JETA_E_RE 2013-3

dossier

Claudio Magris, shkrimtar dhe gjermanist, një nga eseistët më të
shquar bashkëkohorë dhe një nga studiuesit më gjenialë të letërsisë së
Europës Qendrore, trashëgimtar i traditës së madhe kulturore triestine,
lindi më 10 prill 1939 në Trieste. Bota e fëmijërisë dhe e adoleshencës
së tij është pikërisht Trieste, qytet “kufiri” plurietnik dhe plurikulturor.
Përveç se me qytetin e lindjes, formimi i tij intelektual është i lidhur edhe
me Torinon. Në fakt Magris diplomohet në Torino, në vitin 1962 për Gjuhë
dhe Letërsi Gjermane me Lionello Vincenti-n. Mbasi kreu praktikën në
Universitetin e Freiburg-ut, Magris u bë profesor i gjuhës dhe letërsisë
gjermane në Universitetin e Torinos nga viti 1970 deri në 1978, ndërsa tani
jep mësim në Universitetin e Triestes. Ndër esetë dhe studimet kritike më
të rëndësishme përmendim Tre studime mbi Hoffmann-in (1969), botimi
në vitet Shtatëdhjetë i Larg nga ku, Joseph Roth dhe tradita hebraiko-
orientale (1971) Pas Fjalëve (1978). Për të vazhduar me Itaka e përtej
në vitin 1982. Dhe në 1984 boton Unaza e Klarisës. Në vitin 1986 Magris
boton kryeveprën e tij, Danubi, - një udhëtim sentimental në kohë dhe
hapësirë. Studiues i teatrit në gjuhën gjermane dhe përkthyes i pjesëve
teatrale (të Buechner, Kleist, Ibsen, Scnitzler) – mat forcat në zhanrin e
dramës dhe në vitin 1988 boton Stadelmann. Mbas romanit të shkurtër
Një tjetër det (1991) në vitin 1995 boton Zërat. Në vitin 1987 shkrimtari
triestin fiton me Mikrokozmose çmimin prestigjioz Strega, ndërsa në vitin
1999 i kthehet eseistikës me Utopi dhe Zhgënjim, Ese 1974-1998. Ekspozita,
në vitin 2001. Në vitin 2005 del poema Qorrazi dhe para se të mbyllet viti

201

përshkojmë sërish nën shoqërinë e autorit itineraret e librit Të udhëtosh
pafund. Një fletore e mrekullueshme udhëtimesh – rreshta të dendur boje
dhe jete të jetuar. Në shumë ese, hyrje, parathënie, elzevire – sidomos tek
Corriere della sera – Magris analizon letërsinë e shekullit tonë në mënyrë
të veçantë atë të Europës Qendrore dhe Skandinavisë, si metaforë e krizës
së qytetërimit modern. Ndër intelektualët më të mëdhenj të Nëntëqindës,
ai ka aftësinë të kuptojë dhe interpretojë sistemet e mëdha historike,
sociale dhe letrare duke i bërë të kuptueshme edhe për lexuesin me më
pak përvojë. Në vitin 2008 nominohet për çmimin Nobel në Letërsi.

Valcellina

Claudio Magris

Fusina bëhet gjithmonë të shtunën e fundit të gushtit. Kështu quhet
në Malnisio festa për kallinjtë e parë të misrit që piqen në një çeltinë me
bar, në këmbë të malit Sarodonis dhe që hahen me pan di sorc, bukë misri.
Njerëzia ngjitet në këmbë nga fshati e mbërrin me makina nga Udine, nga
Trieste, edhe nga më larg duke sjellë djathra e verë; njerëz që i kanë lënë
të rinj këto vende apo djem e nipër të atyre që janë larguar më parë, tok
me ndonjë që ka mbetur. Çdo udhëtim është mbi të gjitha një kthim, edhe
pse kthimi thuajse gjithmonë zgjat shumë pak e shpejt mbërrin ora e
ikjes. Në këto lugina të ashpra, dikur ndër më të varfrat e Friulit të varfër
rrëzë mali, burrat emigronin, shkonin të hapnin miniera apo të ndërtonin
rrugë e hekurudha në Francë ose në Siberi, dhe gratë me kanistrat në
shpinë plot lugë e luare druri, shkonin në këmbë nga një fshat në tjetrin
për të shitur mallin e tyre shtëpi më shtëpi, duke fjetur në hendeqe e
në grazhde, por qëllimi i udhëtimit për të gjithë ishte, çdo herë, kthimi i
shkurtër.

Edhe xhaxhai apo xhaxhai i babait të stërgjyshes, granatier i ri i
Napoleonit, ishte kthyer në këmbë nga fushata e Rusisë, mbas disa vjet
burgimi dhe shtegtimesh, e kur kishte mbërritur në Malnisio në fillim
bashkëfshatarët nuk e kishin njohur. Disa dhjetëvjeçarë më vonë, në
’66, gjatë luftës së tretë të pavarësisë, tregojnë se, tepër plak dhe i fortë,
kishte organizuar një batalion të kundraligjshëm për të afruar ushtrinë

202

dossier

italiane me aksionet partizane kundër austriakëve, por kishte qepur dhe
një flamur me moton “të bëhemi italianë për t’u bërë më pas francezë”.
Empereur-i, që i kishte marrë rininë mes borërave ruse, mundimeve
dhe betejave i pat lënë nostalgjinë për diçka të madhe, për një ndryshim
revolucionar të botës. Mbase nga kjo largësi u vjen nipërve, pavarësisht
nga gjithçka tjetër, një parapëlqim për Marsigliesen më tepër se për
Marshin e Radetzkyt.

Emri i katragjyshit është i panjohur, regjistrat e famullisë së Malni­
sios mbërrijnë deri në gjeneratën e mëpasme. Edhe fusina për shumë vetë
është një kthim. Luciano Daboni që e organizon me autoritet metodik,
njihet për studimet e tij në matematikë dhe për kontributin shkencor
në llogaritjen e probabilitetit që formalizon paparashikueshmërinë dhe
rastësinë e jetës; edhe Dario Magris, zëvendësi i tij i denjë, ka mësuar nga
arti i Hipokratit se jeta e mbi të gjitha vdekja, që megjithatë ai di ta mbajë
mirë larg, nuk të lejojnë të bësh programe dhe nuk i respektojnë afatet.
Por edhe për dy njerëzit e shkencës ajo e shtunë fund gushti i shmanget
kaosit mbizotërues në gjithësi, papërcaktueshmërisë dhe pabesisë së
gjërave, dhe është një siguri e padiskutueshme, përvjetor që i bindet një
nevoje të hekurt, rreth së cilës koha mbështillet e rrotullohet siç toka
përreth boshtit të saj.

Nuk është e pakëndshme t’i bindesh ligjit që përcakton kthimin në
këtë vend nga ku në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të kaluar gjysh
Sebastiani, në moshën trembëdhjetëvjeçare, shkoi në Trieste ku nisi të
ngjiste shkallët e para të borgjezisë, ndërsa vëllai i tij, Barba Valentin,
mbeti në Malnisio të punonte fushat, deri nëntëdhjetë e dy vjeç, e të
lexonte e të rilexonte mbrëmjeve – dimri në stallë – Të Mjerët, Të Fejuarit,
Guerino Meskini, Mbretërit e Francës dhe një enciklopedi botërore në dy
vëllime.

Malnisio ka një mijë banorë që ndajnë mes tyre pak mbiemra, të
cilëve shpesh u shtohen nofka për të dalluar familjet e ndryshme, që
ndryshe do të ngatërroheshin në një magmë të vagullt, të ngjashme me
qumështin e mpiksur që sipas Menocchios, mullisit heretik të Montrealit
të afërt djegur në Pesëqindën mbi turrën e druve për metaforat e tij, i
kishte dhënë origjinën gjithësisë, njerëzve dhe vetë Zotit. Në shpinë të
Malnisios, drejt Avianos dhe Pordenones, lugina zbret e shpalohet, plot
ajër e hapësirë; nga ana tjetër përtej Montrealit, nis e kreshpëruar dhe

203

e gërmuar mes shkëmbinjve, Valcellina e vërtetë, që deri në fillimet e
shekullit ishte jashtë çdo komunikimi me botën, përveç një dhiareje që
përshkonte qafën La Croce. Duheshin dhjetë orë më këmbë të çoje nga
Maniago në Erto, fshati i fundit i luginës, ushqimet e nevojshme për të
mbijetuar.

Malnisio është kapluar mes fushave me misër; në verën e vonë
kallinjtë e misrit janë trofe të artë barbarësh, por fshati thuajse e ka
harruar varfërinë shekullore e të vonë, është i i gjallë e i shplodhët,
mallkimi i vjetër për të punuar tokën ka farkëtuar njerëz të fortë që e kanë
mposhtur atë. Fshati që nis për pak metra ndodhet larg, mjerimi është
hequr ashtu si bajgat e lopës nga rrugët. Tani është pamja, ndjenja fisnike,
që shquan në dekorin e shtëpive realitetin e vendit, që njëherë e një kohë
njihej e dallohej përmes tingujve, erërave dhe shijeve, një tufë kallamash
që mbrëmjes mbrapa një shtegu përkulej me një fëshfërimë më të fortë se
tjetërkund, një rrugë më e rrahur se të tjerat prej kafshëve që ktheheshin
nga kullota, një tufë e madhe bari të prerë që shpërhapte një aromë më të
athët, kokrrat e nxehta të kallirit të misrit që të shkrihen në gojë, erëmimi

i verës clinton me shijen vet pak më të athët të luleshtrydhes pë rzier me
verën bacň, vjelë prapa shtëpisë.

Nga sheshi, qendër e fshatit, zë fill në drejtim të malit Sarodinis,
Calle Grande, (Rruga e Madhe) sot rruga e Risorxhimentos e në kohët
e vjetra “vial maior„ apo “rruga mbi kufi„, e rrethuar me hendek mbas
së cilit vendasit strehoheshin kur kishte kërcënime apo sulme nga ajri.
Rreth asaj rruge grupoheshin pronat e vogla – shtëpi, stalla, ndonjë fushë
– trungje të vjetër familjarë të vendit.

Kisha në shesh i është kushtuar shën Joan Pagëzorit e ka një histori

shumëshekullore rindërtimesh e restaurimesh. I vrazhdë e i mbuluar me
lëkurë të egra, profeti i sertë i shkretëtirës nuk ofron ndjenja serafike dhe
pajtimtare; jo më kot ai ishte për bogomilët e Bullgarisë një lajmëtar i
territ, ndërsa për mandeit, edhe ata në luftë me botën materiale në dorë të
së keqes, ishte mjeshtri suprem, rreptësisht superior ndaj Krishtit. Edhe

kisha e Malnisios ka qenë më tepër teatër mizorish sesa paqeje; qysh në
fund të shekullit të XVI, bashkëjetesa e famulltarëve të Malnisios me ata
të Grizzos fqinjë, ndonëse njësoj të kënaqur nga marrja e pavarësisë prej
kryefamullisë së Shën Mërisë së Montrealit, i linte vend grindjeve gjithë
mllef dhe festa e shenjtorit mbrojtës gjaknxehtë, ndonëse e gazmuar

204

dossier

prej psaltirit gjerman luajtur nga Menocchio dhe nga biskotat me fara
lulëkuqeje që shiten rrugëve për të pangopurit, mund të degjeneronte
në përleshje të përgjakshme, si më 24 qershor 1584 kur kryefamulltari
Odorico, që banonte në Grizzo, mbasi i kish ofenduar malnisianët iu desh
të mbrohej me kamë dhe të shmangte gjuajtjet e sakicës dhe heshtës. Dy
shekuj më vonë, “procurator fabricario” Sebastiano Magris, që mbante
regjistrat e arkës së famullisë, ankohej për dëmet e shkaktuara nga
rrugaçët që ngjiteshin deri në çati, duke thyer tjegullat dhe duke bërë që
shiu të binte brenda në navatë.

Në brendësi, Krishti i Travos, vepër e një gdhendësi anonim të
Shtatëqindës, e bën për një çast të besueshëm, me mëshirën e thatë e të
dhembshur të drurit, hipotezën e guximshme që çdo kishë e thjeshtë, me
mjerimin dhe vogëlsirat e saj, është një strehë ku mund të strukesh ndërsa
je për rrugë drejt tokave e qiejve të rinj. Sigurisht që të lind kërshëria
të dish se çfarë nuk shkonte në atë Ringjallje të Krishtit pikturuar sipër
portës anësore në anën e djathtë, që më 1903 ipeshkvi i Concordias,
Francesco Isola, e shihte si “të pahijshme” deri në atë pika sa ta fshinte
dhe ta zëvendësonte nga vepra aktuale Shën Domenico Guzman gjatë
lutjes.

Nën korin e organos, dy rrëfyestore risjellin jehonën e modeleve të
kudërreformës – që parashikonte, bri kthinës për priftin, për t’i rifreskuar
kujtesën, vendosjen e e listës së Casus Reservati, faje për të cilat vetëm
ipeshkvi apo papa mund të jepnin pafajësinë. Në atë rrëfyestore, këtu e vite
më parë, mund të të ofrohej një dëgjim bujar për fajet e tua të rëndomta.
Prifti pinte mjaft, luftonte si të mundtte kundër atij demoni; ndonjë
vendali zbavitej duke i ofruar për të pirë, për ta dehur deri pas mesnate
e duke e bërë kështu të kryente sakrilegj që e përcillte të nesërmen në
meshë. Në fund beteja mes tij dhe verës u fitua nga vera dhe ai përfundoi
si mos më keq. Jeta e gjen shpesh mënyrën për të na mposhtur, me mjete
që çdo herë i përshtaten dobësisë sonë, verës, drogës, ambicies, frikës,
suksesit.

Për atë prift, përfunduar në atë mënyrë, kujtohen me mirënjohje
fjalët që thoshte në atë rrëfyestore, sigurisht jo më pak të zgjuara se shumë
të tjera të dëgjuara nëpër amvona e tribuna të ndritura, dhe mirësia e
zërit të tij. Në kishën bosh hyn një burrë; kur e pyet ku ndodhet zyra e
famullisë nuk përgjigjet, shikon shtrembër nga dy të çara të mprehta e të

205

ndritshme, drejtohet me hapa të vegjël për nga rreshtat e parë të bankave
përkulet e i merr erë njërës me kujdes të veçantë, pastaj del në shesh e
duke vrapur zhduket pas shtëpive.

Lumi Cellina, që pak kilometra më tej hap luginën në rrathë
danteskë, në Malnisio është kanalizuar në tubacionet e mëdha të centralit
të vjetër hidroelektrik të 1903-it, që tashmë po shndërrohet në muze. Pak
më larg, në Montreal gërmimet nxjerrin në dritë një të kaluar të hershme
të rëndësishme, Caelina e vjetër e përmendur nga Plini, shpata bronxi të
hedhura shekuj e shekuj më parë në ujra në homazh të hyjnive të lumit
dhe të vaheve. Por edhe industria ka tashmë një moshë të respektueshme
dhe paraqet, si në këtë Central-Muze, arkeologjinë e vet, turbina dhe
manometra gjigandë dhe fotografi solemne inxhinierësh mjekroshë që
kanë mposhtur ujrat; Teknika, garante e Paqes dhe e Progresit, është një
engjëll i gdhendur në një sarkofag.

Mes atyre inxhinierëve, kujton Paolo Bozzi, qe daja i tij Francesco
Harrauer, i specializuar për tubacionet që sillnin ujin në lakadredhat e
poshtme të luginës. Ishte martuar me një Mreule, farefis me Enrikon, të
ikurin, që kishte kërkuar jetën e vërtetë, bindjen tek vetmia dhe mohimi.
Ishte një grua me sy të mrekullueshëm ngjyrë sanëz, që me kalimin e
viteve zvogëloheshin në fytyrën gjithnjë e më të ngjallur; ndërsa burri
jepej gjithnjë e më tepër pas tubacioneve të tij të përforcuara, pleqëria
dhe trashja e izolonin nga proliksiteti i ekzistencës. Ishte e motra së cilës
inxhinier Harrauer i fliste tërë ditën për tubacionet e ajo, rrobaqepëse,
e ndante interesin e tij mes këtyre të fundit dhe punës së saj, përfshirë
edhe ndërresat që qepte me përdëllim për fretërit e një manastiri aty
afër, mbi portën e të cilit ishte shënuar motoja “ŕbstine sůstine„, frenim
i gojës përveçse për ushqimin e nevojshëm, fjalë që ajo i lexonte abstěne
sustěne, duke menduar se kjo e fundit donte të thosh, sipas kuptimit të
termit homonim dialektikor, susta.

Jo vetëm Baudelaire apo Montales i lejohet të përmbledhë në
pak vargje të dendur e enigmatikë, për kënaqësinë e interpretuesve,
kuptime të shumëfishta. Motra e inxhinier Harrauerit kishte arritur
të përqëndronte në një kuartinë, të denjë për ekzegjeza strukturaliste,
tërësinë e ekzistencës së saj, përpirë nga obsesioni hidraulik i të vëllait,
nga puna e prerjes dhe qepjes dhe nga frekuentimi i manastirit, dhe

206

dossier

kishte dëshirë t’i recitonte ato vargje ndërsa punonte, duke i mërmëritur
mes buzëve të mbyllura që shtrëngonin gjilpërat dhe gjilpërkat me kokë:
“Abstěne sustěne / mbathje për fretërit / tubacione të përforcuara / koca
për mua„, ku koca me siguri qe peshku shumë i shijshëm i detit.

Në Malnisio, mbiemrat e pakët – Muran, Borghese, Magris, Ongaro,
Favetta – shumëfishohen, ngatërrohen e ndahen gjithkush në një turmë
degëzimesh të treguara me nofka të ndryshme; Sior, Brusulata, Del Grillo,
Miu, Palazzo, duket se tregojnë shumë e asnjë. Dhembshuri, pakuptimsi,
origjinë e errët, kujtesë që humbet sa më shumë emra rifiton, gjurmë dhe
data. Stërgjyshja Santina, që ishte kujdesur për nipërit të mbetur jetimë që
fëmijë, mbas të nëntëdhjetave e kishte humbur pak busullën dhe e kishte
harruar plotësisht burrin e saj, herkulianin Favetta i Kuqi, që e thërrisnin
të zbuste demat e hazdisur, me të cilin kishte jetuar për rreth gjysmë
shekulli dhe kishin bërë fëmijë, e u fliste nipërve vetëm për të dashurin
e saj të parë vdekur në luftën e ’48 si ushtar austriak. Interpretimet e
hamendësuara, nga ato më materialiste në ato më psikanalitike më pak
të pëlqyeshme për stërgjyshin, janë të shumta. E megjithatë stërgjyshja
analfabete kishte gëzuar, për më tepër se tetëmbëdhjetë pesëvjeçarë,
një kujtese të shkëlqyer e i kishte përçuar nipërve të vetmin episod
historik të njohur prej saj, perandoresha Maria Teresa që strehohet tek
fisnikët hungarezë, të cilët i betohen për besnikëri dhe sipas versionit të
saj, i ofrojnë një fron. “Nuk e ndjej”, ishte përgjigjur Maria Teresa sipas
stërgjyshes Santina, e cila shtonte se – meqënëse në dialekt kjo folje
mund të vijë nga folja ndjej por edhe nga folja ulem – “nuk u kuptua kurrë
në donte të thosh që nuk e ndjente apo nuk donte të ulej”.

Një grua e moçme thoshte:”Kur të pashë në televizor e kuptova që
ishe djali i Duilios. Kur ishim fëmijë shkonim e i gjuanim me gurë atyre të
Grizzos, unë i mblidhja e ai i gjuante„. Edhe në luftë, dihet, grave u është
besuar një detyrë ndihmëse dhe deprore. Ai djalë gjithmonë i pranishëm
në fusinë, mund të bëjë garë me kulturën e të atit, edhe pse lexonte latinisht
e mbi të gjitha shumë më mirë greqishten, por i mungonin ato gjuajtje me
gurë që mbase i kanë lejuar babait të përballej më me lirshmëri me jetën,
edhe me betejat politike në momentet e vështira të CLN-së (Komiteti i
Çlirimit Kombëtar) e fill pas lufte.

207

Grizzo është fshati ngjitur e që më 1784 një famulltar ankohej se të
rinjtë e tij “myshonin„; kufiri i padukshëm shtrihet pak më tej se kishëza
e Shëndetit dhe mjaftonte për të ndezur rivalitete e të shndërronte në
variante të Romeos dhe Xhuljetës dashuritë që e shkelnin. Çdo identitet
është edhe i tmerrshëm pasi për të ekzistuar duhet të ravijëzojë një kufi
dhe të shtyjë kë ndodhet në anën tjetër. Vetëm një urrejtje më e madhe
i kapërcen urrejtjet e vogla që rindizen kur nuk ka më një armik të
përbashkët. Pak para kishës së Shëndetit ndodhet varreza e Malnisios.
Nga Walteri, kushëriri i tretë, ka mbetur vetëm fotografia, sepse ndryshe
nga katragjyshi ai nuk u kthye kurrë nga Rusia. Lajmet e fundit më 1942
e quanin të zhdukur. Ruben, babai i tij, nuk u lodh kurrë së kërkuari, nuk
gjente qetësi; për vite me rradhë, kur dëgjonte se dikush ishte kthyer nga
Rusia shkonte ta takonte duke shpresuar të merrte ndonjë lajm prej tij.

Ruben i shëtiste këto lugina me qerren e tij tërhequr nga një gomar
i zgjuar dhe i shpejtë; kush ka kaluar orë të tëra me Morron, herët a vonë e
kupton se i detyron atij një pjesë të vogël të vizionit të tij për botën. Ruben
ishte një njeri i qetë dhe i fuqishëm. Një herë në bujtinë, gjatë një diskutimi
të ndezur politik, dikush i tha se mirë i ishte bërë që kishte humbur djalin në
Rusi; ai e kapi për fyti, dhe meqënëse dritarja ishte vetëm një metër nga toka
e hodhi në rrugë matanë pezulit e të nesëmen i vajti në shtëpi për t’u pajtuar.

Përreth teleskopit të Grizzos, Giulio Trasanna mblidhte të rinjtë e
mrekulluar pas personalitetit të tij. Friulan nga zgjedhja që e kish gjetur
veten në atdheun pa atdhe të emigrantëve, Trasanna ishte shkrimtar i
zoti; proza e tij eshtake dhe e shkurtër mbledh në penelata të kursyera
ndryshimin çastësor të ngjyrave të jetës, tragjedinë e luftës dhe vuajtjen
e një brezi apo të një mbrëmje. I ngjan Friulit të tij adoptiv, fatit të tij,
që të kalojë i pa vënë re buzë historisë. Legjenda e tij është e gjallë në
kujtesën e shkrimtarëve dhe artistëve që e kanë njohur, por fragmentet e
tij shkëndija dhe epifani nuk paraqesin ato pikëmbështetje të dukshme e
të lehta pas të cilave shoqëria letrare ka nevojë të kapet për të ratifikuar
lavdinë e një emri. Ai nuk ka shkruar asnjë libër që të pretendojë, si një
slogan me fat, famën. Kësaj të fundit nuk i intereson aq shumë vlera e
një faqeje sa aftësia për t’u shndërruar në objekt të konsumit intelektual,
formulë lehtësisht e kapshme.

Ka një Itali të provincës larguar nga mllefet lokaliste dhe plot jetë
e inteligjencë shpesh edhe më tepër pasur se të ashtuquajturat qendra të

208

dossier

mëdha, që u duket vetja në qendër të vëmendjes, ndërkohë që janë qendra
të vjetra kinematografike drejt shkatërrimit. Menocchio ia jep emrin e
tij edhe rrethit kulturor të Montereale Valcellina – me pak më shumë se
dymijë banorë, rreth gjashtëmijë bashkë me fraksionet – krijuar nga Aldo
Colonnello. Ka ndonjë që di të jetë i vëmendshëm ndaj vlerave të vendit
duke mbetur i paprekur nga ajo ndjenjë e thellë bashkiake që sot shpesh
e bën kaq të errët dhe regresive rizbulimin e identiteteve dhe etnive, në të
gjithë Italinë, edhe në Europë, e madje edhe në Friuli si në Trieste, shpesh
të mbytura nga friulaniteti dhe triestiniteti.

Friuli,veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore ka tradita të shquara
në poezi – Pasolini apo Turoldo nuk janë maja të izoluara – gjithashtu
edhe Montereale është një qendër poetësh, të veçuar e të matur, fshehur
në botën e tyre të vogël, për të cilët friulançia (apo më mirë dialektet e
saj të shumëllojshme (të ndryshëm nga lugina në luginë) nuk është një
ngjyrim vendali por një gjuhë e gjallë, arkaike dhe aktuale, kolektive dhe
e rikrijuar në mënyrë individuale, që zbret në një shtresë lyshtërore të
ekzistencës dhe historisë. “Te vardi tŕi óe te bussé i zinóe”, të shoh në sy, të
puth gjunjët, këndon Beno Fignon, duke shkrirë të folurën e Monterealit
dhe të Andreis në një flaut të luginës duke gërmuar në një tërësi epike
të paharrueshme; “a plňuf la vita ta l’erba dei ans”, thotë një varg i
Rosana Paroni Bertoja, jeta humbon në barin e viteve. Për trashëgimtarin
e çrrënjosur që nuk di ta flasë, friulançia është një lloj para-gjuhe, një
mërmërimë e paralindjes që zhytet në gjuhën e pafolur, ashtu si fytyra e
një foshnje në një gji të madh. Këto male janë gjinj të shtrydhur, nuk japin
qumësht si sisët e tokës mëmë në mitet zanafillorë; varfëria shekullore
i ka ngurtësuar por i ka bërë të fortë, një trup i lidhur ashtu si ai i gruas
së Friulit të cilin lëvdon një thënie popullore plot jetë, e të cilin e lëvdon
edhe Jacopo da Porcěa në veçanti tek gratë e Monterealit.

Edhe Domenico Scandella, Menocchio ishte poet sipas mënyrës së
tij. Mundet që hipotezat e tij kozmogonike që ishin “të gabuara”, siç i thosh
ndonjë bashkëfshatar, por sigurisht jo më tepër se të tjera patentuar me
markën metafizike apo shkencore të garancisë. Ndryshe nga përndjekësi
i tij Odorico, famulltar grinjar rojtar i ortodoksisë dhe pëlqyes i vajzës së
vet. Menocchio e njihte dashurinë, atë për fëmijët, thelbi i ekzistencës së
tij, dhe për gruan. “Ishte qeveria ime”, tha i dëshpëruar kur ajo vdiq. Fjalë
që meritojnë të hyjnë në antologjinë poetike të dashurisë bashkëshortore

209

dhe të jetës së përbashkët – antologji kaq e varfër dhe e mjerë në krahasim
me rëndësinë e temës së saj, provë e mëtejshme e pamjaftueshmërisë së
poezisë kundrejt jetës.

Një shtëpi e bukur dhe e bollshme me oborr të madh, nga i cili arrihet
në shesh përmes një portiku, nuk i përket më familjes që e zotëronte prej
shumë brezash sepse u shit shumë vite më parë, bile dhjetra vjet më parë
për të siguruar një prikë të stërmadhe, e destinuar të kalbej e të hahej
nga mola. Prika e teze Esperisë, e përgatitur për martesën me Gjeneralin,
parashikuar e shtyrë për vite të tëra, ndoshta e përgatitur edhe për të
fituar kohë e për të larguar tezen nga tortura e kësaj zvarritjeje.

Kush e ka njohur qysh në fëmijëri Esperian dhe llafollogjinë e
saj të pandërprerë, e kujton fëmijë të gjallë e të urtë dhe përshkruan
zellin e parreshtur shkollor, miqësinë – me respekt deri edhe në lojrat që
luanin – me vajzën e drejtorit të shkollës, adoleshencën entuziaste dhe të
virtytshme, ndërgjegjen e rreptë dhe skrupoloze, gjithmonë e shqetësuar
mos mëkatojë, megjithë këshillat e rrëfyesve që e ftonin të thonte lutjen
e mëngjesit e të lëshohej më pas e gëzuar dhe plot besim në atë që do t’i
sillte pjesa tjetër e ditës.

Vajzë dhe grua e re, Esperia ishte tmerrësisht e devotshme ndaj
fesë dhe kultit, po aq ngulmues, ndaj të gjitha praktikave supersticioze të
dënuara nga Kisha. I lante duart vazhdimisht, ngurronte të postonte një
letër, pasi kishte frikë mos padashur kishte shkruar ndonjë gabim apo
budallëk, dhe, pasi e kish postuar, trembej mos në vend që ta postonte
e kishte hedhur. Ishte një krijesë e përhënur; nuk i ishte dhënë harrimi
i bekuar, falë të cilit harron se je vazhdimisht i ndjekur nga vdekja dhe,
para se të të arrijë ajo, edhe nga mënxyra të tjera.

Me obsesionet, fobitë dhe ritualet e saj, Esperia kishte krijuar një
labirint mbrojtjesh, për t’i shpëtuar ankthit që i depërtonte nga çdo anë.
Gjithashtu kishte vendosur duke mundur të bindej deri në shtresën e
parafundit të psikikës së saj të brishtë, që bota ishte e mirë, e populluar
e mbi të gjitha e drejtuar nga të mirët. Mundohej kështu të jetonte pa
frikëra, duke i besuar një mirësie të përgjithshme e duke i lejuar zemrës
të donte ata që e rrethonin – sepse i donte vërtet, kishte lindur për të
dashur botën, njerëzit dhe kafshët, ndonëse, jo vetëm një insekt, por edhe
një qen apo mace i ngjallte neveri – e luftonte në mënyrë të errët për të

210

dossier

penguar që frika të mbyste dhembshurinë që qe brenda saj. Kur thellë
brenda vetes besimi në mirësinë e jetës dhe të njerëzve lëkundej, ajo
turbullohej dhe e mbulonte ankthin që i mblidhej në grykë me një lumë
fjalësh duke folur e folur për gjithçka me të gjithë.

Nga fundi i viteve Tridhjetë njohu në tren një oficer emilian,
ai që do të qe, për të e për të gjithë, Gjenerali. Esperia ishte e gjatë, me
flokë të verdhë në të bakërt, dhe oficeri, që lidhja e hekurt e gjërave e
kishte dërguar pa e pyetur në atë kabinë treni, nisi bisedën. Ishin kohë të
respektueshme dhe Gjenerali i ndershëm, i cili nuk do kish dashur kurrë
të gënjente e aq më tepër të mashtronte një grua, nuk do i kishte shkuar
kurrë nëpër mend se ajo njohje e pafajshme, për të cilën emri flirt, do
ishte i tepruar, mund të keqkuptohej. Ajo thuajse asgjë, për Esperian,
menjëherë u bë gjithçka; entuziazmi i dha një absolutësi plot pasion,
e bëri të vetmen, të pamatë, substancë të nevojshme për jetën. Oficeri
fatzi nuk kishte ndër mend të martohej me të dhe nuk bëri asgjë që ta
shtynte një person të arsyeshëm të mendonte një gjë të tillë, por e kuptoi
se po t’ia thoshte, për të do të ish diçka e tmerrshme. Vendosi pra të mos
vendoste, të mos bënte as njërën as tjetrën, ta zgjaste pafundësisht atë
lloj para fejese, e cila në këtë vazhdimësi zvarritëse bëhej gjithnjë e më e
pazgjithshme.

Nisën kështu vite të një pritje të vagëllt e rraskapitëse; të një
kalvari të ndërgjegjshëm për të, gjithmonë e më i ngërthyer në atë situatë
të papërballueshme, e të një eksitimi të pavetëdijshëm nga ana e saj, që
nuk donte të zbulonte të vërtetën e ishte gjithmonë pre e obsesioneve të
ethshme, manive që shpërhapeshin e bëheshin zotër të gjesteve të saj,
e bënin të shihte insekte të pështirë në pjata e i zgjasnin bisedat e saj
gjithnjë e më të pambarimta me të afërmit dhe fqinjët. Leja e e mbretit,
e nevojshme për martesën e oficerëve në karrierë nuk mbërrinte kurrë;
ai transferohej nga një komandë në tjetrën dhe të dy takoheshin fare pak
mes një nisjeje e tjetrës, shpesh në stacionet e trenit, peizazhi i duhur për
atë pikëllim e nostalgji.

Kohërat e virtytshmërisë dhe dlirësia e Esperias nuk ndryshonin,
për fatin e të dyve, as që përfytyroheshin takime të tjera. Ai i pezmatuar
torturohej, u hapej vëllezërve të Esperias dhe studionte me ta, që e
mirëkuptonin e ishin solidarë me fatin e tij, plane tërheqjeje që dilnin
gjithnjë e më të pamundur. Ajo Medea e sfilitur dhe e tërbuar, torturohej

211

e torturonte pa pushim ngashënjyesin e pavullnetshëm të ngashënjyer,

duke e persekutuar me dhimbjen e vet, që i brente ndërgjegjen: ndërkaq
i lexonte me zë të lartë familjes, letrat e Gjeneralit të saj – që gjithnjë e
thërriste kështu e kurrë në emër – duke menduar se papërcaktueshmëria

e tyre në rritje qe sublimimi i dashurisë e duke i veshur muret me disa
foto të mëdha të tij veshur në uniformë, portrete të një njeriu trupmadh
e të butë, të cilit uniforma dhe dekorimet i jepnin dinjitet autoritar pa
ia hequr mirësinë. Ndërkohë prika rritej gjithnjë me gjëra të reja që
kishin kërkuar shitjen e asaj shtëpie të familjes në Malnisio megjithë
kundërshtitë e vëllezërve, të prekur por njëkohësisht të trembur nga
pasojat e paimagjinueshme të një refuzimi të tyre; çarçafë, mbulesa
krevati, dhe tapetë që vendoseshin në baule dhe komora, mobilje të

grumbulluara në qilar si dhe një piano.

Si për të lehtësuar Gjeneralin, mbas vitesh të një ekzaltimi gri
mbërriti Lufta e Dytë Botërore dhe me të edhe fushata e Afrikës, largësia,
një plagë në mushkëri; mundësia për të vdekur dhe të qenit larg shtëpisë i

bënin më pak të dhimbshme letrat e Esperias dhe mundësia e mos kthimit

i bënin thuajse të dashura dhe ngushëlluese. Qe stina e tyre e lumtur, apo
të paktën e durueshme sepse tragjedia kolektive e luftës dhe pamundësia
materiale për t’u takuar e shndërronin zvarritjen torturuese në një vuajtje
të lartë. Kjo ndalë përdëllimtare u duk se mbaroi me luftën, por para se
Gjenerali - që sapo mbërriti në Itali e sapo u kthye në shtëpi, në çifligun e
tij në Emilia - të mund të rishihte Esperian e mbetur në Trieste, u mor një

natë nga disa njerëz të armatosur - në atë kaos e në ato vende ku rezistenca

zvetënohej me hakmarrje personale e sociale dhe u vra me pistoletë.

Mbi Esperian zbriti çlirimi i madh e mirëbërës i një dhimbjeje
fisnike. Që nga ai çast nuk qe më nusja e panusëruar, por vejusha, një
grua që kishte vuajtur por kishte jetuar, që kishte humbur burrin e saj

në një tragjedi mizore, por e kishte pasur. Familja e madhe e Gjeneralit,

e tronditur nga vdekja, e priti si të qe vejusha e tij dhe nisën për të vitet

e lumtura. E çliruar nga mëdyshjet, shkonte të takonte në qytete të
ndryshme të afërmit e bashkëshortit të saj që kishte vdekur, shkonte
tek kunetërit e kujdesej për nipërit dhe stërnipërit, ndiqte pagëzimet,

krezmimet, ngjarjet shkollore, martesat. Udhëtonte gjithmonë, si dikur,

por tani bota ishte miqësore dhe tërheqëse, plot me gjëra, ngjyra, stinë,

mbështetur në kujtime të trishta e të mira.

212

dossier

Ishte një grua e kënaqur; format po i rrumbullakoseshin në një
shëndoshje të rregullt e të qetë, lëkura e saj nuk kishte më freskinë e
lëmuar virgjërore, por e linte të shenjohej me një shkujdesje kënaqësie
nga rrudhat e jetës. Manitë e saj pothuajse ishin zhdukur e kur i çonte
nipërit në Kopshtin Publik gjithmonë e më pak dallohej nga mamatë
apo gjyshet e tjera. Gjithashtu kishte mësuar edhe pse me vonesë të
bënte pulovra të ngrohtë e të butë veçanërisht për njerin nga nipërit, që
ishte i parapëlqyeri i saj. Gjithmonë fliste shumë – e thuajse gjithmonë
për Gjeneralin që i bënte shoqëri nga fotografitë e shumta – por me një
gojëtari të këndshme e të shtruar, pa histeri.

Pjesa e parë e jetës së Esperias e ankthshme dhe torturuese kishte
zgjatur tridhjetë e pesë vjet; e dyta, e qetë dhe e shtrirë thuajse dyzet e
shtatë. E treta zgjati një muaj e gjysmë. Në moshën tetëdhjetë e dy vjeçare
papritmas gjysmë e paralizuar nga këmbët dhe jo më e vetëmjaftueshme
u shtrua në një shtëpi kurimi në Trieste. Mbas një jave u hodh nga
dritarja e katit të tretë. Megjithë lartësinë, thyerjet nuk ishin të rënda,
por Esperia në spital nuk zbriti më nga shtrati. Klinikisht ishte mirë, por
kishte ndryshuar shprehje; ishte lakonike dhe aluzive, u përgjigjej me një
buzëqeshje konvencionale fjalëve të rastit e inkurajuese të të afërmve.
Fliste me njërrokësha të thatë e të ashpër. Në dhomën e saj nuk gjendeshin
më fotografitë e Gjeneralit; duhej t’i kishte zhdukur përpara hedhjes.

Nipi shkonte herë pas here ta takonte në spital; nxitimthi, siç
ndodh. Menjëherë e vuri re se ajo nuk fliste kurrë për Gjeneralin; në atë
një muaj e gjysmë, nuk e përmendi as edhe një herë. Duhej të kish hapur
papritur sytë për boshllëkun e jetës së saj, për keqkuptimin në të cilin
kishte jetuar e kish vendosur të mbyllte kapitull. Një muaj e gjysmë pas
shtrimit, vdiq për një nga ato shkaqet e vagëllta që çertifikatat mjeksore
përcaktojnë si “kolaps kardiak”. Megjithatë Shtabi i përgjithshëm i kishte
urdhëruar forcat e veta, organeve tashmë të lodhura së shtrënguari
rradhët, të shpërndaheshin. Mbasi kishte parë në atë zbrazëti, Esperia
nuk donte, nuk mundte të jetonte më. Nëse dëshironi, mund të flitet edhe
për arteriosklerozë, por është thjesht një mënyrë tjetër për të thënë të
njëjtën gjë, ashtu si H2O tregon poezinë e pakapshme e indiferente të ujit.

Ndonjë mund edhe të pyesë veten kur Esperia kishte jetuar në të
vërtetën e saj, në vitet e gjatë e të ankthshëm, në ato njësoj të gjatë e të
kënaqshëm në vetëmashtrim apo në zbulimin përfundimtar të asgjësë;

213

nipi nga ana e tij, mendon me pak siklet, për ngutin në vizitat e tij të pakta
në spital dhe për ngrohtësinë që i jepnin gjatë dimrit, ato pulovra.

Përballë shtëpisë së Rubenit, afër Rrugës së Madhe të vjetër,
ndodhet ajo e Vinicio Ongaros, që banon në Trieste por nuk mungon
kurrë në fusina dhe kalon në Malnisio edhe një muaj në verë. Ongaro
është mjek; gjakftohtësia e tij që të jep qetësi dhe saktësia e tij e ëmbël
dhe e qëndrueshme i japin menjëherë një ndjenjë lehtësimi pacientëve që
shkojnë tek ai me ankthet e tyre, fantazmat e pagjumësisë dhe panikut,
obsesionet e pashmangshme, boshllëku i një jete që duket e përpirë në
errësirë. Ai dëgjon, gjithë gatishmëri, pa u ngutur; diçka në fytyrën dhe në
sjelljen e tij të kujton ndershmërinë e pastër dhe mirësinë melankolike
të Freudit, të ndrequra nga një ironi fsheharake. Futet në spiralet e
ankthit me lehtësirën e duruar të një maceje; heton terrenin me pyetje të
mençura, këshillon një ilaç pa premtuar mrekulli, por putra feline nuk e
lëshon gjarprin e ankthit, e mbërthen pa i kërkuar mendim dhe e tërheq
jashtë, e shpesh mbas disa kohësh, njerëzit e ndjekur nga djajtë, bëhen
sërish të aftë për të jetuar.

Mes një pacienti e tjetri, Ongaro ulet në makinën e shkrimit;
ndonjëherë nëse koha që i mbetet për veten është mjaft e pakët, e regjistron
në kasetofon. Batuta dialogësh, imazhe të veçuara, skica të një karakteri
apo të një ngjarjeje, epifaninë e një çasti, dritën e një mbasditeje apo të
një fytyre, flakërimën e një vetëtime në shi, gjurmën e zjarrit që lartohet
nga fusina e zhduket në ajër. Përreth këtyre cirkave, lëndëzohet pak nga
pak një histori, lind një roman. Ongaro është një rrëfimtar klandestin; një
nga më klandestinët, sepse ka botuar libër pa u ndier, në shtëpi të vogla
botuese, që nuk kanë mundësi të hyjnë në qarkullimin kulturor, duke
marrë vlerësime e konsiderata, por jo emrin dhe biletën hyrëse në rrethet
zyrtare e të njohura të letërsisë, e duke humbur virgjërinë ngacmitare të
dorëshkrimit në sirtar.

I paditur për programet ideologjike dhe poetikat e shpallura,
Ongaro thjesht rrëfen jetën e vet, duke e kapur në rrjedhën e saj të turbullt,
si e mjegulluar në akuariumin e mendimeve, kujtimeve, bashkime që
dalin nga thellësia e zhyten në të. Përshkruan realitetin e thjeshtë të
përditshëm, kaq të vështirë për t’u rrëfyer – gjeste, objekte, çaste – e mbi
të gjitha zonën gri të paravetëdijes, aty ku ndërgjegja errësohet duke lënë

214

dossier

të shfaqen droçka të të jetuarit, por pa u shuar. Protagonistja e romanit
Një e nesërme e varfër është një figurë femërore që nuk e harron më një
Flaubertian me zemër të çiltër. Kushedi në mjafton për dafinat e letrave.

Jeta ndonjëherë të bën keq, i sjell dhimbje koke edhe atij që di
t’ia kalojë atë të tjerëve. Ndoshta për Ongaron jeta është një migrenë, që
në faqet e tij shdërrohet në mënyrë të qeni. Por janë gjërat të ofruara
bujarisht për ndijimet – gratë, ngjyrat e stinëve, dhembshuria e ndjenjave,
pasqyrimi i dritës në ujë, ato pemët e mëdha përpara shtëpisë së tij në
Malnisio. Ironik dhe i druajtur mes një recete farmakologjike dhe dëgjimit
atëror të fobive të pafundme, Ongaro shkruan me copëza e kafshita
historitë e tij, fragmente që pak nga pak krijojnë një roman të rregullt,
struktura dhe kuptimi i të cilit në fund na shfaqen siç ndodh në jetë.
Ndoshta dhe të shkruarit në hije është një lloj migrene, por në shkollën
e këtij të fundit mund të mësosh të kuptosh ekzistencën, ta zotërosh e ta
shijosh me dashamirësi, autonomë nga bota.

Valcellina evërtetë,ellahtarshmedheedashurfillon matanë galerisë
Magredo, që duket se të fut, si galeritë e krimbave të hamendësuara nga
(fanta) shkenca, në një tjetër kohë, të hershme e të palëvizshme. Deri në
hapjen e rrugës së kanalit të Montrealit, më 1903, izolimi ishte shekullor;
legjenda thotë që Attila dhe Napoleoni, sapo mbërritën, u kthyen mbrapsh,
ndoshta sepse lakmisë së tyre për pushtim, nuk i ofronte asgjë zotërimi
i asaj lugine, ku vetëm arratia nga hungarezët apo barbarë të tjerë mund
të kishte shtyrë ndonjërin të vendosej. Deri më 1805 edhe paraqitjet në
harta të zonës ishin të pasigurta e plot gabime.

Mali dëften rrudhosjet si rrudha mbi një fytyrë të gërryer, pulla-
pulla nga njolla vere të tufave të shqopës ngjyrë vjollcë; tokë e gurë
kanë një ngjyrë plumbi e varfërie. Në këto lugina njerëzia, për të cilën
flet Sgorlon në romanet e tij, ka jetuar e zhytur në gërmadhat e lumit të
historisë që i ka kaluar përsipër. Por edhe nën një qiell qullur nga mjegulla
dhe shiu Cellina, që rrjedh në fund ka një tejpashmëri të ndritshme të
pandryshueshme, uji i saj i blertë mjafton për t’i dhënë dritë luginës.

E veçuar dhe në anë, Andreis ka një indiferencë të qetë e mbretërore,
edhe dialekti ka një individualitet të vetin e autonom. Ka nga ata që
gdhendin e thurin shporta e nga ata që gdhendin e thurin fjalë. Andreis ka
dy poetë, që përballen idealisht, thuajse duke përsëritur kundërvënien –

215

që qe edhe përballje e fortë – mes tradicionalizmit të Filologjisë Friulane
dhe novacionit arkaik-revolucionar të Academiuta* të Pasolinit. Federico
Tavan është poeti maudit (i mallkuar) rebel-i pafajshëm, i pazakontë dhe
i padurueshëm në aspektin social, i shenjuar nga veçimi prej botës dhe
i prirur, si shumë autorë të tjerë të llojit të tij, për të bërë një stil jete
të tepruar – brishtësia psikike e pambrojtur mund të jetë një mburojë
e efektshme – por e aftë të zbresë në fund të fjalëve e të ngjitet në majë
të angështisë. “Anc’jo ‘e ven jů” edhe unë do vij poshtë. Ugo Piazza,
nëntëdhjetëvjeçar, është vjershëtari i ndjenjave të mira e fjalëve të bukura
të vëna në rima të hijshme. Por kur lexon, duke u mallëngjyer, një lirikë të
tij për një flokë bore që zbret mbi një fener, e kupton se edhe në shtëpinë
e poezisë, si në atë të Atit, mund të ketë shumë banesa. Edhe pse “të gjithë
duan të bëjnë vargje, por Europa do gjëra më thelbësore e të vërteta se
poezia,” - shkruante Leopardi më 1826, duke qortuar shumë njerëz që
shkonin pas “vargjeve dhe kotësive”.

Nga Andreis, një devijim i vogël të çon në Poffabro, në Val Covera.
Fshati është thuajse i shkretë, dritaret janë gufalla bosh, aty këtu kalbet
ndonjë portë druri. Në kërkim të një gdhendësi lulesh, i shumëlavdëruar
për mjeshtërinë e tij dhe për historitë e vjetra që kujton, pyesim për
të kalimtarin e vetëm në rrugica, një burrë të vjetër me fytyrë të kuqe
e të martë nga vera. Përgjigjet me dinjitet se nuk e di e shton se ka
humbur kujtesën, duke zotëruar për një çast qetësisht boshllëkun ku
është rrokullisur. Dikush, duke vëzhguar ballkonet inkrustuar me dru të
errët, trungjet e grumbulluar në nënshkallë, hijeshinë e dritareve, thotë
se shtëpitë janë të bukura. “Jo, nuk janë të bukura, ejani të shihni sa të
shëmtuara janë brenda”: një grua zgjatet në dritare, me flokët e shprishur.
Janë të shëmtuara, ejani t’i shihni, përsërit me zë të çjerrë e shumë të
lartë, shumë herë, edhe kur admiruesit e paparashikuar të fshatit kanë
kthyer qoshen.

Mbas ultësirës së Barcis me liqenin e saj vijnë Claut, Cimolais, Erto
dhe Casso; rruga ngjitet drejt Vajontit përmes një peizazhi ngjyrë hekuri
dhe të pluhurosur, ijet e malit shembur në ato momente tragjike të 9
tetorit ‘63 dëftejnë të çara dhe të nxira, copra shkëmbinjsh si dhëmbë
të prishur shtëmëngur nga mishi i dhëmbit. “Ne nënshtetasit e mjerë të

216

dossier

Qetësisë Suaj”, thonë lutjet e vjetra të këtyre anëve. Skamje e dhimbje e
Friulit të kohëve të vështira, shkretim i jetës së humbur e të mbytur nga
mizoria e mbijetesës – në këtë baltë të historisë dhe të ekzistencës ecën
Maria Zef, heroinë e madhe dhe tragjike e rrëfimit të madh e tragjik të
Paola Drigos.

Shtëpitë e Ertos së ulët dhe të Cassos janë bosh dhe të pasigurta,
shfaqen në shpate të thikët e humnera, shohin përposh. Këto vende kanë
një trishtim purgatori, mjaft më të vështirë për t’u paraqitur se edhe vetë
ferri. Fshati ka një bukuri të vetën gjeometrike, prej tablloje antike, në ato
shtëpi të vjetra që rrinë përballë të rejave; nga këto anë vështirësitë edhe
tërmetet, janë goditje që rizgjojnë energjinë jetësore. Në rruginat e vjetra
balta e çorba e llumtë janë mpiksur në stallat e shkretuara të derrave;
argjila nga e cila jemi bërë nuk është shumë më e ndryshme, edhe pse
sipas disave e ka merituar që duart e krijuesit t’i jepnin formë.

Në Erto, duart e Mauro Coronës e njohin magjinë e krijimit të jetës
me gjërat. Corona, që në pamje të parë të duket një malësor i çuditshëm
është një skulptor i madh, mbase akoma jo plotësisht i vetëdijshëm
për këtë gjë. Figurat e tij prej druri kanë forcën e pabesueshme dhe
njëkohësisht thërrmueshmërinë e jetës. Trupa grash, fytyra absolute
të vjetrish, kafshësh, kryqëzimesh, një trung ulliri i shndërruar në tors
tragjik, në një Nike të këtyre luginave antike dhe fortësisht bashkëkohore.
Kur nuk gdhend, Mauro Corona ngjitet në faqe të thikta të maleve nga më
të ndryshmet dhe jep, thuajse për hiç gjë, fotografitë e veta që reklamojnë
pajisje sportive për sponsor dinakë. Trupi i tij është fill hekuri e mençuria
e tij e rrufeshme ka thjeshtësinë e pëllumbit ungjillor. Duhet të jesh edhe
finok si gjarpërinjtë, ekspert i ligësisë së botës e i vetëdijshëm për sa
shpirtligësi nevojitet për mos u shkatërruar. Kushedi nëse koka, zemra
dhe duart që krijojnë këto figura mund të bëjnë pa urtësinë e gjarprit.

Në rrugën e kthimit ndalemi në Barcis. Ujërat e liqenit artificial
shndritin në të gjelbër smeraldi, për të treguar se artificialja nuk është
më pak e magjishme se natyra ose më saktë nuk ka asgjë artificiale
sepse është gjithmonë ajo, natyra, që prodhon e shfaq gjithçka, edhe atë
që duket se e kundërshton. Pyesim një plakë të veshur me të zeza, se
ku është komuniteti malor. “Ku doni që të jetë? në shkollë, medoemos.
Një herë bëheshin fëmijë, tani nuk bëhen më dhe në shkollat e zbrazëta

217

vendosin gjithë këto gjëra”. Sapo hymë në ndërtesë na u duk normale të
pyesnim një nëpunës për të mësuar nëse në bibliotekë kishte libra mbi
vendin dhe historinë e tij, në veçanti veprat e Giuseppe Malattia della
Vallata, poet i tetëqindës i veprës Këngët e Valcellinës dhe i një Himni mbi
Materien. “Po ju kë përfaqësoni?”, pyet nëpunësi, duke mos mundur ta
konceptojë se dikush mund të kërkojë një libër apo të dalë shëtitje për
qejf të tij. Pyetja është e vështirë dhe as Marisa e as miqtë e tjerë, që
presin të ndalur te porta, nuk dinë të japin një përgjigje. Sigurisht që janë
të shumta kategoritë që dikush mund të thotë se i përfaqëson ligjërisht:
dykëmbëshat, mësuesit, të martuarit, baballarët, bijtë, udhëtarët, të
vdekshmit, automobilistët, por… Kështu thelbi i këtij udhëtimi në tokën e
të parëve është humbja e një tjetër pjese të vogël të autonomisë vetjake,
Të Madhërisë së Tij, Unë. Duhet pra, të dorëzohesh e mos thuash më “Ju
nuk e dini kush jam unë”, por “Ju nuk e dini kë përfaqësoj unë”.

-


218

dossier

Nga Danubi

Suleika

Në numrin 4 të Pfarrplatz-it, ku tanimë ndodhet zyra e famullisë së
Linz-it, një pllakë thotë se, sipas traditës, në atë vend ndodhej shtëpia e lindjes
së “Marianne Jung e martuar Willemer – Suleika e Gëtes”. Ky pasion nuk i
përshtatet një shtëpie famullitari edhe pse në jetën e Gëtes ekziston një lidhje e
sigurtë mes zemrës dhe famullisë, që prej dashurisë së tij rinore për Friederike
Brion-in. Marianne Jung, e lindur me sa duket më 20-11-1784, ishte bijë arti
me origjinë të errët; bënte figuranten, balerinën ose aktoren në role dytësore,
duke kënduar në kor apo duke dalë me hapa dansi, e veshur si Arlekin, nga një
vezë e madhe që rrotullohej në skenë. Bankieri dhe senatori Willemer, agjenti
financiar i qeverisë prusiane dhe autor broshurash politiko-pedagogjike si dhe
i dhënë pas teatrit dhe darkave pas shfaqjeve, e pa gjashtëmbëdhjetëvjeçare,
gjatë kësaj dalje në skenë, në Frankfurt dhe e mori në shtëpi, duke i dhënë
të ëmës dyqind fiorintë ari dhe një pension vjetor. Në shtëpinë e saj në fshat
pranë një mulliri të vjetër, mes Frankfurtit dhe Ofenbahut, Marianne mësoi
edukatën, frëngjishten, latinishten, italishten, vizatimin dhe këngën; mbas
katërmbëdhjetë vjetësh bashkëjetese, Willemer-i e mendoi mirë të martohej
me të, i shqetësuar nga shfaqja e Gëtes, në horizontin e tyre të qetë.

Gëte, gjashtëdhjetë e pesë vjeçar, po jetonte një prej stinëve të tij më të
larta krijuese; po shkruante poezitë e Divanit perëndimoro-lindor, ripërpunim
gjenial i lirikave persiane të Hafisit, që ai i lexonte në përkthimet e Joseph von
Hammer Purgstall-it, për t’i dhënë jetë agimit të përjetshëm të Orientit dhe për
t’i ikur të tashmes së stuhishme të fushatave të fundit napoleoniane.

Gëte është i lumtur të vishet me rroba persiane dhe të futet në
një traditë ku i gjithë realiteti sensibël, në çdo veçanti të vetën, kthehet
në simbol ku nëpërduket tërësia hyjnore e jetës. Ekzistenca e saj, e
shkruar në pluhur dhe e gazmuar nga vera, hapet mbi të pafundmen
dhe ndryshon ngjyrë, kalimtare dhe e përjetshme, si lulëkuqet të
ngjashme me shatorret e Vezirit. Tashmë ai nuk parapëlqen më
profilin e qashtër të statujës greke, por rrjedhën e ujit. Por edhe ai
ujë është formë, kufi, është figura e lëvizshme por e qartë, e vizatuar
nga loja e një burimi. Klasiku i madh dashuron gjithmonë formën, të
fundmen, atë që është e dallueshme, por tani kërkon një formë që,

219

ashtu si figura e ujit të një burimi ose një trup i dashur, të mos jetë
palëvizshmëri e ngurtë por të rrjedhë e të shndërrohet, të jetë jetë.

Në njërën prej lirikave të Divanit bukuroshja Suleikë thotë se
gjithçka është e përjetshme në sytë e Zotit dhe mund të dashurohet

kjo jetë hyjnore, për një çast, në atë vetë, në bukurinë e saj të njomë
e fluturake. Suleika e di se është vetëm një çast kalimtar, kreshta e
një vale a çipi i një reje po është thjeshtësisht e lumtur të mishërojë,

për një çast, ritmin e asaj rrjedhe. Nuk është as e magjepsur as e
angështuar nga ndryshimi i pareshtur; ndihet kaq e futur në jetën e
shumanshme dhe të ndryshueshme sa nuk ka nevojë ta ngutë apo ta
sforcojë metamorfozën e vet, ashtu si Gëte nuk ka nevojë të copëtojë
metrin dhe rimën e kuartinës për të kapur melodinë e hapur dhe të
fuqishme të të bërit dhe për të identifikuar me të këngën e tij.

Gëtja e njeh Marianne-ën dhe Marianne, te Divani, bëhet Suleika.
Kështu lind një poezi dashurie nga më të mëdhatë madhështoret e

të gjitha kohërave, por lind edhe diçka akoma më e madhe. Divani,
dhe dialogu i lartë dashuror që ai përfshin, mban emrin e Gëtes. Por
Marianne nuk është vetëm gruaja e dashur së cilës i këndohet në

poezi; ajo është edhe autore e disa nga lirikat më të arrira në kuptimin
absolut, të të gjithë Divanit. Gëtja i përfshiu dhe i botoi me emrin e vet:
pikërisht më 1869, shumë vite pas vdekjes së poetit dhe nëntë vjet
mbas vdekjes së Suleikës, filologu Hermann Grimm, të cilit Marianne i
kishte besuar sekretin dhe i kishte treguar letërkëmbimin me Gëten, i
ruajtur prej saj në fshehtësi të plotë, shpalli se gruaja i kishte shkruar
ato pak lirika por tepër të arrira të Divanit.

Të muzikuara nga Schubert-i, ato poezi kishin bërë xhiron e

botës me emrin e Gëtes dhe vazhdojnë ta bëjnë, ta mbajnë atë emër

nëpër libra por edhe në kujtesën e atij që i dashuron ato Lieder dhe
duhet, çdo herë, të lexojë shënimet e Erich Trunz-it në botimin e tij

kritik të veprave të Gëtes, për të mësuar cilat janë vargjet e shkruara

nga Këshilltari Sekret dhe cilat janë në të vërtetë vargjet e shkruara

nga balerina e vogël që dilte nga veza e veshur si Arlekin dhe që i
kishte kushtuar bankierit të saj dyqind fiorinë.

Nuk është vetëm mimetizmi që godet, atë bashkim zërash që

shkrihen mes tyre në dialogun e zjarrtë, si trupat në dashuri ose si

ndjenjat dhe vlerat në një ekzistencë të përbashkët. Sigurisht që është

220

dossier

edhe prepotencë mashkullore, një rast tipik e thuajse i skajshëm
përvetësimi, i burrit ndaj veprës së gruas.; puna që mban emrin e
një burri, shpesh është, si në këtë rast libri i Gëtes, edhe shpronësim
i punës femërore. Gjithsesi ka diçka tjetër. Marianne ka shkruar, te
Divani, fare pak poezi, që i përkasin kryeveprave të lirikës botërore,
e më pas nuk ka shkruar më asgjë, kurrë më. Kur lexohen odet e
saj nën erën e Perëndimit dhe Lindjes, një këngë dashurie që bëhet
frymëmarrja e vetë ekzistencës, duket e pamundur që Marianne të mos
ketë shkruar asgjë tjetër. Si përrallëza për trëndafilin që po jep shpirt,
të shkollares së klasës së parë, edhe lirikat e Marianne-ës dëshmojnë
mbi personalitetin e poezisë, bashkimin e mistershëm dhe përputhjen
e elementëve që e prodhojnë, si një farë shkalle kondensimi të avullit
ujor, i shkaktuar nga një kombinim rastësor – ose gjithsesi vështirë i
parashikueshëm – i disa faktorëve, prodhon shiun, një rritje e shitjeve
të çadrave dhe ofertë e pamjaftueshme taksish në lidhje me kërkesën.

Edhe për krijimin e kryeveprave Marianne, e lindur në Austri,
mund të kishte përsëritur thënien austriake të dashur për Musil-in,
es ist passiert, ja që ndodhi, një kontakt papritmas i përsosur mes
shpirtit dhe botës, një dorë që shkruan fjalë si një tjetër vizaton
përhumbshëm në rërë ose në një fletë, pa dashur të patentojë apo të
sigurojë pronësinë ekskluzive të asaj skice. Marianne i la ato lirika të
mbanin emrin e Gëtes; në devocionin e saj e dinte mirë sa e kotë është
të ndash timen nga tëndja në një bashkim dashurie. Por ato lirika të
saj të shfaqura me emrin e një tjetri tregojnë edhe kotësinë e çdo emri
vendosur në fund të një faqeje apo në kopertinën e një libri me poezi,
pasi kjo e fundit, si ajri dhe stinët, nuk i përket askujt, as atij që e
shkruan.

Ndoshta Marianne Willemer ndjeu se poezia kishte kuptim
vetëm nëse buronte nga një përvojë e plotë si ajo që kishte përjetuar
dhe që, me të kaluar ai çast sublim, kishte kaluar edhe poezia. “Një
herë në jetën time, - tha shumë vite më vonë, - e kuptova se ndieja
diçka fisnike, se isha e aftë të thoja gjëra që ishin të ëmbla e të ndiera
me zemër, por koha nuk i ka shkatërruar aq sa i ka fshirë”. Ishte e
padrejtë me veten, sepse vetëdija dhe stili me të cilët jetonte zhdukja
e asaj plotësie dhe shterja e asaj fisnikërie, ishin nga ana e tyre një
fisnikëri e madhe e shpirtit dhe një pasion për të dëgjuar, ishin

221

një poezi jo më e vogël se ajo e jetuar në muajt e largët të pasionit.
Marianne kishte qenë shumë më fisnike dhe zemërgjerë se Gëtja, që
e kishte depozituar dhe e kishte kaluar në arkiv, me atë strategjinë e
tij të pakapshme që bënte bashkë vrazhdësia që i vinte prej shëndetit
dhe frikërat prej pasigurisë; edhe Willemer-i, gjithmonë i dashur dhe
i respektueshëm, ishte sjellë më bujarisht se poeti.

Sigurisht Marianne, edhe pa zjarrmin e atyre viteve 1814-15,
do të kishte mundur, me inteligjencën dhe me kulturën e hollë letrare
që kishte fituar, të shkruante vëllime me vargje të bukura, të denja
për të qenë pjesë në një histori letërsie. Çdo frekuentues i shoqërisë
letrare mund të jetë një autor i nderuar dhe në fakt ndodh shpesh;
librat vërtet të shëmtuar janë të rrallë dhe një dështim i bujshëm
letrar është një rast anormal në krahasim me mesataren e akulturimit
stilistikor, siç është një gabim i dukshëm ortografik në krahasim me
përhapjen e alfabetizimit. Edhe Marianne Willemer sigurisht që mund
t’i kishte prodhuar pesë apo dhjetë libra në vargje dhe në prozë, që një
letërsi dhe një vend prodhojnë me mijëra, me ritmin automatik dhe të
rregullt të një sekrecioni fiziologjik.

Parapëlqeu të heshtë. Ato pak vargje të saj janë nga më të arrirat e
lirikës botërore, por kjo nuk është e mjaftueshme për ta futur Marianne
Willemer në historinë e letërsisë pavarësisht eseve të shkruara nga
studiues mendjehollë. Letërsia është një sistem mirëmbajtje; nuk
i mjaftojnë disa rreshta absolutë, por ka nevojë për një ingranazh
prodhues, nuk ka rëndësi se faqe gjeniale apo banale, për të krijuar
mbi të një zinxhir shpërndarjeje, ciklin e botimeve, recensave, tezave
të diplomës, debateve, çmimeve, manualeve shkollore, konferencave.
Me vargjet e Marianne Willemer-it, në këtë mekanizëm, nuk mund të
bëhet asgjë fare. E kështu Marianne, që ka shkruar disa nga poezitë
më të arrira të Divanit, mbetet në historinë e letërsisë si një grua që
e deshi dhe i këndoi Gëtja dhe nuk shkruhet në regjistrin e poetëve.

Përktheu nga origjinali Viola Adhami

222

dossier

Ëndrra për odisenë e shpirtit
që kthehet në shtëpi

Ky lumë ka shumë emra. Për popuj të ndryshëm, Danubi dhe Ishtari
përcaktonin rrjedhën e sipërme dhe të poshtme, porse ngandonjëherë
edhe të tërën: Plini, Straboni dhe Ptolomeu pyesnin se ku përfundonte
njëra e ku fillonte tjetra, ndoshta në Iliri ose në Dyert e Hekurta (Gjerdap).
Lumi «bisnominis», siç e quante Ovidie, tërheq qytetërimin gjermanik,
me ëndrrën e vet për odisenë e shpirtit që kthehet në shtëpi, drejt lindjes,
dhe e përzien me qytetërimet e tjera, me shumë transformime hibride,
në të cilat historia e tij gjen përfundimin dhe rënien e vet. Gjermanisti,
i cili udhëton me ndërprerje, sado dhe kurdo mundet, përgjatë rrjedhës
së lumit që mban tok botën e tij, mbart me vete një bagazh citatesh e
fiksimesh; nëse poeti i dorëzohet varkës së dehur, zëvendësi i tij përpiqet
të ndjekë këshillën e Zhan Paulit, i cili porosiste që rrugës mblidhen dhe
shënohen nocionet, parathëniet e vjetra, programet teatrore, dërdëllitjet
në stacione, poemat dhe betejat, nekrologët, metafizika, copëzat e prera
të gazetave, shpalljet nëpër hane dhe famulli. Souvenirs, impressions,
pensées et paysages pendant un vouyage en Orient, thuhet në hyrje të librit
të Lamartinit. Përshtypje të kujt dhe mendime të kujt? Kur njeriu udhëton
vetëm, siç ndodh shumë shpesh, duhet paguar nga xhepi i vet, mirëpo
nganjëherë jeta është bujare dhe të ofron mundësinë të udhëtosh e të
shohësh botën, madje qoftë edhe pjesë-pjesë dhe shkurt, me ata katër-
pesë miq, të cilët do të dëshmojnë për ne në Ditën e Gjykimit, duke folur
në emrin tonë.

Midis dy udhëtimesh, kthehemi në shtëpi, bëjmë përpjekje të
hedhim në letër një mori shënimesh, të radhisim copëza nga notesi, nga
prospektet e katalogët. Letërsia i shëmbëllen shpërnguljes; nga diçka
humbet, si gjatë çdo shpërnguljeje, e nga diçka nxjerr krye nga qilarët
e harruar. Vërtet, vemi si të gjorë, thotë Helderlini në poezinë Në burim
të Danubit – lumi rrjedh e shkëlqen në diell si rrjedha e jetës, mirëpo
kuptimi që reflekton është si mashtrimi optik i shikimit verbues, kur në
mur sheh njolla drite që nuk ekzistojnë, dritë e neonit në shuarje, joshje
mashtruese e faqes së parë të ilustruar.

Shkëlqimi i Asgjësë ndez gjërat, kënaçet e lëna në plazh dhe dritat
reflektuese të automobilave, sikurse perëndimi i diellit që skuq dritaret.

223

Lumi nuk ka asfarë tërësie dhe të udhëtosh është normale, pohonte
Vajningeri, duke udhëtuar. Mirëpo, lumi është mësues i moçëm taoist,
i cili përgjatë brigjeve të tij mban leksion për rrotën e madhe dhe për
distancën ndërmjet tërthoreve të tij. Në çdo udhëtim ekziston së paku një
pjesëz Jugu, orë të stërzgjatura, relaksim, fluks i valëve. Duke mos u marrë
me të gjorët në brigjet e tij, Danubi rrjedh drejt detit, drejt persuazisë së
madhe.

Këtu buron dega kryesore e Danubit, thotë ai mbishkrimi në afërsi të
burimit Breg. Pavarësisht nga kjo deklaratë e prerë, diskutimi shumë­
shekullor për burimin e Danubit është i gjallë edhe sot e gjithë ditën dhe,
për më tepër, ky është shkak i debatit të ashpër ndërmjet qyteteve Furt­
vangen dhe Donaueshingen. Që puna të komplikohej edhe më shumë, kohë
më parë u plasua një pohim i guximshëm, të cilin e mbështet edhe Amadeo,
sedimentologu i njohur dhe historiani sekret i mosmarrëveshjes, sipas të
cilit Danubi rrjedh nga muslluku i rëndomtë. Madje edhe sikur të mos
e rezymojmë atë bibliotekë mijëravjeçare për këtë temë, e cila nis me
Hekaten, pararendësin e Herodotit, e vete deri tek ekzemplarët e revistës
Merian në qoshqe, mjafton të kujtojmë kohën kur burimi i Danubit
ishte i panjohur, sikurse edhe burimi i Nilit, në ujërat e të cilit, fundja,
reflektohet dhe në të cilin derdhet, nëse jo in re, atëherë së paku in verbis,
në krahasimet dhe paralelet ndërmjet këtyre dy lumenjve, që tashmë me
shekuj radhiten në shpjegimet e njerëzve të ditur.

Me këto burime kanë të bëjnë kërkimet, supozimet dhe njoftimet e
Herodotit, Strabonit, Cezarit, Plinit, Ptolomeut, Pseudo-Skimnit, Senekës,
Melit, Eratostenit; supozohet dhe pohohet se burimet ndodhen në Selva
Ercinia, te Hiperborejaci, në Piren, në vendin e keltëve ose të skitëve, në
malin Abnoba, në vendin Hesperida, ndërsa teori të tjera pohojnë se lumi
ndahet në degën që derdhet në Detin Adriatik dhe paraqesin përshkrime
kundërthënëse të derdhjes në Detin e Zi. Nëse nga rrëfimet ose nga mitet,
sipas të cilave argonautët nëpër Danub lëshoheshin deri në Detin Adriatik,
kthehemi në parahistori, dija bëhet e pasigurt dhe humbet në rregullimin
gjigant, të zhurmshëm, të jashtëzakonshmes, në gjeografinë titanike:
Urdonau në Oberland të Bernës, me burimet e veta në maja të majave
të Jungfraus dhe Ajgerit, në Danubin e origjinës, në të cilin janë derdhur
Ur-Rajna, Ur-Nekar dhe Ur-Men, e i cili në gjysmën e tercierit, në eocen,
para nja gjashtëdhjetë deri njëzet milionë vjetësh, buronte, përafërsisht

224

dossier

aty ku ndodhet sot Vjena, në njërin nga gjiret e Tetidës, nënës së oqeanit,
në Detin Sarmat, që mbulonte tërë Evropën Lindore.

Aspak i ndjeshëm për antikitetin dhe për prefikset e tij indoevro­
pia­ne, Amadeo, shpërfill Urdonaun dhe më me qejf inkuadrohet në dis­
kutimin e sotshëm ndërmjet Furtvangenit dhe Donaueshingenit, dy qy­tet­
the në Shvarcvald, në distancë 35 kilometra. Zyrtarisht burimet e Danubit
ndodhen, siç është e ditur, në Donaueshingen, banorët e të cilit me ligj
gar­ antojnë që ky shënim është burimor dhe autentik.

Gërshetim i relikteve të shekujve
dhe të kulturave në deltë

Dje kam qenë në Muze të Deltës, sot jam në deltë; kundërmimet,
ngjyrat, pasqyrimet, hijet e ndryshme në rrjedhën e ujit, shkëlqimi i
krahëve në diell, jeta e tanishme që rrëshqet midis gishtërinjve dhe na
shtyn të bëhemi të vetëdijshëm, madje edhe për atmosferën festive të
kësaj dite në të cilën po qëndrojmë në urën e anijes, si ndonjë mbret
homerik në qerre, për të gjitha perceptueshmëritë tona joadekuate,
shqisat e atrofuara tashmë mijëra vjet, aromat dhe shqisat e paarrira
me mesazhe, që vijnë nga çdo plis drithërues, çarjet antike të rrjedhjes,
vëllazërisë së humbur e të injoruar, Odisesë që më nuk ka nevojë të lidhet
dhe marinarët, të cilët nuk kanë nevojë më të mbyllin veshët, sepse kënga
e sirenave u është besuar ultratingujve që Lartmadhëria e Tij Unë nuk
mund t’i identifikojë. Karabullaku që fluturon me sqepin hapur shtrirë në
ajër, i ngjason shpendit parahistorik në moçalin primordial, porse kori i
jashtëzakonshëm i deltës, basi i tij i qëndrueshëm e i thellë, për veshët
tanë është pëshpëritje, zë që nuk arrijmë ta kapim, mërmëritje jete që
shuhet e padëgjuar, duke na lënë pas vetes me hipokauzën tonë.

Nuk është fajtor Danubi, i cili këtu dëshmon që nuk buron nga
muslluku, për të cilin rrëfehen përralla në rrethinën e Furtvangenit, veçse
është fajtor ai i cili, para shkëlqimit dhe para muzikës së këtyre ujërave,
ndien nevojë të kapet pas atij fiksioni, qoftë vetëm me përçmim ta
mohojë, të largohet nga ajo temë, duke u marrë me burimin e pretenduar
nga muslluku, për të shmangur këngën e lumit. Mbase edhe ditari i anijes,
të cilin e ka mbajtur ndonjë hidraulik e jo Odiseu, po laget, në vend se të

225

rrëshqasë shpejt dhe sigurt si varka që Nikollaji me siguri di ta sajojë nga

ndonjë lëvore dhe copëz letre. Librat, tashmë është e ditur, janë lloj me

risk të siguruar, shoqata e shkrimtarëve është shoqatë e kujdesshme e

sigurimit dhe rrallë ndodh që poetët e dobët të mos jenë të mbrojtur mirë.

Mirëpo, për t’u marrë shënimet në mënyrë të sigurt në këtë vend, ndër këto

meandra të deltës, do të duhej të ekzistonte klauzola detare «all risks», e
cila përmban bash të gjitha rreziqet, duke përfshirë avaritë e posaçme;
nxjerrjen e kërdhokullave, kontaktin me materie të kontaminuara të

ngarkesave, vjedhjet, shkeljen e të drejtave, mosdorëzimin e dërgesave,
derdhjen dhe/ose fundosjen.

Dita është e mrekullueshme e varka është si ndonjë shtazë midis

degëve të ndryshme të lumit. Në deltën e vjetër, drejt Kilisë, balta
gradualisht shndërrohet në tokë, epshmëria pa fund ngadalë bëhet truall
mbi të cilin ndërtohet, mbillet, vilet, degët dhe kanalet krijojnë deltën në
deltë, në grindura mbi shkurret e manaferrave dhe të brukës ngrihen
shelgjet dhe plepat, lëkonj të mëdhenj, të bardhë e të verdhë, shtrihen
sikurse vendet e oqeanit të dikurshëm në hartat gjeografike të antikës.
Në afërsi të kufirit sovjetik Kilia Vek – kolonia greke dhe qendra tregtare
gjenoveze, ku noteri Antonio di Ponco, në shekullin XIV, kishte shënuar

shitjen e tepihëve, të verës, kripës dhe robëreshave dymbëdhjetë vjeçe,

e murgu Nikolo Barsi, në shekullin e shtatëmbëdhjetë, dy mijë blinj të

peshkuar në ditë – tregon kambanarët e lartë të kishës së vet, të cilët aq

i emocionojnë peshkatarët lipovenë në romanin Lumi pa fund, të cilin në
vitet tridhjetë e shkroi Oskar Valter Çizek.

Dega që shpie në Sfant George, më e gjata, me nja njëqind e dhjetë
kilometra, në afërsi të Mahmudisë, rrjedh përgjatë kalasë së Salsovisë, në
të cilën Kostandini kishte urdhëruar të vritej Licinie, nga ana e vet e majtë

lë pyllin tropikal dhe lëndinat e ulëta e ranore, mbretërinë e bretkosave

e të gjarpinjve, ku temperatura gjatë verës arrin deri në gjashtëdhjetë
gradë. Letërsia e deltës, në të vërtetë, më shumë e ka në qejf akullin sesa
vapën e verës; Çizeku përshkruan peshkatarët të cilët dimrit thyejnë
koren e lumit në kërkim të gjahut, Shtefan Banulesku flet për erën e akullt
e të egër që fryn, ngre skorratinën me erë e borë, krikëllimën e akullit
që kërcet dhe shkrihet. Topos i letërsisë së deltës, skenar i tij epik par
exellence, gjithsesi, është vërshimi, fryrja, Danubi i cili del nga shtrati dhe
përmbyt fshatra, batica që përlan stallat, kasollet dhe bërllokun në pyll,

226

dossier

duke i bartur me ujërat e veta që harlisen me tërë forcën, si vërshim i
botës, kafshë shtëpiake dhe të egra, dema, drerë e derra të egër.

Delta, për Sadoveanunë, është edhe basen popujsh e njerëzish, sikur
Danubi të bartte në det dhe të shpërndante rrethe vetes, duke shtrirë nëpër
brigje, relikte të shekujve e të kulturave, fragmente të historisë. Mirëpo,
këto relikte kanë jetë të shkurtër, gjatë vërshimeve shpëlahen nga brigjet
dhe humben nën dhé, sikurse gjethet dhe mbeturinat e tjera që i sjell lumi;
tregimet për Danubin, thotë Sadoveanu, lindin dhe zhduken me një frymë,
sikurse ndonjë baltë që thahet. Në një tregim Stefan Banulesku përshkruan
varrimin e një çuni gjatë një shtrëngate të dimrit, varkën që e vozit në
kërkim të një suke a dune në të cilën do të mund të hapej gropa, ujërat e
tërbuara që kërcënojnë ta marrin me vete varrin modest, dimrin që fshin
atë tragjedi dhe atë dhembje, atë varr të pasigurt, atë tregim pa emër.

Në tregimet e Sadoveanusë dhe Banuleskut shpesh shfaqen jevgjit,
sikur ky popull endacak në margjina të shoqërisë të ishte fis i përshtatshëm
për jetë në botën arkaike e të harruar të deltës. Para një shekulli kjo vërtet
ishte mbretëri e të izoluarve dhe e të përndjekurve, vend i askujt, strehë
e njerëzve jashtë ligjit nga të gjitha anët. Turqit, zot të zonës, nuk kishin
ekuipazh të mirëfilltë ushtarak, veçse njëfarë milicie anarkike, grumbulluar
nga të gjitha anët, rekrutuar jo në mënyrë të rregullt midis fshatarëve, e
cila lidhej me kaçakët dhe banditët që fshiheshin nëpër moçale, të cilët
është dashur t’i luftonte dhe t’i mbikëqyrte, e nga të cilët mezi dallohej.

Nuk shihet kufiri ku lumi ndeshet me detin

Eci drejt detit, kureshtar të shoh grykën, të lag këmbën e dorën në
atë përzierje të kalimit ose të prek diskontinuitetin, pikën hipotetike të
shkapërderdhjes. Pluhuri bëhet rërë, dheu tashmë është dunë në plazh,
këpucët bëhen pis në pellgje, të cilat ndoshta janë po kështu gryka, gryka të
vockla shtrembake, në të cilat Danubi derdh gjak. Në sfond shihet deti. Në
lëndinën e kërpit, midis kantiereve të braktisura të ndërtimit, qëndrojnë
ngrehinat e punëve të papërfunduara, shkurret e brushtullit dhe era e katranit,
varret ortodokse, turke, hebraike, të besimtarëve të vjetër, jo larg njëri-tjetrit.

Pasdite është, ende fluturojnë lart shumë pulëbardha e gata, tepër
shumë gata, dhe fuqishëm krrokatin, derra të bardhë e të njëtrajtshëm,

227

të trashë e leshatakë, hungërojnë në lluca, e herë-herë hijet, që shtrihen

dhe përthyhen në duna, bëjnë që ato të duken të stërmëdha. Plazhi është
i madh, figurat janë përvijime abstrakte, ndonjë radar i nxjerrë jashtë
përdorimit qëndron në rërë si ndonjë skelet anijeje ose i ndonjë shpendi

gjigant, vinça të vjetër me krahë të ndryshkur e të zverdhur, që kanë

mbartur pengjet e mençura në qiellin e tyre. Deti është i errët dhe vajor,
kundërmon erë nafte dhe përkund mbeturinat e rëndomta e të pritshme;
nuk shihet kalimi, linja përgjatë së cilës, sipas Amianit, peshqit, duke

ardhur nga deti, përplaseshin në dallgën depërtuese të Danubit; edhe më

pak e mundshme është të përcaktohet rrjedha e lumit që, shprehur me
fjalët e Salomon Shvajgerit, me vendosmëri fugonte drejt Detit të Zi dhe
kalonte nëpër të drejtpërdrejt dhe me tërë forcën, që dy ditë më vonë të
mbërrinte deri në Kostandinopojë, ende tërësisht e pastër dhe e pijshme.

Ajri është i angësht, kam etje, dikush diç më bërtet nga larg, porse

nuk e kuptoj, derrat edhe më tej hungërojnë përreth shpendëve të

mëdhenj metalikë, Danubi është një batak në të cilin ata kredhin turirin
dhe nga asnjëra anë nuk lëshohet në det ai uji i kthjellët për të cilin flet
ai libri i vjetër, përse udhëtimi ynë do të duhej të përfundonte në asgjë? -
pyet një varg i Argezit. Horizonti është i pafund dhe si i murrmë, si beden
tejet i lartë dhe i plasaritur, dielli shpon detin me ushta të bardha, cepi i

një reje rrëshqet dhe lëshohet, sikur qerpikët e saj kur mbyll sytë, po të
mos ndodheshim në një vend torturues të Lindjes, do të mund ta ftoja në
ndonjë bar në plazh. Delta, sipas udhëzuesve, është vendi ku kryqëzohen

shtegtimet e shpendëve, gjashtë drejtime migruese në pranverë dhe pesë

në vjeshtë. Nëse do të arrinim të ndiqnim ngjarjet dhe tërë rrugëtimin
e vetëm një shpendi shtegtar, siç ka dëshiruar Bifoni, do t’i mësonim të
gjitha, nostalgjinë platonike, erosin e largësisë. Sipas Stefanit nga Vizantia
dhe Evstat Skitit, rrjedhën e poshtme të Danubit e kanë quajtur Matoas,
lumë i fatit, pulëbardhat dhe gatat krrokatin, derri me çataj shkul plisin
e barit bashkë me rrënjët, e përtyp dhe e copëton, më shikon me sy të
topitur dhe të egër, tejet nga afër.

Nuk ekziston më grykë, Danubi nuk shihet, përroskat baltake

midis xunkthit e rërës, nuk është thënë se arrijnë nga Furtvangeni dhe

se kanë çikur ujdhesën e Margitës. E, megjithatë, një grykë, cilado ndër

të shumtat, të panumërta, nuk mund të mungojë në Regulation në trajtë
të notesit preciz danubian, prandaj kërkoj, siç kërkohet çelësi, një fjalë

228

dossier

që nuk vjen, faqen që mungon, kërkohet në çdo xhep dhe çdo syzë, në
pasaportë mungon vula, e pa vulë nuk mund të udhëtohet, asfarë Steamer
balancant të asaj mature, as kënga e marinarit në zemër.

Ndalesa, sipas natyrës së vet, i përket edhe botës së letrave,
shkresave të zyrave, procedurës burokratike, e cila çdoherë ndërlikon, që
në fund, në çastin e mbramë, e që nuk dihet se si, gjithçka të përfundojë
ashtu si duhet. Ishte gabim të kërkohej grykë nga kjo anë, në hapësirë të
papërcaktuar dhe të hapur të dunave dhe plazhit, horizontit dhe detit,
duke ndjekur currilat e hollë të ujit, të cilët paqartësisht zgjerohen dhe
shpërndahen. Duhet kthyer prapa, e lëvizja, me të cilën një ushtar gjentil,
i veshur keq, të cilin e ndalëm derisa me biçikletë po kalonte nëpër batakë
dhe i cili pas pyetjes sonë tregon se ku derdhet Danubi në det, është e
ngjashme me lëvizjen e atij ciceronit të zbehtë e të sjellshëm të shpirtrave,
Tagji-Hermesit, i cili tregon një pikë të largët në pafundësi, në paanësinë
e detit që zhvlerëson çdo kufizueshmëri empirike; mirëpo ajo që tregon
ushtari me këmishë, duke qeshur dhe duke shtrënguar dorën, është hyrja
në liman, vendroja në të cilën rojtari, pas laurës së bojatisur keq, e cila
pret rrugën, kontrollon kush hyn dhe kërkon lejekalimin.

Danubi, i drejtuar detyrimisht nëpërmjet kanalit, derdhet në zonën
e limanit të rezervuar për të punësuarit, nën mbikëqyrjen e Kapetanisë,
humbet në det. Për t’iu afruar përfundimit, kërkohet leje, lejekalim, porse
kontrollorët janë njerëz të botës, nuk e kuptojnë mirë se çfarë po dëshiron
një i huaj, porse kuptojnë se nuk paraqet rrezik dhe e lejojnë të shëtisë
dhe të hedhë shikimin mbi atë asgjë që mund të shihet, mbi kanalin që
derdhet në det, ndërsa në sfond anijet, vinçat, trarët, kutitë e radhitura në
dok, vulat në paketat postare, dëshmitë për doganën.

Pra, kjo është e tëra? Pas tre mijë kilometra lentë filmike, ngrihemi
dhe largohemi për një çast nga salla, duke kërkuar shitësin e pofkave, dhe të
hutuar tërhiqemi nëpër daljen dytësore, nga ana e pasme. Ka pak njerëz, të
gjithë nxitojnë, sepse tashmë është vonë e limani po zbrazet. Mirëpo, kanali
rrjedh ngadalë, i qetë dhe i sigurt, në çast, nuk është më kanal, kufizim,
Regulation, veçse rrjedhë që hapet dhe u jepet ujërave dhe oqeaneve të
tërë planetit, dhe krijesave nga thellësitë e tyre. Bëje, o Zot, që vdekje imja të
jetë – thotë një varg i Marinit – si lumi që fugon drejt detit, fuqishëm.

Përktheu Sulejman Dërmaku

229

Në librat e errët është e vërteta

Intervistë me Claudio Magris

Iesa Ckrispin
Features

Ishte njëra nga ato copëzat e fatit që vezulloi në eter. Qëllova në Trieste
për një muaj dhe Claudio Magris erdhi nga pushimet në shtëpi pak më herët,
duke na mundësuar dy ditë të përbashkëta në të njëjtin qytet. Libri i Magris-
it, “Danubi” kishte qenë një zbulim. Dëshiroja ta kopjoja krejt librin me
dorë, për t’iu afruar tekstit edhe më ngatë. Aty, Magris-i udhëton nga burimi
(nxehtësisht i kontestuar) i Danubit e deri te delta e tij në det, duke na dhënë
historinë kulturore, politike dhe personale të territoreve ku kapërcen. Ne
takojmë Kafkën, takojmë Cioran-in, e takojmë “shkrimtarin-hije” të Gëtes.
Takojmë mbretër dhe armata fshatarësh dhe shoshitim shtresat e Evropës
Qendrore, vend që për aq shumë kohë kishte qenë Evropa “tjetër”, Evropa
“Lindore”, hija më pak interesante, më pak glamuroze e Evropës së “vërtetë”.
Tërë këtë e bëjmë në shoqërinë sharmante të profesorit të Triestes, shkri­
mtarit dhe historianit, Claudio Magris.

Këtë vit është botuar në anglishte romani i Magris-it i vitit 1995,
“Verb­ ërisht”. Është i mbështetur në fakte historike – një grup i italianëve
udhëtuan në Jugosllavi pas luftës për ta ndihmuar Titon në ndërtimin
e një lloj shteti të ri socialist. Por, paranoja mbretëron dhe së shpejti të
huajt shihen si tradhtarë, besnikë të Stalinit dhe futen në burgun ishull
të Goli Otokut. Disa mbijetojnë, këta që do të flasin për tmerret në atë
kamp. Narratori i romanit “Verbërisht” është njëri nga të mbijetuarit dhe
e kaluara rëndon aq shumë mbi të, saqë fillon ta bëjë copash identitetin
e tij. Ai nuk është i sigurt në cilën kohë është, kush është, ku kishte qenë.
Kampi i burgimit në Goli Otok bëhet kamp burgimi në Australi, shtëpia e
tij aktuale, një institucion i shëndetit mendor. Utopia e Jugosllavisë bëhet
utopia e Islandës së hershme revolucionare. Dhe teksa valët e identitetit
të tij përplasen dhe tërhiqen, ju shihni që secila shtysë utopike është e
njëjtë dhe secila tërheq në vorbullën e vet apokaliptike.

Magris-i i trajton regjionet më të errëta me një prekje të lehtë. Ai nuk
e ngarkon lexuesin me mizori, as me sentimentalizëm. Mbase kjo vjen nga

230

dossier

ngrohtësia e madhe që Magris-i rrezaton. Ai është i këndshëm dhe bujar,
duke ma hapur shtëpinë ashtu që mund t’i shikoj me vëmendje librat e tij.
“Ka edhe më shumë në katin e sipërm”, më thotë. “Dhe disa në garazh”. Ai
kërkon thellësisht falje për anglishten e tij, por, natyrisht, atë e flet shumë
mirë. Jo vetëm për komunikim, por edhe për lulëzim poetik. Shumë më
sipërore se gjermanishtja ime rudimentare, e nivelit deklarativ-fjalësor.
Ia them, apo duhet ta kalojmë këtë pjesë? Ai duket i magjepsur që dikush
ka ardhur nga Berlini për të folur për librat e tij, ndërkaq unë, natyrisht,
kam vështirësi ta ndaloj shpërthimin tim sa herë e përdor fjalën “Danub”.

Një pjesë e kësaj interviste u bë në Kirkus dhe fragmenti atje nuk
përsëritet këtu. Në atë pjesë ai flet për romanin “Verbërisht” më drejtpërdrejt
dhe ju nxis të futeni në ueb-faqen e tyre dhe ta lexoni atë pjesë së pari.

Duke pasur parasysh që historia e “Verbërisht” mbështetet në një fakt
historik dhe ju jeni shpesh një shkrimtar i prozës historike, pse e keni rrëfyer
këtë storie në prozë artistike?

Është shumë e vështirë për t’u përgjigjur. Së pari, dallimi i madh për
mua nuk është mes prozës artistike dhe eseve, por mes disa librave që kam
shkruar, vepra kritike dhe libra mbi letërsinë gjermane, dhe esetë e kanë
mitin... Librin e parë që kam botuar në moshën 24-vjeçare, të gjithë kritikët
patën menduar se kishte qenë i shkruar nga ndonjë austriak i vjetër. Disa
gazetarë erdhën dhe më gjetën mua. Ka libra, titujt e të cilëve korrespondojnë
saktësisht me subjektin. Esetë kritike mbi shkrimtarët gjermanë.

Natyrisht, letërsia austriake është e rëndë në nostalgji, trajtat shfa­
qen me këtë fjalë, por subjekti i vërtetë nuk është Austria, është një subjekt
tjetër. Sikur që një poezi për një lule mund të jetë një poezi për dashurinë
për një person, madje edhe kur poeti shkruan për sytë e saj të kaltër, madje
edhe kur shkruan për gjethet dhe kështu me radhë. Kam zbuluar se filli i
kuq i vërtetë i atij librit të parë nuk ishte Joseph Roth, por Isaak Bashevis
Singer. Por, pata idenë se nuk mund të shkruaja drejtpërdrejt për këtë
botë pasi nuk i takoj. Kjo botë lindore hebreje më interesonte jo vetëm për
shkak të letërsisë, por për parabolën, për metaforën që bota perëndimore
nuk i kishte. Dhe do të thosha që “Danubi” është prozë artistike për shkak
se gjithçka është e vërtetë përveç ngjashmërisë, personazhi kryesor nuk
është identik me mua. Është roman i fshehur, i përmbytur.

231

Ma kujtuat një storie që rrëfeni në “Danub”, kur dëgjoni lidhur me
një njeri që mbijeton okupimin e tmerrshëm nazist dhe pastaj në ditën e
çlirimit e vrau veten pasi qenë sovjetikët që çliruan qytetin. Dhe, ju thatë
që dëshironit ta shkruanit një roman të madh për këtë njeri, derisa mësuat
që kjo vetëvrasje ishte bërë për shkak të një afere dashurie. Kështu që ju e
treguat storien si jo-fiksion.

Në këtë rast pata përshtypjen se e vetmja mundësi për ta bërë
evident këtë fat ishte shpjegimi i thjeshtë. Një roman apo tregim i
shkurtër mbi të do të kërkonte analizë, një perspektivë tjetër. Në këtë
kor, “Danubin”, shumë zëra rrjedhin në mënyra të ndryshme. Kjo histori
do të ishte një notë gabim në një këngë. Nuk mund ta shkruani një poemë
apo një ep me këtë hulumtim analitik.

Një miku im ishte duke shkruar prozë mbi mizoritë dhe gjenocidin,
por i shkruante ato si komedi të zeza, pasi ai nuk arrin ta gjejë një mënyrë
për t’i rrëfyer këto histori pa i bërë absurde. Ka diçka lidhur me temën të
cilën nëse përpiqeni ta rrëfeni drejt, ia humb interesimin lexuesit.

Janë këto definicione të dhëna nga Ernesto Sabato – e kam njohur
shumë mirë – për shkrimin ditën dhe për shkrimin natën. Në të shkruarit
ditën, një shkrimtar, madje dhe kur shpik, ai paraqet një botë që korre­
spondon me vizionin e tij për botën, për jetën, për vlerat. Një diçka që bie
në shkrimin e ditës, sikur shkrimi im kundër diktaturës së gjeneralëve
argjentinas dhe angazhimi i personazhit dhe fati i tij, dhe këtu është një
kufi. Papritmas, nganjëherë natën... është shumë e rëndësishme për mua
të përgjigjem në këtë... Të vërtetat e mia më të thella nuk janë për t’u
gjetur në këtë libër tjetër. Në librat e errët është e vërteta, nganjëherë të
vërtetat e tmerrshme. E kam tradhtuar veten. Kundërshtuar veten. Është
shumë interesante, ngase nganjëherë shfaqet në ne diçka për të cilën nuk
e kemi ditur që e kishim pasur, që thotë jo vetëm çfarë ne nuk jemi, por
edhe çfarë jemi. Çka mbase vetëm nga rastësia jemi. Mbase do të mund të
isha tash në burg shkaku i vrasjes së dikujt, në vend që të isha duke folur
me juve. Disa mendime të tmerrshme që na e mohojnë kufirin.

Është një tregim i mrekullueshëm i Hoffman-it, një poet e shkruan
një poemë, në fund e lexon me zë për t’ia dëgjuar muzikën dhe thotë: “I kujt

232

dossier

është ky zë i tmerrshëm?” Nganjëherë është sikur të ishim para Meduzës
së jetës. Në këtë moment, edhe pse nuk e duam Meduzën, nuk mund ta
dërgojmë te floktari për ta bërë të paraqitshme kokën e saj gjarpërore.
Edhe kur shkrimtari do të dëshironte të shprehej për mënyrën e tij të
dykuptimshme të të folurit të gjërave të ndryshme, kjo duhet të bëhet pa
vetëkënaqësi. Kam folur njëherë me Sabaton – kur të shkoni në botën e
nëndheshme, ju zbuloni dyshin dhe dyshi është ndoshta katërsh, ndoshta
shtata. Por, kur ktheheni përsëri në sipërfaqe, ju nuk e keqpërdorni këtë
dije për ta paguar faturën në restorant.

E urrej vetëkënaqësinë me të ligën, por është e domosdoshme ta
ballafaqoni vetveten me errësirën. Një tjetër shembull që tashmë kam
bërë është Joseph Conrad-i. Në thelb të tij ju i gjeni të dyja, personazhet
që ballafaqohen me vështirësitë, por gjithashtu me dëshirën për të qenë
të padinjitetshëm dhe për të vuajtur diçka të errët e të fëlliqur. Mendoj
se besoj në liderët modernë dhe liderët politikë, por ky besim duhet t’i
njohë të gjitha ambiguitetet, të gjitha kontradiktat, nganjëherë madje
edhe pamundësitë. Gjë që nuk na sjell deri të dorëzimi.

Ju shkruani në romanin “Danubi” që kur njerëzit flasin për të keqen,
ajo bëhet term i mbuluar dhe paloset jashtë bisedës. Duhet ta vendosni të
keqen në kontekst, ta bëni pothuajse të kuptueshme dhe ta gjeni precedentin
e saj, vetëm që të jeni në gjendje t’i afroheni. Nuk mund të pretendoni që e
keqja është një gjë e cila vetëm ka zbritur në botë në një çast, ashtu.

Kjo është retorike. Të keqen natyrisht që nuk mund ta shmangim.
Vet­ ëkënaqësia është reale për ne. Joseph Roth është një dashuri e madhe
imja. Ai ka shkruar, ka folur për të keqen par exellenxe të kohës së na­
zistëve, për të luftuar kundër kësaj magjepsjeje, sikur të ishte e ke­qja më
magjepsëse, më interesantja. Nuk është shumë poetike, as interesante të
hedhësh diçka nga dritarja e trenit, vetëm pse është e ndaluar të bëni një
gjë të tillë.

Keni thënë në veturë, po ne jemi hutuar, se “Danubi” ishte ide e gruas suaj...

Po të mos e kisha studiuar për shumë vjet letërsinë gjermane, letër­
sinë austriake, letërsinë evropiane-qendrore (mitteleuropen), mund të

233

mos e kisha zgjedhur Danubin si simbol të jetës dhe vdekjes dhe zhdukjes.
Nuk mund të shkruaja për Volgën apo Mississipin. Nuk e kam familjaritetin
ndjenjor, kulturor dhe intelektual. Arsyeja pse libri është një rrugëtim nga
dija ose iluzioni i dijes; ky udhëtar deri te një moment i caktuar beson të
lëvizë në një botë që mund ta kuptojë dhe të jetë në rregull me kulturën
e tij, me qendrën e tij evropiane. Por në fund, ai vazhdimisht kupton më
pak. Bota bëhet për të gjithmonë e huaj, e pakuptueshme. Në vitin 1982,
bëmë një udhëtim në Sllovaki. Në atë kohë ishte ende Çekosllovakia.
Shkuam bashkë me tre miq, njëri nga të cilët ishte shumë i rëndësishëm
për shkrimin e “Danubit”, pasi ai më mësoi si t’i vëzhgoja gjërat, si të isha
i thjeshtë. Për të hequr dorë nga nderi. Ishim në kufi me Sllovakinë, me të
ashtuquajturën “Evropën tjetër” dhe mendoj se me shumë nga gjërat që
kam shkruar, kam bërë një përpjekje për t’i dëbuar këto thonjëza, për të
thënë që kjo është Evropa, jo e para apo e dyta Evropë, por ajo e pavarur
nga regjimi politik. Ishte pasdite e mrekullueshme shtatori, drita ishte aq...
dhe valët rrjedhëse të Danubit, dhe gjethet shkëlqyese të barit në livadhet
buzë Danubit. Ishte një pakt miqësie, bashkimi dhe harmonie, harmoni
me rrjedhën e jetës. E mbaj mend këtë çast si çast lumturie. Papritmas
pamë Muzeun e Danubit. Fjala “muze” ishte aq e huaj në atë moment, një
klasifikim aq qesharak, sikur një çift të dashuruarish në kopsht të zbulonin,
pa e ditur, një moment të ekspozimit të dashnorëve në një kopsht. Ky është
njëri nga aspektet më të rëndësishme të librit tim, nostalgjia për lirinë,
dhe kjo ndjenja e moskuptimit të klasifikimit. Gruaja më tha: “Po sikur të
shkojmë deri te Deti i Zi”? Në këtë moment, pata idenë dhe thashë po. Kjo i
filloi këto katër vjet – jo vetëm një udhëtim, natyrisht, po shumë udhëtime
nëpër shumë stinë. Nuk e kisha idenë se çfarë libri doja të shkruaja. Mbase
mund të ishte reportazh gazetaresk, mund të qëllonte të isha identik me
udhëtarin, pasi unë jam i njëjti person kur shkruaj një artikull kundër
Berluskonit, apo kur shkruaj për diçka që nuk ka ndodhur.

Kur u gjenda në deltë, i thashë gruas, eja me mua. Jo, tha ajo. Në
fund, te vdekja, secili duhet të jetë vetëm.

Sa e gjatë ishte koha nga shkrimi i “Verbërisht” e deri te përkthimi në
anglisht?

Është shkruar në vitin 1995.

234

dossier

Po pyesja, pasi kur po e lexoja “Danubin”, nuk e kisha shikuar datën
fillestare të publikimit. Isha në gjysmë kur e hetova që fillimisht ishte botuar
kur Evropa Lindore ishte ende komuniste. Dhe sa shumë nga ata arkiva qenë
të ngadalshëm për t’u hapur pas rënies së komunizmit, prandaj po pyes sa
ka ndryshuar arkivi historik që nga koha kur ju keni pasur idenë për librin?

Kam pasur shumë fat me “Danubin”, të udhëtoja dhe të takoja
njerëz, duke kaluar netët në bujtina, duke u përpjekur të gjeja të krisur
me histori për të rrëfyer. Pata shumë fat, për shkak se, përveç Rumanisë,
që ishte tashmë në situatë dramatike, vendet e tjera po jetonin një
periudhë relativisht të qetë. Hungaria, për shembull, socializmi i tyre po
evoluonte ngadalë dhe jo drejt një rruge demokratike, por më hapur. Kjo
për të thënë që situata ditore nuk ishte aq e acaruar. Po të udhëtoja në
vitin 1989, nuk do të mund të shihja këto gjëra të vogla, këto shtresa të
ndryshme të realitetit, për shkak se kisha ndjenjën sikur të arkeologut në
Trojë, duke zbuluar shtresa të ndryshme të qyteteve të ndryshme, tetë
apo nëntë qyteteve. Një shtëpi digjet, ju e ndërtoni tjetrën. Do të kuptoja
më pak nga kjo botë. Gjithashtu, nuk do të kuptoja shumë gjëra, shumë
aspekte të fshehura, që mund të shpjegojnë se çfarë ndodhi pas çlirimit
dhe rënies së Murit dhe rënies së komunizmit. Nuk mund të shkruani
roman nën bomba.

Fundi i Rumanisë ishte sikur takimi i domosdosë, i një ndryshimi
tjetër dhe natyrisht inati ishte i kuptueshëm, pasi ne kishim shpresën për
një transformim tjetër. Pa këtë vrull për ta kopjuar botën perëndimore,
për t’u bërë menjëherë perëndimorë. Ju e dini çfarë tha Haveli, se çfarë
ka ndodhur tash në Pragën komuniste është një memento (kujtesë) për
Perëndimin, duke ia treguar botës perëndimore ardhmërinë e saj të
mundshme. Kishte qenë si mundësi humaniste, përveç Rumanisë.

Tash, sa i përket romanit “Verbërisht”, lufta e tmerrshme në Jugosllavi,
që për mua ka qenë veçanërisht tragjike, për shkak se njoh... natyrisht
e dini se Trieste ka shumë lidhje me Jugosllavinë, së pari duke qenë
pjesë e këtij regjioni dhe po ashtu dhuna italiane kundër sllavëve, pastaj
hakmarrja... Është pjesë e botës sime. E njihni Marisën (gruaja e tij) shkroi
një tregim të mrekullueshëm, të përkthyer në shumë gjuhë, lidhur me...
e dini se ajo qe e detyruar ta linte shtëpinë si fëmijë së bashku me 300
italianë që kishin humbur gjithçka dhe jetonte në një kamp si fëmijë. Por,

235

gjithashtu duke zbuluar, teksa e rrëfen këtë storie të një fëmije italian të
persekutuar nga sllavët, që ajo kishte rrënjë familjare sllave, të nxjerra
për shkak të nacionalizmit italian. Që i takonte gjithashtu anës tjetër,
anës që e kërcënonte. Për mua, është kjo botë, çfarë ndodhi në Jugosllavi
ishte e tmerrshme, por nuk mendoj se historia do ta kishte ndryshuar
romanin “Verbërisht”, për shkak se unë tashmë e kisha këtë obsesion.
Ishte gjithashtu kjo luftë e tmerrshme, ishte humbje e kujtesës.

Shkoj shpesh në Zagreb, e ka një universitet të mrekullueshëm, me
një ndër departamentet më të mira të letërsisë në botë. Dhe, gjatë luftës
në Bosnjë, një koleg shumë i mirë i filologjisë italiane, më tha papritmas,
shumë krenar, që ai e ka kthyer prapa në Paris Sorbonë një zarf, pasi
ishte adresuar: “Zagreb, Jugosllavi”. Dhe, ai i shkroi kolegun të tij në Paris:
“Është sikur t’jua shkruaja ‘Paris, Deutschland”, pasi, natyrisht, edhe
Parisi kishte qenë i okupuar.

E kam një pyetje, e kjo është nëse Kroacia e ka fituar apo humbur
Luftën e Dytë Botërore? Kur Kroacia ishte e lidhur me Jugosllavinë,
nejse, historia ndryshon, sikur të ishte një aleat me Rusinë, por nëse e
identifikon veten vetëm me regjimin fashist në Itali, më fal, por Italia e ka
humbur luftën. Ekzistonte një ndjenjë përgjatë vështirësive mes Italisë
dhe Jugosllavisë në rastin e luftës së tmerrshme, që pushtimi i Venedikut
do të ishte pranuar si fitore e Jugosllavisë. Faleminderit Zotit, asgjë nuk
ndodhi. Ishte një plagë për mua. Jugosllavia i takon realitetit tim, unë i
përkas po ashtu, madje edhe nëse jam italian.

Në rregull, të jesh nga Trieste jua jep të gjitha nacionalitetet. Kam
lexuar librin tuaj “Mikrokozmos” dhe duket se lidhja me Triesten është më e
fortë se lidhja juaj me ndonjë komb më të madh që mban ky qytet.

Kam lindur këtu më 1939. Kam lënë Triesten si 18-vjeçar për të
shkuar në Torino, që ka qenë po ashtu shumë i rëndësishëm. Kam jetuar
në Gjermani dhe pastaj kam dhënë mësim në Torino, pastaj jam kthyer
prapë në Trieste për arsye personale, por me kënaqësi. Trieste ishte
e rëndësishme për shumë arsye, para së gjithash për kufirin. Kur kam
qenë djalë i vogël shkoja në Carso, kufi, që ishte më afër shtëpisë sime
sesa një pjesë e Parisit nga një pjesë tjetër e Parisit, kjo ishte deri në një
kohë të caktuar, pastaj e pamundshme. E shikoja këtë kufi, deri te thyerja

236

dossier

e Titos me Stalinin dhe deri te normalizimi i raporteve mes Italisë dhe
Jugosllavisë. Prapa atij kufiri ishte një botë që mbante shqetësime të
mistershme, perandorinë e Stalinit, simbolin e errësirës, Lindjen. Secili
vend në Evropë e ka Lindjen e vet për ta refuzuar. Por, në të njëjtën kohë,
prapa atij kufiri ishte territori që njihja mirë, pasi ky territor kishte qenë
tokë italiane. Kisha qenë disa herë në këtë botë familjare. Kjo ndjenja
e diçkaje që është njëkohësisht shumë e njohur dhe e panjohur, është
shumë e rëndësishme për letërsinë. Letërsia është udhëtim nga e njohura
në të panjohurën, apo e kundërta. Diçka që duket shumë familjare e
zbulon veten papritmas si e frikshme (unheimlich). Apo e kundërta.

I takoj një familjeje italiane. Emri i babait tim është Fiumian. Gjyshi
im la fshatin si bujk për t’u bërë borgjez në Trieste. Familja e nënës sime
është venedikase me orgjinë greke, e me tradita italiane. Por, ne kemi
kushërinj kroatë. Kjo, ta themi, në shekullin e 19-të, dy vëllezër, njëri
ndiente se ishte italian dhe tjetri kroat. Gjyshi im fliste përsosmërisht
italisht, gjermanisht dhe kroatisht. Tashmë gjenerata pasuese, nëna ime
dhe vëllezërit, nuk flisnin kroatisht. Kjo tashmë ishte distancë politike.

Trieste ishte, siç e dini, deri më 1954, i ashtuquajtur territor i lirë.
Si tokë e askujt. Kjo paqartësi për ardhmërinë, është një ndjenjë që nuk i
shqetëson vetëm vendet. T’i takosh Italisë apo Jugosllavisë nënkuptonte
t’i takosh botës sovjetike apo botës perëndimore. Ishte një botë ku ishte e
vështirë ta kishe një punë. Kam fat të madh në moshën time. Gjenerata pak
më e vjetër, 8, 10 vjet më e vjetër, u desh ta braktiste Triesten. Gjenerata
më e re, shumë të rëndësishëm në jetën kulturore italiane, e braktisën
Triesten pa ndjesë. Ata nuk ia kanë falur Triestes këtë domosdonë e
braktisjes së Triestes. Ata nuk i kanë këputur marrëdhëniet negative
me qytetin. Në vitet kur isha ende në shkollë të mesme. Në këtë moshë,
miqtë e mirë, librat e mirë, përvojat e mira janë të mjaftueshme. Kur
lashë Triesten për Torinon, nuk ishte e domosdoshme, nuk ishte për këto
marrëdhënie negative. Dëshiroja të jetoja në të dyja qytetet.

Torino ishte e kundërta. Në këto vite, Torino e dyfishoi popullsinë
nga emigracioni që vinte nga Italia Jugore. Kur fillova të studioja në Torino
në vitin 1957, kishte 700,000 banorë. Kur i përfundova më 1962, kishte 1.3
milionë. Me shumë probleme të dhunës, por me domosdonë e vëmendjes
ndaj politikës. Kishte qenë kryeqyteti i antifashizmit, i liberalizmit të ri,
i industrisë së madhe, i Gramshit. Kishte liri të madhe në Trieste, por, po

237

ashtu, kishte rrezik për të mbetur vetëm në jetën periferike të qytetit.
Mendoj se të jesh në periferinë e jetës për një shkrimtar është shumë e
rëndësishme, pasi mendoj se sot gjithkund është periferi e jetës. Edhe po
të jetoja në Avenynë e 5-të, nuk do të mendoja se isha në qendër të botës.

Është interesante, isha me zhvillim të parakohshëm. Kisha lexuar
Melville-in, Faulkner-in në moshën 14-vjeçare. Dostoevsky-n në moshën
15-vjeçare. Asnjë rresht në letërsinë e Triestes. I kishim dy të mëdhenj,
Saba-n dhe Svevo-n. Për shkak të këtij mosbesimi të padrejtë, por pozitiv
ndaj lavdisë së qytetit ë lindjes (nuk i lexova). Kur isha në Torino, fillova t’i
lexoj disa libra të Triestes dhe kam zbuluar gjëra që tashmë i kisha jetuar,
këtë qytet italian që ishte gjithashtu sllav, gjerman, kroat, këtë kontradiktë
të qytetit. Madhështinë. Ia pata filluar t’i lexoj autorët e mëdhenj austriakë,
pasi dëshiroja ta përvetësoja krejt të kaluarën e traditës sime. Kjo më çoi
te shkrimi i librit mbi mitin Habsburg. Shkrimtari që nuk ishte shkrimtar
i madh, por që krijoi peizazhin e letërsisë së Triestes, Scipio Slataper,
më 1912, tri vjet para se të vdiste në Luftën e Parë si vullnetar i armatës
italiane, e filloi “Karsti im” me tri fjali. “Do të doja t’ju thosha se ju jeni
italianë”. Ai është po ashtu italian, ai do të vdesë për italianët. Ngjashëm,
ama jo identik me të tjerët. “Do të doja t’ju thosha se kam lindur në Carso.
Nuk është e vërtetë. Kam lindur në Kroaci, Dalmaci”. Me fjalë të tjera,
për ta shpjeguar identitetin e tij italian, por jo italian, ai duhet të bëjë
këtë sipas asaj që bënin poetët e vjetër grekë, do të thotë, të gënjejë. Ky
është problemi, kjo është arsyeja pse Trieste e ka ndjenjën e paqartësisë
së identitetit të vet, prandaj domosdonë e dukjes. Nganjëherë kjo puna e
vetvetes bëhet mbytëse. Mendoj që Joyce e ka dashur Triesten. “Trieste ma
hëngri mëlçinë” pasi pa se Trieste ishte po aq jotolerante sa edhe Dublini.

E dini këtë anekdotën e mrekullueshme për Svevo-n dhe Joyce-in?
Ishin në bujtinë dhe Svevo me një gotë të mbushur plot, bëri një piskamë
të pahijshme, ndërkaq Joyce, i tmerruar, tha: “Këto gjëra njeriu mund
t’i shkruajë, por jo t’i thotë”. Njëri nuk do ta shkruante kurrë një fjalë të
pahijshme, kurse tjetri nuk do ta fliste kurrë një fjalë të pahijshme.

Miti i Joyce-it në Trieste është njëfarë dore argëtues. Ky është qyteti
i katërt ku kam qenë e që e do Joyce-in për vete: Dublini, Parisi, Cyrihu dhe
tash Trieste. Të gjithë me të vërtetë e donë.

238

dossier

Im atë ishte për disa vjet, ai e mësoi anglishten nga Stanislaus-i.
Nuk e kam takuar kurrë. I pata zbuluar Joyce-in dhe Svevo-n, jo vonë,
pasi isha 21, 22-vjeçar, por jo edhe me zbulimin e parë të letërsisë. Kjo ka
të bëjë me refuzimin e vendin të vet të vogël. Posaçërisht në një qytet të
vogël ku secila rrugë e ka emrin e poetit. Rruga ku jetoni, Zorutti, është
emër poeti.

Po, e thotë edhe shenja e rrugës, Zorutti, poet. Pra, çfarë ju bëri të
ktheheni te shkrimtarët e Triestes?

Kur isha në Torino dhe kur e pata këtë ndjenjën e të zbuluarit se
çfarë ishte e imja, disa gjëra i kam jetuar pa menduar për këtë. Sikur
roli i elementit slloven. Jo vetëm kështjella, por edhe aspekti kulturor
dhe politik. Roli i madh i luajtur në Trieste nga bashkësia hebrenje. Kam
njohur shumë miq hebrenj të familjes sime, por, e dini, prefekti i parë
fashist i qytetit ishte përfaqësues i madh i bashkësisë hebrenje. Në fillim,
fashizmi nuk ishte kundër hebrenjve.

Tradita të ndryshme, baballarët e dy miqve të mi më të mirë patën
luftuar në Luftën e Parë Botërore, në armatën austriake. Një fat i madh
për mua ishte miqësia me poetin e madh, Biagio Marin, që do të mund
të ishte, për nga mosha, gjyshi im. Një mik tjetër i familjes, nga të parët
që kishte shkruar për Thomas Mann-in dhe Faustin e tij. Vullnetar në
armatën italiane që kishte zbuluar madhështinë e perandorisë pasi kishte
kontribuuar për shkatërrimin e saj. Kjo ishte shumë e rëndësishme, e
dini, mendoj që secila pikë e afirmimit, secila nostalgji duhet të kullohet
nga mohimi, madje edhe kritiku. Madje edhe shkrimtari më nostalgjik i
Perandorisë Austriake, Joseph Roth, pat shkruar: “Vetëm për shkak se kur
isha i ri qeshë rebeluar kundër Franz Joseph-it, e kam të drejtën të kem
nostalgji për të dhe për vendin tim, që më edukoi për besnikëri përmes
rebelimit”. Kjo ishte shumë e rëndësishme. Marin-i, që vdiq shumë,
shumë i plakur dhe ne qemë me të vërtetë miq, përkundër dallimit në
moshë. E kam ndier këtë botë mitike para Luftës së Parë Botërore, përmes
librave dhe analizave, por gjithashtu edhe përmes kujtimeve. Ishte pak e
ekzagjeruar. Sikur të kisha qenë mik shkolle me këtë zotëri. Kjo gjeneratë

239

që ka krijuar letërsinë e madhe të Triestes, por me kontradikta. Trieste
filloi të bëhej kulturalisht e rëndësishme kur filloi rënia e këtij qyteti.
Ishte qytet i rëndësishëm jo me daljen e diellit, por me perëndimin e tij.

Nga anglishtja: Gëzim Aliu

240

dra m Ë Artë ARIFI

241

242

DOSSIERI

Arta Arifi i ka mbaruar studimet bachelor dhe
master për Dramaturgji në Fakultetin e Arteve-
UP. Ajo është një nga dramaturget më produk-
tive të gjeneratës së re. Dramat e saj, si Dardha
pas bunari dhe Kohë pa ngjarje, janë të inskenu-
ara në teatrot e ndryshëm të Kosovës. Shfaqjet e
bëra me tekste të saja dramatike janë vlerësuar
lart nga kritikët e artit, si dhe kanë marrë kanë
marrë çmime në festivale të ndryshme teatrore,
si “Etnofesti”, “Teatri ndryshe” etj.

Artë ARIFI

DARDHA PAS BUNARI

(Dramë)

Personazhet: HATIXHJA, CUCA, SOKOLI, DRITA

AKTI I

Buzëmbrëmje. Oborr. Pranë një dardhe.
Afër dardhës është bunari.

SKENA I

Cuca dhe Drita luajnë e vrapojnë rreth bunarit dhe dardhës. Pastaj,
Cuca mbyll sytë dhe numëron. Drita hip në dardhë.

CUCA: 1, 2. 3 .4 .5 .6 7 8 9…..u ba s’u ba, i qela sytë…
(Kërkon Dritën)… Ku je fsheh? Dritë moj… Kam me t’gjetë … E di ku je
fsheh, e di unë...(e kërkon) Dritë …Dritë (Drita qeshet nën zë, Cuca shikon
lart në dardhë dhe me hapa të shpejtë afrohet pranë saj).

243

DRITA:(Qeshet): Qe ku jaaaam…
CUCA: Zbrit poshtë, Dritë! Ke me u vra (Mbyllë bunarin me dërrasë,
Drita kërcen) A u vrave?
DRITA: Jo …jo…
CUCA (e frikësuar): Ke mujt me u fsheh k’tu mas dardhe e jo me hyp
n’ta!… M”tute moj…
CUCA: Këtu mas dardhës ti m’kishe gjetë lehtë… Fshehu tash Cuce,
fshehu, ti e ki renin…(mbyll sytë) 1.. 2.. 3.. 4.. 5…6..8…9…U ba, s’u ba, i qela
sytë. (Cuca fshihet pas dardhës). Kam me t’gjetë, e di ku je fsheh… (E gjen
Cucën) E dijsha se kam me t’gjetë…
CUCA: Sa shpejt m’gjete…
DRITA: Sepse ti gjithë fshihesh mas dardhës, e unë hypi n’ta, e sheh
pse s’munesh me m’gjetë lehtë… (Ia kap dorën) Kem me hyp bashkë Cucë,
unë të maj.
CUCA: O jo, ti e di që unë tutna…Tutna shumë…

Dëgjohen këngë dasmash…
Drita ngjitet në dardhë. Shikon me habi.

DRITA: Po i shoh do gra… Po enden anej Cucë… Plot njerëz po
shoh… Plot… Sa shumë… Hajde kqyrë edhe ti Cucë!….

CUCA: (Niset, por ndalet në çast) Unë nuk hypi n’dardhë… Muj me
u rrëzue…

DRITA: Nuk rrëzohesh..Ti hip njëherë Cucë, ke me pa… Do t’knaqësh
tuj pa… Qysh kanë mujt me ardh Cucë gjithë këta njerëz kur udha asht aq
e pakalueme?!….

CUCA: Hajde poshtë Dritë!…
DRITA: Hajde moj hip ti këtu…
CUCA: Mundet me t’lshu dega… Mundesh me e thy kambën, Dritë.
DRITA: Kjo asht dardha jeme, Cucë…Kjo nuk më lëshon…
CUCA: E po munet me m’lshu dega mue. Muj me thy unë kambën.

Dëgjohet zëri i grave duke kënduar.
Zëri duket i largët… Si jehonë…

DRITA: Po knojnë!…Dasëm, Cucë, dasëm…

244

DOSSIERI

Cuca tenton të ngjitet në dardhë… e ndërpret zëri i Hatixhës që vjen
nga brenda.

HATIXHJA: Cuuuucë…Dritë…. Hajdeni mrena….
(Hap derën dhe bën me dorë nga brenda. Cuca niset dhe hyn në
shtëpi. Drita mbetet në dardhë, pastaj zbret nga dardha, ulet pranë saj dhe
gërmon. Dëgjohet zëri i Hatixhes).

HATIXHJA: Dritë …
DRITA: Erdha nanë, erdha…

Duart me baltë mundohet t’i fshijë me fustan... Hyn brenda.

SKENA III

Dhomë.

Një dyshek i ndejës. Një luhajë është e lidhur në trarët e dhomës.
Një fotografi e një burri është e varur në mur. Në palë gërshërë janë
gjithashtu të varura në mur. Dy bistekë flokësh të gjatë shihen të varura
afër gërshërëve. Një sofër buke ndodhet në qoshe të dhomës shohim një
shkam trekëmbësh. Oxhaku gjendet në qoshe të dhomës, derisa në qoshen
tjetër është hamamxhiku. Hatixhja shtron sofrën. Drita shkon te dritarja.
Cuca e ndihmon nënën e saj.

HATIXHJA: Sot ai mbushi 10 vjet që vdiq, e ju rrini jashtë, edhe
ngoni muzikë bile… Hajde lutuni për shpirtin e tij, ndjesë pastë (Pas pak)
…Të lutemi edhe për shpirtin tonë…

DRITA: (hip në shkam) : Kurgja nuk po shoh nga këtu? Dikush po
knon… e unë kurgja nuk po shoh...

HATIXHJA: U ba vonë e Sokoli hala nuk erdh! Veç le t’vjen me hair…
(Pas pak) Po shkon edhe ajo shoqe e jotja e fundit që pat mbet… Asht
koha me shkue edhe ti.

Drita zbret nga shkami. E merr bukën në sofër dhe e han.

245

CUCA: Ajo kohë iku… qe pak metra na ndajnë prej shpisë së tyne e
askush kamben s’e lujti per me na thirrë.. Thuajse kemi vdekë moj nanë!
Thuajse s’marrim frymë!… Nuk na ka mbetë tjetër veç të ikim prej këtij
katuni.

HATIXHJA: S’kemi ku me shkue.
CUCA: Si te burgosuna jemi ba… nuk vjen njeri me na vizitu … (pas
pak) Po plakemi … A po m’i sheh rrudhat e ballit, nanë? (Puth duart e
nanës). Edhe ty të janë rrudhë duart, nanë. Megjithatë, janë të ambla, erë
nanë të mbajnë…
HATIXHJA: Po çfarë ere na koka kjo?
CUCA: S’e di as vet qysh me t’kallxu. Di se pushoj ne dorën tane…
(ofshan) … Pos meje e Dritës nuk kish mujt me pushue kërkush… Duart e
tua na takojnë neve nanë, vetëm neve..(I bie ne prehër, Hatixhja largohet).
HATIXHJA: Eh, baba yt… Zot shpie u kanë…
CUCA: (merr fotografinë e varur ne mur. Drita shkon te oxhaku dhe
pjek një mollë): Kjo fotografi asht’ e çuditshme… Ia vërej shikimin nane.
Sikur i ka mbet nji punë e pakryeme… Sikur do me thanë diçka… Hala s’e
morëm hakun…
HATIXHJA: Nuk e dijmë kush gjujti n’ta…
CUCA: Nuk e lypëm kurrë…Ne s’bamë za nanë…
HATIXHJA: S’patëm fuqi, e marrtë dreqi, e marrtë!!… Eh… një krah
burri gjithherë hyn n’punë...
CUCA: Katuni po kesh me neve! Mirë që nuk na e qelin derën… Na e
heshtëm vrasjen e babës… Ata nuk kanë faj që ikin prej neve…
HATIXHJA: Kërkush s’na doli në ndihmë…
CUCA: (Le fotografinë e babait) Sikur ta kishim dijtë bile pse e vranë
? Kush e vrau? Të paktën ta kishim gjetë koburën e tij… Ai gjithmonë e
mbante me vete.

Heshtje çasti… Drita merr disa kukulla nga druri dhe luan me to… E
pret mollën, ia ndan të gjithave nga një copë.

HATIXHJA: Kohë e gjatë u ba…
CUCA: Të ikim nanë prej këtij veni. Njimend kam fillu me e ni
barrën e vetmisë…

246

DOSSIERI

Dëgjohen përsëri këngë vaji. Drita afrohet te dritarja, e hap, buzëqesh,
zbret dhe niset nga dera.

HATIXHJA: Ku po shkon?
CUCA: Po leje moj nanë…kurgja s’e gjen… Drita mundet me shkue
edhe atje…

Drita del. Nga dritarja e shtëpisë ajo shihet duke luajtur në oborr. E
zë një pulë me dorë. Pula kakaris. Hatixhja shikon në dritare.)

HATIXHJA: Asht kohë e ligë kjo koha e bjeshkës … S’do ta lajnë as
mrena…

CUCA: (përqafon Hatixhen, ndërsa kjo largohet) Dikur me dojshe ngat
vetit, ngat punëve. Tani sikur s’po t’duhem kurgja. Ti as nuk m’përqafon
ma si dikur.

HATIXHJA: Nuk asht ashtu qysh po menon.
CUCA: E qysh ashtë nanë...?
HATIXHJA: Një ditë duhet me shku .
CUCCA: Nashta ajo ditë nuk ka me ardhë, nanë.
HATIXHJA: Vjen, vjen. Ti shkon, pastaj rritet Drita. Shkon edhe kjo…
eeh… (mbyll dritaren)
CUCA: Nashta do të jemi përjetë bashkë.
HATIXHJA: Dikur kem me vdekë… (qeshet) Kah me erdh n’mend
deka, kur po nihna kaq e re.
CUCA: Sa e çuditshme po më dokesh.
HATIXHJA: Sokoli ashtë burrë i mirë.

Heshtje çasti.

CUCA: Ai nuk ashtë burrë i mire
HATIXHJA: Ai ashtë Zot shpije.
CUCA: E bane ti Zot shpije.
HATIXHJA: Ai na ndihmoi shumë.
CUCA: Ai nuk na ndihmoi nanë. Na i ndihmuam atij.
HATIXHJA: Ka mujt me ik, me na lan vetë.

247

CUCA: Ai nuk shkon. Nuk na len, edhe po të donim na.
HATIXHJA: Eh… Na nuk po dojmë që ai me shkue.
CUCA: M’le t’shkoj unë.
HATIXHJA: Jo nuk ke me shkue kërkun. Bahet natë e mund t’mos
kthehesh hiq n’shpi.
CUCA: Po këtë po e due edhe unë, me u ba nata e unë mos me u kthy
hiq. Unë jam lodhë. Nime jam lodhë. Të ikim. T’ia nisim nji jete të re… Pa
Sokolin…

Nga larg dëgjohet trokëllimë kuajsh. Hyn Drita. Ulet pranë oxhakut.
I merr kukullat dhe luan me to.

HATIXHJA: Nuk kem ku me shkue. Ti lutemi Zotit që kemi një burrë
që na del zot.

CUCA: Edhe nëse ashtë burrë, ashtë me i ri se ti nanë.
HATIXHJA: Po t’dokna plakë a?
CUCA:Jo nuk je plakë, por nuk je as e re, nanë.
HATIXHJA: U ba kohë e gjatë dhe as ma të voglën fjalë s’e patëm
prej tij. Tashma ai ashtë familja jonë.
CUCA:Kaniherë po i tutna, nanë …
HATIXHJA: Si vlla duhet me e dashtë…(pas pak) Kështu ka thanë
baba yt.
CUCA: E çka ka thanë baba jem? ( pas pak) Si duhet me e dashtë ti,
nanë?!
HATIXHJA: Qëllimi i tij ashtë me e ruejt nderin qe po na e shkel
katuni.
CUCA: Jo nuk e di a po na e ruan mirë këtë pak nder që na ka mbetë,
e qe ti po i thu nderë. A po e sheh që kërkush nuk po hyn në këtë shtpi
t’ndershme?...
HATIXHJA: E kem Sokolin.
CUCA: Ai nuk ashtë gjaku i jonë. Katuni s’don vorre t’huaja…
HATIXHJA: Katuni s’i do as vorret tona…

(Heshtje)
CUCA: Shpesh po kam nevojë me fole me ty, por ti s’po m’ngon.
Ashtë e kotë…Ashtë e kotë…

248

DOSSIERI

Drita shikon vëngër kukullat, njërën nga to e gjuan…E merr prapë
dhe luan me to.

Nga jashtë dëgjohet hungërima e kalit dhe zëri i Sokolit.
Hatixhja qohet nga sofra. Cuca shkon te oxhaku.

HATIXHJA: Eh... Ai do t’na ketë pru lajme t’reja…(ia rregullon flokët
Cucës, e cila largohet) Nashta ke pas fat sot.

Hyn Sokoli. Nuk flet. Është I mrrolur. Ulet, han bukë.

HATIXHJA: A je lodh Sokol?...Të pritem gjatë… A na prune noj lajm?
… (Sokoli e shikon Hatixhen)

Heshtje çasti.

SOKOLI: Kugja t’re…Njerëzit po largohen prej katuni. Këtu as ujku
nuk jeton i lumtun. (pas pak) I niva tuj fol kështu… Po mbesim vetë... Kohe
e randë po vjen… Mas martesës së Hanifës po ikin edhe Selmanovitë.

CUCA: Po ikin?
SOKOLI: Po tuten me jetu ngat neve… Po thojnë se hija Brahimit
s’po i len rahat natën.
Heshtje
Drita del nga dhoma pa u vërejtur

HATIXHJA: I marrtë mortja, i marrtë! Le t’shkojnë n’dreq t’
mallkuem le t’shkojnë. Ku ishin kur ma vranë burrin? Pse s’bëzani kush!?
Pse na lan me nji anë?!...

CUCA: (i vije të qaj) Ata u munduan, nanë! Ishe ti ajo që s’bëzane.
HATIXHJA: Eh… Mendova se kështu do ta kalonim dhimbjen ma
lehtë. Pse ma kujtoni kur e harrova?
CUCA (merr sëpatën): Jam unë ajo qe s’mund ta harroj.
HATIXHJA: Ku po shkon?
CUCA: Me pre dru. S’po e sheh që u ngrimë prej t’ftohtit?!

Del.

249

Sokoli i shkon pas, por kthehet prapa.
Nga jashtë dëgjohet ritmi i sëpatës. Cuca i copëton drutë, ndërsa
Sokoli e shikon nga dritarja.

HATIXHJA: Leje… Leje… Thotë se mundet me i ba edhe punët e
tua… (Me frikë)… A ashtë e vërtetë kjo që m’the?

SOKOLI: Kështu m’thanë, Hatixhe.
HATIXHJA: Krejt po largohen prej katuni a?
SOKOLI: Po largohen
HATIXHJA: Po mbesim vetë?
SOKOLI: Me doket se po.
HATIXHJA: A po tutesh Sokol?
SOKOLI: Jo, nuk po tutna.
HATIXHJA: A mujne me u qu t’vdekunit?
SOKOLI: (qeshet) S’kane pse me u qu.
HATIXHJA: Nashta ai po na sheh!
SOKOLI: Te vdekunit nuk shohin.
HATIXHJA: Unë po lutna mos me pa. Këtë mëngjes u tuta. M’u dok
se njëmend pash hijen e tij.
SOKOLI: Te vdekunit janë te vdekur. Nuk shohin, nuk nijnë.
HATIXHJA: Më kujtohet koha kur erdhe. Pa sherr, pa faj, i mërdhimë
prej udhës që kishe ba… M’hyne n’zemër. Ai, ndjesë pastë, nuk deshi
njiherë me t’pranu n’shpi. Por, shikimi yt a e bani për vete edhe Brahimin,
e ti mbete me ne. E mban mend Sokol?
SOKOLI: Burri yt më pranoi me dashuni.
HATIXHJA: Njimend nuk i hapa derën kërkuj pas vdekjes se
Brahimit. T’ngova ty. Nuk kam faj, nuk kemi faj. (pas pak) Ti e di që nuk
kam faj apo jo?...Thuaje, të marrtë dreqi, të marrtë…Thuajeee…
SOKOLI: Jo nuk ki faj…
HATIXHJA: Sikur ta gjajmë naj burrë për Cucën. Po ti? Pse nuk u thu
se qika ashtë e hijshme?
SOKOLI: Ashtu iu tham. Nuk do kush grue jo. U thash, falë nuk ja jep
nana e vet. Edhe ashtu nuk iu pëlqen që ashtë pa babë. Kanë ni fjalë t’këqija,
Hatixhe. Vejushat kqyrën me sy tjetër. Shpija pa burrë ashtë dert. M’u dok
ma e hijshme me u thanë se unë jem zot shpije. (pas pak, Sokoli ndez llambën
e vajgurit, fytyrat e tyre duken si hije ne dritare.) I kishin largu gurët e megjës.

250