JETA_E_RE 2013-3

DOSSIERI

HATIGJA: I marrtë mortja, i marrtë! Edhe tokën dojnë me ma marrë.
SOKOLI: Duhet t’i kthejmë në emnin tem, atëherë s’ka me guxu
kush me i lujt gurët jo…
HATIXHJA: Do t’i kthej, do t’i kthej!
SOKOLI: Duhet me i gjetë katër ispatë.
HATIXHJA: I gjajmë, i gjajmë…
SOKOLI: Nuk bahet kush ispatë…
HATIXHJA: Nuk bahet kush.
SOKOLI: Tokat shpejt kanë me t’i marrë…
HATIXHJA: E çka të bajë unë?
SOKOLI: Me dalë, me i gjetë, Hatixhe!
HATIXHJA: Nuk më flet kërkush.
SOKOLI: Detyroi Hatixhe!
HATIXHJA: Të thash, askush nuk na flet, por ti mos u brengos. Tokat
do t’i kthej në emnin tand.
SOKOLI: Mirë bana që mbeta këtu… E dija se do t’ju duhem një ditë.
Ju nuk do të mund ta përballonit vetminë, punët e rana. (Hatixhja shtrihet
në shilte dhe e hap gojën për gjumë). Ty edhe gjumi t’ashtë randue, Hatixhe.
HATIXHJA: Ni dite ti do te kujdesesh për bijat e mija nëse ato s’i lyp
askush.
SOKOLI: Do të kujdesem
HATIXHJA: Lutëm që t’na cokat dikush n’derë.
SOKOLI: Do të cokat…Na duhet me pas durim.
HATIXHJA: Por, u ba kohe e gjatë. Nashta do t’ia mësyej dikush
derës tonë.
SOKOLI: Nashta.

Sokoli buzëqesh me cinizëm. Hatixhën e zë gjumi…gërhet.

Skena V

Sokoli lëviz luhajën te varur ne tra. Ul dritën e llambës së vajgurit. E
mbulon Hatixhën me batanije.

Pas pak hyn Cuca.
Flasin heshturazi.

251

SOKOLI: S’po t’ze gjumi natën apo hija e babës s’po t’len rahat.
CUCA: Nëse unë nuk do të visha, do të vishe ti. Gjithqysh. Kisha pas
qejf sonte me fjetë e qetë vetëm. Të paktën sonte, Sokol.
SOKOLI: Punë që nuk bahet.
CUCA: E vune në gjumë zonjën teme nanë?
SOKOLI: E vuna…
CUCA: Po sikur të ishte baba tash në këtë dhomë, çfarë kishe me i
thanë Sokol?
SOKOLI: Ai ashtë në vendin e vet. Mos ja lkun eshtnat. E din Cucë,
se me fol për të vdekunit asht njisoj si me i thirrë ata këtu. Asht mëkat.
CUCA: Çdo gja ashtë mëkat n’këtë shpi.

Sokoli afrohet afër saj, kjo mundohet të largohet.

CUCA: E din Sokol. Kjo shtëpi shpejt harron. Këtu çdo gja harrohet…E
sheh bjeshkën atje lart? Asht e madhe e mallkuemja. Ia mbajn supet edhe
barrat ma t’randa…Mos me prek!!!

SOKOLI: Dikur qeshje aq shumë, Cucë.
CUCA: Tashmë jam plakë për me kesh. Edhe jam lodhë.
SOKOLI: Kjo t’bani me e thirr babën e vdekun?
CUCA: Jo nuk e thirra, madje fort kisha dashtë që baba t’ishte sot
këtu. Çdo gja do të shkonte në vendin e vet.
SOKOLI: Ju keni nevojë për mue.
CUCA: Kjo nuk të detyron që të rrish me neve, aq ma pak me
na detyru me t’u bind.
SOKOLI: Ajo shtriu dorën dhe më priti mirë.
CUCA: Zot, o Zot!
SOKOLI: (e afron afër vetes): A nuk po t’tut kjo?
CUCA: Po m’trishton…. Mik i dashtun i zojes teme nanë…(Sokoli nuk
e lëshon) Pse rri këtu?…
SOKOLI: Këtu u rrita
CUCUA: U rritëm edhe na.
SOKOLI: Ju jeni shpija jeme…
CUCA: Jo nuk jemi…Na le me hallet tona, Sokol. Mjaft dhimbje na
shkaktove…A nuk menon se ka ardhë koha që ti me shkue? Me na lanë
rahat?

252

DOSSIERI

SOKOLI: Ajo kohë nuk do të vijë kurrë. Ky ashtë veni jem. Toka e
jeme. Ju jeni te mijat. Sa vjet i bane, Cucë? (Sokoli ia kap fytyrën, Cuca
tenton të largohet) Kështu po m’dojshe ti a?

CUCA: Kush t’tha se t’du?
SOKOLI: Ti
CUCA: Unë?
SOKOLI: E sheh qysh po dridhesh?
CUCA: Jo nuk po dridhem
SOKOLI: Po dridhesh
CUCA: Thash nuk po dridhem
SOKOLI: E, a te thash? Ti po dridhesh
CUCA: Nana munet me u qu. A nuk po i tutesh?
SOKOLI: Jo
CUCA: Unë erdha me t’thanë, m’le t’qetë sonte.
SOKOLI: Jo… Thash jo…

Cuca heq duart e Sokolit, Sokoli kap prapë duart e Cucës.
Skena errësohet.

AKTI I DYTE

SKENA I

Dhomë. Mëngjes. Cuca endet në dhomë. Bën lëvizje pa kontroll.
Hatixhja lanë Dritën në hamamxhik.

HATIXHJA: Tanë ditën tuj i mbledh rrobat tua t’ palame, e ti s’ban
gja tjetër, pos luan me atë kënatë bunari. A e sheh veten si je ba?

DRITA: Muj me hjek vetë nanë.
HATIXHJA (nga hamamxhiku): Nuk je e re. Në moshën tande unë
isha nuse. Në moshë të Cucës unë të kisha ty.
CUCA: Sokoli ashtë i tepërt nane. Ashtë mirë me e largue nanë…
HATIXHJA: Uvuvuv…Ftohtë ban jashtë, e ti te bunari luan me ujë.
Në pranverë edhe dardhën do ta pres… Tanë ditën te dardha rri, ajo nuk
ban në dimën. A nuk ashtë për t’u çudit moj Dritë?

253

CUCA: Kjo shpi ashtë plot sherr… Asht mirë të flasim nanë. Asht
mirë…

Hatixhja del nga hamamxhiku

HATIXHJA: Uv, uv, uv, unë në moshën tane isha nuse
CUCA: Naannëë…
HATIXHJA: Një ditë, ai do të qoj dorë n’ty. Ai ashtë burrë për atë
Zot…Mblidhe mendjen!
CUCA: Nanëëë! !
HATIXHJA: M’le me hallet e mija…
CUCA:Ti po më çudit
HATIXHJA: Sikur t’ishe martu do t’më baje t’lumtun.
CUCA: Po nëse lumturia ime ashtë pikërisht në këtë shtëpi, pa
Sokolin?
HATIXHJA: Mos e dhashtë Zoti të mbetemi pa të.
CUCA: Mos e dhashtë Zoti të mbetemi me të..Mendon se këto
pak shtëpi nuk po na përqeshin? Kërkush nuk ka me cokat n’këtë derë.
Kërkush… Ti nuk e din, jo ti nuk do as me e dit…
HATIXHJA(Shtyn Cucën): Shuj...Shuuj të thash…
CUCA (Nga fotografia): Ke harruar se një ditë ti ke me shkue …
bash aty ku duhet me shkue… (pas pak) ngat babës…
HATIXHJA: Ti paske qejf me vdekë unë? ? … Mos edhe po lutesh, bijë??!...
CUCA: Po tham… një dite, ti ke me shkue e ai ka me mbet këtu ku
dëshiron me mbet… në shpin’ tonë, në tokën tonë, me bagëtitë tona, te
mullini i jonë, bashkë me neve, nanë.
HATIXHJA: Ti ke me kanë larg, shumë larg për ta pa atë ditë.

Drita teshtin.
Hatixhja merr sëpatën, e mpreh. Nuk i shikon.

CUCA: Po ti u merdhine prej t’ftohtit, moj motër ?
DRITA: Uji ishte akull, Cucë.
CUCA: Me ujë të ftohtë po e lan Dritën?
DRITA: Akull…uuuvvvv…ak..ull…uv
HATIXHJA: E po… nuk nxehet ky ujë jo… nuk nxehet…

254

DOSSIERI

CUCA (ia lidh bistekët): Ashtu si dikur. Çdo gja po përsëritet…Çdo
gja po shkon për dreq… (Dritës) Ti njimend po rritesh, Dritë.

DRITA: (Rri në maje të gishtave) Unë pernime po rritna??…
HATIXHJA: Shuj, shuj për at Zot! Jo nuk po rritesh…Ty nuk po të
pritet me u rritë a ?
DRITA:Nanë…ngo…me t’kallxue dishka …ni ditë tuj lujt poshtë
oborrit e kom pa axhën Sokol…(Hatixhje e pret dorën me sëpatë, të cilën
më pas e merr Drita.)
HATIXHJA: Shuj dreq… Dreqi t’hangtë… Mos e prek! Po prehesh edhe ti.

Drita prapë teshtin…Cuca merr sëpatën. Qan.

CUCA: Kjo duhet me marr fund.
HATIXHJA: Kur ti të martohesh, gjithçka ka me shkue në vendin e
vet…Çdo gja do të marr fund.
CUCA: E bash atëhere ti ke me kajtë!! Ti ke me kajtë nanë!
HATIXHJA: (Lidh dorën) Nanës i ka hije me kajtë për çiken…Asht adet.
CUCA:(Troket në derë. Imiton Hatixjen merr tabakanë, u ofron gur
sheqer mysafireve imagjinar. Drita e shikon me kureshtje, imiton Cucën
me kukullat e saj) O hoja…hajde bujrum. Ju lodhi rruga? Oh, bijën teme e
kërkojnë çdo dite…Mirë se erdhët edhe ju…çfarë të mire m’i ofroni çikës?...
30 vjeç thatë ashtë? Po bagëti ka shumë? Shumë??? Nime…Tanë ato frymë
…oh…çika jeme kishte mesit edhe ma me shumë bagëti… Mirë, mirë… muni
me ardhë edhe niher …Çiken e kam te hijshme besa…Qe… kjo ashtë çika
jeme…po mirë, mirë…ju presim, ju presim… Ky ashtë Sokoli, punëtori ynë…
prej se m’vdiq burri si djalë e due… Ha ha ha… Çika jeme ashtë e bukur…
din me gatu e me la…ani…na leni me u mendu për pak kohë. Sa vjet thatë
i ka? 40? Sa ditë udhe i banë prej k’tu? 3 dite udhë me kali?…nime?

Troket prapë…
O hajde zotni…Çika jeme ka shumë mesit…e shihni sa e bukur
ashtë? Do t’i bajë ditë të çikave me krejt katunin.
Troket. ..
Ja, kjo asht Cuca …Këtë verë patëm shume mesit…fati paska dashtë
me ta dhanë dorën unë si nanë e saj… Burri jem ka vdekë moti…Unë jam
kujdes edhe si burrë edhe si grue për vajzën teme.

255

Troket…
Hyni Zotni…çika jeme po ju pret me padurim…s’ka dert kush jeni
ju…s’ka dert as sa vjeç jeni…ju jeni i duhuri jonë…çika jeme e ka ba pajën
me vjet…ne po ju presim vetëm juve…Ku shkoni?
(Ndalet. Troket. Nuk flet. Troket.) Kush ta lyp çikën ty? Kjo derë
s’ka trokit me vjet…Ti kurrë s’ke me kajtë … kurrë s’ke me kajt, nanë (qan)

Duke dal.

HATIXHJA ( E kap për krahu, por nga dora i del gjak ): Nuk ke me
dalë prej kësaj dere. Je e derës së huej.

CUCA: Ai s’ashtë djali yt.
HATIXHJA: Thashë nuk del prej kësaj dere (shkon dhe mbyll derën).
Po dëgjoi Sokoli, nuk kam me e ndalë edhe nëse t’bjen shuplakë.
CUCA: Atëherë unë do të iki prej shpisë. Nëse ti s’po do me m’ngue,
asht ma mirë me ike prej kësaj shpie…
HATIXHJA: Sa herë duhet me ta thanë që nuk ke ku me shkue? Sa
herë duhet me ta thanë që Sokoli ashtë Zot i kësaj shpije…Sa herë duhet
me ta thanë që ti duhet me shujt, mos me t’u ni zani.
CUCA: E nëse duhet me shujt, atëherë po shujna…E dua hisen teme pra!
HATIXHJA: Ti s’ke hise budallicë bre…Ty nuk të takon as me fol.
CUCA: Thash e due hisen teme.
HATIXHJA: Thash ti s’ke hise.
CUCA: Po largohem pra
(Heshtje)… Na po largohemi nanë (Heshtje)
(Merr Dritën për dore, Drita merr kukullat e saj. Hatixhja mundohet
ta largojë Dritën, Cuca mundohet ta kap Dritën, Drita qan…kukullat i bien
në tokë. Ajo ulet, i merr)
HATIXHJA: Ti munesh me shkue…Drita nuk vjen…Ti po na çmend…
DRITA: Ku po shkojna, Cucë?
CUCA: Nuk do ta la me juve…
HATIXHJA: Kjo nuk ashtë çika e jote…
DRITA: Ku po shkojna, Cucë?
CUCA: Do ta marrë thashë…Nëse ti do me nejt me Sokolin, kërkush
s’ta ndal…Por s’munesh me na detyru neve me nejt ngat tij.
(Hatixhja i bie shuplakë)

256

DOSSIERI

HATIXHJA: Shuj, të thash…Shuj….

(Hap derën bashke me Dritën, para tyre shfaqet Sokoli.

Hatixhja shkon në qoshe të dhomë.
Cuca mbetet e palëvizur me sëpatë në dorë. Drita merr kukullat e
saj…I rendit, i përshëndet me dorë. Troket lehtas në dysheme. U ofron
sheqer. Përshëndet me dorë në largësi.

Hyn Sokoli.

SKENA III

SOKOLI: E niva nji zhurmë?
HATIXHJA: Kurgja nuk u ba…
SOKOLI: M’u dok sikur e niva nji zhurmë…
HATIXHJA: Kurgja nuk u ba...
Heshtje çasti.
SOKOLI: Kush do me ik prej kësaj shpie? (pas pak) Prej kësaj shpie
nuk del kërkush. Ky ashtë veni i juaj. Ju i takoni këtij katuni.

Shikon Hatixhen. Heshtje. Kjo del ngadalë nga skena. Merr edhe
Dritën. Sokoli fut dru në zjarr.

SKENA IV

CUCA:(Sokoli i afrohet) Ti lyp ma shume se çka t’ofrojnë.
SOKOLI: Ti ki guxim me e gjuejt fjalën teme, a? Atë që unë e kam
vendos një herë? Ju nuk dilni prej kësaj dere pa thanë unë!
CUCA: Edhe dhimbja i ka të drejtat e veta…M’le me shkue…Nuk po
muj ma…
SOKOLI: Nime, kështu po do a…me shkue?
CUCA: Po…
SOKOLI: Pra, ti nuk na do?
CUCA: Nuk iu du…Nuk na do as ti.

257

SOKOLI: Kush iu deshti ma shumë? Kush iu nihmoi ma shumë.
CUCA: (Tenton te gjuaj. Lë sëpatën në tokë) Kush iu tha me na nimue?
As katuni s’po na fol. Hija e Babës po shkon në shpitë e huaja, se shpija e
vet iu ka ba vorr (Sokoli afrohet). Jo, nuk munesh me u ba i joni…E, buka
na u gjet për dreq… Baba të dha pune si ishe i ri, ti nuk lype shumë, nuk
fole shumë…Ti na e prune te vdekun bashke me Dritën, qe e kishit marrë
me vete atë masdite të nemun. Ishte ajo masdite Sokol, ajo masdite t’bani
burre…Ajo masdite na msheli përherë n’shtëpi të vetme… Ajo masdite
t’lidhi me neve, na nihmove me na e mshel derën katuni… Sepse na ishim
ba familja jote…qe neser të bani çka të doni me neve, që nesër në ndonji
masdite t’radhës t’knaqesh me dhimbjen e dy grave t’nënshtrueme, deri
sa t’rritet e treta e t’bahet grue. Sa herë duhet me i thane asaj, nanës teme,
qe ti je i huej… Eh, ajo thotë se duhet me u sjellë mirë me ty… me t’nerue…
Ajo nuk e di që ti mas shtratit t’saj vjen n’shtrat temin. Kjo duhet me marrë
fund. Kam me i kallxue krejt. Ajo duhet me e dijtë.
SOKOLI: Pse po munohesh me u zatet me t’keqën, Cucë?
CUCA: Me t’keqën jem zatet atë ditë, qe ti cokate n’këtë derë. Pse
na? Pse bash na?
SOKOLI: Ishit ju qe ma haptë derën. Prej ktyne pak shpive ju patet
mëshirë për mue.
Cuca provon të largohet, Sokoli e kap për krahu dhe ajo qan)
SOKOLI: To po kan, Cucë?
CUCA: Jo nuk po kaj.
SOKOLI: Ti po dridhesh.
CUCA: Jo nuk po dridhem.
SOKOLI: Ti vetë m’u dorëzove.
CUCA: Me detyrove me zor. Lëshom, do t’ia tham nanës të gjitha….
Po qysh nuk e kuptoj ajo ligësinë tane.
SOKOLI: Ma mirë për ta. Çka i duhet me kuptue një vejushe plakë
ma shumë.
CUCA: Edhe plakë i thue?! Ajo vejusha plakë që t’priti mirë tanë k’to
vite do ta marr vesh tash se kush je ti…Tash…. N’këtë udhë.
Niset, Sokoli ia kap flokët e saj. Cuca tenton ta gjuaj. Sokoli heq
sëpatën nga dora.
SOKOLI: Tash, bash n’këtë minutë ti e mshel gojën! As edhe ni fjalë
nuk ke me thanë. Kjo asht jeta Cuce. Unë e ti kurgja nuk patëm. Kurgjë nuk

258

DOSSIERI

kemi. Po e mori vesh nana jote të pret vuajtje e gjatë. Do të vuani të dyja…
edhe gjatë…shumë gjatë.

(e afron edhe më afër)
CUCA: Hajrli na qoftë!…I mallkuem kofsh!
Po m’dhimbet Drita. Hala nuk e din se çka ashtë me vuajt. (Cuca
shtanget) Asht e re…Plot jetë. Po rritet ajo dita-ditës...Bjeshka po e ban si
bjeshkë (qesh) E ti do me e marrë me veti.
(Ia kap fytyrën, ia shtrëngon, don ta ngulfas)
CUCA: Po e preke Dritën, të vras! Te vraaaaas…!
SOKOLI: Shshshshsshshs…Në udhë të ngushtë je, si kjo udha jonë
e katunit…E largët, sikur nuk mbaron kurrë…E sheh? Ti s’munesh me u
largu . Ka njerëz qe s’u takon mrekullia…
Cuca duke dal.
SOKOLI: Ku po shkon?
CUCA: N’oborr. Jo nuk po dal në bjeshkë.
SOKOLI: Kush e tha?
CUCA: Unë
SOKOLI: Unë nuk e thash (Shkon pas saj).

Skena V

Skena mbetet bosh pak çaste. Hyn Drita me frikë. Endet në dhomë.
Duart i ka me baltë. I shikon, i fsheh pas vetes. Shkon dhe fshihet ne magje
të bukës. Hyn Hatixhja me kënatë uji… Është e tensionuar…

HATIXHJA: Tanë ditën durt në lloç i mban, edhe dardhën kam me ta
pre…fmi i keq…Ku je fsheh? Dritë…

Dëgjohen teshtitje të njëpasnjëshme. Hatixhja hap magjen. Drita
është e tera e mbuluar me miell. Ajo teshtin prapë.

DRITA: Mos m’laj, nanë? Unë po narthë…
HATIXHJA: Kështu t’hjeket gripi…Ku me t’qu? E sheh? Mal, s’kena
kohë… Udha asht ba e pakalume.
DRITA: Me mërdhine, nane.

259

HATIXHJA: (shikon me habi) E sheh veten… Katun i mallkum. Rritu
e mos u rritsh…Po çfarë dite ashtë sot?

DRITA: Nuk e di, nanë…
HATIXHJA: Jo ti nuk di asgja…
DRITA: Nanë, mos m’laj…Unë shume po narth.
HATIXHJA: (E ngre lart dhe e shikon): Sikur t’mos ishe ti!…Ti bile ti.
DRITA: Pse nanë?
HATIXHJA: Sepse kështu dua.
DRITA: Nanë?
HATIXHJA: Shuj…
DRITA: Veç mos me’laj…Lahem vet. Pse nuk e vok ujin?
HATIXHJA: Kështu hiqet gripi
DRITA: Nuk po t’due ma. Përnime nuk po t’due ma.
HATIXHJA: S’ke me m’dashtë kurrë…
DRITA: Nashta nesër, nanë.
HATIXHJA: Jo as nesër. Aq ma pak nesër.
DRITA: (Drita ulet gjysmë e zhveshur) Po, po… Nesër do t’du. Mos
m’laj sot. (Hatixhja e rrezon me pahir kënatën me këmbët e saja)

DRITA: Oj nanë!

Nuk lëvizin për një çast. Drita merr një batanije, afrohet te oxhaku,
mbulohet me batanije dhe shtrihet aty afër oxhakut. Hatixhja afrohet
pranë saj. Hatixhja ia heq batanijen dhe e shikon Dritën disa çaste. Drita
mundohet ta mbuloj trupin e saj me duar, e turpëruar. Hatixhja ia vesh një
pizhame nate. Drita e shikon si e lodhur. E hap gojën për gjumë.

HATIXHJA: (shkon te oxhaku) Po flenë, Dritë?
DRITA: Jo
HATIXHJA: Po ngon, Dritë?
DRITA: Jo nuk po ngoj. Ju s’po m’leni as me ngu, as me fol.
HATIXHJA: Çka po bajnë ata?
DRITA: Kush, nanë?
HATIXHJA: U vonuan, Dritë.
DRITA: Kush, nanë?
HATIXHJA: Kërkush…

260

DOSSIERI

HATIXHJA: Dritë, Dritë... A po t’merrë gjumi Dritë?
DRITA: Jo.
HATIXHJA: Të merr pak, të merr, më merr edhe mue pak. Çka po
bajnë ata?
DRITA: Kush nanë?
HATIXHJA: Flej, Dritë. Shshshshshs…flejë!…

(E mbulon me batanije, ia heq atë, e shikon, prapë e mbulon ulet
në shkam, belbëzon me pak zë një melodi kënge. Drita gërhet. Hatixhja
e mbështet në një shkam pranë oxhakut, merr llambën e vajgurit dhe një
pasqyrë të vogël. E shikon fytyrën, prek rrudhat në ballë, gjuan pasqyrën në
tokë. I duket sikur dikush është në shtëpi dhe frikësohet.)

HATIXHJA: Kush ashtë? Kush ashtë?... Dritë... Dritë.
(Drita gërhet, ndez edhe një llambë vajguri, merr fotografinë e Brahimit
e kthen mbrapsht. Dëgjohet trokëllima e kalit. Hatixhja ulet në shkam pra­
në oxhakut, sytë i mbyll pas pak.

Hyn Sokoli.

SKENA VI

Sokoli shkon prane oxhakut, fut doren ne uje. Merr nje cope mish e
fut ne zjarr dhe e pjek, e shikon Hatixhen, kthehet ta marr mishin e pjekur
dhe nis ta shtyp

HATIXHJA: Qysh do t’ia bajmë?

SOKOLI: Si gjithmonë. Do të vazhdojmë të jetojmë si gjithmonë.
Menova se je tuj fjete?

HATIXHJA: Jo nuk isha tuj fjet. Çka u ba?
SOKOLI: Kurgja

HATIXHJA: Do të thotë nuk po shkon?

SOKOLI: Jo nuk po shkon.

Pas pak.

261

HATIXHJA: Lutesh Sokol?
SOKOLI: Lutna kur jam vetëm
HATIXHJA: Lutu mos me mbete vet një ditë!
SOKOLI: Lutna Hatixhe, lutna.
HATIXHJA: A nuk jam plakë për ty, Sokol?
SOKOLI: Ti je shpija jeme…
HATIXHJA: T’thashë, a nuk jam plakë?
SOKOLI: Jo nuk je plake.
HATIXHJA: (ia zgjat duart) Ti munesh me e zaptu nji katun me
hijeshinë tane… Pushon n’duart e mija ti?
SOKOLI: Pushoj.
Sokoli merr ujin dhe qon ne hamamxhik… Hatixhja ecë ngadalë drejt
hamamxhikut.
Drita lëviz ngadalë në krahun tjetër.
Ne prapavije vërehen hijet e Hatixhes dhe Sokolit ne hamamxhik.
Drita rrotullohet në gjumë.

Skena errësohet

AKTI I TRETE

SKENA I

Në skenë është Sokoli. Ai është duke pjekur një mollë. Drita është në
gjumë. Sokoli ia heq batanijen, e shikon, e prek ngadalë. Drita zgjohet.
Përpiqet të flet diçka. Prek barkun.

SOKOLI: Asht ba mesdita e ti hala flenë…Leje gjumin Drite, leje!
Hajde m’ndihmo t’fusim dru ne zjarr e t’nxehemi pak…u merdhimë… u
merdhimë prej ftohtit (ia jep një molle të pjekur) Asht ba mesdita e ato
hala flejnë, flejnë e flejnë (Ia prek barkun). Çka ki, Dritë?

262

DOSSIERI

DRITA: Nuk e di…Po më dhemb barku…Po… Këtu po më dhemb.
SOKOLI: Këtu?
DRITA: Jo këtu…Këtu…
SOKOLI: (E shtrëngon) Aha...Këtu.
DRITA: Ma…Po me dhemb.
(Sokoli ia kap dorën, e qon te luhaja dhe e luhat. Me duart e tij i prek
duart e saja, te kapur pas litarit. Drita tenton t’i heq, Sokoli ia shtrëngon
edhe më shumë.)
DRITA: Ti po m’i shtrëngon durat…Ti po më shtrëngon…Kjo po
m’dhemb.
SOKOLI:(Te veshi) Shshshshs…Kjo nuk t’dhemb.
DRITA:( e shtyen) O pernime po m’dhemb
SOKOLI: Ti po rritesh…
DRITA: Nuk du me lujt ma.
SOKOLI: (E kap për krahu) Ki me lujt! Ki me lujt!
DRITA: Nuk po du.
SOKOLI: ( E afron afër vetes) Do t’lajm me ujë t’ftohtë.
DRTIA: Ani, lujna pra.
SOKOLI: Ma nuk du me m’thane axhë, veç Sokol. Thuje!
DRITA:(hap sytë) Sokol…
SOKOLI: Thuje apet!
DRITA: Sokol…
SOKOLI: Nji ditë do t’dalim n’bjeshkë. (Nis t’ia zgjidh bistekët) Këta sytë
e tu do t’më ndritin në vjetët ma t’mira t’jetës teme. (E afron afër vetes, Drita
tenton te largohet dhe Sokoli e shtrëngon me dhunë) Shshshshshshshshs…
(Ia ledhaton flokët, ia zgjidh bistekët, e merr dhe e ul pranë vetes.
Dëgjohen hapa. Sokoli e largon Dritën, fut dru prapë në zjarr.)

Hyn Hatixhja.

SKENA II

Hatixhja shikon Dritën, pas pak Sokolin. Shkon dhe merr gërshërët. Sheh
njollat e gjakut në fustanin e Dritës. E merr afër dhe ia shpupuris flo­kët dhe ia
prenë e qetë.)

263

DRITA: Nanë, mos m’i prej flokët…
HATIXHJA: A pe sheh veten. Je mbush morra. Plot morra. Tanë
ditën duart në lloç i mbanë. Ti s’do me u la, ja pse je mbush morra…Do
t’na i përhapsh edhe neve.
DRITA (tenton t’i lidh): Jo nuk kam morra…As kryt s’po m’kruhet.
HATIXHJA: Ti s’munesh mi pa morrat tu. I shohim na. (Bahet sikur
ia heq disa). Ti këto ditë mbush 15 vjet. Thuajse pasna harrue…(thërret)
Cucë, Cucë, të marrtë mortja, të marrtë. (Sokolit) Duhet me e mësu me
qëndis. (e qetë) E sheh Sokol, muj me dhanë edhe Dritën. (Thërret) Cucë,
Cucë.

Hyn Cuca e përgjumur.

Skena III

Cuca merr flokët e Dritës, i lidh, i vendos afër bistekëve të tjerë. Drita
shkon në qoshe të dhomës. Qan pa zë.

HATIXHJA: Unë i kam dy çika që i jap Sokol. Dy çika për derë t’huej.
Mujmë me i fal. I falim edhe do lopë e dele nëse burri ka nevojë për to…
Këtë pranverë kismet kam me ju martu.

Sokoli hap dritaren. Dëgjohen të reshurat e shiut.

SOKOLI: Ashtë udhë e ranë kjo udha jonë. Vështire se do t’kalojë
n’këtë derë ndonjë i huej...

HATIXHJA : Eh, nashta ky shi po na bjen bereqet.
SOKOLI: (mbyll dritaren) Do t’na bjen, do t’na bjen.
HATIXHJA: Eh, u rrite edhe ti! Munesh me shku Sokol. Munesh me
kqyrë najkun, te najkush, me cakat me naj derë. Munesh me iu thanë se
çikat janë t’mira…t’hijeshme të dyjat ( I shikon).
SOKOLI: Ju tham Hatixhe, ju tham.

Del. Cuca i lëshon rrugën. Drita shkon te dritarja.
Merr shkamin, hip mbi të dhe shikon.

264

DOSSIERI

SKENA IV

Shikohen ne heshtje. Cuca qan.

HATIXHJA: Ti po kan, Cucë?
CUCA: Jo nuk po kaj, nanë.
HATIXHJA: Ashtu m’u dok…E, u rrit edhe Drita…Çka ki, Cucë?
CUCA: Po heshti, nanë…. E di nanë, ai po lodhet me ty.
HATIXHJA: Lodhet...!
CUCA: Ai po t’ braktis.
HATIXHJA: M’ braktis!
CUCA: Je plakë, nanë
HATIXHJA: Jam plakë.
CUCA: Edhe dukesh e lumtun?
HATIXHJA: Edhe jam.
CUCA: Ti ki Zot shpije.
HATIXHJA: Kam Zot shpije.
CUCA: E çka te duhet tjetër?
HATIXHJA: Dy mesit n’derë.
CUCA: S’do t’vijnë kurrë.
HATIXHJA: Mjafton me shpresue. Unë kujdesem për juve.
CUCA: Ti ke harrue çka ashtë kujdesi…Ke harrue n’atë dakik kur na le
n’dorë të tij. N’atë dakik kur e bane zot shpije. E prapë do me leju, sepse nuk
po munesh me rrnu pa nji burrë. Ai e do shpinë, e do tokën, mue, Dritën.

(Drita zbret nga shkami,
merr kukullat dhe i gjuan, pastaj i merrë prapë)

HATIXHJA: Çka i duhet kjo shpi?! Çka i duheni ju?!
CUCA: E çka nuk i duhemi se? Nji copë tokë ma shumë, nji krah ma
shumë. Ai ka me u lodhe me ty, ka me u lodhe me mu, e kur t’jetë lodhë me
neve, ka me e dashtë Dritën. E ti, prapë ki me nejt si tash, ne këtë vend,
tuj prit me t’cokat dikush n’derë. E ai “dikushi” nuk ka me ardhë kurrë,
se Sokoli nuk ka me gjetë kurrë burrë për neve. E ne s’kemi me pas kah
me ia mbajtë. Mendon se ai përnime shkon derë m’derë? Jo, ti nuk sheh
mire, ti as nuk nin mire.

265

HATIXHJA: Durimit tem i erdh fundi, Cucë.
CUCA(qan): Sado që munohem nuk ia dalë me e thane edhe po m’vjen
marre me thane, e po tutna shumë se ti nuk m’beson, nanë. Po lutna që me
i ardhë fundi durimit tand. Po lutna që me m’largu para se me ta thanë.
HATIXHJA: Ti nuk munesh me thanë që unë t’kam ndal me zor. Unë
ta thash t’ vërtetën. Atë të vërtetë që ti moti e din…Atë te vërtetë qe na
mban pikerisht n’kete vend…A e di Cucë, ka raste kur mendoj se na ka
harrue edhe Zoti.
CUCA: Kam me t’harrue edhe unë.
HATIXHJA: Harrom!
CUCA:Do me thanë se nuk ashtë aq e ranë për ty, a?
HATIXHJA : Jo aq sa me kajt.
Cuca niset nga dera, kthehet…Drita shikon me habi
CUCA: Nuk po m’ nal? (pas pak) Jo, nuk po m’nal.…Mirë… Mirë…E
di?…Ai të tha edhe nanë…Ai që ti e pret si Zot shpije para meje të tha nanë.
HATIXHJA (E mllefosur): Menon se veç ti pushon n’duart e mia? Të
kujtohen këto fjalë, Cucë? Nuk jam plakë sa me harrue, jo. Nëse ty nuk
t’deshti kërkush, na nuk t’kemi faj. Nëse nuk erdhë kerkush për ty, na
prapë nuk të kemi faj. Shko dhe kërkoja borxhin fatit. Idhnohu me të! Ti
do me e mshelë përherë këtë shpi?
CUCA: Ashtë mshelë moti, oj nanë.
HATIXHJA: E do aq shumë, sa nuk e sheh dot me mue?
CUCA: Jo nuk e due.
HATIXHJA: Çfarë të mori, të marrtë mortja?
(ia kap fytyrën me duar)
CUCA: A po do me e dit? A po do me e dit? (pas pak). M’ bani te veten
atje ky fryen era e ftohtë…Atje në bjeshkë.
HATIXHJA: Ti flet e nuk e di çfarë flet.
CUCA: Atje në mal…n’ mal ku ti s’ke mujt me e ni, nanë
HATIXHJA: Shuj...!
CUCA: Ti e neverit.
HATIXHJA: (Ia jep një shuplakë) Nuk të njoh, Cucë…As nuk po muj
me t’pa.
CUCA: Qysh do që t’jetë, ti m’përzune, nanë.

Drita kap kokën me duar

266

DOSSIERI

HATIXHJA: Mos na helmo ma shumë…mos…(qon dorë)
CUCA: Jam kane e detyrume me e prit në shtrat çdo natë. Çdo natë,
nanë, pasi e ndante shtratin me ty, pasi t’vnonte n’gjumë.
HATIXHJA: Shuj t’thashë! (Ia mbyll gojën)
CUCA: E ti e kishe gjumin e ranë, nanë.

Dëgjohen krisma armësh..Drita i shikon me habi.

HATIXHJA: Pse nuk e vrave?
Heshtje
HATIXHJA: Pse nuk e vrave?
Heshtje…(Cuca qan)

Drita del pa u vërejtur.

HATIXHJA: Jo Cucë? Ai nuk e ka ba k’ta, jo nuk e ka ba…Unë nuk
jam tuj ni kurgjo. Unë kurgja s’po ni as tash.

CUCA: (pas pak) E kam dijtë që ti nuk më beson.
HATIXHJA: Po mendon se po t’besoj edhe tash?
CUCA: Jo, nuk po tutna ma, sepse e thashë..
HATIXHJA: Nuk niva kurgja…kurgja jo (pas pak) M’doket se jam
shurdhue. Hup prej kësaj shpije!

SKENA V

Hyn Drita me qese te përlyer me baltë. Edhe duart i ka me baltë. Ajo
shikon me radhë Nënën dhe Cucën…Hatixhja afrohet te Drita. Cuca e largon
Dritën pas vetes.

CUCA: Jo nuk ke me e la!
HATIXHJA: Nuk asht punë e jotja kjo ma… (Ia kap Dritën nga duart,
qesja bie ne dysheme).
DRITA: As unë nuk e du axhin Sokol. Ai m’i shtrëngon shume duert
…edhe barkun…E mue po me dhemb, nanë.

267

Heshtje…Shikohen ne heshtje
Cuca merr qesen, e shpalos.

CUCA: Nanë, kjo asht koburja e babës…Ku e more, Dritë?
DRITA: Te dardha mas bunari. Aty e ka fsheh axhi Sokol. Unë e kam
mbulue ma mirë.

Hatixhja e stepur e shikon revolen
Heshtje çasti.
Hatixhja endet ne dhomë. Revolen e mban ne dorë.
Cuca do te dal, Hatixhja e ndal

HATIXHJA: Cucë, nalu Cucë! (Cuca ndalet)

Nga jashtë dëgjohen zëra të paartikuluar mirë, te përzier me kënge
dasmash. Hatixhja ulet ne shkam. Pret.

Hyn Sokoli.

SKENA VI

SOKOLI: Po flet me veten, Hatixhe?
HATIXHJA: (Afrohet shumë afër tij) Asht e kotë, sado qe mundohesh
nuk munesh me i ikë. E di Sokol? Na lypëm shumë, ma shume se që ashtë
dashtë.
SOKOLI: Mire de, unë t’u binda.
HATIXHJA: T’u binda edhe unë, ma shume se sa që duhej.
SOKOLI: Ne jemi t’njëjtë, Hatixhe.
HATIXHJA: Kjo m’ban me faj.
SOKOLI: Po ti çka ki? U qove prej vorri, a?
HATIXHJA: Veç sa u zateta me nji t’vdekun.

E kap në përqafim, gjuan tri herë në Sokolin… Ai bie ngadalë.
Nga jashtë dëgjohen tupanët dhe krisma armësh.

Fund

268

KRITIKA Pichois Claude
Linda Hutcheon
Paul Van Tieghem
Muhamet Hamiti
Abdulla Tafa
Zija Çela
Xhavit Aliçkaj
Agron Y. GASHI
Edmond ÇALI
Ballsor HOXHA
Sami HAJRA

269

270

kritika

Pichois Claude (1925 - 2004) akademik dhe
njëri ndër specialistët në letërsinë franceze të
shekullit të nëntëmbëdhjetë. Pas diplomimit
nga HEC, ai iu kthye kritikës letrare dhe mësim-
dhënies së letërsisë. Ishte profesor në Universite-
tin e Bazelit (Zvicër) dhe pastaj në Universitetin
e Vanderbilt, në Nashville (SHBA). Ai e përfundoi
karrierën e tij në Sorbonne Nouvelle. Së bashku
me studiuesin dhe teoricienin, André- Michel
Rusoit, në vitin 1967 botoi Letërsinë krahasuese,
përditësuar në vitin 1983, e cila ribotohet me
titullin Çka është letërsinë krahasuese ?

Cl. PICHOIS
A. M. ROUSSEAU

HISTORIA E IDEVE

Siç nuk mjafton vullneti i mirë për t’u shkruar letërsia e mirë, po ashtu
nuk është e mjaftueshme të kesh ide, madje edhe të dish t’i shprehësh, për
të qenë shkrimtar i mirë. Degasit, i cili ankohej që nuk mund të shkruante
vargje, edhe pse kishte plot ide, Malarme i ishte përgjigjur që poezia nuk
shkruhet me mendime por me fjalë. Përkundër kësaj, plagjiatorët dhe
imituesit, ata përdorues të fjalëve të huaja, ndërtojnë kështu vetëm trupa
pa shpirtra, deri sa mendimtari autentik shërbehet me një gjuhë krejtësisht
të paformë. Të mos harrojmë që në letërsinë krahasimtare ka letërsi.

Shprehjen “Histori e ideve” e ka përdorur Paul van Tieghem më
1931, për një orientim të qëndrueshëm të letërsisë së krahasuar. Ajo
shprehje e kishte arritur të drejtën qytetare më 1940 me daljen e revistës
“Journal of the History of Ideas”.

Për t’i ikur dykuptimësisë, këtë shprehje do ta përdorim në
kuptimin më të gjerë, pa ngurtësinë apo referencën filozofike në ndonjë
shkencë të veçantë: një mjet i thjeshtë i përshtatshëm të shenjojë të

271

njohurit dhe të menduarit abstrakt krahas kënaqësisë estetike ose po
ashtu një përfytyrim intelektual për një gjendje të ndjeshmërisë.

Të gjithë e kuptojnë lehtë ç‘domethënie kanë “idetë filozofike të
Shellit”, ato “religjioze” të Lessingut, “shkencore” të Lukrecit, politike
të Gëtes, “estetike” të D’Anuncios. Janë konfuze “idetë sentimentale”
ose format e shprehjes letrare të sensibilitetit. Më në fund të shtojmë
se ç‘domethënë “ide letrare” në kuptimin e ngushtë të fjalës: doktrinat,
shkollat, tendencat, lëvizjet, të cilat vetë shkrimtarët i kanë emërtuar,

i kanë shprehur, kanë debatuar për to, ose madje sistemet që i kanë
paramenduar kritikët në mënyrë që të përfshijnë më mirë mezi të
kapshmin realitet, psh. “barokun”.

Vështirësi gjejmë më pak në marrëdhëniet e letërsisë me veprimta­
ritë tjera intelektuale, fushat, kufijtë e të cilave mbeten megjithatë të
pasigurtë, por në konceptin e idesë që aplikohet në letërsi. Për t’u çliruar
nga dilema e vjetër e bazës dhe formës, josaktësisht të vendosuara në
shprehjet poezi dhe prozë e pastër, modernistët dëshironin që njëherë

e përgjithmonë të bashkonin të dy termat duke shpikur të tretin,
përgjithësisht të quajtur “struktura”, fjala dhe mendimi përbëjnë dy anë
të medaljes së një realiteti të vetëm, të ndarë artistikisht.

Ai kthim tek percepcioni global i aktit letrar, i cili pandërprerë

tërheq vëmendjen e komparatistëve, krijon një ngatërrim, që nuk mund
të lihet anash. Kur letërsia komparative bëhet filologji në mënyrë që të
studiojë migrimet dhe kontaminimet e fjalëve apo, përkundrazi, në qoftë
se gjuha e abstrakuar i kushtohet vetëm migrimit të ideve, bie në rreziqet

e thyerjes së unitetit organik të teksteve, duke krahasuar kështu vetëm
mbetjet e kufomave të sakatosura. Sa më shumë që një teskt të jetë “letrar”
(thuhet edhe më “poetik”), në të vërtetë, sa më shumë që ndërthuren

pazbërthyeshëm mendimi dhe shprehja, aq më pak do t’i nënshtrohen

analizës komparative. Kultit të tekstit unik, të pakrahasueshëm, ose

“poemës”, historianët e ndryshëm të ideve i kundërvihen me ndonjë

politikë të barazimit, duke e reduktuar tërë letërsinë në rangun e

“dokumentit”, i cili i nënshtrohet historisë së mendimit abstrakt.

Shpeshherë metodën skolastike të shqyrtimeve të tilla panevojshëm

e errësojnë vëzhgimet e thjeshta nga mendja e shëndoshë. Mendimtari i

pastër dhe poeti i pastër ekzistojnë vetëm në imagjinatë. Lidhjen e ngushtë
të Fjalës dhe Mendimit, pa dyshim të vlefshme për krijuesin, mundet dhe

272

kritika

duhet ta analizojë kritiku. Duke besuar që Arti është botë autonome, i
ndarë nga filozofia, politika, religjioni, do të thotë ta ndash nga jeta në të
cilën merr pjesë. Midis këtyre dy skajshmërive komparatisti konstaton që
“idetë” shërbejnë si emërues i përgjithshëm dhe ndërmjetësues.

Idetë filozofike dhe morale

Janë shumë të rrallë filozofët si Bergsoni, Bashlari apo Sartri, të ci­
lët shërbehen shpeshherë me dokumente letrare. Megjithatë, secilit ko­
mparatist i nevojitet filozofi për të mundur të kuptojë tekstet e panumërta.
Midis sistemeve të mëdha, pa atdhe dhe kufij, thesare të njerëzimit, dhe të
letërsisë konkrete, të veçantë, imagjinative, të rënduar nga gjuha, lidhja
krijohet përmes një numri të madh të shkrimtarëve, të cilët i kanë lexuar
filozofët e mëdhenj ose bile popullarizuesit e tyre (Villiers de l’Isle-Adam
e ka njohur Hegelin vetëm përmes të afërmit të tij Pontevicit), në qoftë se
nuk i gjejnë, thjesht, me mendimet e tyre problemet e përhershme dhe
përgjigjet për to.

Çfarë mund të jetë më e mbyllur, në dukje të parë, se sa Olimpi i
filozofëve, ku Platoni, Aristoteli, Shën Toma, Dekarti, Spinoza, Loku, Kanti,
Hegeli, Marksi dhe Kjerkegori, të përmendim vetëm disa, rrinë ulur larg
nga grumbulli profan? Por po ashtu, si mund ta kuptojmë Fenelonin apo
Shellin pa Platonin, Danten pa shën Tomën; si të kuptohet Fontaneli pa
Dekartin, Popi pa Lajbnicin, Didëro dhe Sterni pa Shelingun? Apo Gëte
pa Spinozën, Shileri pa Kantin, Kollërixhi pa Shelingun, Teni pa Hegelin,
Kafka pa Kjerkegorin, Brehti pa Marksin? Të gjithë Grekët, që nga Pitagora
deri te stoikët dhe shumica e shkrimtarëve modernë, kanë krijuar një
trashëgimi të gjerë letrare. Nuk është aspak e rëndësishme besnikëria
dhe subtiliteti i atyre nxënësve, amatorëve të thjeshtë, të arsimuar në
rastet më të shpeshta. Nuk bëhet këtu fjalë për inteligjencën kritike por
për transpozicionin inventiv. Mirëpo paragjykimet janë kokëforta. Viktor
Ygo filozof? Dikur kjo fjalë do të shkaktonte qeshje. Por, ja, në fillimet e
shekullit XX Renouvier, i cili assesi nuk ishte ironik, e kishte quajtur ashtu
një vepër të tij. Shembullin e tij e kanë ndjekur edhe të tjerët.

Krahas shkrimtarëve të mëdhenj, të mëdhenj nga që shprehin, duke
i ndezur, pishtarët filozofikë të epokave të tyre, komparatisti “shpëton”
krijime të panumërta sekondare, cikërrimet e sistemeve të mëdha në sytë

273

e specialistëve, pa të cilat shumica do t’i ikte matjes, pa të cilën shkëmbimi
i ideve do të rrëgjohej.

Natyra e burimit filozofik e shpjegon shansin më të madh apo më
të vogël letrar. Platoni është poet sipas formës së afërt të trajtesave të tij,
vrullit të fantazisë, të regjistrave të llojllojshëm të stilit. Figurat e tij, mitet
e tij, personalitetet e tij i nënshtrohen interpretimit profesional, por edhe
adaptimit letrar. Madje edhe vetëm duke i paraqitur ato burime, të habitur,
neoplatonistët megjithatë kishin krijuar një numër të madh kryeveprash,
veçanërisht në epokën e renesancës nga Olive tek The Faerie Queene, nga
Bembo deri te Kamoenshi, Nga Garsilaso de la Vega deri te Koçanovski,
të mos harrojmë as Donin në shekullin e ardhshëm. Duke qëndruar në
kufijtë e ngushtë të besimit dhe traditës fetare të “Shekullit të madh”,
sistemi fiton edhe lëngje të reja dhe forcën në klimën ëndërrimtare dhe
mistike të shekullit XVIII, përkundër sarkazmave të Volterit, posaçërisht
në formën e “Grande chaine des êtres”, të metaforave të mrekullueshme
variacionet e të cilave i kishin pasuar edhe shkrimet e Lavxhoj-it.

Krahas Platonit, thatësira shkencore e Aristotelit na duket më pak e
përshtatshme për hulumtime letrare. Pa të, megjithatë, një pjesë e madhe
e kulturës perëndimore dhe e historisë së klasicizmit bëhet e paqartë.
Më afër nesh, ndikimi i Shopenhauerit, i drejtpërdrejtë apo indirekt, ka
prekur shumë, shumë shkrimtarë; çfarë të themi për Niçen, të cilin e kemi
të vështirë, pa hezitim, ta vendosim në kategori rutinore të doracakëve
tanë? I marrim në konsideratë edhe shkrimtarët filozofë: Montenjin,
Paskalin, Kollërixhin, Hjumin, Herderin, Hakslin, Renanin, Sartrin etj.
intimisht të lidhur me ideologjitë e kohëve të tyre, përhapës të ideve, të
cilat edhe sot gjallërojnë.

E kemi shquar shekullin XVIII qëllimisht. Shkrimet e Barberit për
Lajbnicin, të Lavxhoj-it për Platonin, Vernierit për Spinozën, Kasirerit
përgjithësisht, duke iu dhënë sërish kuptim atyre krijuesve të epopesë,
kokat e të cilëve nuk ishin epike, atyre autorëve të poemave pa poezi, të
tragjedive pa tragjizëm, shkurt të shekullit vërtet filozofik, ndonëse mbase
më shumë i kishte popullarizuar se sa krijuar. Metodat e zakonshme të
kritikës së pastër letrare këtu japin rezultate të dobëta. Nuk mund të
thuhet që nuk kanë ekzistuar pretendimet për të bukurën apo më mirë të
thuhet për emocionin; do t’i përzgjedhim nën etiketën e romantizmit. Por
të gjitha të tjerat, Iluminizmi (Lumières, Aufklärung, Illuminismo), një

274

kritika

kombinim unik i letërsisë dhe ideologjisë, duhet t’i përfshijnë në tërësi
lexuesit të cilët nuk i frikësohen erudicionit, polemikës dhe abstraksionit,
të cilët e marrin seriozisht kurreshtjen dhe ambiciet enciklopedike të një
shekulli thellësisht serioz. Shekulli i tetëmbëdhjetë ka prekur gjithçka,
nëse mund të themi kështu, por me pasion, shpesh edhe me talent,
nganjëherë me zjarr dhe gjenialitet. Historia e ideve pikërisht në atë
shekull ka arritur sukseset e saj më të mëdha.

Shtrirja e sistemeve të mëdha nuk e përbën historinë e tërësishme
të ideve filozofike. Mendimi i përgjithshëm abstrakt po ashtu i ka temat
e tij. Disa koncepte që po i shtrojmë më poshtë, gjithashtu janë objekt
i shkrimeve të shumta të rëndësishme: Mendja, Natyra (R. Mercier; J.
Ehrard), Virtyti, Lumturia (R. Mauzi), Nderi (Magendie), Arsyeja, Progresi
(Burry), Gjenialiteti (Grappin), por ndikimi në Evropë i Conjectures të
Jungut e pret ende studiuesin. Fantazia, Shija, Domosdoshmëria, Liria,
Pesimizmi, Optimizmi, Makina (derivati i saj kafsha), Vetëvrasja, Edukimi.
Është hapur një rrugë e gjerë. Ndonjë letërsi nacionale, ajo gjermane për
Mendjen, për shembull, na jep shumë më shumë ilustrime se sa të tjerat,
por do të konstatojmë të befasuar se sa shumë ide burojnë edhe me emra
të huazuar, kështu që duhet t’i zbulojmë. Në këtë mënyrë janë seleksionuar
disa tekste, të redigjuara, të përkthyera në gjuhë të ndryshme me nuancat
dhe deformimet e tyre, më të rëndësishme se sa analiza teorike e ndonjë
koncepti abstrakt. Duke mos kontestuar dobinë e monografive kushtuar
mendimeve të një shkrimtari të vetëm, komparatisti i sotëm synon të
studiojë një rrjedhë relativisht të gjatë (Viko, Herderi, Mishele) ose edhe
më mirë synon të skicojë, mendësinë e një gjenerate (të pozitivizmit), të
një shekulli (sensualitetin) madje edhe të një civilizimi (tomizmi).

Idetë religjioze

Asnjë fushë nuk është më universale se kjo. E lidhur me një fjalor
të veçantë dhe mënyrë shprehjeje, filozofia, madje edhe në formë të
zakonshme, nuk depërton tek masat e gjera të lexuesve. Mirëpo, të rrallë
janë lexuesit të cilët nuk i ngre një pasion i caktuar fetar, pa marrë parasysh
teologjinë dhe apologjetikën. Idetë religjioze, para atyre nacionale, janë
thjesht njerëzore, prandaj aq lirshëm qarkullojnë nga Perëndimi dhe
Mesdheu në Lindje dhe anasjelltas.

275

Paskali, Féneloni, Ruso, Shatobriani, Péguy, Claudel, Bernanos apo

Moriak nuk janë etër kishtarë. Megjithatë, vepra e tyre letrare është e
pandashme nga ndjeshmëria fetare, e cila i kishte frymëzuar. Klopshtoku,
Lesingu dhe Novalisi, Miltoni dhe Blejku, Hawthorn-i, Kalderoni, Dante,

Dostojevski, të gjithë këta janë shkrimtarë që preokupimet e tyre

religjioze i kishin vendosur në qendër të veprave të tyre. Të kujtojmë edhe
ndikimin e pastër letrar si fryt të mendimit, temave, figurave, formulave,
shembujve, të themeluesve të mëdhenj siç janë: Budha, Konfuçi, Krishti,
Muhamedi, Luteri dhe Kalvini.

Më saktë, disa tendenca të frymës dhe të ndjesive religjioze janë
shprehur edhe më mirë në veprat letrare: puritanizmi ose metodizmi në

Angli, pietizmi në Gjermani. A nuk është studiuar roli i jezuitëve në letërsi
dhe në artet tjera dhe a nuk është folur për stilin “jansenist”? Paralelisht
me religjionet zyrtare, jo më pak e kanë pasuruar letërsinë masoneria,

kabala, sektet iluministe, ezoterike, okultiste dhe spiritiste, që nga abbée

Villars-i deri te Sara Paledani dhe Elémir Bourges-i.
Është i rëndësishëm fakti, edhe më pak i studiuar, që atyre

lëvizjeve religjioze, aq më shumë që kristalizohen në sekte dhe shkolla, iu
përgjigjet një fjalor i qëndrueshëm, toni, prirja për disa forma meditimi,
argumentimi apo evokimi, që besnikërisht transponohet në retorikë dhe

poetikë. Të kujtojmë ndikimin në letërsi të Ushtrimeve shpirtërore të Shën
Injacios, për shembull, që hetohet madje edhe në veprën e Barresit Un
home libre. Ëndrrat e Rusosë, meditimet e Lamartinit, kontemplacionet e
Ygosë, themelojnë idenë, imazhin (figurën), stilin në një zhanër krejtësisht
origjinal, tek shkrimtarët, ambicia e frymës religjioze të të cilëve kishte të
bënte me faktin që e rekonstruktonin gjithësinë nga vetë forca e Vizionit
dhe Fjalës.

Bibla, një depo e pashterrshme e ndjenjave, mendimeve, fjalëve,
figurave, burim i një pjese të madhe të nxitjeve dhe shprehjeve të tilla, ka
krijuar disa lloje letrare me Librin e Jobit, Këngën e Këngëve, Apokalipsën,
e lindi stilin, të cilin e ka shfrytëzuar çdo letërsi në mënyrën e saj. Janë
të rralla pjesët Biblës të cilat nuk kanë ofruar përmbajtje për intriga,
karaktere, tema. Sigurisht, nuk është pritur letërsia komparative për të
hulumtuar në këtë fushë, por mbetet edhe shumë për t’u vjelur në qoftë
se duam të krahasojmë konsekuencat ideologjike, poetike e gjuhësore të

Dhjatës së vjetër e të re.

276

kritika

Disa tipa religjiozë janë universalë, si Çifuti, Myslimani, apo edhe
Prifti, Shenjti (si antagonist i Heroit, psh.). A duhet ato krijime t’i vendosim
në tematikën a tipologjinë letrare më drejt se sa në historinë e ideve?
Varet nga çfarë këndi i shikojmë gjërat, ngase dallimet empirike që i
sugjerojmë e shtrembërojnë kompleksitetin e problemit. Është qenësore
të bëjmë prerje diagonale të materialit letrar.

Idetë shkencore

Askush nuk do ta kontestojë lidhjen e ngushtë midis shkencës
dhe letërsisë; kjo ishte temë e një kongresi të tërë (FILLM 1945). Nuk
mendojmë vetëm për dijetarët e njohur si anëtarë të “Republikës letrare”
për shkak të bukurisë së stilit, siç është Buffoni, ose letrarëve si Gëte
apo Volter, të cilët herë herë zhyteshin në fizikë ose gjeologji, por për
ndikimin, për shpirtrat dhe imagjinatën, për teoritë shkencore dhe
zbulimet, të drejta apo të shtrembëra, të pabesueshme apo të besueshme
dhe sa më pak që ishin solidë nganjëherë janë poetikisht më produktivë.
Shelli ëndërronte për elukubrimin e Erasmusit dhe Darvinit; për Zolën
teoritë më të guximshme për trashëgiminë lidhur me shkrimin e shenjtë
i kishte shprehur në teoritë e tij doktor Lukasi, ndërkaq Wagneri vizionin
e ariasit superior e nxjerr nga sistemet e turbullta dhe të dyshimta të
Gleizes-it.

Për të soditur natyrën, shkrimtarët nuk kënaqeshin vetëm me
realizimet në fushën e pikturës. Nga Lukreci e më tej shumë krijues janë
mrekulluar e frymëzuar nga shkrimet shkencore: Shenie, Hofmani, ose
S. Batler.

Poezia shkencore në zgripc të zhbërjes në fund të shekullit XVIII
kishte arritur që nga koha e Plejadës një karrierë të bukur. Romani
fantastiko – shkencor e zëvendësoi shpejt duke u shërbyer ngapak edhe
me prosedeun e romanit kriminalistik. Nga Frankenshtajni i Meri Shellit
deri te O. Haksli imagjinata letrare ia atribuon suksesin e saj shkencës.

Që nga epoka e Renesansës mund të flasim për idetë shkencore
në letërsi, megjithëse njohuritë e asaj kohe mbi astrologjinë, mjekësinë
e lëngjeve trupore, alkiminë që ishin të rrethuara me velin e misterit
dhe magjisë, sot kanë humbur prestigjin e tyre. Mekanizmi është një
nga përbërësit e “racionalizmit klasicist”, ndërkaq pak më vonë sistemi i

277

Njutonit do të arrijë një popullaritet të jashtëzakonshëm. Evolucionizmi
në kohën e natyralizmit, psikiatria për dekadentët, pastaj psikoanaliza,
duke e zëvendësuar divinizimin dhe onirizmin, të gjitha këto janë
kontaminime midis shkencës dhe letërsisë.

Në kontekstin e teknikës, a nuk e kemi letërsinë të lidhur me hekurudhat,
si edhe me udhëtimet me anije me vela apo me avull, deri sa nuk iu duken
konturat e automobilëve dhe avionëve, në pritje të anijes kozmike dhe
hulumtimit të universit? Nga Fontaneli deri te Balzaku ja disa tema: teleskopi
astronomik, mikroskopi, prizma dhe balona; disa teori sugjestive: mesmerizmi,
fiziognomia, iu kanë dhënë shtytje veprave letrare. Edhe sot shkenca e ushqen
në mënyrë të veçantë prodhimtarinë letrare të romaneve të popullarizuara të
një cilësie të ulët. Këtu duket se ka shumë punë për sociologun. Pse do të ishte
e ndaluar edhe në këtë grumbull të gjejmë ndonjë margaritar?

Në qoftë se shkencëtarët e shekullit XX nuk mund të krenohen,
fatkeqësisht, me gjuhën e bukur, shkrimtari vazhdon të jetë pjesë e
shoqërisë ku shkenca synon në mënyrë sovrane. Poezia e hapësirave të
pafundme, mbi pozitën e njeriut në botë të cilën teknika e ka kthyer me
kokë tatëpjetë, romani i përditshmërisë i pushtuar nga makina, këto janë
veprat e reja të cilat ua zënë vendin paraqitjeve të dikurshme didaktike.
Letërsia e krahasuar nuk mund të mbetet e pandjeshme ndaj atyre
formave moderne të nevojave të përhershme për njohuri dhe veprim.

Idetë politike

Këtë shprehje duhet ta marrim në kuptim të gjerë, siç e konsideronin
Grekët. Shkrimtari i takon ndonjë familjeje të caktuar, ndonjë qyteti,
shoqërie, kombi. Të shkruash vetëm për një rreth të caktuar apo për
një lexues të zgjedhur do të thotë që nga roli politik i letërsisë t’i krijosh
vetvetes një qëndrim personal. Nga Platoni te Malro sa e sa variante të
temës së krijuesit (apo poetit) në Qytet kemi parë!

Idetë politike në kuptimin e ngushtë nuk kanë mbetur joproduktive në
letërsi. Të kujtojmë vetëm Platonin, Bejkënin, Tomas Morin, Hobsin, Makiavelin,
Llokun, Vikon, abbé de Saint Pierr-in, Monteskienë, E. Burken, Ogyst Kontin,
Hegelin, Marksin dhe pasuesit e tyre. Dramaturgët dhe romansierët sipas thi­
rrj­es së vërtetë, eseistët dhe moralistët sipas profesionit, të gjithë u kanë borxh
shumë.

278

kritika

Veçanërisht vitet 1800 – 1848 janë të pasura me doktrina në
saje të lidhjeve të ngushta të ndërsjella midis teoricienëve, publicistëve
dhe shkrimtarëve të mëdhenj, si dhe të ambicieve të mëdha politike të
shumë shkrimtarëve: Joseph de Maistre, Furie, Sen Simon, Pierre Leroux,
Lamennais, plot zjarr kanë transmetuar ide të frytshme dhe imazhe të
guximshme nëpër tërë Evropën. Po në të njëjtën kohë, të arratisurit
e të gjitha llojeve dhe ngjyrave udhëtonin nëpër Evropë. Parisi i kishte
parë gati të gjithë. Dhe deri sa njëra palë mbjell nacionalizmin, të tjerët
i përkulen traditës shumë të vjetër të udhëtimit imagjinar dhe utopisë,
një pretekst për satirën dhe kështjellat ideologjike nga letrat, të njohura
mirë për komparatistët, një materie aq argëtuese sa edhe edukuese.
Nga Edeni, me emrin Epoka e artë, Parajsa e humbur, vendi i dembelisë,
Eldorado, ose Atlantida përrallore, ishulli klasik i Robinsonit, Liliputi
filozofik, Schlaraffenland, Erewhon apo Nirdedwo, sa e sa variante të një
pasioni universal.

Duke mos e arritur një skajshmëri të tillë të fantazisë krijuese,
do të pyetemi se si e ka portretuar letërsia shoqërinë e kohës së saj, që
nga epoka e feudalizmit deri te koha moderne, si i ka bërë debatet mbi
problemet e mëdha sociale, siç është barazia e grave (Euripidi, Bokaçio,
Molieri, Dekker, Dolce i … G. B. Show) apo pozita e fëmijëve, si janë trajtuar
disa probleme të rëndësisë ndërkombëtare: skllavëria, problemet racore,
okupimet ushtarake, kryengritjet dhe luftërat qytetare; detyra ka shumë.
Zbulimet e mëdha, luftërat fetare, lufta tridhjetëvjeçare, Republika e
Kromuellit (dhe vetë Kromuelli), pavarësia amerikane, revolucioni
frëng, revolucioni nga 1830 deri më 1848, lufta për pavarësi në Greqi
dhe filhelenizmi (faqe historie që e kanë shkruar poetët), gjithnjë deri
te dy luftërat botërore, duke mos e harruar Luftën e Spanjës, të gjitha
këto ngjarje kanë lënë gjurmë të thella në letërsi. Patriotizmi dhe
kosmopolitizmi, nacionalizmi dhe regjionalizmi, ja edhe shtigje të tjera
për të arritur deri te një numër i madh tekstesh duke filluar nga Araucane
deri te Colette Baudoche.

Të gjitha këto çështje u takojnë para së gjithash historianëve, por
letërsia e krahasuar i vazhdon dhe fillon aty ku historianët ndalen, deri
sa opinioni publik shikon me sytë e tij kur faktet shtrembërohen me
interpretime imagjinative dhe ndërrohen me alkimi fjalësh. Individi bëhet
personazh, pastaj hero; beteja bëhet epope, barrikadë, simbol; qeveria

279

utopi. Komparatisti e vështron rrjedhën e historisë përmes legjendës dhe
mitit duke mos u kënaqur me ndriçimin e pjesës që shkrimtarët i kishin
dhënë fushës politike a diplomatike (nga Baїfi i vjetër deri te Saint – John
Perse).

Kjo rrjedhë varet nga shkrimtarët që përfaqësojnë një filozofi të
qëndrueshme vetjake të historisë. Secili shkrimtar i cili kthen shikimin
e tij nga e kaluara, e cila mund të jetë e kaluar e tij, ndërkaq qëllimi i
tij është shkencor apo argëtues, e pranon qëndrimin i cili shkon nga
shkujdesja sarkastike deri te pozitivizmi i ngurtë. Eksperti i historisë
pak e përqendron vëmendjen tek sivëllezërit e tij, më pak apo më shumë,
poetë, romancierë, dramaturgë, të cilët historiani i ideve i konsideron
shumë të rëndësishëm. Pretendimet historike të dramës apo romanit
në epokën e romantizmit, për shembull, mbase nuk kanë asnjë rëndësi
për përparimin e shkencës (për këtë do të duhej të debatohet ende), por
imazhet e tyre për të kaluarën, interpretimet që ata ia paraqesin popullit
assesi nuk janë për t’u injoruar. Në një fushë tjetër, veprat të cilat flasin
për “egërsirën e mirë”, përkundër përqeshjes së etnologëve, kanë bërë
më shumë për konceptin tonë mbi evolucionin e njerëzimit se sa studimet
e ekspertëve. Mendësia historike, në kuptimin e gjerë, varet, domethënë,
nga ato tekste minore, të cilat historiani i ideve shpesh i zbulon dhe u
falënderohet skajshmërisht.

Konceptet letrare

Përveç lidhjeve të letërsisë me format tjera të njohjes dhe të shprehjes,
logjika i vendosë lidhjet e ndërsjella të letërsisë edhe me vetveten, domethënë,
me kritikën, pavarësisht a merren me të kritikët apo përgjithësisht shkri­m­
tarët.

Letërsia ka qenë përherë edhe refleksive edhe inventive. Disa shkri­
mtarë janë sipas thirrjes teoricienë, si Kastelvetro, Boalo apo Gotshed. Tek
të tjerët, veçanërisht ata modernë, dysia e krijuesit dhe kritikut fiton forma
më të ndërlikuara, ashtu që nganjëherë shkrihen në një bashkëpunim të
frytshëm (Kollërixhi, Bodleri, Valeri).

Duke mos hyrë në fshehtësinë e punëtorive të tilla letrare, derisa shkrim­ e
të panumërta, manifeste, mbrojtje dhe proklamata na dëshmojnë për orvatjet
e shkrimtarëve që të jenë të vetëdijshëm për mjeshtërinë dhe artin e tyre,

280

kritika

ekspertët e interpretimit zbulojnë shumësi shenjash abstrakte në veprat e
të tjerëve: konceptet e krijimtarisë (burimësia, invencioni, imitimi, burimet,
etj.); format e të shprehurit (sublimja, komikja, romaneskja); botëkuptimi
mbi realitetin (realizmi, natyralizmi, simbolizmi, surrealizmi); doktrinat
(imazhinizmi, ekspresionizmi) apo rrymat (petrarkizmi); periudhat e më­
dha (humanizmi, baroku, romantizmi); shprehjet kyçe (“couleur locale”;
shih një shkrim model të J. Kamerbeck).

Duke i përdorur vazhdimisht, shumica e fjalëve të zakonshme nuk
evokon më asgjë të përcaktuar saktë. Prandaj më parë duhet studiuar
semantikën e atyre fjalëve me ndihmën e shembujve të shumtë të datuar
dhe të situuar. Do të vërejmë llojshmërinë e prejardhjes. “Syrrealizmin”,
term pseudofilozofik, e kanë farkuar vetë shkrimtarët, deri sa “pikareskja”
paraqitet në gjuhën frënge vetëm në shekullin XIX, si shenjë për romanin
komik, një storje të drejtë, të aventurave të pabesueshme apo të tjera, nga
kohët e kaluara. “Rokoko”, “Baroku”, “Manirizmi” burojnë nga historia e
arteve plastike. Vetëm analiza krahasimtare lejon një diferencim të plotë
dhe të saktë.

Përveç këtij qëndrimi, të pastër refleksiv, që do të mund ta quanim
“spekulim letrar”, duke mos anashkaluar idetë e pasqyrimit dhe të imazhit,
që i implikon formula, do ta vendosim kritikën në kuptimin e plotë të
fjalës apo interpretimin, si fryt të zgjedhjes dhe vlerësimit. Ajo kritikë,
e cila një kohë të gjatë ishte e lënë pas dore për shkak të hulumtimeve
akademike dhe e rrëmbyer nga pozitivizmi, sot po i realizon të drejtat e
saj, shpesh e përcjellë me një epitet të tepërt “e re”.

***

Përkthyer nga botimi kroatisht:
Cl. Pichois, A. M. Rousseau, “Komparativna književnost”, Matica
Hrvatska, Zagreb, 1973.

Përktheu: Osman GASHI

281

282

kritika

Linda Hutcheon është studiuse, teoriciene
e le­tërsisë dhe feministe kanadeze. Ajo është
profesoreshë universitare në Degën e Gjuhës
Angleze dhe të Qendrës së Letërsisë Krahasimtare
në Universitetin e Torontos, ku ligjëron që nga viti
1988. Në vitin 2000 ajo është zgjedhur Presidentja
e 117-të e Asociacionit të Gjuhësisë Moderne, duke
u bërë kështu femra e parë kanadeze që udhëheq
këtë Asociacion. Hutcheon është e specializuar në
fushë të teorive të postmodernizmit. Deri tash ajo
ka botuar disa libra studimorë, përfshirë Politikat
e Postmodernizmit (1989). Në vitin 2005, ajo është
nderuar me Çmimin Killam, nga Këshilli Kanadez i
Arteve. Nga botimet e saj veçojmë:Teoria e adapti-
mit (2006),Opera: Arti i vdekjes (2004), Rishikimi i
historisë letrare: Forumi për Teorinë. (2002), Poetika
e postmodernizmit: Historia, teoria, fiksioni (1988),
Teoria e parodisë: Mësimi i formave artistike të she-
kullit të njëzetë (1984) etj. Ky kapitull është shkëpu-
tur nga libri Poetika e postmodernizmit: Historia,
teoria, fiksioni (1988) - A Poetics of Postmodernism:
History, Theory, Fiction. London & New York: Rout-
ledge, 1988.

Linda HUTCHEON

PROBLEMI I REFERENCËS

I

Shkurtazi, hedhja poshtë e thelbit dhe e principeve të këtilla të historisë
si kauzaliteti dhe shkaku i mjaftueshëm nga ana e mendimit për gjuhën në
shekullin e njëzetë, efekt të fundit pati zhvendosjen e historisë nga diskursi.
Kjo zhvendosje bëri që vetë ideja e referencës erdhi e u bë problematike.

Alen Tajer

Në “Fjalët në shprehje” (1984), një studim provokues për para-
lelet interaktive ndërmjet teorive bashkëkohore gjuhësore dhe fiksionit

283

gjithashtu bashkëkohor, Alen Tajer e orienton vëmendjen te Vingen-
shtajni, Hajdegeri (dhe Derrida) dhe te Sosiri dhe në kritikën e tyre të
“metafizikës së esencës”, për shkak se ai e kupton atë si një destruksion i
themeleve intelektuale mbi të cilat do të mund të ndërtohej historia tradi-
cionale narrative (195). Analiza që Tajer u bënë teoricienëve të përmen-
dur është themelore dhe bindëse, por shtrohet pyetja se ç’do të ndodhte
po të niseshim nga tekstet e artit postmodern, e jo nga tekstet teorike? E
po të përbiroheshim në diskurset e tjera teorike? A thua do të hasnim një
pikëpamje më pak negative? Kam mendimin se nuk do ta hasnim destruk-
sionin, por një problematizim të frytshëm të tërë konceptit mbi raportin
e gjuhës ndaj realitetit-fiktiv ose historik. Metafiksioni historiografik vë
njëkohësisht në dukje ekzistimin diskursiv të tij dhe vendos relacionin e
referencës (sa herë problematike) me botën historike, si përmes afirmim-
it të natyrës shoqërore dhe institucionale të të gjitha pozitave të të shpre-
hurit, si përmes formësimit të tij në reprezentim.

Arti modernist-qoftë vizual, qoftë gjuhësor - synim të parë ka shpall-
jen e statusit të vet si art, “të pavarur nga gjuha e varrosur në realizmin
reprezentues” (Harkness 1982,9). Në mbifiksionin amerikan, në “tekstet”
e Tel Quel-it në Francë dhe në punimet e Gruppo 63 në Itali, mund të vëre-
het ekstremi më i ri i një pikëpamjeje të këtillë në letërsi. Këta shkrimtarë
italianë ndajnë me artistët postmodernistë impulsin e caktuar ideologjik:
dëshirën për të kontestuar strukturat institucionale të shoqërisë borgjeze
(zakonisht të konsideruara se janë të përforcuara nga ana e realizmit),
duke e bërë kështu lexuesin të vetëdijshëm për ndërlikimet politike të
këtyre praktikave të pranuara letrare. Mirëpo, për ta sendërtuar këtë, ata
e shfrytëzojnë metodën (e vonshme) moderniste, e cila përpiqet për ta
ndarë gjuhën letrare nga referenca. Siç ka thënë Grogori Luçente (Gregory
Lucente) për Xhorxh Manianelin e të tjerët,

Letërsia nuk na thotë asgjë përmes ndonjëfarë procesi të referencës
së jashtme. Elementet shenjëzuese të letërsisë, të liruara në këtë mënyrë nga
iluzioni për vartësinë e tyre nga çdo gjë e shenjuar në botën e jashtme të
sendeve dhe të kuptimeve, nga çdo gjë botërore dhe e parme, rëndësinë dhe
vlerën e vaçantë e arrijnë më parë për shkak të statusit të tyre si gënjeshtër,
e pavërtetë, e cila e bën letërsinë edhe më tërheqëse, edhe më të rëndësishme
sesa të vërtetat e supozuara të jetës së përditshme.

(1986,318)

284

kritika

Postmodernizmi, përkundrazi, e konteston një formë të këtillë të
ndarjes me vetë faktin se po këtë soj refleksiviteti metafizik e bashkon me
materialet dokumentare. Metafiksioni historik përherë pohon se bota e tij
është edhe vendosmërisht fiktive dhe pakundërshtueshmërisht historike,
kurse që të dy fushat kanë të përbashkët vendosjen e tyre në diskurs dhe
të qenët e tyre diskurs (Sparshott 1986, 154-5). Paradoksalisht, theksimi
i asaj që më parë do të mund të ishte formë e narcizmit diskursiv e lidh
në kuptimin material fiksionalen dhe historiken. Sikurse ready-made-t
historike të Dishenit (Duchamp) që vënë në plan të parë natyrën e pran-
uar e të pahulumtuar të funksionit referenciale të sistemit të shenjave,
format artistike postmoderne ngulmojnë që “forcën ekzekutive të kon-
tekstit referencial ta zëvendësojnë me kontekstin real material, realitet ky
që ka pasur mision frenimin e reprezentimit” (Bois 1931, 81). Po sjellim
ndërmend këtu flamujt parodikë dhe shënjestrat e Xhasper Xhonsit (Jas-
per Johns): a thua na orientojnë ato nga flamujt dhe shënjestrat e vërteta
apo nga reprezentimi standard i tyre-apo edhe në njërën, edhe në tjetrën?
Kur Margrita (Rene Margritte) pikturon llullat dhe thotë: “Ceci n’est pas
une pipe” ( kjo nuk është llulla-shënim i përkthyesit), ajo na dëfton para-
doksin gjuhësor dhe vizual të referencës postmoderne dhe njëherësh
kundërthëniet ontologjike dhe epistemologjik të saj.

Vatra e problemit të referencës në metafiksionet historiografike
sikurse janë Doktor Koperniku dhe Kepler të Xhon Banvilit është e
orientuar në shkrimin e historisë, sepse historia në to, me sa duket, ka
identitet të dyfishtë. Në një anë, duket se diskursi i saj ontologjikisht
duhet me qenë i ndarë nga diskursi i tekstit të vetëdijshëm fiksional (ose
interteksteve) të fiksionit. Ky është vazhdim i dallimit të vetëkuptueshëm
ndërmjet dy tipave të referencës: ajo drejt së cilës na udhëzon historia
është aktuale, botë tashmë e krijuar; ajo së cilës i referohet fiksioni, është
universi fiktiv. Ky dallim, së paku qëkur ka dalë në skenë Kritika e re,
është artikuluar në çdo hyrje të fiksionit, në mos edhe më parë. Në anën
tjetër, kemi parë se në artin postmodern është e pranishme pikëpamja
plotësisht e ndryshme për historinë, pikëpamje që historinë e sheh si
intertekst. Historia vjen e bëhet tekst, konstruksion diskursiv që tërheq
fiksionin sikurse janë tekstet e letërsisë. Kjo pikëpamje për historinë
është një vazhdim logjik i teorisë, sikurse është ajo e Mishel Rifaterit
(1984,142), e cila pohon se referenca në letërsi përherë është referencë

285

e tekstit në tekst, që nënkupton se historia ashtu siç është përdorur, bie
fjala, në metafiksionin historiografik, nuk mund të na orientojë kurrë në
botën e vërtetë empirike, veçse vetëm në tekstin tjetër. Në rrethanën
më të mirë, fjalët na udhëzojnë jo drejt gjërave, por drejt sistemeve të
shenjave, të cilat paraqesin “njësitë e gatshme tekstuale” (159). Ndërkaq,
kjo është mënyra përmes së cilës letërsia mund të kontestojë konceptin
naiv mbi reprezentimin. Pikëpamjet e këtilla për historinë në fiksionin
postmodern - si intertekstuale (ndërtekstuale) dhe jashtekstuale - duket
se bashkekzistojnë dhe funksionojnë nën tendosjen e vazhdueshme.

Në disa prej krerëve të mëparshëm tashmë është shqyrtuar sesi
problemi i tekstualitetit të së shkuarës është bërë gjithashtu problematik
në historiografinë bashkëkohore dhe në teorinë letrare. Xhejmsoni e
artikulon po këtë tendosje ontologjike kur pohon se historia (në të vërtetë
e shkuara) nuk është tekst-ajo është jonarrative, joreprezentuese-por
historinë nuk mund ta kuptojmë ndryshe “ përveçse nëpërmjet formës
tekstuale” (1981a,82). Edhe Hajden Vajt pohon njësoj se çdo narracion
historik “formëson trupin e ngjarjeve, i cili i hyn në punë atij si referent
kryesor dhe këto ngjarje ai i transformon në iluzion të formulave të
domethënieve, të cilat nuk do të mund t’i realizonte tekstualisht kurrë
asnjë reprezentim” (1984,22). Po kështu, historia si përshkrim narrativ
pashmangshëm është figurative, alegorike, fiktive; ajo tashmë gjithmonë
është e tekstualizuar, ajo tashmë përgjithmonë është e interpretuar. Për
të parë arsyen pse këto pikëpamje duhet me qenë aq kontraverse, vetëm
edhe njëherë na duhet të ndërmendim pikëpamjen strikte materialiste
ose realiste për historinë, e cila ka dominuar këtë disiplinë në shekullin e
nëntëmbëdhjetë. Këtu e kemi Piter Gejn (Peter Gay):

objektet e hulumtimeve historike janë pikërisht objekte që ndodhen
së jashtmi, në të shkuarën reale dhe të veçantë. Kontraversa e historisë
qëndron në pamundshmërinë e saj për ta rrezikuar integritetin e tyre
ontologjik. Druri në pyellin e së shkuarës bie vetëm në një mënyrë, pa
marrë parasysh sa i fragmentuar ose kontravers është raporti për rënien
e tij, pa marrë parasysh se a do të ekzistojnë në të ardhmen historianë, një
historian apo disa historianë grindavec që do ta shkruajnë këtë dhe do ta
vënë për diskutim.

(1974a, 210)

286

kritika

Ndonëse Xhejmsoni dhe Vati pajtohen me faktin se e shkuara ka
ekzistuar, ata kontestojnë mundësinë që ne ta njohim këtë të shkuar
me një rrugë tjetër pos nëpërmjet “raporteve” të tekstualizuara dhe të
interpretuara. Vajti eci tutje duke pohuar se atë që ne e pranojmë si të
“njëmendtë” dhe të “vërtetë” në histori dhe në fiksion, ”bart maskën e
kuptimit (domethënies), të kompletësisë e të plotësisë, të cilat vetëm
mund t’i marrim me mend, por t’i përjetojmë kurrë” (1980,24). Me fjalë
të tjera, e shkuara ka me qenë e pranuar si e “vërtetë” vetëm përmes
narrativizimit të saj.

Ajo që tërheq vëmendjen është fakti që Hajden Vajti ka ndikuar në
mënyrë të padiskutueshme më shumë në qarqet letrare sesa në qarqet
historike. Duke e hapur historinë ndaj strategjive retorike narrative,
Vajti ka shtruar po ato pyetje që i ka shtruar edhe fiksioni bashkëkohor.
Ç’është ajo që e krijon natyrën e referencës në histori dhe në fiksion?
(A thua është e njëjtë ajo? (Plotësisht e ndryshme? E ngjashme?) Si, në
vërtetë, gjuha i qepet njëmendësisë? Teoria jonë e letërsisë, letërsia
dhe filozofia, sot sa vjen e po bëhen pjesë të idesë tashmë ekzistuese
mbi referencën, tash pëgjithësisht të problematizuar. Jo fort moti, në
interesimet e tyre për referencën ato i kanë bashkuar edhe semiotikën
dhe filozofinë analitike. Kjo praktikë estetike dhe ky diskurs teorik në
përgjithësi do të duhej të përqendroheshin në problemet e njëjta-gjë që,
siç kam provuar të argumentoj në këtë studim, s’është për të na habitur
- nëse supozojmë se është e realizueshme poetika e postmodernizmit, e
cila do të përfshinte dhe do të formonte emëruesit e përbashkët në mesin
e mënyrave tona të sosojshme të shkrimit dhe të mendimit mbi shkrimin
tonë. Metafiksioni historiografik shtron haptazi dhe madje në mënyrë
didaktike të njëjtat çështje për natyrën e referencës që janë të pranishme
dhe në shumë fusha të tjera. A thua shenja gjuhësore i referohet objektit
të vërtetë-në letërsi, histori dhe në gjuhën e zakonshme? Nëse njëmend
ajo e bën këtë, atëherë, cili soj shqyrtimi na shpie te ky realitet? Në fund
të fundit, referenca nuk është dakordim (Eco 1979, 61). A ekziston fare
ndonjë referencë gjuhësore që kishte me qenë e pandërmjetësuar dhe e
barabartë?

Për shembull, romani Tundimet e Ariut të Madh i Rudi Vibit, edhe nga
forma, edhe nga përmbajtja na sugjeron se gjuha - çdo gjuhë – i referohet
referentit të tekstualizuar dhe të kontekstualizuar: Ariu i Madh të cilin e

287

njohim, nuk është Ariu i Madh i vërtetë i realitetit (sepse si do të mund ta

njhnim atë?), por është Ariu i Madh i teksteve historike, i përshkrimit të

gazetave, i letrave, i raporteve zyrtare e jozyrtare, por është, gjithashtu, i

imagjinatës dhe i legjendës. Vetë struktura e romanit sikur hedh poshtë
çfarëdo qoftë ndarjeje naive të referencës fiksionale nga referenca e të
ashtuquajturave përshkrime shkencore të së shkuarës, për ç’gjë kritikët

ende gjithnjë janë të prirur ( Harshaw 1984). Mirëpo ky roman, gjithashtu,
hedh poshtë çdo përpjekje formaliste ose dekonstruksioniste që gjuha
të shndërrohet në lojë të shenjuesit, e ndarë nga reprezentimi dhe nga

bota e jashtme (Caramello 1983,10). Ka ekzistuar Ariu i Madh, oratori i
njohur dhe kryepari Kri i indianëve - ndonëse sot ne mund ta njohim atë
vetëm përmes teksteve. Romani është shenjëzim referencial dhe zbulim
imagjinar i botës.

Mirëpo, mohimi i shpeshtë dhe i zakonshëm i reprezentimit këtu

meriton një vështrim më të gjerë, për shkak se ai rëndom ndërlidhet

(për mendimin tim gabimisht) me postmodernizmin. Duket se ngritja e
çështjes së referencës kohët e fundit ka ardhur si pasojë e shfaqjes së
lloj-lloj formash të formalizmit, të cilat e kanë vënë atë në kllapa dhe
madje çdo interesim për të e kanë shpallur jolegjitim. Tepria e njohur
gale e Rolan Bartit është tipike për një ngulfatje të këtillë të referencës:
“Ajo çfarë ndodh në narracion, shikuar nga pikëpamja e referenciales
(realitetit), nuk thotë asgjësend: ajo që ndodh është vetë gjuha, aventurë
e gjuhës, gazmend i vijueshëm për ardhjen e saj” (1977,124). E shumta e

teorive postmoderne janë krijuar jashtë kësaj pikëpamjeje për gjuhën. Por
më duhet të them se një formalizëm i këtillë është shprehje përcaktuese
e modernizmit, e jo e postmodernizmit. Edhe në art, edhe në diskursin
teorik të sotëm, është e pranishme ajo që Piter Bruks (Peter Brooks) e ka
quajtur “njëfarë gjakimi për kthimin e referentit” (1983,72), mirëpo ky
kthim i referentit kurrë nuk është kthim joproblematik dhe naiv: e humb
raportin e sinqertë ndaj qasjes referentit dhe statusin e vet në të gjitha
sojet e diskursit” (74).

Në të vërtetë, metafiksioni historiografik vazhdon përpjekjen për të
nxitur një kontakt të shkurtër me referentin, të cilin kritikët kanë dëshirë
ta quajnë “gabim referencial” (Eco 1976, 58). Impulsi metafiksional
i romanit sikurse është Fama e fjalëve të fundit - në fillim i sinjalizuar
përmes emrit të heroit kryesor, Hju Selvin Moberlit - sugjeron, po, këtu

288

kritika

është gabimi, se referentët e gjuhës së romanit qartazi janë fiktivë dhe
intertekstualë. Mirëpo, prania e Dukës dhe e Dukeshës nga Vindzori dhe
i Erza Paundit po në këtë roman, e komplikon bukur shumë pasaktësinë
metafiksionale të referencës. Kjo formë përdorimi dhe njëherësh
shpërdorimi i koncepteve tona mbi referencën nuk ndryshon shumë nga
strategjia sus nature e shkrimit të Derrides (Derrida 1976): ajo ju bën me
e dashtë referentin tuaj historik dhe, gjithashtu, për ta fshirë atë. Kjo nuk
domethënë zhvlerësim i plotë i funksionit referencial të gjuhës, siç pohojnë
e shumta e teoricienëve të postmodernizmit (Russel 198a, 183). Dhe as
është joproblematike të kënaqurit me drejtpërdrejtshmërinë faktike,
njësoj si në të ashtuquajturin fiksion faktik ose informativ (romanizimi
i sociologjisë, i psikiatrisë, i ekonomisë ose i antropologjisë). Edhe sa i
takon mohimit, edhe sa i takon afirmimit të referencës, metafiksioni
historiografik shpërfaq problematikën. Ai mjegullon dallimin që bën
Riçard Roti (1985) ndërmjet “teksteve” dhe “thërrmijave”- gjërave të
krijuara dhe të gjetura - fushave të interpretimit dhe të epistemologjisë.
Ai na sugjeron se thërrmijat kanë ekzistuar - personalitetet historike dhe
ngjarjet - por ne ato sot i njohim vetëm përmes teksteve.

Po kështu, siç pohon Nelson Gudmen (N. Goodman 1978, 2-3), duket
që qarku referencial nuk është dhe aq çështje e sistemeve deskriptive, sa
çështje e gjërave të përshkruara. Kjo nuk e mohon faktin se thërrmijat
ekzistojnë (ose kanë ekzistuar), por na sugjeron se mënyrat e përshkrimit
i bëjnë ato të kuptueshme për ne. Natyrisht, vetë termi referent implikon
se “realiteti” për të cilin ne flasim nuk është i dhënë, realitet i gjetur, veçse
më parë është “realiteti për të cilin flasim”. Me fjalë të tjera, referenti,
sigurisht sipas rregullit, është identitet diskursiv. Sipas Liotarit, objekt i
historisë është referenti i emrit personal (Erza Paund), por nuk është i
njëjtë me objektin e perceptimit (empirikisht, Erza Paund njëherë i gjallë)
(Liolar 1948,12). Këtë dallim e shquan metafiksioni historiografik, duke
e përdorur e duke e shpërdorur në mënyrë paradoksale referencën e
romanit dhe të historiografisë.

Natyrisht se ky diskutim nuk është i ri, ndonëse kohët e fundit
është bërë mjaft intensiv. Kur e them këtë, kam parasysh sulmin që i
ka bërë Henri Xhejmsi Trolopit (Trollope) për shkak që ai hoqi dorë
në mënyrë metafiksionale prej iluzionit referencial. Sipas Xhejmsit,
romancieri duhet të “rrëfejë ngjarjet për të cilat supozon se janë të

289

vërteta” (1948,59). Romani historiografik gjithmonë është një hap
përpara në këtë aspekt. Meri Makarti (Mary McCarthy) ka pohuar se
saktësia referenciale e detajeve historike është vendimtare për zhanrin
e romanit: “nëse Tolstoi ka qenë i lajthitur kur është fjala për Betejën e
Borodinskit ose për personalitetin e Napoleonit, do ta pësojë “Lufta dhe
paqja” (1961, 236). Po a thua do ta “pësojnë” Fama e fjalëve të fundit për
shkak se Findli “ka qenë i lajthitur përkitazi me Dukën dhe Dukeshën nga
Vindzori” (ose i ka fiksionalizuar)? Ndoshta kur E.L. Doktorovi ka reaguar
ndaj sulmeve që i janë bërë për shkak se, ndër të tjerë, ka fiksionalizuar
Frojdin, Morganin dhe Fordin në romanin Regtajm, ai ka folur në emër
të të gjitha metafiksioneve historiografike: “Jam i kënaqur që gjithë ato
të ndodhura që kam trilluar për Morganin dhe Fordin janë të vërteta,

pa marrë parasysh nëse kanë ndodhur apo jo. Ndoshta ato janë më të

vërteta mu pse nuk kanë ndodhur” (u Trenner 1983,69). Shkrimtari

është “dëshmitar i pavarur” i ngjarjeve - sikurse dhe të gjithë të tjerët,
madje njësoj sikurse ata okularë. Po këtë, jo moti, e ka pohuar filozofia e
historisë për historiografinë: akti i rrëfimit për të shkuarën, të shkruarit
e historisë, “të dhënën” e bën të “konstruktuar” (de Certeau 1975, 13).
Metafiksioni historiografik është i vetëdijshëm për kufijtë që ekzistojnë
ndërmjet ngjarjeve të së shkuarës dhe veprimit të sotëm. Siç e kemi parë

gjerë e gjatë, kjo e shkuar ka qenë e vërtetë, por ajo ka humbur ose, më
e pakta, është zhvendosur vetëm për t’u kthyer si referent i gjuhës, si
mbetje ose gjurmë e realitetit.

Ndërkaq, referenca postmoderniste dallon nga referenca moderne,
sepse ajo e pranon hapur ekzistimin e realitetit të shkuar, natyrisht dhe
mundësinë relative për ta njohur atë (vetëm përmes diskursit). Atë e
dallon nga referenca realiste afirmimi sërish i hapur i pamundshmërisë
relative të njohjes së cilësdo të shkuar që ka mundur të ekzistojë

objektivisht edhe para se ne të kemi qenë në dijeni për të. Me këtë
qëndrim ajo i afrohet traditës së gjatë filozofike që pohon se realiteti,
ndonëse mund të ekzistojë përsëjashtmi, është i rregulluar përmes

koncepteve dhe kategorive të kuptuarit tonë njerëzor (Norris 1985, 54).

Ndonëse tallet me besimin tonë për ekzistimin e realitetit të njëmendtë,
metafiksioni historiografik na sugjeron gjithashtu se nuk ekziston një
qasje e barabartë këtij realiteti, i cili kishte me qenë i pandërmjetësuar

me strukturat e diskurseve tona të ndryshme për të. S’është moti kur

290

kritika

semiotikët provuan se a thua ka mundësi për të supozuar që madje
edhe faktet më të drejtpërdrejta që i përdorin historianët mund të na
orientojnë (udhëzojnë) në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe joproblematike
në botën e njëmendtë të së shkuarës. Pohimi i kundërt thotë se madje edhe
ato raporte të drejtpërdrejta konvencionale dhe të stilizuara, kulturalisht
janë të ndërmjetësuara nga ana e modeleve të parafabrikuara diskursive
(Even_Zohar 1980,66). Në artikulimin e saj më të sinqertë, kjo pikëpamje
thotë: “Ajo se ç’është fiksioni letrar dhe joletrar ose realiteti, varet nga
kriteret e konvencionalizuara brenda sistemit të aksionit shoqëror,
e jo nga realiteti si i tillë ose nga arti si i tillë” (Schmidt 1984,273).
Metafiksioni historiografik nuk e mohon se realiteti ekziston (ose që ka
ekzistuar), sikurse vepron kjo formë e konstruktivizmit radikal (sipas të
cilit realiteti s’është tjetër veçse konstruksion); ai vetëm vë në dyshim
mundësinë për ta njohur atë dhe për të ditur se çfarë është (ose ka qenë)
ai. Duke vepruar kështu, metafiksioni historiografik në të njëjtën kohë
u kundërvihet marksistëve (T. E. Lewis 1979) dhe ithtarëve të mendjes
së shëndoshë, të cilët kundërshtojnë ndarjen e gjuhës nga realiteti dhe
i bëjnë tok forcat me ta. Ky është paradoks i vetë natyrës së tyre si
metafiksione historiografike.

II

Sistemet e prodhimit të kuptimeve në narracionin historik, të
veçanta për një kulturë ose shoqëri, janë vënë para sprovës kundruall
pamundësisë që çfarëdo qoftë morie ngjarjesh të “ vërteta” t’u nënshtrohen
këtyre sistemeve. Mirëpo, nëse konceptet e këtyre sistemev mund të jenë
më të pastra, më të zhvilluara dhe formalisht më koherente në “ letërsi”
ose në dhuntitë “poetike” të kulturave sekulare moderne, atëherë nuk ka
asnjë arsye për përjashtimin e tyre vetëm shkaku që ato janë konstruksione
imagjinare. Një veprim i këtillë do të kërkonte mohimin që letërsia dhe
poezia do të na mësonin në mënyrë të justifikueshme për “realitetin”.

Hajden Vajt

Dy forca të mëdha intelektuale kanë bërë luftë në shekullin tonë
kundër çdo koncepti të thjeshtë referencial mbi raportin e “natyrshëm”
dhe një – kundrull -një ndërmjet fjalëve dhe sendeve: filozofia analitike

291

dhe strukturalizmi sosirian. Ndonëse hermeneutika i është qasur këtij

problemi në veprat sikurse është Mbi interpretimin: diskursi dhe teprica
e kuptimit të Rikerit (1976) (sh. gjithashtu Rikeri (1980,77-82), filozofia
analitike ka qenë fusha e diskutimeve nga më të ashprat, meqenëse për
debatet filozofike ndërmjet “realizmit” dhe “nominalizmit” referenca ka
rolin qendror, si në diskurset fiktive, si në diskurset e gjuhës së zakonshme
(Davidson 1980 dhe McGinn 1980): fjala është për punën e Raselit,
Serlit, Denelanit (Donnellan), Parsonit (Parsons), Strousonit (Strowson),

Kripkes (Saul Kripke) dhe shumë të tjerëve (për një diskutim të plotë për
këtë problem, i cili i takon gjuhës fiksionale, shih Rorty 1982). Për të luajtur
gjërat nga vendi, teoritë e Freges (Gottlob Frege) janë të pashmangshme,
sepse ato na ofrojnë daljen nga qorrsokaku në të cilin është mbërthyer
Raseli duke mohuar referencën fiksionale (si të “zbrazët”). Frege (1952)
bën dallimin ndërmjet “kuptimit” dhe “referencës” së shenjës. Kuptimi
i paraprin referencës për arsye se ai formon kriteret semantike, të
domosdoshme për identifikimin e objektit të cilit i referohet referenca.
Është i njohur shembulli i tij me Yllin e mëngjesit dhe Yllin e mbrëmjes
(Në të dy rastet fjala është për Venerën. Vërtet, Venera mund të shihet në
mëngjes pak para se të lindë dielli dhe në mbrëmje pas perëndimit të tij
– shënim i përkthyesit) : që të dyja janë referenca të njëjta, po me kuptim
të ndryshëm. Referencën nuk e përcakton ekzistimi i saj empirik (numrat
abstraktë posedojnë referencën), por një tog kriteresh të brendshme dhe
konsekuente që krijojnë kushte për të vërtetën e diskursit. Por, sipas
Fregeut, shprehësitë imagjinanive ose fiktive nuk kanë referencë - vetëm
kuptim - sepse nuk shtrojnë pyetje për të vërtetën ose jo të vërtetën.

Po megjithatë, si metafiksione historiografike që janë, Fama e
fjalëve të fundit ose Regtajm shtrojnë në mënyrë implicite pikërisht

pyetje të këtilla përmes tendosjes që krijojnë ndërmjet asaj që dihet
për historinë dhe asaj që është rrëfyer në tekst. Sipas Fregeut, letërsisë
i mungon e vërteta si vlerë, prandaj ajo duhet të orientohet strikt vetëm

në kënaqësinë estetike, e jo në dije. Ndërkaq, letërsia didaktike serioze

postmoderne, sikurse janë veprat Ylli i mbrëmjes i Viliamsit ose Njerëzit

e malit të djegur, e pengojnë çdo ndarje kaq lehtësisht të të njohurit

nga poetikja. Vlera e së vërtetës këtu edhe është e implikuar, edhe

është e bllokuar. Batoh i Vibit edhe është, edhe s’është Batohu i vërtetë
historik. Metafiksioni historiografik kërkon atë që si botë të “mundshme”

292

kritika

semantika e quan “identifikim botësh të kryqëzuara” (Delezh 1986),
kurse ndërmjetësimi semantik është realizuar përmes pranimit se dija
jonë për të shkuarën, Batohu i vërtetë, sot na vjen nga tekstet e tjera, nga
diskurset e tjera.

Diskutimi rreth ekzistimit dhe natyrës së referencës në fiksion
sa vjen e po merr forma të shumta, nga mohimi i vlerës të së vërtetës e
deri në pranimin i statusit special të fiktives (Rorty 1982). Pikëpamja që
mohon vlerën e së “vërtetës” thotë se gjuha e fiksionit, sintaksisht dhe
semantikisht, nuk mund të dallohet nga gjuha e zakonshme dhe për këtë
arsye ne, për të afirmuar dallimin, duhet t’i kthehemi intencionalitetit
(Longe 1969; Harshav - 1984, 237, dhe që me ndihmën e këtij të nxjerrin
përfundimin se, falë “akteve të ndryshme intencionale”, historiani dhe
shkrimtari orientohen në referentë të ndryshëm: “dëshmia fiksionale
narrative është e mbrojtur nga gjykimi se është apo nuk është i vërtetë;
në fiksion këto janë mënjanuar” (Banfield 1982, 258). Metafiksioni
historiografik, në të cilin shkrimtari ndodhet edhe në pozitën e shkruesit
të romanit, edhe në pozitën e historianit narrativ, me siguri e komplikon
këtë distinksion të qartë. Kurse pikëpamja e ngjashme- nëse historiani
gjen kënaqësinë në mendimet e personaliteteve historike ose përdor
çfarëdo teknike të hapur narrative në të shkruar, atëherë “ne do ta gjejmë
veten në roman- zor se do ta kënaqë lexuesin e metafiksioni historiografik
dhe, nisur nga ky fakt, as lexuesin e historisë. Kjo sikur i ngjan pyetjes
që shtroi Frencis Spershot (Sparshott 1967,3) kur kritikoi pohimin e
Xhozef Margolisit (S. Margolis 1965, 153) që fiksioni nuk ka mundësi të
personifikojë pohime të vërteta - madje edhe në fiksionin realist – gjë
që ne e bëjmë këtë nëpërmjet dëshmive për botën e vërtetë që shfaqet
në fiksion (Parisi është kryeqytet i Francës; Lufta e Dytë Botërore ka
filluar më 1939 etj)? A thua këto pohime nuk janë më të vërteta? Ose nuk
konsiderohen pjesë e tregimit?

Qasja tjetër nuk e mohon referencën në fiksion, mirëpo fiksionit ia
pranon statusin referencial të ndarë. Ka një numër të konsiderueshëm
versionesh rreth këtij qëndrimi: teoria e Omanit (Richard Ohman 1971) që
thotë se letërsia “gjoja” pasqyron aktet e të folurit që nuk kanë ekzistencë
tjetër; përcaktimi i letërsisë nga Serli (1975) si pohim “sikur të”; ideja e
Frajt (1975) për letraren si hipotetike; “pseudodëshmitë” e Riçardsit etj.
Duke u nisur nga kjo perspektivë, siç e sqaron Rorti: “Nëse pajtohemi se

293

(Sherlok) Holmsi është personazh fiksional, debatin për shprehitë e tij ne
mund ta qetësojmë duke iu drejtuar Dojlit, por ne nuk do të gjurmojmë

nëse ai dhe Gledston do të jenë takuar ndonjëherë” (1982,118). Por,
Fama e fjalëve të fundit kërkon nga ne të kemi parasysh pikërisht se çfarë
ka ndodhur kur Erza Paund e ka takuar (dhe çfarë ka komunikuar me të)
Hju Selvin Moberlin (kreacionin e tij të vërtetë - vërtet fiksional). Që të
dytë kërkojnë dhe e kontestojnë mundësinë që ne si lexues të mendojmë
çfarëdo qoftë dëshmie për ta si të supozuar nga ndonjë manipulues i
fuqishëm (“në një fiksion të këtillë e të këtillë”, D. Levis 1978,37), dhe
pastaj ata vazhdojnë të funksionojnë si me qenë njësoj faktik (në këtë
kontekst). Mirëpo unë them se pesha e tyre referenciale nuk është e njëjtë:
Paundi dhe Moberli kanë rezonanca të ndryshme përfaqësimi, ngase
kontekstet iniciale të tyre (historike dhe letrare) dallojnë. Po kështu,
edhe pse sa i takon referencës filozofia analitike ka shtruar njësoj pyetje
të njëjta sikurse dhe fiksioni postmodernist, shikuar nga pikëpamja e
metafiksionit historiografik, kjo do të thotë gjithashtu që nuk janë dhënë
përgjigje përfundimtare-vetëm janë shtruar pyetje problematizuese.

Sikurse e shumta e veprave të filozofisë bashkëkohore,
strukturalizmi sosirian pranon që gjuha është strukturë e raporteve
të shenjuara ndërmjet fjalëve dhe nocioneve, e jo ndërmjet fjalëve dhe
sendeve (sh. Norris 1985, mbi ngjashmëritë ndërmjet Freges dhe Sosirit).
Ndërkaq, me sa duket, derisa filozofia analitike gjakon të shpjegojë
reprezentimin dhe referencën (Rorty 1982, 128), strukturalizmi nuk e
bën këtë; në të vërtetë, për të është e mjaftueshme të vërë referentin në
kllapa. Në kontekstin sosirian, gjuha është sistem shenjash, shenjuesish
dhe të shenjuarish. Referenti nuk është pjesë e këtij sistemi. Megjithatë,
ky fakt nuk mohon e ekzistimin e referentit të gjuhës: është supozuar se
ai ekziston, por nuk është e domosdoshme që përmes dijes mu në çast të

bëhet i kapshëm.

Linguistika sistematike dhe sinkronike e Sosirit ka theksuar një
strategji të re hulumtuese për vënien e referentit në kllapa. Sikurse ka
vepruar edhe strukturalizmi. Kristofer Norisi e ka shqyrtuar, njashtu
sikurse strukturalizmi, atë se çfarë e ka favorizuar metodologjikisht gjuhën
për të qenë “pikë kyç dhe bazë filozofike” e kritikës letrare dhe e filozofisë
(1985, 62). Është plotësisht e qartë se ai këtu ka pasur ndërmend thënien

e njohur të Derrides se asgjë e mëparshme nuk ekziston, jashtë tekstit,

294

kritika

dhe ngurrimin e Fukos për të pranuar gjuhën si referim (të reduktuar në
referim) në ndonjë referencë të rendit të parë ose në çfarëdo qoftë tjetër
që do të formohej mbi bazën e çfarëdo të “vërtete” thelbësore. Por me
patjetër duhet të vëmë re se asnjë dëshmi nuk e mohon botën e vërtetë, të
shkuar ose të sotme. Të dyja dëshmitë vetëm vënë në dyshim mundësinë
që ne ta njohim atë nga pikëpamja e shenjëzimeve. Mohimi që i bën Derrida
të shenjuarit transhendental nuk nënkupton mohimin e referencës, ose
mohimin e qasjes realitetit jashtëtekstual. Ajo, ndërkaq, na sugjeron se
kuptimi mund të nxirret vetëm nga tekstet përmes përmes differance.
Është evidente se kjo formë e të menduarit postrukturalist ka ndikim
në historiografinë dhe në metafiksionin historiografik. Ajo në mënyrë
radikale vë në dyshim natyrën e arkivit, të dokumenteve e të dëshmive.
Ajo i ndan faktet e shkrimit historik nga ngjarjet e papërpunuara të së
shkuarës.

Në historiografi faktet janë diskursive, tashmë të shpjeguara (u
është dhënë kuptimi). Në kuptimin linguistik, mospranimi i këtij veçimi
të fakteve nga ngjarjet tërheq pas vetes atë që Rolan Barti (1982, 20) e
ka quajtur shkrirje e plotë e të shenjuarit dhe të referentit, i cili shmang
të parin për të krijuar iluzionin se shenjuesi i shkrimit historik është në
raport të drejtpërdrejtë me referentin. Sipas Bartit, po kjo ëndërr është
e pranishme edhe në prozën realiste. Përmes vetërefleksivitetit të vet
metafiksional mbi funksionin dhe procesin e prodhimit të kuptimit,
metafiksioni historiografik e vendos sërish të shenjuaren, ndonëse
njëkohësisht nuk lejon që referenti të zhduket. Ndërkaq, ky tip fiksioni
historiografik, gjithashtu, nuk lejon që referenti të marrë kurrfarë funksioni
origjinal, themelues dhe kontrollues: Erza Paund është krijuar për ta
takuar Hju Selvin Moberlin. Ashtu siç janë portretizuar në metafiksionin
historiografik, faktet janë qartazi diskursive. Formalisht dhe tematikisht
kjo shpesh është përpunuar në kuadër të vetë narracionit: mendoj për
përshkrimet e ndryshme “faktike” dhe kundërthënëse të ngjarjeve të
njëjta në romanet Tundimet e Ariut të Madh ose Ahtihton. Ani pse e gjithë
dija për të shkuarën mund të jetë provizore, e historizuar dhe diskursive,
një nga leksionet e postmodernizmit është se kjo nuk domethënë se ne
nuk e krijojmë kuptimin e kësaj të shkuare.

295

III

Gjuha është më e fuqishme si përvojë e gjërave sesa si vetë përvoja e
gjërave. Shenjat janë përvojë më e fuqishme se çfarëdo qoftë tjetër, pranaj,
kur ndokush merret me gjërat që me të vërtetë kanë vlerë, ai atëherë merret
me fjalët. Fjalët e tejkalojnë realitetin e gjërave të cilat ato i emërzojmë. e

Viliam Gas

Faktet në të kundërtën e ngjarjeve: si i qepet gjuha realitetit.
Çështjet që ka shtruar metafiksioni historiografik mbi referencën në
gjuhë (fiktive ose të zakonshme) janë po ato që kanë shtruar diskurset
teorike bashkëkohore. Romani Doktor Koperniku i Xhon Banvilit është
përqendruar drejtpërdrejt në raportin ndërmjet fakteve dhe ngjarjeve
ose, më saktë, ndërmjet emrave dhe gjërave, teorive shkencore dhe
universit. Kurse aludimet intertekstuale në Vingeshtajnin në këtë roman
dëshmojnë për ndërlikimet e gjera të kësaj teme. Në romanin Fo të Kucit,
vatër çështjesh që ndërlidhen me raportin e gjuhës ndaj realitetit, është
vetë Premti i pagojë i Robinson Kruzos. Rreth kësaj çështjeje Fo na sugjeron
një qasje utilitariste, ngase për Premtin njohja e gjuhës është kusht për
mbijetesë. “Fakti që nuk mund ta shprehim me fjalë se ç’është molla, nuk
na pengon për ta ngrënë mollën. Mjafton për t’i ditur emrat e nevojave
tona dhe për të qenë të aftë për t’i shfrytëzuar këta emra në mënyrë që
t’i plotësojmë këto nevoja” (1908,149). Ndërkaq, në të kundërtën e kësaj,
pajtorja e Premtit ka dëshirë t’i ndihmojë që ai “t’i shprehë pasionet e
zemrës së tij” (194). Skena e fundit e romanit i kthehet sërishmi debatit
të përmendur për natyrën dhe funksionin e shprehjes gjuhësore dhe të
referencës dhe ngulmon ta problematizojë ende më shumë raportin e
romanit ndaj realitetit fiktiv, intertekstual dhe politik. E menduar si një
botë nënujor ashtu siç dhe është “përshkruar” (vërtet e krijuar), libri vjen
e bëhet botë paradoksale e kuptimit të qetë: “Po ky nuk është vendi ku e
do rendi të thuhet. Ky është vendi ku trupat janë shenja vetjake. Kjo është
vatra e Premtit” (157). Fakti që Premti është zezak e Kuci afrikanojugor,
paraqet një pjesë të kontekstit letrar dhe material/politik të romanit.

Një pikëpamje njësoj e ndërlikuar që ndërlidhet me raportin bota/
fjalët mund të hetohet në veprën e Liotarit, analistit të postmodernitetit,
i cili vijimisht i është kthyer çështjes së referencës. Njashtu sikurse

296

kritika

metafiksionistët nga Xhon Barti e te Paol Valponi, në veprën e tij të
mëhershme me frymëzim fenomenalogjik, Liotari hulumton atë që ai e
kupton si pamundshmëri që gjuha kurrëndonjëherë ta zotërojë realitetin
jogjuhësor. Në vend që të ndiqte kahun e Derrides dhe sugjerimin që
mu për këtë arsye interesimi ynë do duhej me qenë i orientuar në vetë
gjuhën ose në tekstualitetin, Liotari në këtë e ka parë pamundshmërinë
e një përkufizim themelor të gjuhës. Në librin Discours, figure (1971),
ai kundërshton disa teori mbizotëruese mbi referencën: ndërlikimin e
ngjashmërive sipas përzgjedhjes ndërmjet gjuhës dhe botës të Marlo –
Pontit (Merlaë – Ponty); teorinë e Derrides, e cila e zhvendos referencialen
në një status sekundar dhe të reduktuar (gjurmët); dhe atë sosiriane që
referentin e vendos në kllapa (për një diskutim kritik rreth kësaj, shih
Dews 1984, (24-4). Sipas Liotarit, gjuha nuk e artikulon kuptimin e botës;
ajo përjashton pandërprerë atë që përpiqet ta zotërojë (1971, 125). Kjo
situatë kontraverse na e kujton paradoksin e përgjithshëm të diskursit
postmodernist, i cili - konvencat, brenda së cilave ai vepron, i përdor dhe
i shpërdor në mënyrë ironike, i afirmon dhe i mohon.

Në punimet e reja të tij, interesimi për referencën i Liotarit është i
vendosur në kontekstin e pragmatikës së narracionit, i cili fut prodhuesin e
narracionit, receptuesin e tij, vetë narracionin dhe të gjitha ndërveprimet
e këtyre komponenteve. Në një kontekst të këtillë të shprehjes, referentët
e narracionit janë shpërfaqur sikur me patjetër u referohen narracioneve
(ose diskurseve) të tjera, e jo ndonjë realiteti të papërpunuar çfarëdo qoftë
ai: ato janë fakte narrative, e jo të ngjarjeve. Mu njashtu sikurse fjala “unë”
që gjithmonë i referohet folësit të shprehjes së veçantë ose aktit diskursiv
(Benveniste 1971, 226), njësoj edhe “realiteti” të cilit i referohet gjuha
e metafiksionit historiografik në radhë të parë është gjithmonë realiteti
i vetë aktit diskursiv (prej andej përcaktim i tij si metafiksion), por
megjithatë, është realitet edhe i akteve të tjera diskursive të së shkuarës
(historiografisë).

Në këtë soj fiksioni dhe në hulumtimet e sotme filozofike, çështje e
referencës përfshin shpesh problemin e emërtimit (Davidson 1980, 134).
Kinezët e Meksin Hong Kingstonit vënë në plan të parë raportin e emrit
ndaj bartësit të tij, duke ritreguar përvojën e babait si narrator. Kur jep
provimin perandorak në Kinë, ai mbiemrin e vet e zëvendëson me një të
trilluar:

297

Emri i ri i ka sjellë mjaft lumturi, ndaj dhe ka vazhduar ta mbajë;
emrin të cilin e mban sot është ky: Tim Virçu (Mendo Urtësisht), emri
i babait tim. Më vjen turp ta them këtë; dhe nuk dëshiroj ta gjejnë e ta
deportojnë. Madje edhe nëna shumë rrallë e thërret në këtë emër, por me
zanore të tjera, si Babai Taj-i-taj. Miqtë e thërrasin Daja, Vëlla ose Mësues.
Në asnjë rast, përkthimi, Tim Virçu, nuk i ngjan atij emri, fjalët anglisht
janë sikurse fantazia, vërtet tignëllima e tyre dallon nga tingëllima e fjalëve
kineze. Askush nuk do ta thërriste në emrin e përkthyer, Tim Virçu. Ai ende
gjithnjë është tebdil.

(1980, 24)

Kur ka ardhur në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, babai i saj
ka ndërruar sërish emrin e vet, këtë herë e ka bërë Ed (sipas Tomas
Edisonit), të cilin gruaja e tij, kineze, e përkthen në “Eh-Dah-Son”. Son si
njeri i urtë, i pavdekshëm ose i shenjtë” (69). Kur policia ka hyrë papritmas
në kamarxhihanën e tij në Stokton të Kalifornisë e të cilën e udhëhiqte ai,
kurdo që e kanë burgosur, babai i saj ka trilluar emra të rinj, sepse për të
bardhët të gjithë kinezët - edhe emrat e tyre - janë njësoj. Ndërkaq, për
vajzën e tij të re, ky veprim më shumë i atribuohet forcës sesa thjesht
cinizmit të tij: “Ai ka poseduar forcën e emërtimit” (241). Edhe ajo si
shkrimtare, gjithashtu.

Sigurisht se femrat janë më të vetëdijshme për vënien e emrave në
raport me referencën, sepse ato tradicionalisht janë të përcaktuara për të
marrë mbiemrin e babait ose të bashkëshortit. Në disa kultura si, bie fjala,
ato afrikane, emri kuptohet si shprehje e shpirtit (Byerman 1985, 201). Sa
i përket problematizimit që Toni Marison i ka bërë raportit emër/person
në Kënga e Solomonit, që të dyja këto kontekste kanë pasur rëndësi.
Mbiemri përkatës i personazhit kryesor, i cili heq dorë nga jeta, është
“Vdekje”; ia ka dhënë ushtari i dehur në kohën e Luftës qytetare. Sikurse
thotë një personazh, “emri popullor i të bardhëve Nigros (zezakët) iu
pëlqen kuajve të vrapimit” (1977, 245). Për emrin e femrave familja bën
ndonjë zgjedhje të rastësishme nga Bibla, kurse kjo ka për pasojë, thënë
më së buti, heretikën: Korintasi i parë, Pilati. Qumështari, e merr këtë
emër për shkak se nëna nuk ka dashur ta ushqejë në gji-së paku derisa
ky emër s’e ka turpëruar. Por, rruga e Qumështarit për në Shalimar është
pikëqëndrimi i temës së emërtimeve në këtë roman. Duke interpretuar

298

kritika

këngën e fëmijëve, ai mëson për historinë e familjes dhe të popullit të
tij, të endur e të shtrembëruar në tregimin popullor për Solomonin, për
skllavin fluturues afrikan. Epigrafi i romanit është ky: “Baballarët mund
të fishken/ndërsa fëmijët mund t’i dinë emart e tyre. Përmes emrave,
Qumështari mëson historinë e tij dhe të racës së tij: “Emrat që i kanë
marrë sipas vuajtjeve, të metave, ngjarjeve, gabimeve, dobësive. Emra
këta që e sfilitin dëshmitarin” (335).

Krahas këtij problematizimi të përgjithshëm që u bëjnë emërzi­me­
ve, disa fiksione postmoderne shtrojnë në mënyrë më precize pyetjen:
Çfarë është raporti ndërmjet emrave në romane dhe i emrave të njerëzve
në histori-Dukës dhe Dukeshës nga Vindzori, i Kopernikut, Xhordano
Brunos? Teoria më e përgjithshme që ekziston (Lyotard 1984c, 10; Kripke
1980) është se emrat personalë janë “shenjuesit më striktë” të realitetit.
Në historiografi, supozimi del nga thelbi i përdorimit të emrave sikurse
janë Frojd dhe Dukesha nga Vindzori, ish-Volis Simpson: referenti është
i përhershëm, megjithë konotacionet e ndryshme që zgjon te lexues të
ndryshëm. Por si t’ia bëjmë me këto dy dëshmi: “Volis Samson është
martuar me Edvardin” dhe “Volis Samson ka qenë mike e Hju Selvina
Moberlit”. A mund të realizojë “Volis Samson” një identitet ndër-botësh,
siç do të donte semantika e botës së mundshme? A janë referentët e
emrave plotësisht të njëjtë në histori dhe në fiksion? Liotari (1948,11)
bën dallimin ndërmjet emrave referentët e të cilëve janë realë (Dukesha
nga Vindzori) dhe emrave referentët e të cilëve nuk janë realë (Moberli).
Por, a vlen kjo ndarje fare e qartë edhe për metafiksionin historiografik?
Liotari nuk e shqyrton këtë çështje, mirëpo ndarja që bën ai, dëshmon për
problemin që ekziston. Ai pohon se

fraza/ e historianit, e folozofit, e filiologut/ çdo herë shfaqet në atë që
ka shenjuar Aristoteli/ ose Dukesha nga Vindzori/ ose njëri nga ekuivalentët
e tij/pasusi i Platonit-ose ish-Volis Simpson/, kështu konstatohet se shprehja
e re, vetë bëhet fakt i cili, në kushte të njëjta logjike, mund të zëvendësojë
Aristotelin ose ekuivalentët e tij.

(1984c, 12)

Por, ç’ndodh nëse kjo është frazë e metafiksionit historiografik, e jo e
historianit? A thua mund ta zëvendësojë “mikesha e Moberlit” “Dukeshën

299

nga Vindzori”? Është plotësisht e vërtetë se “kushtet logjike” kanë
ndryshuar, po megjithatë, ekzistimi i “mikes së Moberlit” si ekuivalente
e Volis Sampson në Fama e fjalëve të fundit mbështetet në të kuptuarit
tonë të të gjithë ekuivalentëve të tjerë të këtij emri. Përfundimi im është
se situatën e ndërlikuar referenciale të metafiksionit historiografik nuk
mund ta përfshijë asnjë nga teoritë referenciale që na ofron diskursi
teorik bashkëkohor. Fiksioni postmodernist as e mohon as e vë në kllapa
referentin (sado i përcaktuar qoftë ai); ai ngulmon për ta problematizuar
tërë fushëveprimin e referencës.

IV

Realitet, realitet. Sikur të më ktheheshe edhe njëherë, nuk do ta shkruaja
këtë që po shkruaj. Në vend të kësaj, do të kënaqesha me ty. Realitet, imazh i
mrekullueshëm i njëmendësisë. Realitet i njëmendtë, realitet i privuar nga bota,
i zbrazët në plotninë e vet. Realitet që e kemi të vështirë për ta kompensuar,
për ta konsumuar. Natyrë e realitetit. Gjëja reale digjet në irrealen.

Marvin Koen (Marvin Cohen)

Ky fragment është marrë nga vepra metafiksionale mjaft ekspresive
me nëntitullin Ç’është me të vërtetë e njëmendta? Ç’domethënë kjo? Apo
ne vetëm e marrim me mend atë? A ekziston njëmendësia? Por ç’është kjo,
‘ekziston’? Dhe ç’domethënie ka kjo”? Thënë në mënyrë të përgjithësuar,
çdo refleksivitet metafiksional dhe vetëreprezentim përpiqen ta vënë në
dyshim ekzistimin dhe natyrën e referencës jashtëtekstuale. Mirëpo këtë
çështje e ndërlikon ende më shumë metafiksioni historiografik. Historia na
i ofron faktet- të shpjeguara, të shenjuara, diskursive, të tekstualizuara –
që janë prodhime të ngjarjeve të papërpunuara. Atëherë, a është referenti
i historisë fakt apo ngjarje, gjurmë e tekstualizuar apo vetëm përvojë?
Fiksioni postmodernist e vë në lojë këtë çështje, por nuk e zgjidh asnjëherë
plotësisht. Ai e ndërlikon në dy mënyra problemin e referencës: përmes
rrëmujës ontologjike (teksti apo përvoja) dhe përcaktimit të sërishëm
në tërësi të konceptit mbi referencën (i vërejmë vetërefleksivitetin,
intertekstualitetin, referencën historiografike etj.). Po kështu, nuk ekziston
këtu vetëm tendosja ndërmjet reales dhe të tekstualizuares, por gjithashtu
edhe ndërmjet një numri formash të referencës.

300