

3

/Ойбайла/

3

/Н е пайда/

4

/Тайга мшдис/

4

/Тойга шаптык/

43

/Жак,сы ки1м/ /кишш/

4

/YKi тактык/

4

/К ули бацтык/

43

/Ж ок немеге/ /суйшш/

VII. 5
VIII. /Куйкентай кутп/

3

/Кус етп/

3

/Не бит/

(Абай).

4

/Мен пан едш/

4

/Бейкам едам/

43

/Еш нерседен/ /кдйгысыз/

4

/Тез дерттендам/

4 (5 )

/Кейде ертендам/

3'

/Кейде муз/

(Абай).

33

/Сырмак кып/ /асгьша/

33

/Байыньщ/ /токымын/

33

/Огьшын/ /басына/

33

/Тергнщ/ /кдкьмын/

3

/Буттш /

3

/Быкрьпъш/

3

/Крк,сытып/ /кел-прда/

33

/Осыньщ/ /6epiMCH/

33

/Квнлшде/ /мил жок/

33

/Жузшщ/ /Hepi мен/

33

/Бойынын/ /сыны жок/

3

/Букшшп/

3

/Сексиш/

33

/Туксиш/ /вл-прш/

(Абай).

279

IX. 2
/Бул ен/
X.
53
280 /Бурынгы еннен/ /езгерек/

2

/Бутан/
53

/Уйкасты елец/ /сез керек/

33

/бзш е/ /орайлы/
2
/Денец/

53
/Ж ан нурлы болса/ /женделмек/

2
/влец/

53
/Энге елшеп айтса/ /евделмек/

33

/Уйцасса/ /колайлы/

4

/Эн — елшеуцц/

4

/в л ец — кумю/

4

/Крспацыз мыс/

3

/Аралас/

4

/Артык, алу/

4

/Н е кем салу/

4

/Кдрга калу/

3

/Жарамас/
(Швкарш).

4

/Свйгулшм/

43

/Кеше кырдьш/ /жабысы/

4

/Дуршдесш/

43

/Жерда жарып/ /дабысы/

4

/Кер кулашты/

4

/Жер кьш тасты/

4

/Жел кыл кэсты/

4

/Тулпарымныц/

4(5) 3

/Белгш1 екпш/ /шабысы/

(Стен).

Булар — аралас буынды елецнщ казак поэзиясындагы
кей&р улплер1 гана. Мундай мысаддарды, эрине, жалгас-
тыра беруге де болады. BipaK,6i3 олай етпедок, аралас буынды
елец гана емес, казак, елещндеп жалпы 5уын турлершщ
эбден кэлыптаскан, калыц журт кабылдаган, санага сщген

даусыз улплерш гана тандап адцык,
Содан соц мынаны ескеру керек: казак, елещнщ буын

жайын сез еткенде, 6i3 муныц езшдеп жалпы зандылыккд
гана назар аудардык- Эйтпесе apGip елшем каккан казыктай
калшиып, 6ip орында езгермей турып каладыдесек, кателес-

кен болар едЬс. Айталык, он 6ip буынды елец. Басканы
былай крйганда, баягыдан келе жаткан осы турдщ e3i
“кырык,” кубылады. Бунактардыц езара орын ауыстырып,
ыргакцыкапай езгертетшш жогарыда керсегпк. Ал енда, кейде

осы елецнщ 6ip шумагындагы уш тармак, он 6ip буынмен
куйылып келш, сощы тертшнн тармакхыц жей буынмен
туйшп токхайтыны бар:

34 4

/Журектщ/ /тарпьш басып/ /талай кыльш/

344

/Элемнщ/ /аспанына/ /тарайды ун/

344

/Оркестр/ /замананьщ/ /как тершде/

34

/Бастайды/ /Адай куйш/

(Д.Крнатбаев).

Шумактыц мундай Typi кдз1р будан баска елшемдерде де
кездесе бередд. BipaK6i3 муны Абайдан басталатын айналасы
жуп-жумыр, теп-тепс болып келетш эр алуанаралас буынньщ

жаца ynrici ретшде усынбадык, ©йткет алгашюыуш жодцагы
он 6ip буын да сощы жолдагыжеп буын да — казакелецшдеп
кдшангы елшемдер. Бул арада акьшньщ ей елшемд16ip шу-
макка сыйгызуы тыц айшык екенш гана атап ету лэзгм. Осы-

ныц e3i Ф.Е.Корштыц он 6ip буынды елец жет1 буынды елец-
нен кешн тугандыгы, дагцрек айпсанда, жеп буынды елецнщ

екйош цезурасьшан кешн тагы 6ip терт буын косылып (7+4)
барып он 6ip буынды елшем калыптаскандыгы туралы айткан

niidpiH epbcci3 еске туаргендей.
Мынау да ез келесгнде тым-тэу1р тыц айшык;

3

/Гавана/

3

/Арада/

281

33

/Мухит бар/ /тулаган/

3

/Тобыр бар/

3

/Обыр бар/ 3

3

/Обам дсп/ /шулаган/

f С. Сеймов).

Дегенмен муны да жаца елшем ретшде усыну вдшн.
Ойткеш бул да — бурыннан бар, кэюмп алты буынды елец;
акын соныд 6ipiHiui, упшшп тармакгарын эр цезураньщ

тусында ойната уйкдстырып, оган езгеше саз берген.

5 53

/Мен гашык, едам/ /кешмнен сонау/ /ес бшген/

5 53

/Сэби боп журш/ /сагыныш келш/ /кеигпм мен/

(Д. Крнатбаев).

4 34 3

/Керкемдис бар/ /легенда/ /гашыктардын/ /тш н ен/

4 34 3

/Ерюндак бар/ /дегенда /ескен желден/ /бшш ем/

(Ж Нвжшеденов).

44 4'

/Толкьшыннан/ /кайтпас кдйрат/ /жойкын к у и т/

3

/керем мен/

44 43

/Аскак унда/ /жыр шумагын/ /таптым те*уз/ /сенен мен/

(З.Шукгров).

4 4 44

/Жол жыландай/ /ширатылып/ /мын оралып/ /шын тасына/

44 44

/К,уз койнынан/ /ермелейда/ /карт Балкдннын/ /кыркдсына/

(д.Сврсенбаев).

55 53

/Умггке толы/ /арманга толы/ /е р жерде 6ip туп/ /карагай/

5 5 53

/Сагынбай журсе/ /калуы мумюн/ /жамырасуга/ /жарамай/

(Т.Айбергенов).

282

Бул мысалдардагы эр тармак, он уш, он торт, он бес, он
алты, Tiirri он сепз буынга жеткен. Демек, уйгыр елещн
зерттеуип М.Хамраевтьщ “ Кдзак, елещнщ тармагы он 6ip
— он е й буыннан аспайды, ягни оньщ rypnepi уйгыр
поэзиясынан repi аз” * дегеш — асыгыс айтылган т й р .
Алайда М.Хамраевтьщ он терт буынды туркум (тармак) деп
усынып отырганы (Билди булбул амэсман кцзил гулгв бепврва)
уйгыр поэзиясында бурыннан бар жел буынды туркумньщ
(Сени хойма сегиндим) (Кун петишка бекцндим) ей жолга
емес, 6ip жолга 6ipirin жазылуы гана екеш сияк,ты,
жогарыдагы мысалдар да кдзак, поэзиясында бурыннан бар
эр буынды тармактардьщ 6ip жолга тутасуыныц турлнне
вариациясы екенш ескерш, буларды да кдзак елещндеп
тьщ елшем ретшде усынуды орынсыз кердж. Эрине, бул
айтылгандар жогарыдагыдай созалан буынды тармакхар-
дьщ акындар ушш ой ерйндш не, шындык, пен сурет
сыйымдылыгына эжептэу1р мумйндж беретшш жоккд
шыгармаскд керек. Дэл осы ретте гана 6i3 М.Хамраевтьщ:
“Typix тищес халыкхар поэзиясьшдагы кейшп дамудыц
жалпы тенденциясы — ерйн елшемд1 елендердщ молаюы” ,
— деген тужырымын куптаймыз. Аралас буынды елевдердщ
кебею ce6e6i де осы тенденцияда жатыр. Tnrri, бурыннан
бар улгшердщ e3i турлешп, тын, машыктарга Keuiyi де
сондыктан. Жогарыда аралас буынды елецн1ч 6ip Typi
ретшде С.Сейфуллиннен мысалга келт1ршген шумакдъщ
niiuiH жагынан жацалыгы — уш жолга жазылган жэне
жагалай уйкдскдн он е й буынды ушшиа тармагында гана,
эйтпесе, ол — эдеттеп он 6ip буынды елец. Сол секида
мынау да баскд жакган келген емес, езш1зде бурыннан бар,
кэд1мп жеп жэне сепз буынды елшем:

Ж уй та кара айгырым,
Урпагын мол жайгарым!

Tepici — TeMip,
Суйеп —

Болат,
Шеп — сым,
Дсм1 — от

Айгырымнын барьшда ,
Юмнен кем менщ байлытЫм!

( С.Муканов).

* М.К.Хамраев. Основы тюркского стихосложения. Алма-Ата, 196
стр. 94.
283

BipaK, мундагы цезуралар мен клаузулалар жаца ыргаккз
кешкен де, елец тармакгарыньщ сол жаца ыргакда кдрай
белшген эр баспалдагында ез алдына тьщ магына пайда
болтан. Мазмунга багынган шшш осылай кубылып, кызьщ
айшык, тапкдн. Corri тэж1рибе!

Осы айтылгандардыц 69pi екпшге емес, буынга нег1зделген
силлабикалык, елец жуйесшщ де алуан-алуан еркт влшемдер
тугызу мумктдт мол екенш ацгартады.

V

влецщ елец ететш ыргакден кдтар уйкдс екеш белгип;
ал уйк,ас, яки рифма (грекше rhythmos — елшемдес,
мелшерлес) — клаузуладагы, кейде Tiirri цезурадагы дыбыс
кдйталаулар, датпрек айткднда елец тармакупарындагы сез
аяктарыныц ундестш, езара уксас, дыбыстас ecminyi. Уйкдс
— елецнщ сырткы турше гана емес, innci сырына тйселей
кдтысты нэрсе, ягни елецнщ сырткы сулулыгы ушш гана
емес, innd жылуы, кызуы ушш де ауадай кажет нерсе.

Поэтикалык синтаксистег1 айшыктыц (фигураныц)
мэш кдндай болса, елец сездеп уйкдстыц меш де сондай.
Уйкдстыц мацызы 9cipece силлабикалык, елец уппн орасан
зор.

Уйкдс елекуц шыгармадагы ец салмакцы, басты Иэм
мацызды сездерд1 ерекше бешп керсету ушш, оган езгеше
магына дарыту, мэн беру ушш де керек. В. Маяковский,
мэселен, ец кенеул! сезш елец тармагыныц аягына койып,
соган кдйткен кунде де кэжегп уйкдс 1здеп табады екен.
“Уйкдс сезд1 эдепй тармакзсд кдйтарып экелед1, — дещй
ол, — оны кдйтадан ойлатады, 6ip ойды б!рлесе безеидарш
жаткдн барлык тармакгы 6ip жерге тутастырып турады”*.

Поэтикалык, ундеепк фонетикалык, жагынан эр турл1
жолмен жасалады. Уйкдс та соган байланысты.

Эдетге, уйкдс — ей жол елецнщ сощы сездершщ б1рдей
не б1рдейге жакын ecTuiyi:

Б13 еккен кездессендер кек шыбыкка
KvPMer ет, 6ip бутагын жерге жьпдта!

( С.Бегатн).

* В.Маяковский. Избранные произведения. М., ГИХЛ, 1953, т.
стр. 470.

284

Дурыс, уйкдс — осы; 6ipaK мунымен токхамай, 6ipiHUii
тармакзъщ акыргы бунагындагы ундестж еюнип тармакхьщ
алгашкы бунагына, яки аякхагы клаузуладан басхагы
цезурага ауысып, уйкдс терендей xycyi мумкш:

Асау журек алкынып, аттай тулал,
Аттай тулап, денет кетеда улап.

(Ж. Сыздыкрв).

Мунымен де крймай, кейде епз тармакхар аякхан гана
емес, бастан да уйкдсуы мумкш:

Боздаган ботасына зар илеген,
Крзгаган коныр шдрда елдилеген.

(1.Жансуг1ров),

Бул — бул ма, ещц б1рде епз хармакхардыц ap6ip
сыбайлас бунак,тары жаппай ундесхиске кешш, уйкас
елецнщ ен бойына тарап Keiyi де ыкхимал:

Кум жатады...
квктен тамшы сураган...

Тун кэтады...
сабау камшы 6ip адам...
(М.Горький).

Уйк&стагы бул секида кубылулардьщ талай турш пзш
керсете беруге болады жэне оныц эр туршщ езше лайык
ахы бар*. BipaK 6i3 олай етпей, жогарыдагыдай уш-терт
yjiriciH гана усынып, осылар аркылы, 6ip жагынан,
В.Маяковскийдщ уйкдс — елец жолдарындагы “сощы
сездердщ ундестш деу — бекер, ол — елец хармакхарын
6ip-6ipiHe кегендеу тэсшдершщ хек 6ip xypi, айга кету керек,
ец карапайым жэне кдрадурсш xypi гана”** дегеншщ жаны
бар екенш еске арнайы сала кехюм1з келсе, еюнип жагынан,
уйкдс та, ыргак секицц, елецнщ ен бойындагы дем мен
тыныс, наз бен саз екенш айрыкдга атап етим1з келед1.

Уйкасты тек клаузуладан гана дздеуге академик
В.Жирмунский де карсы: “Уйкдс деген угымга — дещц ол,
— елецнщ композициясын киыстыруга катысы бар кез

* А.Квятковский. “ Поэтикалык сездагш” (М., 1966, орыс тшнде)
кзраныз — 3.1С

** В.Маяковский. Избр. произведения. М., ГИХЛ, 1953, т. 2, стр. 470.

285

келген дыбыс кдйталау йруге тшс”*. BipaK, бутан кдрап
ассонанс пен аллитерацияны да уйкас дей беруге болмай-
ды. “Уйкас — дещц профессор З.Ахметов, — ассонанс, ал­
литерация секши жеке дыбыстардыц жай кдйталануы емес,
кейде 6ip, кебше б1рнеше буындардыц ундес уйлеамГ’**.

Рас, уйкастыц туу тарихына кдрасак, муныц релш ат-
кдрган нэрселер кеп: эуелде эн аткэрса, кешн созымды,
созымсыз ун аткдрган. Кене дуние метрикасы секши тури
нэсщцшердщ б1ркатарында (езбек, азербайжан, уйгыр, т.б.)
он гасыр бойы елец елшем1 болып келген аруздыц сабаб —
ватад — фасила непздершде куралган сепз турл1 бунагыныц
(фаулун, фаилун, мафаилун, фаилатун, мустафилун,
мустафаилун, муфаалатун, мафулату) кдйсысын алмацыз,
булардагы шешухш шарттар да уйкдста емес, дауыс ырга-
гында жаткдн. Уйкастыц мшдетш аткаратын аллитерация-
лык эуен турнс-моцгол тукымдас якуттер мен хакастарда
эл! бар. Алайда осылардьщ 6ipfle-6ipi бул кундердеп уйкаска
пар келе алмайтыньш, силлабикалык елендеп уйкастыц
орны мен рел1 айрыкща белек екенш атап айту керек.

0лец уйкдсы жайлы даулы-даусыз пнарлер кеп. Эдебиет
зерттеуиплер! уйкдстыц эр турш аныктап, эркдйсысына

толымды, толымсыз, т ш , сырткы, Kypdeai, жалац, терец,
тайыз, ашык, туйык,-.■дегендер тэр1зд1 алуан турл1 ат берш,
айдар тагьш жур. Булардыц бэрщде де, ерине, шындык,
дэлел, логика бар. B ip aK елец жазатын адамга да, елец
окщын адамга да осыныц бэрш тэптшггеп тусшу шарт емес.
Мэселен, мактанба, баптанба (Абай) — толымды уйкас
болса, жубанып, дотарып (Б.1зтелин) — толымсыз уйкас
екеш езшен-ез1 кершш тур. Бул емес-ау, муньщ есесше
мынаны 6 in y кажет: ep6ip уйкас влец шумагыныц ен бойына
тек взше гана тан езгеше сыцгыр эуез, сулу саз, сырлы куй
дарытуга m uic. “ Кцыннан кдыскан” уйкас эуешндеп a p 6 ip
шумак бутш 6 ip 6iTiM , “сез сарасындагы” жацалык болуы
кажет. Уйкас — уйкас ушш турмауы керек, ягни уйкас
елецнщ тшшше гана емес, мазмуньша кызмет e i y i шарт.
Уйкастагы табигилык та осында жатады. влец уйкасыныц
устшдеп вздену осы тургыдан болуга тшс.

“Казак поэзиясында уйкастардыц Typi кеп, — деп жазады
академик К-Жумалиев, — 6 ip a K ец неп зп жэне кеп

* В.Жирмуновский. Рифма, ее история и теория. Петербург, “АСАДЕМ1А”
1923, стр. 9

** З.Ахметов. Казахское стихосложение. Алма-Ата, “Наука” , 1964,
стр. 111.

286

крлданылатындары мыналар: 1. кдра елец уйкдсы, 2.
шубыртпалы уйк&с, 3. epiiai уйкас, 4. кезекп уйкдс, 5. шалые
уйкас, 6. епз уйкде, 7. аралас уйкас, 8. осы кунп epixri
уйкастар”*. Bi3 галымныц тужырымын куптай оты-ра, осы

турлердщ улплерш усынамыз.

Астыма мшген атым Букпа кдра, —а
Шан тисе, ак бетще — ыккд кдра. —а
Аулыннын сырт жагынан ен салайын, -б
Даусымды танымасан, шык та кдра! —а

(Халык eni). —а
—а
К,уланнан атты кодыкты, —а
Келден тартты борыкгы. —а
Арада неше коныпты,
Жетемш деп зорыкш... —а
-б
("Кыз Жгбек ’). —в
—г
Булттан шыккдн айга уксап, -б
Тур еда Назым нурланып,
Атлас кейлек устшде, —а
Кек арбага суйенл, —б
Шыбыктай 6cni буралып. —в
-б
( “Крмбар батыр ”).
—а
Едшдш бойы ен тогай, —б
Ел кондырсам деп едам. —а
Жагалай жаткдн сол елге -б
Мал толтырсам деп едам...
—а
(Махамбет). —а
—б
Желиз тунде жарык ай, —б
Ceyneci суда дарщдеп;
Ауылдьщ жаны терен сай, •
Тасыган езен куритдеп.

(Абай).

VI. Азамат, жуююме, журме бос,

Крл устас, 6ipirin йзе кос.

Ту устап душпанга барайых,, ;

Тендосгщ уранын салайык!

(С. Сейфуллин).

* К,Жумалиев. Эдебиет теориясы. Алматы, 1960, 183-бет.

287

VII. Кезшен кули ешпейтш, —а
бнер мен ойы еспейтш,
Осы 6ip агац, аган-ак. —а
Сенен артык досы жок,
Ke6iciH койсан агалап. -б
Сенен артык кдсы жок,
М и н айтсац шамалап. —в
Мактай берсен панац-ак,
Мактамасац каганак. —б

(9. Твжхбаев), —в

-б
-б
-б

VIII. Далама бггкен б и тм . —а
Ka6ipinai жасырган ба ку жазык? —б
Мурдеце келш шлдам, —а
Ор даусынды одеп кеудем кулазып. —б
Сен, —в
Етмнщ жапан шелшде —г
Аркырай аккдн сел едщ. —д
Кегш де, журттыц шерш де —г
Нажагайлы жырыцмен —ж
Кек несерге беледщ. —д
Н етрщ нен калса 6ip тамшы —з
Жутар едам, —е
Кдогышындай кызганып. —б
Туцгиыгым буркэншы, —з
Теб1ренейш. —к
Журепмде толкыньщнан is кальш. —б

(К,Бекхожин).

Булар — жогарыда аталган сепз турш уйкдстьщ кейб1р
мысал-улплер1гана. Эйтпесе, булардыц Typi кеп; баскдсын
айтпаганда, тек аралас, немесе ергкп (VII,VIII) уйкдстардьщ

ез1 ондап саналады. Аралас уйкдстыц 6ip гана Абай тугызып,
кдлыптастырган туршщ ез1 оннан асады. Олардьщ Ke6i

журткд таныс. Сондыкуан уйкдс улгшерш осыдан epi йзе
берпшз келген жок, Оньщ устше, уйкдс турлер1 де — шартты
нэрселер. Айтальпс,, еркш уйкдс. Муныц Ka3ipri кдзак
акындарыньщ творчестволык Аздену нэтижесшде туган

турлер1 Tinri кеп. Олардьщ бэрш кдгидалы кдлыпкд салып,
елшеп-шшу тагы киын. Ал, елшеп-гаше калган кунде де
олар кдра елен уйкдсы, епз, немесе шалые уйкдс секицц

акын атаулы жаппай колданатын занды Иэм табиги улп
болып кдла ма, жок па?

Муны ойламаекд жэне болмайды.

Мэселен, орыс поэзиясында эйгин “ Онегин шумагы” ,
оньщ езшдж уйкдсы бар. Соныц К, Шащытбаев аударган
6ip шумагын окып кдрайъпс

288

Кайдасьщ, сол кеп першггем? —а
Жете ме менщ мун-зарым. -б
К^зцардан талай керккен —а
Айтсайшы ш жок, и м барьш! -б
KynipeHreH кумк куйлерш, —в
Буралган орыс билерш —в
Кун бар ма керер, дарига-ай? —г
Немесе таные табылмай, —г
Отырар ма екем кдмыгып,
Жастарга кейш ер жеткен —д
Томсара кдрап лорнеттен? —ж
Отырар ма екем жалыгып, —ж
К^гздырмай сауык-сайраны
Оралып ойлар кайдагы? —д
—3
(А.Пушкин). —3

Он терт тармактан куралган 6ip шумакгьщ уйкдсы эр

алуан, бай: шалые уйкас, епз уйкас, кдусырма уйкас — 6api
бар. Осыны окыгандар муншалык енегел1 елшем мен
уйкдекд кднша суйсше турса да, дэл — осы улпш аудармай
кдйталап елец жаза бермейдь

Муны ескермеске жэне болмайды.

Асылы, Б.Томашевский 6uiin айткан: елец туралы
ойлардыц Ke6i даулы, сондыктан 6epi кызык,

289

Жетший тарау

сез 0НЕР1НДЕГ1 ТЕК ПЕН TYP

I

Эдеби жанр (французша genre — тек, тур) термин ретшде
шартты, е й магынада колданылады: 1. эдебиеттщ тектер1
— эпос, лирика, драма; 2. эдеби шыгарманьщ турлер1 —
эцпме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.

Жанр мэселесшщ мацында шартты пйарлер коп. Эдебиет
теориясын толгайтын йтаптардьщ кебшде эдебиеттщ теп —
жанр, эдебишыгарма — жанрлыктур деп танылыпжур. Сонда,
мысалы, эпосты — жанр деп бигсек, оньщ шагын, орта жене
кец келемда уш Typi белпленеда де, шагын келемда эпикалык
турге — очерк, новелла, окцгалы елендер, орта келемд1
эпикалык, турге — повесть, поэма; ал кец келемда эпикалык
турге — роман, эпопея тэр!здшер жатады. Булретте, лириканы
да дэстурл1 эдетпен ода, идиллия, мадригал, элегия, романс,
эклога, сонет, эпиталама дегендей ондаган турге белш жашай-
ак, саяси, не философиялык лирика, махаббат, не табигат
лирикасы деген секщда санаулы турлерге гана белш, булардыц
эркайсысына тэн ерекшелисгерда пайымдауга болады.

9p6ip эдеби туьшдыныц жанрлык табигаты эр алуан:
келемд1 эпикалык шыгармада ем1рдщ курдел1 шындыгы
накты керкем тулгаларга жинакталып, олардыц езара
карым-катынастарынан туган кат-кабат окигалар аркыяы
ашылса, лирикада адамньщ жеке басына тэн кендл куй1,
нэзйс жэне терец психологиялык Te6ipeHicrep суреттелед1.
Ал драмалык шыгарма кеб1не адамдардыц кимыл-
эрекет1не, кактыгыстарына — турл!ше тагдырлар
тартысына курылатьшы мэл1м.

Сейтш, керкем эдебиет туган куншен бермен карай
езшщ теп жагынан жогарыда аталган уш турде дамып келедь
Сез енершщ осынау уш тургн кейде бейнелеу енершщ уш

290

туршен салыстыруга да болады: мэселен, эпос — живопись,
лирика — орнамент секши болса, “6ip гана диалогтан
туратын драма 6ip rycri графика гэр^зд!” (В.Кожинов) екеш

де рас.
BipaK, бул жайларга кешпес бурьш арнайы токтап, тере-

ндрек толгап, ойлап алуды кджет ететш б!ркдтар курдел1
сыр мен шындык, бар.

1лгершпл адам баласьшьщ керкем дамуындагы кдндай
кубылыс болсын, сонын ишнде эдеби творчествоньщ кдндай
категориясы болсын, 69pi 6ip гана тургыдан, атап айткднда,
мыгым тарихи тургыдан кдралуга тшс. Ендеше, жанр
мэселесш тексерудеп непзп принцип те сол — историзм.

Сез жок» кез келген эдеби шыгарманьщ жанрлык, сипа-
ты, езгешелт бар, оны аныкхау шарт. Алайда бул — аз.
Будан бурын, кез-келген эдеби шыгарманьщ жанрлык сипат
Ьэм сымбаталганга дейшп табиги туу npoueci, занды жаралу
тарихы бар. Муны ескермеске болмайды.

Айталык, “Сопле жэне бейбш птк” . Букш адам баласы-
ныц керкемдж даму тарихындагы айрыкща адым болып
табылатын осьшау орыс эдебиетшщ улы кубылысын жасау
устшде Лев Толстойды билеген максат пен мурат жанр
“купияларынан” repi баска болатын.

— “ Согыс жэне бейб1тиилйс” деген не? — дещц Ле
Толстой. — Бул роман емес, эйресе поэма емес, acipece та­
рихи хроника емес. Автор e3i кдлаган гахшнде н е т айткьгсы
келд1 жэне неш айтты, “Согыс жэне бейб1тшшк” — сол.

Бул не деген сез?
Бул — адебиеггеп кез келген лшан “автор айтцысы
келген” мазмуннан туады, яки эдебиеттеп кез келген niuriH
— мазмунды пшин деген сез.
Эдебиет теориясында пшт (форма) бар да, тур (вид)
бар. Дэларек айткднда, эдебиеттщ TCKTepi (эпос, лирика,
драма) бар да, турлер1 (роман, поэма, трагедия т.б.) бар.
Тек те, тур де жанр деген угыммен, ягни жанр жэне
жанрлык турмен мэндес. Осылардыц бэрш тиянакты
тарихи тургыдан, кдтал историзм принципш танып-туешу,
6ip жагынан, жалпы творчестволык процесс мэселеспн
к,озгау болса, екпиш жагынан, нак,ты мазмунды тур
мэселесш талдау больш табылады. Жанр мэселеа осылай
пайымдалганда гана гылыми-зерттеу ж ем кт болмак;.
Эдеби даму да 6ip — агысты езен: шымырлап енген
кдйнар K03i, яки мелд^р бастауы, оган жалгас толкынды
арнасы, одан api куяр сагасы бар. Халык омipшщ ез1, оньщ
тарихи тагдырлары, окигалар мен кубылыстар, кайшы-

291

лыкгар мен тартыстар, когамдык карым-катынастар мен
кдрама-кдрсылыктар, адамныц рухани 6iTiMi, моральдык
кесыш, кыскасы, акикат шындыкхыц алуан-алуан саласы
эдебиеттщ тегш тугызады, калыптастырады. Ендеше,
кандай да болсын, эдебиеттщ теп, тектщ турлер1 — акикат
шындыктьщ ез кджетшен туган “арналы таскындар” екеш
даусыз. Булардыц бэрш жалпы алып карасак, 6i3 орасан
курдел1 тарихи процеске кездесем1з; ал эркдйсысын жеке
тексере кдлсак, ap6ip эдеби турдщ туу, калыптасу тарихы,
бэршен бурын, мазмунды турдщ даму жолдары бар екенш
байкдймыз.

Bip жолы Л.Толстой “Плутон” туралы былай деген efli:
“Аристофан комедиясыныц кдтынасушылары — Байлык
пен КедейлЬс. 0зшщ кажеттшМн дэлелдеген Кедейлйстщ
эцпмес1 V гасырдагы грек ушш ете жаксы; 6ipaK 6i3 ушш...
оньщ магынасы гана жок емес, тшп осындай кдтынасушы-
лардыц 0здер1 атымен жок, Мундай кешптеу жасалган
заттьщ Q3i элдекдшан эддрэ калган”*. Шынында да, солай
емес пе? Коне дуние комедиясында коршген коркем
бейнелердщ K©6i немесе коне дуние комедиясьшда сурет-
телген шындык кубылыстардьщ талайы каз1р адам нангы-
сыз; ондай бейнемен шындык, каздр жок немесе жогалып
барады. BipaK комедия жанр ретшде, яки белгип мазмун
кальштастырган тур ретшде бар жэне бола бермек.

Бул арада ескеретш нэрсе — эр жанрдьщ эдеби тур
ретшде тууы мен дамуыньщ непзшде мазмунньщ улан-
гайыр кубылулары — пайда болуы, 03repyi, ocyi, omyi жатыр.
Жанр жайлы сез козгаганда, мше, дэл осы кубылуларды
эркашан есте устап отыру шарт. Сонда 6i3 жанр жайын
байыптауга эншешн лшин тургысынан емес, мазмун
тургысьшан келем1з де сырткы белгшер1 мен езгешелйсгерш
жшке Ti3in тьщбай, оньщ шла даму зандылыгыныц тарихын
талдап, тсксеретш боламыз.

Сонда 6i3 эдеби турд1, яки эр жанрдьщ езгне тэн тшипйн
сырткы жамылгы ретшде емес, тутаскдн, калыпка тускен
мазмун ретшде тусгнетш боламыз.

0нер 0м1рден туады. Ал eMip курделц ©Mip кубылыстары
эр алуан, eMip npoueci к и ы н . Ендеше, ем1рден туган енер
де курдел1, эр алуан, киын. Эпостьщ, лирика мен драманьщ
эркайсысы осынау курдел1, киын ом1рдщ ез кажетшен пайда
болтан. Демек, булардыц эркайсысыныц терминдак тарихын
биту мулде жеткипкслз; тегш тексерш, табигатын терендрек

* Л.Н.Толстой. О литературе. М., 1955, стр. 130.

292

тану; туу, кдлыптасу, даму тарихын талдап-тексеру кажет.
Жанр жайлы угым сонда гана шын мэншдеп гылыми
сипатта болмак.

0p6ip эдеби шыгарма — белгш dayipdezi кргамдык
шындыюпыц сэулеа. Эр дэу1рдщ ез шындьны бар. Булар
6ipiH-6ipi кдйталамайды. Олай болса, эр дэ>ардщ шындыгын
соулелещцрген шыгармалар да 6ipiH-6ipi кдйталамайды:
Teicrepi мен турлер! уксас болганмен Шекспир трагедиясы
МуcipenoB жазган грагедиядан, Бальзак романы Эуезов
романынан, Абай поэзиясы Жансупров поэзиясьшан езге
екеш даусыз. Муны да историзм принципшен Караганда
гана ацгарамыз. Мше, осы езгешелктерд1 ажырату эрекетшщ
03i жанр мэселесш тарихи тургыдан толгауга экелед1.

Эдеби шыгарманьщ езгеш елтн осылайша тарихи
тургыдан пайымдай тура, кай дэу1рде жазылсын, кдндай
когамдык шындыктан тусын 6api6ip, тектес туындыларда

адам ©MipiH бейнелеу жагынан занды уксастык* компози-
циялык, курылым жагынан б1рлЬс болатынын тагы ескеру
кажет: лирика жеке баска тэн сан uipiM сезшге курылса,
эпос адам омгртщ кезец-кезещне кещрек канат жаяды да,
драма накты кимыл эрекеттен ep6in, epicmeUdi. Муны ескеру
зерттеудеп историзмд1 жоккд шыгармайды, жанр мэселесш
негурлым байсалды, терец жэне жан-жакты талдауга, эрб1р
эдеби турдщ езара езгеишыгшен катар, б1рлшн де ж1п тануга
мегзейдь Эдебиеттщ тектер1 мен турлерш тексеруге осы
жолмен барган жен.

Сейтш, ем1рдщ ец непзп зандарыныц 6ipi — оньщ
толассыз дамуы десек, бул зац енерге де, соныц шпнде сез
енерше де тэн. Эр халыкдыц эдебиет1 ол eMip сурген тарихи
дэу1рлердщ ер кезещнде эр халде, эр калыпта болып
отырады. Эдеби процесс дегенм!здщ оз1 — осы.

Керкемдж дамудыц эдеби процестен танылатын
кубылыстары алуан-алуан: 6ipiH эдеби шыгарманьщ
тактырыбьтан ащарсак, бгрш идеясынан, снд1 6ipiH адам
образынан ацгарамыз. Эдеби жанрлар тагдыры да осы
кубылыстарга тыгыз байланысты. Муньщ егжей-тегжейш
букш эдеби кубылыстарды тарихи тургыдан топшылау,
талдау аркылы гана бшуге болады.

Мысалга Махамбет елецдерш алайьйс,. Бекей ордасын-
дагы Исатай Тайманов бастаган улт-азаттык, KOTepuiici —
еткен гасырдыц орта тусындагы казак ом1ршде болтан
кубылыс та, Махамбет поэзиясын ©Mipre экелген фактор
— дэл осы тарихи жагдай. Муны да катал историзм
принципшен танып, бшем1з. Казак эдебиетшщ ол тустагы

293

ербу дэрежесше лайык,жанр атаулыдан колда бары жэне езше
тэн езгешелиегершен ecin-дамыганы — эпостьщ жекелеген
турлер1 мен лириканьщ кайсыб!р категориялары гана. Бул
шындык Махамбет елендершщжанрлык,сипаттарьш белпледа.
Махамбет шыгармаларыньщ букш жанрлык ерекшелжтерш,
мазмуны мен пшпнш, кушп акындык машыгын, ершит
романтизмш, айрыкша пафосын — бэрш де жогарыда
керсетшген шешуии жайткд байланыстыра байыптаймыз.
Мубэдэ историзм принцишнен ауыткыган жагдайда бул
айтылгавдардьщ 6ipiH де аныкгай алмаган болар едак.

Демек, жанрлык жай-куйдщ бэрш тек кана тарих
аясьшда, халык eMipiMeHтыгыз байланыстыра, барлык эдеби
дамумен 6ip арнада тексеру шарт.

Жанр — даму ycmmdezi угым. Эрб1р тарихи дэу1р эр турл1
жанрдыц туп непзш сактай тура, онын; табигатына ез
ерекшелжтерш енпзедь Мундай ерекшелжтер, 6ip жагынан,
эр эдебиеттщ улттык сыр-сипатымен тыгыз байланысты
болса, екшип жагынан, эр жазушыньщ элеуметтж орта мен
эдеби процестеп аткдрар релше, алар орнына байланысты.
Мольер мен Mycipenoe пьесаларынан кеп-кеп жанрлык
уксастыктар кере тура жер мен кектей айырмашылыкгар
байкду себеб1м1з де сондыкган.

Жанрлык, дамудын, ез/ — mipi процесс. Жанрлар туады,
есед1, езгеред1, жогалады, жацадан пайда болады... Бул да
эр эдебиеттщ тарихи тагдырлары мен ерекшелжтерше
уштасып жатады.

Жанр — накты тарихи тур. Бул, сайып келгенде,
элеуметок-экономикалык факторларга да тэуелдь Кдзак
эпосы 6ip кезде батырлар жыры тургнде кершсе, кейш
аралык сипаттагы лиро-эпоска кешт1; одан келе жанрлык
табигатын мулде жацарткдн жан;а сападагы поэмаларга
ауысты. Бул тепн емес.

Дуниежузийк эдеби дамуга кез салсак, абсолютизм
дэу1ршде ода epic алса, кертартпа буржуазия тусында
мещандьщ драма, капитализм кезшде шыншыл роман туа
бастаганьш керем1з. Муны да тегшен-тегш деуге болмайды.

Акыр аягында, ep6ip керкем шыгарманьщ барлык
жанрлык ерекшелйстер1 сол шыгарманы жазган автордъщ
кдламгерлж ерекшелжтерше тэуелд1 екенш ескеру керек.
Мысалы, роман жазган жазушынын 6epi бул жанрдыц
белгип ережес1мен жазьш, жалгыз аяк сокпагымен журш
отырады деуге болмайды; эр роман эр автордъщ кдлауынша
жазылады да, ол жалпы осы жанрга бурын-сонды ешйм

294

енпзбеген езшдйс езгешешгш енпзед!. Дсмек, эр жанрдьщ
айрыкща кдсиеп жалпы долбармен емес, накды жагдайда,
накхы керкем туындыга непзделе дэлелденуге тшс.

Квркем творчество жанрларга белшбей турган кене
дэухрде эдеби туындыга тэн 6ipfleH-6ip сипат агам замангы
поэтикалык синкретизм болтаны мэл1м. Синкретизмде
жанрлык сипаттар жапа-тармагай крсылып жатты. Мэселен,
баягы 6ip топ адам косыла эндететш хорлардьщ мазмунында
кейде жекелетен окигалар (эпоска тэн сипат) жатса, кейде
энинлердщ ез бастарындагы кушнии-сушншггер (лирикага
тэн сипат) араласып, кейде эн бастаушы мен костаушылар
арасындагы диалогтар (драмага тэн сипат) кездесш калатын.
Осылардыц бэрше коса, хорга адамдардьщдене кимылдары,
бет кубылыстары, 6wiepi араласатьш да, енерге колма-кол
сахналык сипат беретш. Келе-келе синкретизм жойылды
да, енердщ дара-дара жаца турлер1 шыкты. Bip поэзияныц
e3i талай турге белшдь Ол турлер гасырдан-гасырга езгерш,
кубылып, ecKici жогалып, жацасы туып отырды. Дэл
осындай ripi процесс — жанр табигатындагы бурыннан
болтан, бар жэне бола беретш зандылык-

Жанр табигатьш зерттеуте, мше, осы зандылык, тургы-
сынан келем1з.

II

Эпос (грекше epos — баяндау, эцпмелеу, тарихтап айту)
— квркем эдебиеттщбайыргы, neai3ei тектертщ6ipi, дэтрек
айтканда, вм!р шындыгын мейлтше мол к,амтып кец
суреттейтт адам м'тезт мумктдШнше терен, ашып, жан-
жакщы танытатын ipeeni, курдел/ жанр.

Осындай теориялык аныктамага келмес бурын про­
фессор JI.И.Тимофеев эпосты термин ретшде ей турге белш
алады да, алдымен “эдеби-тарихтык магьшада эпос — халык
поэмалары мен epTerinepi (орыстыц халык эпосы, кене
дуние эпосы т.б.)”* — деп тусшд1ред1 Мунда да улкен логика
бар: эдебиет теориясында эпос жанр атанганмен, эдебиет
тарихында халыкдастандары, айталык, “Крбыланды батыр”,
“ Ер Таргын”, “Кдмбар батыр” сиякты батырлар жыры екеш
рас. Эйтсе де, мэселеге историзм принципшен кдрасак,

* Л.И.Тимофеев. Основы теории литературы. М., “Просвещение”,
1966, стр. 343.

295

булайша бутарлай бермей-ак,, бэрш 6ip жуйеде тексеруге i
эбден болады. Ойткеш эпос деген терминнщ эдебиет/
тарихындагы магьшасы эдебиет теориясындагы магынасы-

мен сабактас; сондыктан 6i3 бул жанрдьщ байыбына дэл
осы тургыдан барган дурыс деп бшем1з.

Эпостьщ туу, кдлыптасу тарихы тым apire, адам сана-
сыньщ алгаш ояну дэу1рлергне тамыр тартып жатыр. Кдй
халыкгьщ болсын, баягы бабалар заманынан бермен кдрай
ауыздан-ауызга таратып, урпактан-урпаккд мура гып кдл-
дырып келе жаткдн эдеби туындыларыньщ д е т — эпостык
шыгармалар. Олай болса, эпос — керкем творчествоньщ
ец 6ip егде, етене, кец тынысты, кэмелегп Typi. Бул тарихгы
шолу туршде болса да ойга орныкгырмай турьш, эпостыц

жанрлык сыр-сипатьш тусшу кцын.
Эпостык шыгарманьщ аркдуы — автор ушш “iund”

субъективтйс шындык емес, “сырткы” объективтж шындык
— жекелеген адамдардын, кецш куш гана емес, букш
халыкгыц турмыс-йршшп, тарихи тагдырлары мен улттык
даму зандылыкгары. Осыдан келед1 де дэу1ршк кубылыстар
мен когамдык кдтынастарды керкем жинакгаудагы журткд
мэлгм эпикалык, кулаш деген угым шыгады. Бул — эпоскд
тэн айрыкша сипаттардьщ 6ipi.

Адамньщ кецш куйгнен туатын лирика мен кдмыл-
эрекетше непзделетш драмадан эпостьщ айырмасы — мунда
шындык кец келемдеп баявдау, эцпмелеу аркылы жинак-
талады. Сонда эпикалык шыгармадагы авторлык суреттеу
мен каИармандардыц диалог-монологтары — эпостык
баяндауды жузеге асыру жолдары, амалдары мен Tacumepi
гана. Муны Горький де айткдн-ды. Ал Белинский эпикалык
шыгарманыц тагы 6ip ерекшел1г1 рейнде, мэселен,
драмадагы басты нэрсе — адам болса, эпостагы басты нэрсе
— окцга екенш ескертед1. Будан шыгатьш тушн — эпос жан-
жакты жанр: эпикалык шыгармада адамныц емip жолы
кещнен баяндалады, оныц басынан кешкен тагдыр мен
mipiumK толык жинакталады, ол катыскан окцгалар
молынан суреттелеЫ, ол жасаган ic-эрекеттер тутас
бейнеленед/, сайьш келгенде, адамдар арасындагы карым-
катынастар эр кырынан айкын Kepceminedi.

0Mip шыцдыгын кдмту, адам мшезш ашу мумкшдисгерне
кдрай эпикалык жанр уш турге белшедк 1. шагын квлемд1
эпикалык тур; 2. орта квлемЫ эпикалык тур; 3. кец квлемд!
эпикалык тур. Кдндай эпостык шыгарма болсын, 6api6ip
осынау уш турдщ 6ipiHe жатады. Эпостыц е н д т ерекшелтк-
тергн негурлым утымды ацгарту ушш осы айтылган жанрлык

296

турлердщ эркдйсысын (курамындагы кейб1р улгшерш мы-
салга ала отырьш) жеке-жеке сипаттауга кошем1з.

Шагын квлемд/ эпикалык, турге жататын эдеби туын-
дыларда, непзшен, eMip шындыгы 6ip немесе 6ipep ьщшам
эпизод мелшерщде, адам тагдыры 6ip немесе 6ipep жинакзл
oKHfa келем1нде гана корсетшедь Окдгага кдтысатын
кдЬармандар санаулы, олардьщ басынан ететш кубылыс-

тардьщ 6api емес, кейб1р узйсгер1 гана суреттелетш болган-
дыкхан, мундай шыгарманьщ келем1 де шагын, ыхдгам.
Адам MiHe3i мунда кебше кэлыптаскдн, дайын кдлпьшда
KopiHCfli. Кейшкер ем1ршщ кеп бураланы — шыгарма
сыртында — баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлык,
материал — нагыз кджегп детальдар мен штрихтар гана.
Шыгарманьщ сюжеттж аркяуы узак, желип, арналы даму
устщде емес, кыскз кдйырылган келте суреттер туршде
тсзбектеледо; композициясы да — жинакы, yitipiMfli, Ширак,

Шагьш эпикалык шыгармалар эдебиет тарихыньщ эр
кезещнде эр сипатта болтан. Мэселен, ежелп кене дуниедеп
бул текгес керкем туынды — миф, одан кейшп эр тустардагы
улгшер1 — ацыз, epmezi, мысал, новелла т.б.

Миф — табигат к,упияларын, адам не кргам вмгртщсан
алуан сырын щ<ял гажайып окцгага айналдыра бешелейтт
фантастикалык, баян. Бул байыргы халыктардыд бэршде
бар, 6ipaK, т у т а туган теркии кене Греция (Троя, Фивы
циклдер1); кейш римляндарга ауыскдн.

Ежелп Грецияда туган кеп-кеп шагын эпостьщ 6ip мыса-
лы ретшде Антей туралы мифт1 еске TycipyiMi3re болады:
кене дуниенщ керемет кдЪарманы. Антейдщ кулш куш-
куаты езш дуниеге экелген Жер-анада екен. Антейдщ аягы
жер басып турса-ак; болтаны, оны em6ip жау ала алмайтьш
болтан. 0йткеш оньщ тал бойындагы барлык кдсиет Жерде
— езш тапкдн анада. Соны бшген Геркулес Антейдщ аягы
айыптан тайьш Жерден ажырауын багып журед1 де, 6ip жолы
кыл ел1 кетершген сэтте оган ещи кдйтып жер бастырмай,
алыпты эуеде туншыктырып елпредк..

Бул секций мифтер кене дуние керкем эдебиетгнде кеп
жэне эр алуан; 6api 6ipirin, элемге эйгш грек мифологиясын
курайды. Муны эдебиет теориясында мифологиялык эпос
деп атайды.

Мифологиялык, эпос — жалпы эпос атаулыныц басы. Бул
эпостьщ идеялыкгтакырыптык, непз1 — адам баласыньщ
табигат пен когам туралы гылым тумай тургандагы сонау
алгашкы кауымга тэн идеологиялык синкретизм тусында
етек алган ацкду 9pi ацгырт угым нанымдары. Демек,

297

мифологиялык эпосты адамдардьщ басын тумандай туткдн
б1рыцгай дши сешмдер гана тугызады деуге т п т де
болмайды. Мифологиялык, эпос — халыкгьщ букш кдуым
болып цанаттандырган киялынан туган кымбат кдзына.
Ондагы непзп мотив жеке бастьщ куша пришил емес,
кешшрек ep6ireH батырлар жырьшдагыдай, жалпы журт
тагдыры болуы да сондыктан.

Сайып келгенде, шагьш келемд1 эпикалык. тур ретшде

сипаттасак, миф — ацыз. Кейшкерлер1 — кудайлар,
батырлар, эр алуан сикырлы кереметтер. Эркдйсысы адам
тац калгандай тартымды, соншалык, кызык сюжетке
курылады. Керкемдйс бояуы канык, идеясы айкын, аса
эсерл1, сол ce6emi мифтж ацыздар — мазмунындагы
кептеген Kici нанплсыз ацгырт Иэм албырт жайларга
кэрамастан кезшде айта калгандай эстетикалык жене
тэрбиелж рел аткдрган эдеби туындылар.

Миф — “адамбаласынын;сэбилт туралы” (Маркс) ше-ж1ре;
ендеше, оньщ бодер ушш таным тарапындагы мэш дс улкен.

Эпостыц кене турлершщ 6ipi — ацыз. Бул да миф
секицц stipe куяп аралас фантастикапык, хикая. EipaK,
мифтсн езгешелЫ — ацыздыц непзшде шындыккд
жанасымды, кебше Tirrri емйрде болтан, халык жадьшда
сакталган окшау окиталар жатады. Эр халыктыц
тарихындагы элдеб!р абзал адамдар — аса кернекп
кдйратксрлер хакында да талай ацыздар тутан.

Кдзак ауыз эдебиетшде Асан Кдйгы туралы ацыз бар.
“ Бул — тарихта болтан адам. BipaK йрлЬс еткен заманы
Жэшбек ханньщ тусы дегеш болмаса, дэл ым ед1, кдй
ортадан шыгап efli, кдндайлык, енбек, ерекет етш, кдндай
0Mip кеийп едь Ол жайьшыц ешкдйсысынан дэл дерек
жок,”*. Bip ескеретш нэрсе — Асан жайлы ацыздар eici удайы;
6ipi — халыккд жат, онда Асан Жэшбек ханныц жанындагы
кертартпа сэуетей халшде кершед1 де, eidHuiici — хальщгык
ацыз, онда Асан жалпы журт ушш “кой устше бозторгай
жумырткялайтын” жайлы коныс, купы мекен 1здеп журтен
ел кдмкоры кейпшде квршед1. Сощъгсы — кызык ацыз,
б1зге кереп де осы ацыз. Бул ацыз — шагын эпикалык турдщ
кдзак эдебиетшдеп тэп-тэу1р, нускдлы туындысы да, Асан
— кэд1мпдей керкем шыгарманыц Keiurncepi.

Осындай ацыздар эр халыкта бар. Мэселен, орыс
халкыныц “суы — сут, жагасы — бал каймак,” езен туралы
ацыздары — елп сарындас эдем1 эпос.

* М.Вуезов. Эр жылдар ойлары. Алматы, 1959, 245-бет.

298

Ацыз ajii де онша ecicipe крйган жок- Кейде ел аузында,
кейде жазба турде тарихта болып еткен белгии адамдар, не
окигалар жайлы толып жаткдн тамаша хикаялар, шп хунте

эшреленш айтылады. М.Горыаийдщ “Изергиль KeMnipi” мен
С.Мукановтьщ “ Патшаны кутан батыры”, А.Твардовскийдщ
“ Москва туралы балладасы” мен Х.Ергалиевтщ “Ацыз
атасы” ел аузында ацызга айналган шындыктарга непздел-
ген. Мундай ацызды шыгармалар кептен-кеп.

Керкем шшш тургысынан Караганда, ацыз шынында
да м ис|т еске сала бередк келем1 шагын, окигасы кызык,,
адамдары аз, тии таза, идеясы айкьш...

Шагын келемд1 эпикага тэн жанрлъпс, турлердщ 6ipi —
epmeei. Бул да миф пен ацызга уксас, адам BMipmde, не

хайуанат дуниестде болута лайык, эр алуан кызык,, кейде
minmi гажайып окцгаларды ойдан шыгарып, ecipe эцгшелейтт

керкем баян, эсерл! хикая.
Ертегшердщ такырыбы гана емес, табигаты да эр алуан.

Б1зге кез келген ертеп емес, бэршен бурьш “халык,жаньшьщ
айнасы” (Белинский) бола алатьш, “ен алдымен халыкды
мшездейтш” (Добролюбов) ертегшер гана кымбат. Ондай
ертегшер казак, эдебиетшде сала-сала.

К^зак ертегшерш жете зерттеп, казак, эдебиетшщ тари-
хына ертегшер туралы арнаулы болш жазып енпзген галым-
жазушы Мухтар Эуезов шагын колемд1 эпиканьщ бул турш
уш салага (хиял-гажайып ертеплер, хайуанат жайындагы
ертегшер, салт eprermepi) белш, эркдйсысына жеке-жеке

мшездеме беред1.
Керкемдж жагынан багалаганда, ертегшщ келем1

кыскд, сюжеп ыкшам, композициясы жинакзи, тш ауызей
айтуга лайык, кдрапайым, 6ipaK, образдары етир, дэл,
мазмуны тартымды, идеясы букпешз, ашык. Окигага
кдтысатын адамдар да санаулы, аз, жалгыз-ак олар оркдшан
жан-жак,ты ашылган толыкдсднды тулга, кесек образ
дэрежесшде керше бермейд1, мшез-кулкы кебше 6ip-aK
кырынан, он елеулi ерекшелтмен гана кезге тусед1. 1с-
эрекеп де соган лайык, блшеуль

Ертегшер ауыз эдебиетшде гана емес, жазба эдебиетте

де мол; мысал ушш А.С.Пушкиннщ еленд1 ертегшерш,
М.Е.Салтыков-Щедриннщ керкем Kjipa сезбен жазган
немесе А.Н.Островскийдщ драматургия тш не кецдрген
ертегшерш атасак та ж етт жатыр.

Осынау ертегшерден, онъщ шинде хайуанат жайьшдагы
ертегшерден туындап шыгып, шагын эпостьщ езгеше 6ip
турше айналган нэрсе — мысал (басня).

299

Мысал — эпостык, шыгармалардьщiiumdezi ецк;ыск,а mypi.
Эркэшан сатиральщ сипатта, кебгне ац, хайуанат, кейде зат
туралы жазылады да, сол аркылы адам бойындагы мш,
элеуметтж ортадагы кемшиих кулиге, келекеге, мазаккд
айналдырылып, сыкдкпен саналады. Мазмуны букпел1
болганмен, идеясыз астарсыз, ашык,, тура, Tmi мйрдщ
огындай отир, шымшыма, шымыр келед1.

Ежелп Грециядагы аты шулы Эзоп (б.э.б-VT г.) шыгар-
маларьш ез алдына к,ойганда, мысал кене дуниеден куш
бупнге дешн кебше елецмен жазыльш келедк Италияда
Федр, Фрашшяда Лафонтен, Германияда Геллерт, Англияда
Мур, Россияда Крылов, кдзак,та Абай — 6api солай жазган.
Ыздщ тусымыздагы мысалшылардан Сергей Михалков пен
Аскдр Токмагамбетовп белш атауга болады...

Ал ещц мысалдыц классикалык, улгкл ретшде Ахмет
Байтурсыновтыц атак,ты “ Кырьщ мысалындагы” Иван
Андреевич Крыловтан аударган “Axjcy, шортан Ьэм шаян”
атты елендн усынсак,, осьшьщ жанрлык, ерекшелйстерш
эрым езшше айтпай-ак, ангара алады:

Жук алды Шаян, Шортан, Акку 6ip кун,
Жегшш, тартгы yiueyi дурюн-дуркщ.
Тартады Акку кекке, Шаян кешн,
Жулклды суга кдрай Шортан ипркш.

Булардын машакдты аз болмады,
Жумысы орнына кеп мез болмады.
Тартса да бар куштерш аямай-ак,
Асылы, жук орнынан крзгалмады.

Оншама ол жук артык ауьф емес,
К,ур сырттан пелен деу де Teyip емес.
Жук 6ipaK eni кунге орнында тур,
Б1рьщгай тартпаган соц 6epi тепе.

Житгтер, мунан гибрат алмай болмас,
Эуел1 б1рлж керек болсак жолдас.
Б1рщшц айтканьща 6ipin кенбей,
1стеген ынтымаксыз k in онбас.

Керкемдйс дамудьщ жаца кезендершде эпикалык, шыгар­
малардьщ да бурынгы турлер1 езгере, жащыра тура, Tinri
тьщ турлср1 туьш отыратьшы сезйз. Феодализм мен капита­
лизм тусындагы шагын эпоста сондай жацадан туган турдщ,
6ipi — новелла (италянша novella — жацалык,, соны сез) —
“бурын-сонды кез керш, кулак, еепмеген тамаша окига
туралы шъшдьщка сыйымды онлмс” (Гете).

300

Новелланьщ алгашкы белплер1 грек эдебиетшде б1здщ
эраньщ бас жагында керше бастаганмен, ол шагын эпикалык
тур ретшде Европадагы Ояну дэу1ршде туып кэлыптасты.
Бул туста котам назары 6ip турл1 жеке адамдарга ауа бастады:
эрюмнщ дара TipinMri, ю-эрекета, оньщ басынан ететш
окщау окигалар, кездейсок, кубылыстар кеп кендлш кеб1рек
аландататын бодцы. Новелла осындай жеке адамдар басынан
кешкен окыс, окщау окигалардан туган едь Ренессанс
кезшдеп Италияньщ кернекп жазушысы Боккаччоньщ э й гт
“Декамероны” — сондай новеллалар цикла. Буюл дуние жуз1
эдебиетшде журткз мел1м айрыкдга шебер новеллистер
(1Л оголь мен А.Чехов (Ресей), П.Мериме мен Г.Мопассан
(Франция), Эдгар По мен О'Генри (Америка) т.б.

Б1з новелланы эпостыц шагын туршдеп даму сырларьш
кдтерге алгандыктан гана атап отырмыз. Эйтпесе, новелла
б/здщ дэу1р1лизде керкем эцгшемен уласып, екеутщ ара жт-
mepi жойылып бара жатыр. Эдебиет бипмпаздарыныц
б1ркдтары TinTi бул екеуш 6ip-6ipiHeH айыра кзрауга кэрсы,
екеугн 6ip нэрсе деп тусщгдредь Сондыктан 6i3 кей реттерде
новелланьщ жанрлык ерекшелйсгер1 болып коршетш сюжет-
теп окщау шиелешс, окыс шеипм сиякты жайттарга арнайы
токтап, айрыкща мэн бермей-ак, керкем эцпме мэселесш
пайымдауга кешем1з. Эцгше новелладан кешшрек туган угым
болганмен, екеутщ табигаты 6ip екен/даусыз. Оныц устше,
эцпме — шагын келемд1 эпикалык, турдщ сощы жуз жыл
шиндеп аса 6ip эсем улпсь

Эцпме деген не?
Бул сураккд жауап беру кцъш, эцпменщ сыр-сипаты
б1ржола Kecin-niuiyre кенбейд1, б1рыцгай аныктама шец-
берше сыймайды. Дегенмен “Эцпме, — дейд1 Сомерсет
Моэм, — узын-кыскэлыгына кэрай он минуттан 6ip сагаткд
дешн окып бтруге болатын, эбден аршылып алынган 6ip-
ак нэрсе, 6ip гана окцга немесе 6ipirin кеткен 6ipHeine
окигалар пзбеп туралы жазылган шагын шыгарма. Эцпмеш
еш нэрсе крсуга да, алуга да болмайтын етш жазу керек” .
Бул арада Моэм эцпменщ жанрлык, сипатын аныктай
отырып, оны жазудьщ ею турл1 ерекшелтн, бршгшден,
кыскд жазылуы керекттн , екшнпден, шебер жазьглуы
кджеггтн ескертед1. Бул eKeyi 6ip-6ipiHe тыгыз баланысты.
Сез жок, эцпме — бес жуз бет роман емес; келем1 бес-
ак бет болуы мумкш. Сергей Антонов, мэселен, бул жанрдьщ
уздис ynrici — жетЬсепз бегак эцпме деп бшед1. Кдлай
болганда да, eirreyip, эцпме оку ушш 6ip жст! керек емес.
Моэм айткдндай, 6ip-aK сагат жету1 мумкш.

301