JETA_E_RE 2013-3

P oezi

Prangat ndryshe nga gurët e varreve,
të rroposin kur je gjallë...

Spaç, 6 tetor 1982

MOS...

Mbrëmja e hapur si ankth i njeriut,
ç’gur varri ka vdekur në kokën time?
Pa qiell si ndodh kjo rënie e shiut,
pa tokë - mosmbërritja sublime.

Bohem jam, pa shkuar gjëkundi,
vendet të gjitha kanë sosur tek unë.
Ndonjëherë fillimi është dhe fundi
dhe fund nuk ka, mosëndërr, mosgjumë.

Moskurrë tek vdes, një lumë lë nga pas
dhe flatrat e lodhura në brigje.
Dëshirëvrarë, dëshira nuk vras.
Skeleti im - kjo pasarelë intime.

Durrës, 22 gusht 2011

151

152

P oezi

Blerina Rogova Gaxha ka përfunduar studimet
për letërsi shqipe, dhe studimet posdiplomike
në Universitetin e Prishtinës në fushën e for-
mave letrare (Format letrare në prozën e Kada-
resë). Ka botuar librat me poezi Gorgonë dhe
Kate. Për librin Gorgonë mori çmimin e Mitingut
të Poezisë për librin e vitit. Lexime në qendra
dhe panaire të ndryshme sidomos perëndimit
të Evropës. Poezitë i ka të përkthyera në gjuhë
të ndryshme. Ka fituar bursën për shkrimtarë në
Split të Kroacisë dhe është fituese e bursës për
shkrimtarë në Vjenë. Është kolumniste dhe re-
daktore e kulturës së gazetës «Zëri».

Blerina Rogova - GAXHA

Pijaneci i qytetit të kuq

Ato që ndodhin në rrugë janë historitë e mia,
thoshte pijaneci më i popullarizuar në qytet
Kishte shprehi femrave t’ua prekte sisët e bythët.
Të gjitha femrat janë të miat. Dua t’i shtrij e t’i dhunoj një nga një,
përsëriste sa kalonte pranë
Kundërmonte raki rrushi, raki ftoi, raki dardhe e turlifarë rakish
Gjoksin kishte me lesh dhe një pallto lëkure mbante gjithë kohës
Thoshin se ish çmendur pas vajzës e cila e la për një tjetër.
Thoshin edhe se dikur ishte i pashëm dhe i zgjuar.
Njëherë më kapi të dy sisët. Sa turp më erdh!
Më duket se isha katërmbëdhjetë vjeç
Kur mbaroi lufta ishte prapë aty. Asgjë s’e kish gjetur.
Disa thanë se kish kaluar kufirin, disa thanë se kohën
e kish çuar në mëhallën e romëve
Disa thanë se as policia e as ushtria s’i bënte gjë.

153

P oezi

Mbase përtonin edhe të vrisnin një pijanecë të pazakonshëm
Edhe në kohë paqeje vazhdoi të prekte sisët e bythët e femrave
Ali quhej. Dashnia e kish luajtur mendsh
Ajo e kish tradhtuar, ose ky e kish tradhtuar atë, kështu diçka
Ajo që ndodhte në rrugë ishte tortura dhe historia e tij
Aliu i këndonte dashurisë gjithmonë. Qe njeri me guxim
Një pasdite e kishin zënë duke ia futur një të sëmure mentale
Në skaj të një ure, aty ku e dashura e re rrinte zakonisht.
Aliu i këndonte dashurisë
Vdekja e tij u bë lajm në qytetin me më pak se njëqind mijë banorë
Tellalli bërtiste: I çmenduri ka vdekur. Vajzat mund të ecin lirshëm
Në kohë paqeje s’do i prek më askush. Armiku i fundit vdiq
Nuk pati ceremoni varrimi. Kush e varrosi o një copë toke ku ia ndan
Por të gjithë e mbajnë mend, në qytetin që s’do të ketë më një Ali të dytë
Pijanecit që dinte çdo histori rrugësh e që merak kishte
sisët e bythët që kalonin nëpër rrugët e tij
Ato që ndodhin në rrugë janë historitë e mia
Tapinë e të cilave sigurisht se do ta ketë marrë me vete
Në luftë qenë dhunuar me qindra në qytetin e kuq
Ky do të duhej të ishte dhunuesi i fundit

Shpirti i supozuar i bardhë

Thinjesh ngadalë
Shpirti yt i supozuar i bardhë po nxihet
Po plakesh dhe po ta shoh fytyrën e vjetëruar siç s’ia kam pa kujt më parë
Kam parë se si shkon viteve e dhimbjeve të mëlçisë
Dhe s’të ka ndryshuar as koka, as zemra, veç thinjat të janë shtuar
Ti po plakesh, unë s’kam pa njeri kaq të zi me një shpirt të supozuar kaq
të bardhë
Aventura jote e madhe për dreq do të mbarojë
Dhe nata e zezë, si ti, dhe e butë, si ti, do ta përkund tokën e qetë
Ti po plakesh dhe në trishtimin e ikjes nuk ke një stacion
Që të ta zbutë trishtimin e moshës
Shpirti yt i supozuar i bardhë po lyhet me zi

154

P oezi

Nata e zezë dhe e butë si ti, nuk të lë pa qenë inatçor
Pse s’e lë shpirtin të rrijë në tokë mes halleve e gjërave të zakonshme
Ti po thinjesh. Shpejtësia apo ngadalësia e kësaj nuk ka ndonjë rëndësi
Dikush patjetër duhet të rrojë për të hedhur gjak përmbi të varrosurit, dikur
Dikush patjetër duhet të rrojë për të hedhur një copë tokë, dikur
Dikush patjetër do të rrojë, dikur, përmbi
Dhe në gjakun tim të mos më kërkojë hak
Po ta shoh fytyrën siç nuk ia kam pa kujt më parë
Në çdo thinjë e rrudhë ka një vijë të zezë të shpirtit të supozuar të bardhë

Katet

Në një qytet ku pjesa më e madhe e njerëzve bashkëjetojnë sikur të ishin
të lumtur
Dhe në këtë lumturi nuk është llogaritur asnjë ligj i saj, mjafton që të dukesh
Duhet kohë të pastrohen gjithë pisllëqet
Preferoj të shtirem e palumtur, dhe në këtë palumturi
Më shkon ndër mend të të them të ndalesh ndonjëherë në katin e fundit
të ndërtesës
Të shohësh si terri i vret yjet e hënën, e sa ta shpifë nata pastaj
Dhe të t’i them disa fjalë plot helm për ato që kalojnë në urrejtje, më pas
në mërzi e në ndyrësi.
Për të gjithë njerëzit që kanë ekzistuar, që janë prekur e janë dashtë
Që kanë përjetuar ndërmjet vete e më pas kanë nis po ndërmjet vete të
luftojnë
Për të gjithë ata që ishin para teje e para meje në krahët tu, në krahët e
dikujt dhe në krahët e mi
Në flokët e mi, në flokët e dikujt e më pas në flokët tua.
Për qindra njerëz që i kanë ndier si pronë të veten, përpara altarit të dikujt
Kur kanë premtuar e i kanë dashur sikur të ishin partizanë ndjesish, në
ndonjë kat të banesës
Në ndonjërin prej tyre prit, dhe ndieje të rrënohen shkallët një nga një,
edhe katet, dhe e gjithë ndërtesa
Mbaj kryet, shtrëngoje fort dhe shih ç‘mllef ka në tjetër anë
Dhe ndoshta në ndonjë moment do të jesh i aftë ta ndiesh si rrënohet

155

jeta e dikujt
Në katin e fundit numëro ditët, orët dhe shkallët një nga një
Derisa vendi të bëhet rrafsh e katet të zhduken
Merri me vete mobiliet dhe bëj ç‘të duash me pamjet e dritareve
Ose hidhu nga lart
Derisa ta ndiesh peshën mbi krahë e krahët të të thyhen

Listë personale1

Pëlqej përjashtimet, dhe pëlqej të mos i përmbahem asaj
Që për çdo gjë të gjesh një përgjigje a një zgjidhje
Siç pëlqej përvjetorët e veçantë dhe ata persona që s’premtojnë asgjë
Meqë nuk e di nëse nesër a pasnesër ose në ndonjërën prej ditëve
Ku do të jetë secili. Këtë nuk më duhet ta di
Pëlqej të mos kem kufizime dhe më pëlqen të ngre ton
Dhe më pëlqen jo rrallë të mos flas me asnjëri
Siç më pëlqen që kafenë e mëngjesit ta pi vetëm
Sepse përtoj të flas, dhe më shumë përtoj të flas për veten
Pëlqej të mos pyes njeri për gjërat që s’i thonë
A është kjo ajo që duhet të ketë kuptim, apo ka edhe diçka tjetër
Çfarë ke lënë tjetër për mua?
Pëlqej të mos kem kufizime dhe pëlqej përjashtimet
Dhe do t’i pëlqeja shumë njerëzit pa pyetje
Ethet dhe të çmendurit në korridor
Oksigjenin, pemët dhe barin, ajrin e ndotur
Gropat në asfalt, ujin e helmuar dhe ndryshkun
Çfarë tjetër ke lënë për mua?
Nuk më pëlqejnë armiqtë e mi që e shitën botën
Për qiellin e gjelbër e detin e kuq, për njëmijë male e për njëmijë yje
Nuk më pëlqejnë personat e sigurt, as veshja e tyre
Më pëlqejnë ata që janë ashtu siç më pëlqejnë
Në takimet e paplanifikuara dhe ato që s’premtojnë asgjë
Nuk më pëlqejnë njerëzit me mjekër dhe ata që sillen si të shthurur
As ata që sillen si të sjellshëm, dhe ata që janë të sjellshëm

1 Wislawa Szymborska
156

P oezi

Më pëlqejnë personat që duken si të vërtetë
Por nuk më pëlqen të zhgënjehem më pas prej tyre
Pëlqej ata që nuk premtojnë asgjë,
Dhe të di nëse diçka tjetër ke lënë për mua…

Lule për ndershmërinë

Nëse vendos të flas, sigurohu që të ma gjesh një dëgjues
Mundësisht dikë që ka fuqinë ta bëjë të denjë rrëfimin tim
Me të cilin mund ta terrorizoj e ta torturoj atë, derisa të plasë së qeshuri
Dhe pastaj të bëhemi serioz, sidomos kur flas për armikun dhe gjuhën
time amtare
Le t’i bëjmë të gjithë të flasin shqip, e të dëgjojnë rrëfimin tim torturues
Pastaj le të flirtojmë me të gjithë miqtë në botë dhe armiqtë
Do të mësohem të flas anglisht, por së pari sigurohu që të ma gjesh një
dëgjues të denjë
Të cilin mund ta torturoj. Ta terrorizojmë qeverinë.
T’i bëjmë të flasin anglisht dhe t’i mësojmë si të bëjnë seks
Sepse më torturon mënyra si flasin dhe shfryhen publikisht
Të sugjeroj edhe t’i kërcënojmë dhe të zgjedhin një tjetër gjuhë zyrtare,
se nuk i marr vesh
Le ta bëjnë shpejt dhe le të japin një afat se kur gjuhë e tyre dhe gjuha
ime të jenë zyrtare
Se nuk i marr vesh, prandaj s’mund ta di nëse janë serioz a jo
Le t’i torturojmë të gjithë qeveritarët individualisht, derisa të pranojnë
se nuk dinë të bëjnë seks.
Le t’i mësojmë pastaj. Derisa të terrorizohen
Të flirtojmë bashkë, t’i mësojmë të bëjnë gojore derisa të mësojnë të
flasin
Pastaj në daçin le ta shesin tokën, le t’i shesin malet, e në daçin dhe qiel-
lin le ta shesin
Të blejnë me ato para pak ndershmëri, e ndoshta edhe ndonjë pallat të ri
Le të shkrryhen aty e të qihen papushim
Sepse s’më duhen për të m’i zgjidh problemet e mia
As të ma analizojnë gjendjen sociale

157

Sigurohu vetëm të ma gjesh një dëgjues të denjë që ta terrorizoj me
rrëfimin tim.

Zi

Të zinj janë sytë e tu
E zezë është këmisha jote
I zi është dheu jonë
E zeza unë-i ziu ti

Un’ me tym të zi mushkëritë i mbush

Të zinj janë flokët tu
I zi është numri yt
Dhe muzika që dëgjojmë e zezë është

Sa i zi është malli për ty
Këtu në t’zezën shtëpi
Kur do të perëndojë e zeza

Shushurimë

Shshsh…
Shëëët…dëgjo…
Shushurimën
Shshsh…ai po shkon…
Shushërimë…
Mos ja prish qetësinë
Shshsh…
Shkon…Ai…dhemshurisht
Fryn shumë erë fryn
Shkëmbinj pa zë rrokullisen
Mbi shpirtin e shtrirë
Shkel

158

P oezi

Rruga e shkretume
Gjethet në ajër shushërijnë
Sytë pikojnë shi
Ai shkon në shtëpi
Shshsh…hesht
Mos ja prish qetësinë
Shikoji qiejt…yjet shkrepëtijnë
Dhemshurisht
Shkel
Sidoqoftë era fryn…
Shëëët…

159

160

P oezi

Brahim Avdyli (1960), i takon plejadës së krijue­s­
ve të fundviteve ’70 dhe të fillimviteve ‘80 të sheku­
llit të kaluar.
Për shkaqe ekonomike edhe politike emigroi në
Zvic­ ër. Më vonë, në Fakultetin Filologjik i kreu stu-
dimet në Degën e Letërsisë Shqipe. Pas fatkeqësisë
së madhe shëndetësore, ka vazhduar t’i ndjekë stu­
di­met postdiplomike në Universitetin Ndërkom-
bëtar të Strugës, në Fakultetin e Shkencave Poli-
tike- Marrëdhënie Ndërkombëtare dhe Diplomaci,
ku në tetor të vitit 2010 ka mbrojtur temën e magji­
straturës.
K a publikuar këto libra: Në hijen e Alpeve, poezi,1983,
Buka e kuqe, poemë, 1990, Kur zgjohet Dodona", poe­
zi, 1992, Pasqyrë e përgjakur", poezi, 1994, Klith-
je nga fundi i ferrit, poezi, 1997, Vragat e një kohe,
prozë, 2005, Lëvozhga e vdekjes", prozë, 2007, Qielli i
paprekur, poezi, 2012. Poezia e tij është përkthyer në
italisht, gjermanisht, rumanisht, anglisht. etj.

Brahim AVDYLI

Lejleku i ëndrrave

Çdo gjë fillon me ëndrrën
edhe kur nuk mund t`u bëjmë
me stërmundimin jetësor
si diçka të qenë,

kur hapen krahët e hapësirës
ju nxjerrin juve në sipërfaqe
si pjesë e reales që vjen
me ngjyra të paqes,

ne u përkulemi përpara
sikur në vendlindje
edhe në Zvicër-
sytë e dritësjua ruajmë,

161

ju thërrasim përtej fjalës
na e sillni një dhëmb të ri
kur ua hedhim të vjetrin...

dhe çdo gjë fillon me juve
lejlek të ëndrrave tona.

Enigmë e përjetshme

1.

O gjarpër i shenjtë,
mblidhesh në spirale
ethesh për ne

e ngritësh
me kokën e goditjeve
në bishtin
e dhembjeve.

2.

Kur të shoh
më thahet pa shpirt
një fjalë në gojë

e regëtimat e qenies
ndrydhen të heshtura-

mitologjitë e botës
mblidhen sertë

ku do të jetë
dënimi i Zotit.

162

3. P oezi
163
Herë bëhesh
shtagë e gjatë
dhe mbi ty mbahet bota
për të mos rënë
skrupull
me dhembjet e viteve
e herë-herë
sa qel e mbyll sytë
bie mbi jetën
e shpërfillur
aty ku nuk të mendon njeriu
dhe e ka lëshuar
rrugën e zotit!...

4.

Qindra poezi
mund të shkruheshin për ty
edhe po të gënjenim
për të paqenën me fjalë
apo të përkryerën
kur të takojmë
të mbledhur lakuriq
rreth pritjes-
ti ngjitesh më lart
me kokën përmbi heshtje
e hidhesh si shpatë
prandaj na rrëqeth
me ngjyrat e tmerrit
ngadalë
pështillemi larg
e largohemi
përtej vdekjes.

5.

Një mijë vjet
jeton me dhembjet
e vetminë
të ka plasur gjuha
nën gur
nën dushk e shi
nën dhé
duke pritur jetën
të soset
nën helmin tënd-
helm është jeta vetë
katran
i mbyllur në gur
enigmë e përjetshme!...

Suferinat e dhembjes

Gjurma e shkrimeve niset nga lashtësia
me kalanë që nuk rrëzohet aspak me fjalë
por kënga të pavdekshme e ringjallë ndër ne,
energjia e pashtershme e kësaj mbijetese
pikon me qumështin e viteve të dhembjes
nëpër gjëmën e djalit të vogël e bonjak,
nuk ka si ta lëmojë gjysmën e trupit
derisa nuk flet dhe është i ftoftë si vdekja
kështu që vjen nëpër legjendën e stërlashtë
dhe na e rritë prore mbi gur një lule-pemë.
Fati i Rozës kthehet fuqishëm në Rozafat
dhe ushqehet prore i biri me lot në sy
e neve na jep të thithim gjithë atë helm
brez pas brezi duke e përkundur rriten
nëpër regëtimat e heshtura flijuar në kohë.
Kambana e vargjeve ushton nëpër shekuj

164

P oezi

nëpër sytë e nënës – zanë e qenies sonë
që gjithnjë na e jep qumështin e viteve...
Gurëzimi na rritet dikur në Urën e Fshejtë
dy brigjet e këngës sonë të na i përputhë
me jehonë të pashtershme të shkëmbinjve
në pikë të Qiellit mbërrijnë të na kthehen
derisa thithim nektarin e lulebjeshkëve...

dhe çdo gjë fillon me gurët e kalave tona
që mbetën gjellë me fëmijë dhe rindërtohen
nëpër suferina e pambaruara të Këngës

165

166

poezi

Leonora Bruçaj - Keka (1973) ka diplomuar në
Degën e Letërsisë shqipe në Universitetin e Pri­
shtinës ku dhe ka vijuar studimet pasuniversita­
re. Punon si profesoreshë në Shkollën e gjuhëve
te huaja “Cambridge School”. Është autore e dy
librave poetikë: Vdekja e Balozit (1993), Dhemb-
je e harresës (1998).

Leonora Bruçaj - Keka

ËNDRRA E SHTEGTARES

Në ëndrrën e kamotshme
Qava gurin e urrejtjes për ty
Për ty
Mblodha lulet më të bukura
Që të thuri gjerdan mallkimi
Kurorën ta qëndisja me vaj
Për ty
Shpirtin e pastrova me lot
Të jem enigmë jotja
Kalova botën vajzërore
Unë mbeta e varfër ndër to pa ty
Për ty
Lexova librin prapë e mbylla
Te jesh kujtim imi “Ti”

167

Bersalierët në pafundshmëri

Faqeprushur mbledh
lule në kopshtin tënd
dhe përherë ujis
oborret e huaja

Si ke harruar të shikosh
Si te ka vyshkur koha e lumosur

Duke e nxjerrë zërin
në botën kaotike
aty s’mund të kesh
alarm për alarmin e mbramë
për bersalierët

Estetike

U bëra plagjiate e estetikës
Duke kërkuar etikën në poezinë time
U ndala, dikush bërtiti
“liria e shpirtit tënd për ne është e shenjtë”
Ktheva kokën mbrapa
Schilleri në letrën e tij të parë
Mbi edukimin estetik më vrau
Diktimet e Kantit
Unë thashë me vete ç’humba
Me tha qe”mekanizmi i gjallë i orës së shtetit
duhet të ndreqet
A thua ku jam unë?
Në cilin shtet jetoj
Apo edhe koha u ndal
Në sheshin e stralltë
Duke e kërkuar Lyk Ferrin
Për epokën demokrate

168

poezi

Ç’u bë tektonikë në poezinë time
i ndoqa nga trolli im
Laibnicin, Hegelin, Kantin
Tek debatonin për
“estetikën moderne”
A thua ç’janë
Zemra dhe arsyeja
A thua çfarë quhet “vdekje e njeriut”
Ndoshta
Niçe do t’më tregonte
Duke gërrysur estetikën
Këngën vajzërore e gjeta
Në ideologjinë e Hegelit
Kush flet për modernët e bashkëkohorët
E bukura në estetikën moderne
Duke u zvarritur te Crousazi dhe Montesquien
Për t’u thelluar në “Traktatin e së bukurës”
Dhe “Ese mbi shijen”
Ku mbeti burimi i së bukurës
Apo u ndala unë
Gabimthi
Duke e kërkuar
Estetikën moderne
(...)

169

170

intervista Alice Ann MUNRO

171

172

intervista

Alice Ann MUNRO (1931) është shkrimtare e njohur kanadeze. Kon-
siderohet se me veprën e saj është duke e revolucionalizuar arkitekturën
e tregimeve të shkurtra, sidomos në prirjen e saj për të ecur përpara dhe
prapa në kohë.

Proza letrare e Munro-s është e vendosur në vendlindjen e saj, në Pro-
vincën e Huronit, në pjesën jugperëndimore të Ontario-s. Tregimet e saj eks-
plorojnë kompleksitetin e njeriut në një stil proze të pakomplikuar. Vepra e
Munro-s e ka bërë atë si njërën “prej shkrimtarëve më të mëdhenj të prozës”
apo siç thotë Cynthya Ozick, “Çehovin tonë”. Më 10 tetor 2013 Munro është
shpërblyer me Çmimin Nobel për Letërsi për punën e saj si “mjeshtre e tregimit
të shkurtër modern”. Fituesja e Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 2013 dhe e
Çmimit Man Booker International Prize më 2009, për vepër jetësore, është po
ashtu fituese e trefishtë e çmimit the Governor Generals’ Award for fiction.

Munro është e njohur për lexuesit shqiptarë me tregimin/novelën
“Virgjërshat shqiptare” të përkthyer e të botuar në shqip para tre vjetësh
në Tiranë.

173

ARTI I FIKSIONIT

(Intervistë e Alice Munro-s dhënë revistës së mirënjohur letrare ame-
rikane Paris Review. Intervistuar nga Jeanne Mc Culloch dhe Mona Simpson)

Nuk ka fluturim të drejtperdrejtë nga New York City te Clinton, On-
tario, qytetin Kanadez me tre mijë banorë ku Alice Munro jeton shumi-
cën e vitit. Ne u larguam nga LaGuardia-n herët në një mëngjes qershori.
Morëm me qira një makinë në Toronto dhe përshkuam për tri orë rrugët
që ishin më të vogla dhe më shumë rurale. Aty nga muzgu, ne u ndalëm
te shtëpia ku Munro jeton me burrin e saj të dytë, Gerry Fremlin. Ajo ka
prapa shtëpisë një oborr të zgjatur thellë, dhe një kopsht të parëndomtë e
eliptik me lule dhe është, siç ajo na sqaron, shtëpia ku Fremlini ka lindur.
Në kuzhinë Munro ishte duke përgatitur një ushqim të thjeshtë me bimë
barishtore aromatike lokale. Dhoma e ngrënies është mbushur me libra
nga dyshemeja deri në tavan, në njërën anë një tryezë e vogël mban një
makinë dore të shkrimit. Ky është vendi ku Munro shkruan.

Pas një kohe, Munro na dërgon në Goderich, një qytet më i madh,
seli e qarkut, ku ajo na vendosi në Bedford Hotel në sheshin përballë ndër-
tesës së gjykatës. Hoteli është një ndërtesë e shekullit të nëntëmbëdhjetë
me dhoma të rehatshme (krevate dopio dhe pa ajër të kondicionuar) që do
të dukej që strehonte për kohë të shkurtër ndonjë bibliotekar apo mësues
shkolle të vendeve të largëta me pak njerëz në ndonjërin nga tregimet e
Munro-s. Gjatë tri ditëve të ardhshme, ne biseduam në shtëpinë e saj, por
kurrë me magnetofon të lëshuar. Ne e kryem intervistën në dhomën tonë
të vogël në hotel, pasi Munro dëshironte ta mbante “biznesin jashtë prej
shtëpisë”. Edhe Munro edhe burri i saj u rriten brenda njëzet miljeve prej
vendit ku jetonin tash; ata e dinin historinë pothuajse të çdo ndërtese që
e kaluam, e admiruam, apo u ushqyem brenda në të. Ne pyetëm ç’lloj i
komuniteti letrar ishte në dispozicion në zonën e atyshme. Edhe pse ka
një bibliotekë në Goderich, na treguan se libraria e mirë më e afërt ishte
në Stratford, nja tridhjetë milje larg. Kur ne e pyetëm nëse kishte shkrim-
tarë të tjerë lokalë, ajo na dërgoi me makinë pranë një shtëpie në gjendje
shumë të keqe, gati të rrënuar, ku një burrë rrinte ulur me gjoksin e zhves-
hur në verandën mbrapa, mbledhur mbi një makinë shkrimi, rrethuar me

174

intervista

mace. “Ai është atje çdo ditë,” tha ajo. “Qoftë ditë me shi apo me diell. Unë
nuk e njoh atë, por vdes nga kureshtja të mësoj çfarë ai bën.”

Në mëngjesin tonë të fundit në Kanada, të pajisura me harta për
orientim, ne kërkuam shtëpinë në të cilën Munro ishte rritur. Babai i
saj kishte ndërtuar shtëpi dhe kishte rritur vizonë (lloj shqarthi) atje.
Pas disa dështimeve, ne e gjetëm shtëpinë, një shtëpi e bukur me tulla,
krejt në fund të një rruge fshati, përballë një fushe të hapur ku prehej
një aeroplan, ndalur përkohësisht me sa duket.Nga pozicioni ynë, ishte
lehtë ta mendosh freskinë joshëse të ajrit, pilotin duke e marrë me vete
një grua fshati, si në “White Dump” / Rrëngalla e Bardhë / apo njeriun e ri
të akrobacioneve ajrore që zbret në një fushë sikur kjo në “How I Met My
Husband” / Si e takova burrin tim /.

Sikur shtëpia, sikur peizazhi i Ontario-s, që është i ngjashëm me
pei­zazhin e Midwest-it amerikan, Munro nuk është shumë e madhe apo
mbres­ ël­ënëse. Por shquhej për sjelljen me finesë dhe një humor të qetë.
Është autore e shtatë librave me tregime të shkurtra, duke e përfshirë li-
brin e ardhshëm OPEN SECRETS dhe një roman, LIVES OF GIRLS AND
WOMEN; ajo ka marrë çmimin the Governor-General’s Award (çmimi më
prestigjioz letrar i Kanada-s) dhe është paraqitur rregullisht në Best Ame-
rican Short Stories (Richard Ford kohët e fundit përfshiu dy tregime të
Alice Munro-s në vëllimin të cilin e botoi) dhe çmimin Prize Stories: The
O. Henru Awards, ajo është po ashtu një kontribuese e rregullt për THE
NEW YORKER. Përkundër këtyre arritjeve të konsiderueshme, Munro
ende flet për shkrimin me një përunje të thellë dhe pasigurinë që mund
të dëgjohet vetëm te fillestarët. Ajo as e ka kapardisjen e një shkrimtareje
të famshme, dhe është lehtë të harrosh se është njëra prej shkrimtareve
me famë. Duke folur për punën e saj, të bën të mendosh se ajo që bën nuk
tingëllon saktë e lehtë, por pothuajse është e mundshme që secili ta bënte
këtë nëse vetëm do të punonte me zell të madh. Ndërsa po largoheshim,
ne e ndjemë atë ndjenjë ngjitëse të mundësisë. Kjo duket e thjeshtë – por
shkrimi i saj ka thjeshtësinë e përsosur që merr vite dhe shumë drafte për
t’u zotëruar. Siç Cynthia Ozick ka thënë. “Ajo është Çehovi ynë dhe do të
lërë pas shumicën e bashkëkohësve të saj.”

175

INTERVISTUESI: Këtë mëngjes ne vajtëm te shtëpia ku ju jeni rritur,
e keni kaluar atje tërë fëmijërinë tuaj?

ALICE MUNRO: Po. Kur im atë vdiq ai ende ishte duke jetuar në
atë shtëpi në fermë, e cila ishte një fermë dhelprash dhe vizonësh. Kjo ka
ndryshuar shumë megjithatë. Tash kjo është një sallon bukurie i quajtur
Kënaqje Totale. Mendoj se ata e kanë sallonin e bukurisë në krahun e pas-
më, dhe kuzhinën e kanë shembur plotësisht.

INTERVISTUESI: Keni qenë brenda saj që atëherë?

MUNRO: Nuk kam qenë, por mendoja nëse do ta bëja këtë, unë do
të kërkoja ta shihja dhomën e ndenjës. Aty është vatra që babai e ndërtoi
dhe unë do të doja ta shihja atë. Nganjëherë kam menduar që do të shkoja
e të hyja brenda dhe do të kërkoja një manykir.

INTERVISTUESI: Ne vumë re një aeroplan në fushën matanë rrugës dhe
menduam për tregimet tuaja “White Dump” dhe “How I Met My Husband” .

MUNRO: Po, ai ishte një aeroport për ca kohë. Njeriu i cili e kishte
pronë të tij atë fermë, kishte hobi avionët fluturues, dhe ai e kishte një
aeroplan të vogël. Ai kurrë nuk e pëlqeu bujqësinë, kështu doli prej saj
dhe u bë një instruktor fluturimi. Ai është ende gjallë. Ka shëndet të për-
sosur dhe është një nga njerëzit më të pashëm që kam njohur ndonjëherë.
Ai u pensionua prej instruktorit të fluturimit kur ishte shtatëdhjetë e pesë
vjeç. Mbas tre muajsh mbase prej pensionimit ai shkoi në një udhëtim dhe
mori një sëmundje të çuditshme, e cila merret nga lakuriq nate në shpella.

INTERVISTUESI: Tregimet në përmbledhjen tuaj të parë “DANCE OF
THE HAPPY SHADES”*/*VALLËZIMI I HIJEVE TË KUMTURA, janë mjaft re-
zonuese të asaj hapësire, botë e fëmijërisë suaj. Në cilën periudhë të jetës
suaj janë shkruar këto tregime?

MUNRO: Shkrimi e atyre tregimeve shtrihet në mbi pesëmbëd-
hjetë vjet. Tregimi “The Day of the Butterfly” /Dita e Fluturës/ ishte njëri
prej më të hershmëve. Me sa duket ky tregim është shkruar kur isha në

176

intervista

moshën njëzet e njëvjeçare. Dhe unë mund ta kujtoj shumë mirë kohën
kur e shkrova tregimin “Thanks for the Ride” /Faleminderit Kalrim/ pasi
foshnja ime e parë rrinte shtrirë në krevat fëmijësh pranë meje. Kështu
unë isha njëzet vjeçe. Tregimet më të vona qenë shkruar në të tridhjetat.
“Dance of the Hapy Shades” është njëra prej tyre. “The Peace of Utrecht” /
Paqja e Utrehtit/ e të tjera. “Images” /Imazhet/ është fare e vonë. “Walker
Brothers Cowboy” /Kauboji I vëllezërve Walker/ qe shkruar po ashtu pas
moshës tridhjetëvjeçare. Pra, ka një radhë vërtet të madhe të tyre.

INTERVISTUESI: Si duken këto se po mbahen tash? A i rilexoni?

MUNRO: Ka një tregim të hershëm në atë përmbledhje që quhet
“The Shining Houses” /Shtëpitë e ndritshme/, të cilin unë duhej ta lex-
oja në Harborfront në Toronto dy apo tre vjet më parë për një ngjarje
të veçantë për ta festuar historinë e TAMARACK REVIEW. Pasi tregimi
në original ishte botuar në njërin prej numrave më të hershëm të kësaj
reviste, unë duhej të ngrihesha dhe ta lexoja atë, dhe kjo ishte shumë e
vështirë. Mendoj se atë tregim e shkrova kur isha njëzet e dy vjeçe. Mba-
hesha duke e ndryshuar derisa isha duke e lexuar, duke kapur të gjitha
truket e përdorura në atë kohë, të cilat tani dukeshin shumë të vjetru-
ara. Unë isha duke provuar ta vija në rregull shpejt, me sytë e mi duke e
lëvizur vrullshëm përpara në paragrafin e ardhshëm derisa lexoja, sepse
nuk e kisha lexuar atë para fillimit. Unë kurrë nuk i lexoj gjërat ca më
përpara. Kur e lexoj një tregim të hershëm, mund t’i shoh gjërat që tash
nuk do t’i shkruaja, sepse këto janë gjëra të cilat njerëzit po i shkruanin
në vitet pesëddhjetë.

INTERVISTUESI: A e rishikoni ndonjëherë ndonjë tregim pasi të jetë
publikuar? Me sa duket, para se të vdiste, Proust rishkroi vëllimet e para të
REMEMBRANCE OF THINGS PAST.

MUNRO: Po, dhe Henry James rishkroi sende të thjeshta, të kuptue­
shme, por gjithashtu të vështira dhe që nuk janë lehtë të kuptueshme. Në të
vërtetë, unë e kam bërë këtë kohët e fundit. Tregimi “Carried Away” /E marr
me vete/ ishte përfshirë në BEST AMERICAN SHORT STORIES 1991. Unë e
lexova tregimin prapë në antologji, pasi dëshiroja të shihja si kishte dalë dhe

177

e gjeta një paragraf i cili vërtet ishte i bërë qull. Ky ishte një paragraf i vogël
por shumë i rëndësishëm, mbase dy fjali. Unë megjithatë mora një stilolaps
dhe e rishkrova atë në anën e pashkruar të antologjisë ashtu që do ta kisha
aty për t’iu referuar kur ta publikoja tregimin në formë libri. Unë shpesh
kam bërë rishikime në atë fazë nga dilnin të ishin me gabime, pasi vërtet nuk
kisha qenë në rrjedhën e ritmit të tregimit më tej, unë vërej që një pjesë e
vogël e shkrimit nuk duket të jetë bërë aq mirë siç ai duhej të ishte bërë, dhe
tamam në fund do ta ndaj për rishikim. Por kur tregimin e lexoj përsëri në
fund, duket cazë i imponuar. Kështu që unë nuk jam shumë e sigurt për këtë
gjë. Përgjigjja mund të jetë që duhet të flakë këtë sjellje. Atje do të jetë një
pikë kur ti thua, mënyra si bëni me një fëmijë, kjo nuk është më mënyra ime.

INTERVISTUESI: Ju keni përmendur se kur punimet tuaja janë në
zhvillim e sipër nuk ua tregoni miqve tuaj.

MUNRO: Jo, unë nga ato që kam në zhvillim e sipër nuk ia tregoj ndokujt.

INTERVISTUESI: Sa jeni e varur nga redaktorët tuaj?

MUNRO: THE NEW YORKER vërtet ishte përvoja ime e parë me bot-
imin serioz. Më parë, pata pak a shumë kopje redaktimi me disa sugjerime
– jo shumë. Aty duhet të jetë një pajtim ndërmjet redaktorit dhe meje për
llojin e ndryshimit që mund të ndodhë. Një redaktor që do të mendojë se
asgjë nuk po ndodh në tregimet e William Maxwell-it, për shembull, do
të ishte i padobishëm për mua. Aty gjithashtu duhet të jetë një sy shumë
i mprehtë për të parë mënyrat me të cilat unë mund të jem duke e mash-
truar veten. Chip McGrath në THE NEW YORKER ishte redaktori im i parë,
dhe ai ishte aq i mirë. Unë isha e habitur se dikush mund të shihte aq thellë
në atë çka unë doja të bëja. Nganjëherë ne nuk bënim shumë, por herë pas
here ai më orientoi në shumë drejtime. Unë e rishkrova një tregim me
titullin “The Turkey Season” /Sezoni I Gjeldetit/ të cilin ai tashmë e kishte
blerë. Unë mendoja se ai do ta pranonte variantin e ri por ai nuk e pranoi.
Ai tha, Mirë, ka gjëra rreth variantit të ri që unë i dua më mirë, dhe ka
gjëra në variantin e vjetër që unë i pëlqej më shumë. Pse nuk i shohim?
Ai kurrë nuk thotë diçka sikur, ne do të, ne duam. Kështu ne e bëmë atë së
bashku dhe nxorëm një tregim më të mirë, mendoj.

178

intervista

INTERVISTUESI: Si qe realizuar kjo? Me telefon apo me postë? Shk-
ove ndonjëherë në THE NEW YORKER dhe ta përpunoje atje?

MUNRO: Me postë. Ne kemi një marrëdhënie shumë besnike me
telefon, por me njëri- tjetrin jemi parë vetëm disa herë.

INTERVISTUESI: Kur botuat për herë të parë në THE NEW YORKER?

MUNRO: “Royal Beatings” /Rrahjet Mbretërore/ ishte tregimi im i
parë, dhe ky u publikua më 1977. Por unë i dërgova të gjitha tregimet e
mia të hershme për THE NEW YORKER në vitet 1950-të dhe pastaj push-
ova së dërguari për një kohë të gjatë dhe i dërgova vetëm për revistat në
Kanadë. THE NEW YORKER më dërgoi shënime të mira edhe pse- shkruar
me stilolaps, mesazhe jozyrtare. Ata kurrë nuk i nënshkruan ato. Shkrimi
është mjaft i mirë, por tema është cazë si shumë e njohur. Kjo ishte, po
ashtu. Tregimi qe për një romancë ndërmjet dy njerëzve të moshuar –
njëra lëneshë. Unë kisha shumë lënesha të moshuara në tregimet e mia.
Tregimi quhej “The Day the Asters Bloomed” / Dita kur Asterët lulëzuan/.
Ky tregim ishte vërtet i tmerrshëm. Dhe unë nuk e shkrova këtë kur isha
shtatëmbëdhjetëvjeçare, unë isha njëzet e pesëvjeçare. Habitem pse
shkrova për lëneshat. Unë nuk njihja ndonjë të tillë.

INTERVISTUESI: Dhe ju u martuat e re. Kjo nuk është sikur ju ishit
duke e parashikuar jetën si një lëneshë e moshuar.

MUNRO: Mendoj se e dija se në zemër isha një lëneshë e moshuar.

INTERVISTUESI: Ishe gjithmonë duke shkruar?

MUNRO: Që prej klasës së shtatë apo të tetë.

INTERVISTUESI: Keni qenë një shkrimtare serioze në kohën ku shku-
at në kolegj?

MUNRO: Po. Unë nuk pata asnjë shans të për të qenë diçka tjetër
pasi nuk kisha para. Unë e dija se do të isha në universitet vetëm dy vjet

179

pasi bursat e studimit që ishin në dispozicion atëherë zgjasnin vetëm aq
kohë. Ishte kjo një periudhë e vogël në jetën time e kaluar jashtë shtëpisë,
një kohë e mrekullueshme. Kam qenë e ngarkuar për shtëpinë me çështjet
familjare kur isha në adoleshencën time, kështu universiteti ishte koha e
vetme në jetën time kur unë nuk është dashur t’i bëja punët e shtëpisë.

INTERVISTUESI: A u martuat menjëherë pas dy vjetësh tuaj në uni-
versitet?

MUNRO: Unë u martova menjëherë pas vitit të dytë. Isha njëzetv-
jeçare. Ne shkuam në Vancouver. Se ishte diçka e madhe kjo bërja e mar-
tesës – kjo aventurë e madhe, prekëse. Ne ishim vetëm njëzet dhe njëzet
e dy vjeç. Aty për aty e ngremë një lloj shumë të duhur të ekzistencës si
klasë e mesme. Ne ishim duke menduar për të marrë një shtëpi dhe ta
gjenim një fëmijë, dhe këto gjëra i bëmë menjëherë. Unë e linda fëmijën e
parë në moshën njëzet e njëvjeçare.

INTERVISTUESI: Dhe ju ishit duke shkruar gjatë gjithë kësaj kohe?

MUNRO: Unë isha duke shkruar dëshpërueshëm tërë kohën sa
isha shtatzënë pasi mendoja se pastaj kurrë nuk do të isha në gjendje të
shkruaja. Çdo shtatzani më nxiste të bëja diçka të madhe para se të lindte
foshnja. Në të vërtetë unë nuk isha duke bërë ndonjë gjë të madhe.

INTERVISTUESI: Në “Thanks for the Ride” ju keni shkruar nisur nga
pikëpamja e një djaloshi qyteti paksa të pashpirt i cili rrëmben një vajzë të
varfër qyteti për një natë, fle me të dhe e cila nganjëherë i duket tërheqëse e
ngnjëherë jo dhe e revoltohet nga varfëria e jetës së saj. Duket e habitshme që
ky tregim erdhi prej një kohe kur jeta juaj ishte aq e vendosur dhe e rregullt.

MUNRO: Një mik i burrit tim erdhi të na vizitonte verën që isha
shtatzënë me vajzën më të madhe. Ai qëndroi për një muaj apo ashtu
diçka. Ai punonte për the National Film Board dhe ishte duke e bërë një
film. Ai na tregoi mjaft nga materiali – ne tamam flisnim siç bëni ju, me
anekdota për jetët tona. Ai e tregoi rrëfimin rreth shkuarjes në një qytet
të vogël në Georgian Bay, dhe daljen me një vajzë vendore. Ky ishte takimi

180

intervista

i një djaloshi të klasës së mesme me diçka që ishte plotësisht familjare
për mua, por jo familjare për të. Kështu unë menjëherë u bëra njësh me
vajzën dhe familjen e saj, me gjendjen e saj dhe pastaj, derisa foshnja ime
ishte duke më shikuar nga krevati i fëmijëve, unë e shkrova bukur shpejt
tregimin pasi e kisha menduar që më parë.

INTERVISTUESI: Në ç’moshë ishit kur u botua ai libër?

MUNRO: Isha rreth moshës tridhjetë e gjashtëvjeçare. Kishte vite
që po i shkruaja këto tregime dhe më në fund një redaktor në Ryerson
Press, botues Kanadez që ishte marrë nga McGraw Hill, më shkroi dhe më
pyeti nëse kisha mjaft tregime për një libër. Fillimisht ai do të më fuste
në një libër me dy apo tre shkrimtarë të tjerë. Kjo dështoi, por ai ende e
kishte një tufë tregimesh të mia. Pastaj ai u largua, por më kaloi mua te
redaktori tjetër, i cili më tha, nëse ju mund të shkruani edhe tri tregime të
tjera, ne do ta kemi një libër. Dhe kështu unë shkrova “Images” Walker
Brothers Cowboy” dhe “Postcard”/Kartolina/ gjatë vitit të fundit para se
libri të botohej.

INTERVISTUESI: A i kishe publikuar këto tregime në revista?

MUNRO: Shumica e tyre ishin botuan në TAMARACK REVIEW. Kjo
ishte një revistë e vogël e mirë, një revistë shumë e guximshme. Botuesi
thoshte se ai ishte i vetmi botues në Kanada i cili i njihte të gjithë lexuesit
e tij nga emrat e tyre.

INTERVISTUESI: Keni pasur ndonjëherë një kohë të veçantë për të shkruar?

MUNRO: Kur fëmijët qenë të vegjël, koha ime vinte sapo ata iknin
për në shkollë. Kështu në ato vite unë punova me shumë zell. Burri im
dhe unë e hapëm një librari. Dhe kur isha duke punuar atje, unë qëndroja
në shtëpi deri në mesditë. Unë ishte marrë me mend të jem duke i kryer
punët e shtëpisë, dhe atëherë po ashtu do ta bëja shkrimin tim. Më vonë,
kur nuk isha duke punuar çdo ditë në librari, unë do të shkruaja deri-
sa të gjithë ktheheshin në shtëpi, për drekë dhe pastaj pasi ata shkonin
prapa në punët e tyre, ndoshta deri rreth orës katërmbëdhjetë e tridh-

181

jetë, atëherë do të përgatisja një gotë të shpejtë me çaj dhe filloja punët
e shtëpisë, duke provuar t’i kisha të përfunduara para pasditës së vonë.

INTERVISTUESI: Por si keni shkruar para se vajzat të jenë rritur
mjaft për të shkuar në shkollë?

MUNRO: Shfrytëzova kohën derisa ato merrnin një sy gjumë.

INTERVISTUESI: Pra, Ju shkruanit derisa ato merrnin një sy gjumë?

MUNRO: Po. Kjo ndodhte nga ora një deri në orën tre pasdite.
Shkrova shumë nga tregimet që nuk kishin kushedi sa vlerë, por ama isha
bukur produktive. Vitin që shkrova librin tim të dytë, LIVES OF GIRLS AND
WOMEN/JETA E VAJZAVE DHE GRAVE/, isha jashtëzakonisht produktive.
Unë kisha katër fëmijë në përkujdesje pasi dhe një shoqe e vajzave që
ishte po ashtu fëmijë, po jetonte me ne dhe unë punoja në librari dy ditë
në javë. Punoja ndoshta deri në orën një në mëngjes dhe pastaj zgjohesha
në orën gjashtë. Dhe e sjell ndërmend mendimin që kisha, e dini, se unë
mbase do të vdisja, kjo isht e tmerrshme, mendoja, do ta kem një sulm në
zemër. Isha vetëm tridhjetë e nëntë vjeçe apo ashtu diçka, por isha duke
e menduar këtë; pastaj thashë, Mirë, edhe nëse vdes, unë tash kisha aq
shumë faqe të shkruara. Ata do të shohin se si kjo vepër një ditë do të dalë
në dritë. Ky ishte një lloj dëshpërimi, garë dëshpërimi. Unë tash nuk e kam
atë lloj energjie.

INTERVISTUESI: Ç’procedurë ndoqët për të shkruar LIVES OF GIRLS
AND WOMEN?

MUNRO: E mbaj mend ditën kur fillova ta shkruaja këtë. Kjo ndodhi
në janar, një të shtunë. Vajta poshtë te libraria, e cila nuk ishte e hapur
të shtunave dhe e mbylla veten aty. Burri im kishte thënë se ai do ta për-
gatiste darkën, kështu unë e kishanë disponim tërë pasditën. E mbaj
mend veten duke shikuar përqark në krejt letërsinë e madhe që ishte për-
reth meje dhe të menduarit, Ti teveqele! Çfarë po bën ti këtu? Por pastaj
shkova lart te zyra dhe fillova ta shkruaja pjesën e quajtur “Princess Ida”
/Princesha Ida/ e cila është rreth nënës sime. Materiali rreth nënës sime

182

intervista

është materiali im qendror në jetë, dhe ky gjithmonë vjen më së lehti për
mua. Nëse unë pushoj tamam, kjo është ajo që do të vijë. Kështu, sapo
fillova ta shkruaja atë, isha e veçantë. Pastaj bëra një gabim të madh. Pro-
vova ta bëja këtë një roman të rregullt, një lloj të zakonshëm romani për
adoleshencën e fëmijërisë. Rreth marsit e pashë se ky nuk po funksionon-
te. Më dukej se nuk ishte i shkruar mirë dhe mendova se duhej ta braktis-
ja. Isha shumë e zhgënjyer. Atëherë më erdhi një mendje se duhej ta ndaja
në pjesë dhe ta vendosja në formë tregimi. Pastaj mund ta vendosja nën
kontroll. Ky është çasti kur mësova se unë kurrë nuk do të shkruaja një
roman të vërtetë sepse unë nuk mund të mendoja në atë mënyrë.

INTERVISTUESI: THE BEGGAR MAID/VAJZA E ARRATISUR/, po ash-
tu, është një lloj romani për shkak se i ka të ndërlidhura rrëfimet.

MUNRO: Unë nuk i dua shumë gjërat e supozimeve të dyta, por
shpesh kam dëshiruar të bëj radhë tjetër të tregimeve. Në librin tim të
ri, OPEN SECRETES/FSHEHTËSITË E HAPURA/, ka personazhe të cilat
rishfaqen. Bea Doud në tregimin “Vandals” /Barbarët/ është përmendur
si vajzë e vogël në “Carried Away,” që është tregimi i parë të cilin e shkrova
për përmbledhjen e tregimeve. Billy Doud është djali i bibliotekarit. Ata
të gjithë janë përmendur në “Spaceships Have Landed” /Anijet Kozmike
kanë aterruar/. Por unë nuk duhet të lejoj që ky lloj plani t’i dëmtojë
papritmas vetë tregimet. Nëse unë filloj ta formësoj një tregim kështu
në mënyrë që ai të përshtatet me tjetrin, ndoshta unë jam duke e bërë
gjënë e gabuar, duke e përdorur forcën në të, gjë që nuk do të duhej ta
bëja. Kështu unë nuk di nëse do ta bëj atë lloj serie përsëri, ndonëse e dua
idenë e tillë. Katherine Mansfield ka thënë diçka të ngjashme në njërën
prej letrave të saj, Oh, unë shpresoj se e shkruaj një roman, shpresoj të
mos vdes, duke i lënë vetëm këto copa dhe pjesë. Është shumë e vështirë
për ta larguar veten prej këtyre copave dhe pjesëve duke e ndier nëse
krejt ç’je duke lënë pas vetes janë tregimet e shpërndara. Jam e sigurt që
ju do të mendoni në dobi për dhe gjithçka, por e qetë.

INTERVISTUESI: Edhe Çehovi gjithnjë kishte dëshirë të shkruante një
roman. Ai mendonte ta quante “Stories from the Lives of My Friends”/"Tre-
gime nga jeta e miqve të mi”.

183

MUNRO: E di. Dhe e di se duke e ndjerë atë ju do ta arrini këtë, do
t’ia dilni të keni gjithçka në një pako.

INTERVISTUESI: Kur filloni ta shkruani një tregim, e dini si do të jetë
ai? Është përcaktuar tashmë si do të jetë ai?

MUNRO: Jo krejt. Ndonjë tregim je duke shkuar, që të jetë ndoca më
i mirë,zakonisht do duhej të kishte ndryshime. Pikërisht tani unë e fillova
një tregim papritmas. Kam qenë duke punuar në të çdo mëngjes, dhe ky
është bukur i sajuar në çast. Unë vërtet nuk e pëlqej këtë, por mendoj se
ndoshta, në një pikë, do të jem brenda tij. Zakonisht, kam shumë njohuri
lidhur me tregimin para se të filloj ta shkruaj atë. Kur unë nuk kisha një
kohë të rregullt për të shkruar, tregimet thjesht funksiononin në kokë aq
gjatë sa kur unë filloja t’i shkruaja, shihja se sa thellë isha e kredhur në to.
Tash, këtë punë e bëj me mbushjen e bllokut të shënimeve.

INTERVISTUESI: Përdorni bllok shënimesh?

MUNRO: Kam stiva blloqesh të shënimeve që përmbajnë këtë
shkrim tmerrësisht të ngathët, diçka që është duke rënë. Shpesh e pyes
veten, kur ua hedh një sy këtyre skicimeve të para, nëse aty ka pasur
ndonjë arsye për ta bërë këtë sadopak. Unë jam e kundërta e një shkrim-
tari që ka dhuntinë për të shkruar shpejt, e dini, dikush që e merr këtë
sikur kur i bie fyellit. Nuk e marr këtë fare me dëshirë, pasi çfarëdoqoftë
që jam duke provuar të bëj, shpesh e gjej veten në binarë të gabuar dhe
më duhet të kthehem prapa.

INTERVISTUESI: Si e kuptoni se jeni në binarë të gabuar?

MUNRO: Unë mund të jem duke shkruar pa u ndalur një ditë dhe të
mendoj se kam bërë shumë mirë, kam shkruar më shumë faqe nga sa rën-
domë shkruaj. Pastaj çohem mëngjesin tjetër dhe kuptoj se nuk dëshiroj
të punoj në të më. Kur unë kam një ngurrim të tmerrshëm për të shkuar
në afërsi të një pune, kur duhet ta shtyj veten të vazhdoj, unë në përgjithë-
si e di se diçka është shumë e gabuar. Shpesh, në afërsisht tri të katërtat
e asaj çfarë bëj, unë e kap një pikë diku, mjaft herët përpara, kur mendoj

184

intervista

se do ta braktis këtë tregim. E gjej veten gjatë një dite apo dy në zhgënjim
të madh, duke u vërtetiur rreth e rrotull fytyrëngrysur. Dhe mendoj për
diçka tjetër që unë mund të shkruaj. Kjo është sikur një lloj i lidhjes së
dashurisë, ju dilni prej të gjitha zhgënjimeve dhe mizorive me daljen me
ndonjë njeri të ri të cilin vërtet nuk e pëlqeni fare, por nuk e keni vënë re
këtë ende.

Pastaj, unë papritmas do të vij me diçka rreth tregimit të cilin e kam
braktisur; unë do të shoh si ta bëj këtë. Por kjo duket të ndodh vetëm pasi
kam thënë, Jo, kjo nuk do të funksionojë, harroje.

INTERVISTUESI: Mund ta bëni këtë gjithnjë?

MUNRO: Nganjëherë nuk mundem, dhe e kaloj gjithë ditën në një
disponim jo të mirë. Kjo është hera e vetme kur unë jam vërtet e irrituar.
Nëse Gerry më flet, apo hyn dhe del prej dhomës apo bën shumë zhurmë
rreth e rrotull, unë ndihem e nervozuar dhe zemërohem. Ose nëse kën-
don apo bën diçka asisoj, kjo për mua është e tmerrshme. Unë shoh që po
provoj të mendoj diçka deri në fund dhe jam duke i rënë murit me kokë,
që unë nuk po ia dal mbanë. Në përgjithësi, unë do ta bëj këtë për ca kohë
para se të heq dorë. Gjithë kjo procedurë mund të marrë një javë kohë,
kohë e orvatjes për të menduar deri në fund, duke provuar ta rifilloj, pa-
staj duke hequr dorë prej tij dhe duke nisur të mendoj për diçka tjetër, pa-
staj duke e kthyer atë prapa përsëri, rëndom krejt papritmas, kur jam në
dyqanin e gjërave ushqimore apo jashtë në makinë. Unë do të mendoj, Oh,
mirë, unë duhet ta kap këtë personazh, dhe natyrisht këta njerëz nuk janë
të martuar, apo çkadoqoftë. Ndërrim i madh, që zakonisht është ndërrim
rrënjësor.

INTERVISTUESI: Kjo e bën që tregimi të funksionojë?

MUNRO: Unë bile nuk e di nëse ky ndërrim e bën tregimin më të
mirë. Krejt çfarë bën kjo është se mua ma bën të mundshëm ta vazhdoj
tregmin. Kjo është ajo që më bën të kuptoj se nuk kam forcë shumë të
madhe që vjen brenda dhe dikton për mua. Unë vetëm duhet ta kem në
mbizotërim atë për të cilën dëshiroj të shkruaj me vështirësinë më të
madhe. Dhe memzi.

185

INTERVISTUESI: E ndërron kjo perspektivën apo tonin?

MUNRO: Oh, po, nganjëherë. Unë jam e pasigurt dhe personazhin e
vetes së parë do ta bëj personazh të vetes së tretë prapë e prapë. Ky është
njëri prej problemeve të mia më të mëdha. Unë shpesh bëj që në perso-
nazhin në veten e parë në një tregim ta vendos veten dhe pastaj e ndjej se
kjo nuk është duke funksionuar për ndonjë arsye. Mua më lëndon lehtë
ajo që njerëzit më thonë të bëj rreth kësaj. Agjenti im nuk e dëshironte
personazhin e tregimit “The AlbanianVirgin”/Virgjëresha shqiptare/ në
veten e parë, të cilin, pasi nuk isha plotësisht e sigurt, më bëri ta ndrysho-
ja. Por pastaj unë e ktheva përsëri siç ishte në fillim.

INTERVISTUESI: Sa jeni e vetëdijshëm se çfarë jeni duke bërë në ni-
velin tematik?

MUNRO: Mirë, kjo nuk është diç e bërë në mënyrë aq të vetëdijsh-
me. Unë mund t’i shoh mënyrat të cilat një tregim e çojnë në rrugë të ga-
buar. Unë gjërat negative i vërej më lehtë se gjërat pozitive. Disa tregime
nuk funksionojnë aq mirë sa dhe tregimet e tjera, dhe disa janë më të
lehta nga idetë e përgjithshme se tregimet e tjera.

INTERVISTUESI: Më të lehta?

MUNRO: Ato duken më të lehta për mua. Se nuk e ndjej një angazhim
të madh në to. Isha duke e lexuar autobiografinë e Muriel Sparks-it. Ajo men-
don, pasi është një e krishterë, një katolike, se Zoti është autori i vërtetë. Dhe
ajo na thotë se është e nevojshme, e duhur dhe e dobishme të mos orvatemi
ta zëvendësojmë atë autoritet, të mos provojmë të shkruajmë fiksion rreth
kuptimit të jetës, që tenton të kuptojë çfarë vetëm Zoti mund ta kuptojë.
Kështu ai/ajo të shkruajë gjëra argëtuese. Mendoj se kjo është çfarë thotë ajo.
Nganjëherë mendoj të shkruaj qëllimisht tregime që do të jenë argëtuese.

INTERVISTUESI: Mund të na e japësh një shembull?

MUNRO: Mirë, mendoj se “Jack Randa Hotel” /Hoteli Jack Randa/ të
cilin unë e dua mjaft, funksionon si një tregim argëtues. Unë e dua këtë,

186

intervista

sidoqoftë. Megjithëse një tregim si “Friend of my Youth” nuk funksionon
si tregim argëtues. Po funksionon në një mënyrë tjetër. Funksionon në
nivelin tim më të thellë.

INTERVISTUESI: Ka tregime në të cilat nuk ke pasur telashe fare t’i
shkruash?

MUNRO: Tregimin “Friend of My Youth” në fakt e shkrova shumë
shpejt. Prej një anekdote. Është një djalë i ri të cilin e njoh e që punon në
bibliotekën në Goderich dhe i kërkon gjërat për mua. Ai ishte në shtëpinë
time një natë dhe zuri të flist për fqinët e familjes së tij, fqinj që jetonin
në fermën ngjitur. Ata i takonin një religjioni që e ndalonte lojën me letra,
kështu ata loznin lojën Crokinole, e cila është një lojë me kuti të shënuara.
Ai vetëm më foli rreth kësaj, dhe unë pastaj e pyeta atë rreth familjes e
rreth religjionit, se në kë ata ngjanin. Ai i përshkroi ata njerëz dhe pastaj
më foli rreth skandalit të martesës: djalin e ri që përparon e që është një
anëtar i kishës së tyre dhe është i fejuar për vajzën më të vjetër. Pastaj
sesi motra më e re, e vogël dhe e pashme, mbeti shtatzënë, kështu që mar-
tesa ka për të qenë e ndryshuar. Dhe ata vazhdojnë të gjithë të jetojnë së
bashku në të njëjtën shtëpi. Stafi për ndreqjen e shtëpisë, për ngjyros-
jen e saj, është po ashtu krejt i vërtetë. Çifti e ngjyrosi gjysmën e tyre të
shtëpisë, dhe motra më e vjetër nuk e ngjyrosi – vetëm gjysma e shtëpisë
ishte ngjyrosur.

INTERVISTUESI: Pati atje vërtet një kujdestare fëmijësh?

MUNRO: Jo, kujdestaren e fëmijëve e sajova, por emrin ia dhashë
unë. Ne e kishim një ngjarje për mbledhjen e fondeve në Blyth Theatre,
rreth dhjetë milje larg prej këtu. Secili kontribuonte diçka pë t’i shtuar
paratë nëpërpërmjet shitjes ankand, dhe dikush erdhi me idenë se unë
mund ta shisja në ankand të drejtën për ta pasur emrin e ofruesit më të
suksesshëm të përdorur si personazh në tregimin tim të radhës. Një grua
prej Toronto-s pagoi katërqind dollarë për të qenë personazhe. Emri i saj
ishte Andrey Atkinson. Mua papritmas më shkoi mendja, kjo është kujde-
starja e fëmijëve. Për të kurrë nuk kurrë nuk më ka rënë të dëgjoj diç më
tepër. Shpresoj se ajo nuk u merakos.

187

INTERVISTUESI: Cila ishte zanafilla e atij tregimi?

MUNRO: Kur fillova ta shkruaja këtë tregim, ne ishim në njërin nga
udhëtimet tona prej Ontario-s për British Columbia; ne shkonim atje
çdo vit në vjeshtë dhe ktheheshim me makinë në pranverë. Kështu unë
nuk isha duke shkruar, por duke menduar rreth kësaj familjeje në mo-
tele natën. Atëherë i gjithë rrëfimi i nënës sime mbyllej rreth kësaj, dhe
pastaj unë e shihja për çka ishte tregimi. Do të thosha se ai tregim erdhi
me lehtësi. Dhe nuk pata me të ndonjë vështirësi. Unë e kam bërë perso-
nazhin e nënës sime aq shpesh dhe kam shprehur ndjenjat e mia ndaj saj,
mua nuk më duhej të kërkoja t’i gjeja ato.

INTERVISTUESI: Keni disa nëna në tregimet tuaja. Ajo nënë e veçantë
shfaqet në tregimet e tjera dhe ajo duket shumë reale. Por, ashtu bën Flo,
vjehrra e Rose-s në “The Beggar Maid.”

MUNRO: Por Flo nuk ishte një person i vërtetë. Ajo ishte sikur dikush
nga njerëzit që unë i kisha njohur, ishte njëra nga ato personazhet e përzie-
ra për të cilat shkrimtarët flasin. Mendoj se Flo është një personazh i fuqis-
hëm ngase unë e shkrova atë tregim pikërisht kur u ktheva të jetoja këtu
pasi kisha jetuar larg për njëzet e tre vjet. E gjithë kultura këtu më godet
me forcë shumë të madhe. Unë e ndjeva se bota të cilën isha duke e përd-
orur, bota e fëmijërisë sime, ishte një kujtesë e botës së lëmuar-sipër në një
kohë në të cilën u ktheva prapa dhe u përballa me jetën e vërtetë. Flo ishte
mishërim i jetës së vërtetë, aq shumë e ashpër sa e kisha mbajtur mend.

INTERVISTUESI: S’ka mëdyshje që ju keni udhëtuar shumë, por vepra
juaj duket të jetë rrënjësisht e informuar nga një ndjeshmëri rurale. A gjeni
se tregimet që ju hasni rreth e qark këtu janë më rikumbuese për ju, apo ju
përdorni po aq material prej jetës suaj të kaluar në qytet?

MUNRO: Kur jetoni në një qytet të vogël ju dëgjoni më shumë gjëra,
për të gjitha llojet e njerëzve. Në një qytet ju kryesisht i dëgjoni rrëfimet
për llojin tuaj të njerëzve. Nëse jeni grua, këto do t’i dëgjoni me shumicë
prej shoqeve tuaja. Unë motivimet për tregimin “Differently”/Ndryshe/
i mora prej jetës sime në Victoria, dhe mjaft shumë për tregimin “White

188

intervista

Dump.” Në tregimin “Fits”/Përshtatjet/ frymëzimin e mora prej një
incidenti të vërtetë dhe të tmerrshëm që ndodhi këtu – vetëvrasja e një
çifti në të gjashtëdhjetat e tyre. Në një qytet, unë vetëm do të kisha lexuar
rreth kësaj në një gazetë, kurse të gjitha fijet e rrëfimit nuk do t’i kisha
kapur assesi.

INTERVISTUESI: Ndryshe nga tregimet tuaja familjare, një numër
tregimesh tuaja mund të quhen historike. Shkoni ndonjëherë të shikoni për
këtë lloj materiali, apo ju vetëm prisni që ai të vijë ?

MUNRO: Unë kurrë nuk kam asnjë problem për gjetjen e materialit.
Unë pres që ai të vijë, dhe ky gjithnjë vjen. Sa i përket materialit, unë jam e
vërshuar prej tij dhe kjo paraqet problemin. Për pjesët historike më është
dashur të kërkoja shumë nga faktet. Unë di për vitet për të cilat dëshiro-
ja të shkruaja një tregim rreth njërës zonjë shkrimtare Viktoriane, njërës
prej autoreve të kësaj hapësire. Vetëm nuk mund ta gjeja vargun që e kër-
koja me të vërtetë, e gjithë kjo ishte sa e keqe, aq dhe qesharake. Doja ta
kisha këtë pakëz më të mirë se ajo. Kështu unë e shkrova tregimin. Kur isha
duke e shkruar atë tregim, shikova në shumë gazeta të vjetra, pastaj llojin
e materialit që burri im e ka rreth e rrotull – ai bëri kërkime historike për
Provincën Huron, pjesë jona e Ontario-s. Ai është një gjeograf në pension.
Kam marrë pamje shumë të forta të qytetit, të cilat unë i quaj Walley. Kam
marrë shumë imazhe të fuqishme nga copa të prera gazetash. Pastaj, kur
unë kam nevojë për material specifik, nganjëherë do ta gjej në bibliotekë
njeriun që do ta bëjë këtë gjë për mua. Për t’i gjetur gjërat rreth veturave
të vjetra apo diçka asisoji, apo për the Presbyteran Church/Kishën Pres-
biterane të vitit 1850. Ai është i mrekullueshëm. Nuk përton ta bëjë këtë.

INTERVISTUESI: Ç’keni për të thënë për ato hallat, hallat e mrekul-
lueshme që shfaqen.

MUNRO: Halla ime e madhe dhe gjyshja ime ishin shumë të rëndë-
sishme në jetët tona. Në fund të fundit, familja ime jetoi në një ndërmarrje
kolapsi të një ferme dhelprash e vizonësh. Tamam përtej pjesës me emër
të keq të qytetit, dhe ATO jetonin në qytetin e vërtetë, në një shtëpi të
mirë, dhe ato e mbanin gjallë civilizimin. Kështu atje gjithnjë pati tension

189

ndërmjet shtëpisë së tyre dhe shtëpisë sonë, por qe shumë me rëndësi
që unë i pata ato. Unë e doja atë kur isha vajzë e vogël. Pastaj, kur isha një
adoleshente, ndihesha më tepër e rënduar nga kjo. Nëna ime nuk ishte në
rolin e femrës udhëheqëse në jetën time deri në atë kohë, edhe pse ajo ish-
te një person jashtëzakonisht i rëndësishëm, ajo nuk ishte më personi që
i vendos standardet. Kështu që këto gra të moshuara e morën atë rol, dhe
anipse ato nuk vendosën ndonjë standard për të cilin unë isha e interesuar,
aty pati një tendosje e vazhdueshme, gjë që kishte e rëndësi për mua.

INTERVISTUESI: Atëherë ju në fakt nuk lëvizet në qytet siç bënë nëna
e vajza në “LIVES OF GIRLS AND WOMEN”?

MUNRO: Lëvizëm për një dimër. Nëna ime erdhi me vendimin se
dëshironte ta merrte një shtëpi me qira në qytet për një dimër, dhe ajo e
mori. Kështu ajo dha një drekë zonjash; se provoi të futej në shoqërinë e
cila për të ishte plotësisht e padepërtueshme. Ajo nuk mund të depërton-
te në këtë shoqëri. Atje thjesht nuk pati mirëkuptim. Unë e mbaj mend
kur qe kthyer në shtëpinë në fermë, e cila ishte e zënë nga burrat, nga ba-
bai dhe vëllai im, dhe ju nuk do të shihnit më model mbi linoleum. Dukej
sikur balta kishte rrjedhur nëpër shtëpi.

INTERVISTUESI: Ka ndonjë tregim që ju e pëlqeni e të tjerët jo? Ka
ndonjë tregim të cilin burri juaj nuk e pëlqen, për shembull?

MUNRO: Unë e pëlqeja shumë tregimin “The Moon in the Orange
Street Skating Rink”/Hëna në rrugën e verdhë, shesh patinazhi/, por Ger-
ry nuk e pëlqente . Ky ishte sajuar prej anekdotave të cilat ai m’i kishte
treguar për fëmijërinë e tij, kështu unë mendoj se ai kishte pritur që ato
të dilnin krejtësisht ndryshe. Pasi kam menduar se ai do t’i pëlqente ato,
unë nuk kisha shqetësime. Dhe atëherë ai tha, Mirë, ky tregim nuk është
njëri nga tregimet e tua më të mira. Kjo është hera e vetme që ne patëm tel-
ashe për diçka që unë shkrova. Që atëherë ai ka qenë vërtet i kujdesshëm
rreth moslseximit të diçkaje derisa unë jam larg, dhe pastaj në qoftë se ai
e pëlqen atë, ai do ta përmend këtë, ose ndoshta nuk do ta përmendë fare.
Unë mendoj se kjo është mënyra që ju keni për ta përdorur në një martesë.

190

intervista

INTERVISTUESI: Duket se shumica e tregimeve tuaja janë të bazu-
ara në Ontario. Isht ygjedhje juaja për të jetuar këtu tani apo jua diktuan
rrethanat?

MUNRO: Tani që unë u ndodha këtu, duhej të zgjedhja për të jetuar.
Kjo ishte shtëpia e nënës së Gerry-t, dhe ai ishte duke jetuar atje që të
përkujdesej për të. Dhe babai im dhe njerka ime jetonin po ashtu në rajon;
ne e ndiem se ishte një periudhë e kufizuar kohe kur ne do të jemi në shër-
bim të këtyre njerëzve të moshuar. Dhe pastaj ne do ta ndërronim vendin.
Atëherë, sigurisht, për arsye të ndryshme, kjo nuk ndodhi, ata jetuan edhe
më tej, dhe ne jemi ende këtu. Njëra prej arsyeve të qëndrojmë tash është
se peizazhi është aq i rëndësishëm për ne të dy. Kjo është një gjë e madhe
të cilën ne e kemi të përbashkët. Dhe falë Gerry-t, unë e kuptoj vlerën
dhe rëndësinë e kësaj në mënyrë krejt ndryshe, unë nuk e kam të njohur
ndonjë peizazh tjetër apo vend, liqen apo qytet këtillë. Dhe e kuptoj këtë
tash, se unë kurrë nuk do ta braktis.

INTERVISTUESI: Ishte Vancouver-i më pak i dobishëm për material?

MUNRO: Unë kam jetuar në periferi, së pari Vankuverin Verior, pa-
staj në Vankuverin Perëndimor. Në Vankuverin Veriorr, burrat që të gjithë
largoheshin në mëngjes dhe ktheheshin natën, gjithë ditën aty mbeteshin
vetë amviset dhe fëmijët. Atje kishte shumë shoqërim joformal, dhe ishte
vështirë të jesh vetëm.

Atje kishte shumë bisedë konkurruese rreth makinave pluhurthi­
thëse dhe makinave për larjen e rrobave të leshta, dhe unë isha me të vër-
tetë e nervozuar. Kur e kisha vetëm një fëmijë, e vendosja atë në karrocë
fëmijësh dhe shëtisja me milje për t’iu shmangur thirrjeve për kafe. Kjo
ishte shumë më kufizuese dhe shkatërrimtare sesa kultivimi i tokës që unë
e rrisja brenda. Aq shumë sende ishin të ndaluara – sikur marrja e diçkaje
seriozisht. Jeta kishte marrë drejtimin për të qenë shumë e kufizuar, sikur
radha e argëtimeve të lejuara, mendimeve të lejuara, dhe mënyrave të leju-
ara e të qenit një grua. E vetmja zbrazje e energjive, mendoja unë, ishte flir-
timi me burrat e grave të tjera në festime, kjo ishte vërtet e vetmja mundësi
që diçka vinte dhe që ju mund ta ndienit se ishte reale, pasi i vetmi kontakt
që mund ta kishit me meshkuj, e që kishte ndonjë vërtetësi në këtë, për

191

mua dukej të jetë kontakti seksual. Ndryshe, meshkujt rëndom nuk flisnin
me ju, apo nëse flisnin ata flisnin të shumtën prej më të ngriturit tek më
e ulëta. Unë e kam takuar një profesor fakulteti apo dikë tjetër, dhe nëse
unë di diçka rreth të cilës ai di, kjo nuk konsiderohej bisedë e pranueshme.
Meshkujt nuk dëshironin ti të flisje, dhe as gratë nuk e donin këtë. Kështu
bota që ju kishit ishte biseda e botës femërore, biseda rreth llojit më të
mirë të dietës, apo biseda për përkujdesje më të mirë të rrobave të leshta.
Unë isha me gratë e njerëzve të alpinizmit. E urreja këtë aq shumë, sa kur-
rë nuk kam qenë në gjendje të shkruaja rreth kësaj. Pastaj në Vankuverin
Perëndimor, kjo ishte më tepër lagje e jashtme e përzier e qytetit, çiftet nuk
ishin të gjitha të reja, dhe atje zura miq të mëdhenj. Ne flisnim rreth libra-
ve dhe skandaleve dhe qeshnim për gjithçka, si vajza të shkollës së lartë.
Kjo ishte diçka rreth së cilës unë dëshiroja të shkruaja e nuk shkrova, për
shoqërinë shkatërrimtare të grave të reja , të gjitha duke e mbajtur njëra
tjetrën gjallë. Por shkuarja në Victoria dhe hapja e librarisë ishte gjëja më
e mrekullueshme që ndodhi ndonjëherë. Kjo ishte diçka e madhe pasi të
gjithë njerëzit e krisur në qytet vinin nëpër librari dhe flisnin me ne.

INTERVISTUESI: Si ju erdhi ideja ta fillonit punën në librari?

MUNRO: Jim dëshironte ta lëshonte Eatons-in, dyqanin e madh të
ministrisë në qytet. Ne ishim duke llafosur rreth asaj se si do të dëshiron-
te ai të shkonte në ndonjë lloj biznesi, dhe unë thashë, “Shiko, nëse ne do
të kishim një dyqan të librave unë do të ndihmoj.” Secili mendonte se ne
do të rrënohemi, dhe, natyrisht, ne pothuajse u rrënuam. Ne ishim shumë
të varfër por në atë kohë dy vajzat e mia më të rritura të dyja ishin në
shkollë, kështu unë mund të punoja gjithë kohën në dyqan dhe kështu
bëra. Kjo është periudha ime më e lumtur në martesën e parë.

INTERVISTUESI: A e kishit gjithnjë ndjenjën se martesa nuk do të zgjaste?

MUNRO: Unë isha sikur një vajzë Viktoriane – presioni të martohes-
ha ishte aq i madh, ndokush e ndiente se kjo qe diçka të dalësh nga rruga.
Mirë, unë kam për ta bërë këtë, dhe ata nuk do të më mërzisnin më rreth
kësaj, dhe pastaj unë do të jem një person real dhe jeta ime do të fillojë.
Mendoj se unë u martova që të isha në gjendje të shkruaja, të ulesha dhe

192

intervista

ta përqëndroja vëmendjen në gjërat e rëndësishme. Tash kur shikoj prapa
në ato vite të hershme, nganjëherë mendoj, Kjo ishte një grua e re zemër-
gur. Unë tash jam grua shumë më tepër klasike nga sa isha atëherë.

INTERVISTUESI: A nuk duhet ndonjë artist i ri, në ndonjë nivel, të jetë
zemërgur?

MUNRO: Kjo është më keq nëse je grua. Unë dëshiroj të mbahem
duke i marrë në telefon fëmijët e mi dhe t’iu them, Jeni të sigurt se jeni
si duhet? Unë nuk mendoja të jem një aso… çka natyrisht do t’i bënte ata
të tubuar pasi kjo do të tregonte se ata janë një lloj i mallit të dëmtuar.
Një pjesë e imja ka qenë e munguar për ata fëmijë, dhe fëmijët i zbulojnë
gjërat si këto. Jo se unë i shpërfilla ata, por isha e gjitha e thëthitur. Kur
vajza ime më e madhe ishte rreth dy vjeçe, ajo vinte aty ku unë isha e ulur
te makina e shkrimit, dhe unë do ta shtyja atë me njërën dorë dhe me
dorën tjetër do të prekja tastet në makinën e shkrimit. Unë i pata treguar
asaj për këtë. Kjo ishte diçka e keqe pasi kjo e bënte atë armiqësore për
atë çka ishte më e rëndësishmja për mua. Ndjej se gjithçka e kam bërë së
prapthi, kjo shkrimtare plotësisht ishte e lojtur në atë kohë kur fëmijët
ishin të vegjël dhe dëshpërueshëm patën nevojë për kujdesin tim më të
madh. Dhe tash, kur ata nuk kanë nevojë për mua fare, i dua aq shumë.
Vështroj e përgjumur shtëpinë dhe tjerr fillin e mendimeve, Atje duhej të
kishte pasur darka e gosti më tepër.

INTERVISTUESI: Ju fituat çmimin the Governor- General’s Award për
librin tuaj të parë, i cili është afërsisht i barabartë me the Pulitzer Prize
në vendin tonë. Në SHBA rrallë ndonjëherë ndodh që libri i parë të fitojë
një çmim aq të lartë. Kur kjo ndodh karriera e shkrimtarit shpesh duket të
pësojë më pas.

MUNRO: Mirë, unë nuk isha e re, për një gjë të ndodh kështu. Por
kjo ishte e vështirë. Unë kisha një vit kur nuk mund të shkruaja ndonjë gjë
pasi isha aq e zënë duke menduar.Unë duhet t’i përvjel mëngët të shkruaj
roman. Unë nuk e pata barren e asaj se kisha krijuar një best-seller të
madh për të cilin ndokush po fliste rreth e qark , siç ndodhi me Amy Tan
dhe librin e saj të parë për shembull. Libri im u shit shumë pak, dhe as-

193

kush – edhe pse e kishte fituar çmimin the Governor-General’s Award –
askush nuk kishte dëgjuar për të, ju do të shkonit nëpër librari dhe do të
pyesnit për të, dhe ata nuk do ta kishin.

INTERVISTUESI: Kanë vlerësimet rëndësi për ju? A ndjeheni se keni
mësuar prej tyre? Keni qenë të lënduar ndonjëherë prej tyre?

MUNRO: Po edhe jo, pasi vërtet nuk do të mësoni shumë prej vlerë-
simeve, prapëseprapë ju mund të jeni shumë e lënduar. Aty është ndjenja
e poshtërimit publik rreth një vlerësimi negativ. Edhe pse kjo vërtet nuk
ka rëndësi për ju, ju do të duhej më parë të duartrokiteni se sa të jeni për-
zënë me fishkëllima nga skena.

INTERVISTUESI: Ishit ju një lexuese e madhe derisa po rriteshit? Cila
vepër, nëse qe ndonjëra, pati ndikim në ju?

MUNRO: Leximi me të vërtetë ishte jeta ime deri në moshën tridh-
jetëvjeçare. Ishte kjo koha kur unë isha duke jetuar në libra. Shkrimtarët e
Jugut të Amerikës ishin shkrimtarët e parë të cilët më vunë në lëvizje pasi
ata me treguan se mund të shkruash për qytetet e vogla, njerëzit ruralë,
për atë lloj jete të cilën unë e njoh aq mirë. Ajo që më interesonte mua
rreth shkrimtarëve të Jugut, pa qenë vërtet e vetëdijshme për këtë, ishte
se shkrimtarët e Jugut që vërtet i doja ishin gra. Unë nuk e pëlqeja Faulk-
ner-in aq shumë. Unë pëlqeja Eulora Welty-n, Flannery O. Connor, Kath-
erine Ann Porter, Carson McCullers. Pata një përshtypje se gratë mund të
shkruanin rreth gjërave të pazakonta, për gjërat e lëna paksa më në skaj.

INTERVISTUESI: Të cilat ju gjithnjë i shkruat aq mirë.

MUNRO: Po. Kisha ndjenjën se ky ishte territori ynë, kurse romanet
e mëdha të rrjedhës kryesore për jetën reale ishin territor i shkrimtarëve
meshkuj. Nuk e di si e mora këtë përshtypje për të qenë në margjinë, kjo
nuk ishte se unë isha shtyrë atje. Mbase kjo ishte sepse unë isha rritur
në një hapësirë të lënë cazë mënjanë. E dija se kishte diçka rreth shkrim-
tarëve të mëdhenj prej të cilëve unë ndjehesha sikur e kisha derën të
mbyllur, por nuk e dija plotësisht se çfarë ishte kjo. Kur e lexova për herë

194

intervista

të parë D. H. Lawrence-n, isha tmerrësisht e trazuar. Kam qenë shpesh e
shqetësuarr nga vlerësimet e shkrimtarëve për seksualitetin femëror.

INTERVISTUESI: Cili është reagimi juaj ndaj realizmit magjik?

MUNRO: Unë e doja ONE HUNDRED YEARS OF SOLITUDE/NJËQIND
VJET VETMI/ e Markezit. E dua këtë roman. Por ky nuk mund të imitohet.
Ky duket i lehtë por nuk është. Është diç e mrekullueshme kur milingonat e
përlajnë foshnjën, kur virgjëresha ngrihet në qiell, kur patriarku vdes, dhe ky
i lëshon lulet për shi. Por tamam aq vështirë është ta heqësh nga dora dhe po
aq i mrekullueshëm është romani SO LONG, SEE YOU TOMORROW i William
Maxwell-it, ku qeni është personazh. Ai merret me një temë që ka mundësi të
jetë aq banale por që ky e shkruan në mënyrë aq mbresëlënëse dhe me sukses.

INTERVISTUESI: Çfarë mund të na thoni për besimin në veten tuaj?
Ka ndryshuar ky gjatë viteve?

MUNRO: Në shkrime, unë gjithnjë kam pasur mjaft besim në vete,
përzier me një druajtje se ky besim mos është plotësisht i vënë gabim.
Në njëfarë mënyre mendoj se besimi im në vetvete vinte pikërisht prej të
qenit e heshtur. Pasi jetoja jashtë rrjedhave kryesore, unë nuk kuptoja se
gratë nuk bëheshin aq lehtë shkrimtare sikurse burrat, dhe as bëheshin
lehtë shkrimtarë njerëzit nga një klasë më e ulët. Nëse e dini se mund të
shkruani bukur mirë në një qytet ku vështirë e takoni dikë tjetër që lexon,
ju pa dyshim që mendoni se kjo është një dhuratë e rrallë.

INTERVISTUESI: Ju keni qenë një mjeshtre e drejtimit të qartë të
botës letrare. E bënit këtë me vetëdije apo e varur nga rrethanat?

MUNRO: Kjo me siguri ishte për një kohë të gjatë e varur nga rretha-
nat, por pastaj u bë një çështje e zgjedhjes. Mendoj se unë jam një person
miqësor por që nuk jam shumë e shoqërueshme, Pikërisht për shkak të të
qënit një grua, një shtëpiake, dhe një nënë, unë dua të rrok sa më shumë
kohë. Kjo përkthehet sikur të jem e frikur prej ikjes së saj. Unë do ta kisha
humbur besimin në veten time. Do të kisha dëgjuar shumë llaf të cilin nuk
do ta kisha kuptuar.

195

INTERVISTUESI: Ishte komuniteti ku ju u rritët i kënaqur rreth ka­
rrie­rës tuaj?

MUNRO: E kishin të njohur se kisha pasur të botuara tregime aty-
këtu, por shkrimi im nuk ishte i pëlqyer, as konsiderohej të ketë sukses.
Kjo nuk ka shkuar aq mirë në vendlindjen time. Seksi, gjuha e keqe, pa-
mundësia për ta kuptuar. .. Gazeta lokale botoi një kryeartikull për mua.
Një këqyrje e thartuar vetanalizuese/shikim meditues brenda i jetës…
Dhe një personalitet i deformuar projektuar mbi… Babai im ishte tashmë
i vdekur kur ata e bënë këtë. Ata nuk do ta bënin këtë derisa babai ishte
gjallë, pasi secili vërtet e donte atë. Ai ishte aq i pëlqyer dhe i respektuar,
sa secili e heshti këtëpaksa. Por pasi ai vdiq, kjo ishte ndryshe.

INTERVISTUESI: Por ai e pëlqente veprën tënde?

MUNRO: Por ai e pëlqente veprën time, po, dhe ai ishte shumë krenar
për këtë. Ai lexonte shumë, por gjithnjë ndjehej pakëz i shqetësuar rreth
leximit. Dhe atëherë ai e shkroi një libër tamam para se të vdiste, i cili qe
botuar pas vdekjes. Ky ishte një roman për familjet e para të vendosura në
pjesën e brendshme jugperëndimore, vendosur në një periudhë pikërisht
para jetës së tij, duke përfunduar kur ai ishte fëmijë. Ai kishte prirje të
vërteta si shkrimtar.

INTERVISTUESI: Mund të na citosh një paragraf?

MUNRO: Në një kapitull ai përshkruan si ishte shkolla për një djalosh
i cili jetoi cazë më herët aty ku jetoi ai. “Në muret e tjera ishin disa harta ng-
jyrë kafe me shkëlqim të humbur. Vende interesante sikur Mongolia ishin
treguar në to, ku banorë të shpërndarë kalëronin në xhaketa lëkurëdashi
mbi kuaj të vegjël. Qendra e Afrikës ishte një hapësirë e zbrazët e shënuar
vetëm me krokodilë me gojët e hapura dhe luanët të cilët i mbanin njerëzit
e zi të nënshtruar me kthetrat e mëdha. Në qendër fare zotëriu Stanley
ishte duke e përshëndetur zotëriun Livingston, të dy duke mbajtur kapela.”

INTERVISTUESI: Keni njohur diçka nga jeta juaj në këtë roman?

196

intervista

MUNRO: Jo nga jetaime, por kam njohur një pjesë të madhe të stilit
tim. Këndin e vështrimit, i cili nuk më befasonte sepse në përgjithësi e dija
se ai e kishte.

INTERVISTUESI: Ka lexuar nëna juaj ndonjërin prej librave tuaj para
se ajo të vdiste?

MUNRO: Nëna ime nuk do t’i pëlqente ato. Unë nuk do të duhej
menduar ashtu – seksi dhe fjalët e këqia. Në qoftë se ajo kishte qenë mirë,
unë d duhej të bëja një luftë të madhe dhe të thyhesha me familjen në
mënyrë që të botoaj ndonjë gjë.

INTERVISTUESI: Ne nuk iu bëmë pyetje rreth ditës tuaj të punës. Sa
ditë gjatë javës në fakt ju shkruani?

MUNRO: Unë shkruaj çdo mëngjes gjatë shtatë ditëve të javës. Fil-
loj rreth orës tetë dhe përfundoj në orën njëmbëdhjetë. Pastaj pjesën e
mbetur të ditës bëj gjëra të tjera, nëse qëllon të mos jem duke e punuar
variantin përfundimtar apo po të mos jem duke shkruar diçka që dëshiroj
për ta vazhduar, me ç’rast do të punoj gjithë ditën me ndërprerje të vogla.

INTERVISTUESI: Jeni rigoroze rreth këtij orari, edhe nëse ka ndonjë
dasmë apo ngjarje që kërkojnë praninë tuaj?

MUNRO: Unë kam një shtrëngesë sa i përket një numri të caktuar
faqesh në planin e një dite. Nëse e di se do të shkoj diku në një ditë të
caktuar, do të provoj t’i shkruaj ato faqe shtesë para afatit. Kjo është aq
detyruese, aq e pakëndshme. Por unë nuk ngel shumë prapa, kjo më duket
disi thuajse do ta humb hapin. Kjo ka diçka lidhje me plakjen. Njerëzit
bëhen shtrëngues rreth gjërave sikur këto. Unë tash po ashtu jam shtrën-
guese sa shumë mund të ec brenda ditës..

Nga anglishtja: Zymber Elshani

197

198

dossier Claudio magris

199

200