ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ ҚАЗІРГІ АХУАЛЫ

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 401

Орыстар 85881 36793 10553 7747 42,8 12,3 9,
Украиндар 22346 9019 2364 1740 40,4 10,6 7,8
Өзбектер 545 404 364 89,5 66,3 59,8
Белорус- 609 493 125 41,6 10,6 7,8
тар 1184 92
Əзірбай- 533 242 70,6 32,1 26,1
жандар 755 197
Татарлар 6736 3895 82,3 47,6 39,8
Кəрістер 8186 682 274 3258 57,0 22,9 17,9
Немістер 1197 1931 612 214 43,5 13,8 10,8
Басқа 4441 478
этностар 89,9 87,7
Атырау облысы 95,4
Барлық 370192 353341 332645 324764 97,5 95,7
халық 99,0 17,0 12,7
Қазақтар 332967 329776 324703 318642 60,8 13,8 9,7
Орыстар 27690 16823 4702 3511 56,4 58,4 46,9
Украиндар 99 70 87,3 16,4 14,8
Өзбектер 720 406 570 458 60,3
Белорус- 976 852 31 28 35,9 29,5
тар 189 114 75,9
Əзірбай- 51,7 43,6
жандар 295 224 106 87 85,4 22,4 17,2
Татарлар 67,4 25,8 20,0
Кəрістер 1929 1647 998 842 63,8
Немістер 70,0 68,2
Басқа 2264 1525 508 389
этностар 95,3 93,6
395 252 102 79 9,0 7,0
Барлық 7,7 5,9
халық Батыс Қазақстан облысы 57,7 53,6
Қазақтар 8,8 7,2
Орыстар 469233 371915 328241 319843 79,3
Украиндар 33,2 29,7
Өзбектер 327199 323559 311696 306367 98,9
Белорус- 115461 34941 10395 8064 30,3 48,6 43,9
тар 10554 623 33,1
Əзірбай- 3498 809 171 80,9
жандар 319 258 184 143 29,1
Татарлар 1979 575 175

811 549 269 241 67,7

7370 5959 3579 3237 80,9

402 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы

Кəрістер 671 317 103 89 47,2 15,4 13,3
Немістер 1094 427 178 156 39,0 16,3 14,3
Басқа
этностар Маңғыстау облысы 92,1 86,3 83,9
341030 314031 294231 286025
Барлық 98,7 97,2 95,1
халық 293425 289607 285202 278917 44,1 13,1 9,7
Қазақтар 33315 14698 4351 3220 40,9 9,2 6,7
Орыстар 190 138 93,0 65,9 59,2
Украиндар 2059 843 774 696 39,9 10,1 9,2
Өзбектер 1175 1093 24 22
Белорус- 238 78,5 38,3 30,6
тар 95
Əзірбай- 79,8 43,1 36,5
жандар 2948 2313 1129 902 60,9 18,3 15,0
Татарлар 49,2 13,2 10,3
Кəрістер 1415 1129 610 516
Немістер
Басқа 606 369 111 91
этностар
242 119 32 25

Зерттеу нысаны болып отырған аймаққа енетін Ақтөбе облысындағы
жоғарыда көрсетілген зерттеудің есебінде мынадай мəліметтер берілген.
Онда сауалнамаға қатысқандардың тілдерді меңгеру деңгейі 5 балдық
шкала бойынша бағаланды, ондағы:

1 балл – «мүлдем білмеймін»,
2 балл – «бастапқы білімім бар».
3 балл – «тілді меңгердім, бірақ нашар əрі сенімсіз түрде».
4 балл – «жақсы меңгердім, бірақ кейде қате жіберемін».
5 балл – «еркін жəне сенімді түрде меңгердім».
Төмендегі диаграммада келтірілгендей, «сөйлеймін» ұғымына қа-
тысты сауалнамаға қатысушылардың 48% өздерінің қазақ тілін меңге-
ру деңгейін 5 балл деп бағалаған. Бұл олардың қазақ тілінде еркін əрі
сенімді түрде қатынас жасап, өз ойларын білдіре алатындығын айқын-
дайды. 18% өзінің ауызекі тілін 4 балға, 16% – 3 балға, 9% – 2 балға, тағы
8% – 1 балға бағалаған.
Осында берілген диаграммаға қарасақ, сауалнамаға жауап берген-
дердің 10,46% қазақ тіліндегі əдебиеттерді еркін оқи алатынын, 17%
жақсы оқығанымен, қиындықтар кездесіп тұратынын көрсетсе, тағы 17%
өздерінің мемлекеттік тілде оқу дағдыларын 3 балға бағалан, 10% қазақ
тілінде кітап оқуда бастапқы білім алғанын, ал 9% қазақша мүлдем оқи
алмайтынын атады.

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 403

2-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «түсінемін».

3-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «сөйлемін».
4-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «оқимын».

404 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
Сауалнамаға қатысқандардың қазақ тілін түсіну деңгейі келесі пайыз-

дық көрсеткіштермен айқындалады: 48% тілді жақсы түсінеді екен; 17%
кейде қиналады екен; 17% тілді нашар түсінеді; 9% бастапқы білімі ғана
бар, ал 8% қазақ тілін мүлдем түсінбейді.

5-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «жазамын».
Сауалнама нəтижесіне сүйенсек, сұрақ-жауапқа қатысқан сұхбаткер-
лердің жалпы санының 46% мемлекеттік тілде еркін жаза алатыны; 18%
қазақша жазған кезде кейде қателіктер жіберіп жататыны; 16% қазақша
жазғанымен, нашар жазатыны; 10% бастапқы жазба тілін меңгергені, ал
9% мүлдем қазақша жаза алмайтыны анықталған.
Жоғарыда келтірілген төрт диаграммадан қазақ тілін меңгеру деңгей-
ін «түсінемін», «сөйлеймін», «оқимын» жəне «жазамын» өлшемдері бой-
ынша 5 балдық көрсеткіштерді бағалау мəндерінің айырмашылығы еле-
усіз, яғни 46%-дан 48%-ға дейінгі аралықты қамтитынын көруге болады.
Егер «қазақ тілін меңгерген» ұғымына өз білімін 5, 4 жəне 3 балға баға-
лаған сауалнамаға қатысушыларды қосып, əрбір өлшемдегі («түсінемін»,
«сөйлеймін», «оқимын» жəне «жазамын») көрсеткіштердің қосындысын
алсақ, орташа мəнін есептеп шығаруға болады. Сонымен, өткізілген
сұрақ-жауап нəтижелері бойынша сұрақ-жауапқа қатысқан сұхбаткер-
лердің 81% қазақ тілін меңгерген деп айтуға болады [3,18-20 бб.].
Аймақ тұрғындарының орыс тілін меңгеру дəрежесі. Халық
санғының (1999) мəліметінде 15 жас жəне одан жоғары жастағылардың
ішінде орыс тілін ауызша түсінемін дейтіндер 91,6 пайызды құраса, со-
ның 84,3 пайызы еркін оқи аламын, 80,5 пайызы еркін жаза аламын деп
көрсеткен.
Ал орыстардың өз этносының тілін сол жастағылардың 96,4 пайызы
ауызша түсінемін, 95,4 пайызы еркін оқи аламын, 93,6 пайызы еркін жаза
аламын деп мəлімдеген.

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 405

Орыс тілін орыстардың өздерінен де жақсы меңгерген этностарға ал-
дымен украиндар – 98,6, белорустар – 98,5 %, немістер – 98,5 %, татарлар
– 98,4 %, əзірбайжандар – 97,3 %, кəрістер – 97,2 %, қазақтар – 91,5 %,
өзбектер - 79,0 % т.б. жатады.

6-кесте. Аймақ халқының орыс тілін меңгеру деңгейі (15 жəне
одан жоғары жастағылар)

Этностар Осы соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша
этнос
адам- Орыс тілі
дары-
ның адам пайызбен
саны
ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде
түсінеді еркін соның түсінеді еркін соның
оқиды ішінде
оқиды ішінде

еркін еркін
жазады жазады

Барлық халық 1760242 1633506 1486058 1409139 92.8 84.4 80.1

Қазақтар 1402039 1283048 1141487 1070657 91.5 81.4 76.4

Орыстар 262347 257395 254533 250638 98.1 97.0 96.0

Украиндар 35679 35163 34751 34217 98.6 97.4 95.9

Өзбектер 3079 2431 1836 1695 79.0 59.6 55.1

Белорустар 3590 3537 3495 3445 98.5 97.4 96.0

Əзірбайжан- 4809 4679 4314 4076 97.3 89.7 84.8
дар

Татарлар 18900 18598 18095 17643 98.4 95.7 93.3

Кəрістер 4738 4604 4523 4410 97.2 95.5 93.1

Немістер 6172 6081 5982 5867 98.5 96.9 95.1

Басқа этностар 18889 17970 17042 16491 95.1 90.2 87.3

7-кесте. Аймақ халқының облыстар бойынша орыс тілін меңгеру
деңгейі (15 жəне одан жоғары жастағылар)

Этностар Осы соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша
этнос
адам- орыс тілі
дары-
ның адам пайызбен
саны
ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде
түсінеді еркін соның түсінеді еркін соның
оқиды ішінде оқиды ішінде

еркін еркін
жазады жазады

Ақтөбе облысы

Барлық халық 579787 544055 492241 461872 93,8 84,9 79,7

406 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы

Қазақтар 448448 415353 366248 338811 92,6 81,7 75,6
Орыстар 85881 84067 82501 80679 97,9 96,1 93,9
Украиндар 22346 22011 21710 21281 98,5 97,2 95,2
Өзбектер 93,4 76,8 71,4
Белорустар 609 569 468 435 98,1 96,6 94,8
Əзірбайжандар 1184 1161 1144 1122 97,5 90,2 86,1
Татарлар 755 736 681 650 98,2 94,7 91,5
Кəрістер 8186 8036 7756 7491 97,1 94,9 93,1
Немістер 1197 1162 1136 1115 98,5 96,8 94,6
Басқа этностар 4441 4374 4300 4203
92,0 82,0 76,4
Барлық халық 370192 Атырау облысы 91,7 80,8 74,9
Қазақтар 332967 340635 303577 282815 97,0 95,9 93,3
Орыстар 27690 305214 269112 249380 97,9 94,9 92,8
Украиндар 26855 26548 25848 68,8 46,9 42,5
Өзбектер 720 98,4 97,4 94,2
Белорустар 976 705 683 668 94,9 85,8 79,0
Əзірбайжандар 189 671 458 415 97,2 95,0 91,8
Татарлар 295 186 184 178 96,4 94,3 90,6
Кəрістер 1929 280 253 233 97,5 95,4 92,7
Немістер 2264 1875 1832 1771
Басқа этностар 395 2183 2134 2052 94,8 88,6 86,2
385 377 366 93,2 84,6 81,5
Барлық халық 98,5 97,9 97,2
Қазақтар Батыс Қазақстан облысы 98,7 98,0 97,5
Орыстар 469233 444727 415537 4396 90,3 83,4 81,8
Украиндар 327199 304819 276791 266673 98,8 97,7 96,6
Өзбектер 115461 113760 113038 112266 96,8 89,0 86,3
Белорустар 98,5 96,7 95,4
Əзірбайжандар 10554 10421 10345 10290 98,1 97,3 97,0
Татарлар 319 288 266 261 99,1 97,7 97,3
Кəрістер 1979 1955 1933 1911
Немістер 811 785 722 700

7370 7257 7125 7030
671 658 653 651
1094 1084 1069 1065

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 407

Басқа этностар 341030 Маңғыстау облысы 89,2 80,6 76,3
293425 304089 274703 260056 87,8 78,2 73,5
Барлық халық 33315 257662 229336 215793 98,2 97,4 95,6
Қазақтар 32713 32446 31845 98,4 97,8 96,1
Орыстар 2059 76,9 54,8 49,7
Украиндар 1175 2026 2013 1978 98,7 98,3 98,3
Өзбектер 238 903 644 584 97,6 90,2 84,6
Белорустар 2948 235 234 234 98,9 97,7 95,5
Əзірбайжандар 1415 99,2 99,0 97,7
Татарлар 606 2878 2658 2493 98,3 97,5 96,3
Кəрістер 242 1400 1382 1351
Немістер 601 600 592
Басқа этностар 238 236 233

Салыстырамалы түрде Ақтөбе облысындағы тілдік ахуалға жүргізіл-
ген зерттеудегі мəліметтерді келтірейік. Мұнда облыс тұрғындарының
орыс тілін меңгеру деңгейін төмендегі диаграммалар арқылы түсіндір-
ген.

6-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «түсінемін».
Диаграммада сауалнамаға қатысушылардың 56% орыс тілін жақсы
түсінетіні, сұрақ-жауапқа қатысқандар жалпы санының ішінде 15% өз
дағдыларын «4» пен «5»-ке бағалайтыны, 13% бұл тілде сенімді түрде
қатынас жасай алмайтыны, сұхбаткерлердің 9 % өз білімін «бастапқы»
немесе «базалық» білімге жатқызатыны, ал 6% орыс тілін мүлдем түсін-
бейтіні көрініс тапты.

408 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы

7-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «сөйлемін».
Жоғарыда келтірілген диаграмма көрсеткендей, сұрақ-жауапқа қа-
тысқан тұрғындардың 53% орыс тілінде еркін сөйлейді, 18% жақсы сөй-
легенімен, белгілі бір қателерді жібереді, сұхбаткерлердің 13% өздерінің
орысша ауызекі тілін 3 балға бағаласа, тағы 11% бастапқы білімі ғана
барын айтты, ал 4% орыс тілін мүлдем білмейді екен.

8-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «оқимын».
Диаграммада сауалнамаға қатысушылардың орыс тілінде оқу дағ-
дысын меңгеру деңгейі көрініс тапқан. Жағдай былайша қалыптасқан:
сұрақ-жауапқа қатысушылардың 53% еркін оқи алады, 18% жақсы
оқығанымен, кейде қате жібереді, 12% оқу дағдысы нашар əрі əлсіз, 10%

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 409

орыс тілінде оқудың бастапқы дағдыларын ғана меңгерген, ал 6% орыс-
ша мүлдем оқи алмайды екен.

9-сурет. Қазақ тілін меңгеру деңгейі: «жазамын»
Диаграмма көрсеткендей, жалпы сауалнама қатысушыларының 5%
өздерінің орыс тілінде жазу сауатын «5» балға бағалайды, сұрақ-жауа-
пқа қатысушылардың 19% орыс тілінде сауатты жазғанымен, қандай да
бір қателіктер де болмай қоймайды деп санайды, сұхбаткерлердің 15% өз
білімін 3 балға бағалады, 10% бастапқы білімім ғана бар деп, ал тағы 5%
жаза білмейтінін атап көрсетті.
Жоғарыда келтірілген төрт диаграммада «түсінемін», «сөйлеймін»,
«оқимын» жəне «жазамын» өлшемдері бойынша орыс тілін меңгеру дең-
гейінің айырмашылықтары аса үлкен еместігі, яғни 50-ден 56%-ға дейін-
гі аралықты қамтып отырғаны көрсетілген.
Егер «орыс тілін меңгерген» ұғымына өз білімін 5, 4 жəне 3 балға баға-
лаған сауалнамаға қатысушылар деп түсініп, осы өлшемдердің («түсі-
немін», «сөйлеймін», «оқимын» жəне «жазамын») əрқайсысындағы көр-
сеткіштердің қосындысын алсақ, олардың орташа мəнін шығарып алуға
болады. Сонымен, осы сауалнама нəтижелері бойынша сұрақ-жауапқа
қатысқандардың 83,8% орыс тілін меңгергенін көруге болады [3].
Аймақ тұрғындарының ағылшын тілін меңгеру дəрежесі. Соңғы
санақ мəліметінде ағылшын тілін аймақ халқының 19,3% ауызша түсі-
немін десе, соның 12,3% еркін оқи аламын 9,3% еркін жаза аламын деп
көрсеткен. Мұны жекелеген этностар бойынша талдап көрсетер болсақ,
ағылшын тілін меңгеруге ден қойған облыстағы диаспоралар қатарына
кəрістерді (28,3%), қазақтарды (19,7 %), əзірбайжандарды (19,5 %), та-
тарларды (19,4 %), орыстарды (17,9 %), немістерді (14,5 %), украиндар-

410 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
ды (11,9 %), сондай-ақ өзбектерді (11,4 %), белорустарды (11,3 %) айтуға
болады.

Қазақтардың арасында ағылшын тілін ауызша түсінемін деген – 19,7
% болса, соның 12,9 % еркін оқи аламын 9,8 % еркін жаза аламын деп
көрсеткен.

Облыс бойынша кейбір аз санды этнос өкілдері арасында болмаса,
ағылшын тілін меңгеруге барлық этностардың көңіл бөле бастағанын
көруге болады.

8-кесте. Аймақ халқының ағылшын тілін меңгеру деңгейі (15
жəне одан жоғары жастағылар)

Этностар Осы соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша
этнос
адам- қазақ тілі
дарының
саны адам пайызбен

ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде
түсінеді еркін соның түсінеді еркін соның
оқиды ішінде оқиды ішінде

еркін еркін
жазады жазады

Барлық халық 1760242 339502 216866 164097 19,3 12,3 9,3

Қазақтар 1402039 276660 180864 136988 19,7 12,9 9,8

Орыстар 262347 46944 26527 19772 17,9 10,1 7,5

Украиндар 35679 4244 2389 1756 11,9 6,7 4,9

Өзбектер 3079 350 238 163 11,4 7,7 5,3

Белорустар 3590 406 229 178 11,3 6,4 5,0

Əзірбайжандар 4809 939 590 454 19,5 12,3 9,4

Татарлар 18900 3668 2228 1787 19,4 11,8 9,5

Кəрістер 4738 1340 710 544 28,3 15,0 11,5

Немістер 6172 898 497 380 14,5 8,1 6,2

Басқа этностар 18889 4053 2594 2075 21,5 13,7 11,0

9-кесте. Аймақ халқының облыстар бойынша ағылшын тілін
меңгеру деңгейі (15 жəне одан жоғары жастағылар)

Этностар Осы соның ішінде тілдерді меңгеру деңгейі бойынша
этнос
адам- қазақ тілі
дары-
ның адам пайызбен
саны
ауызша соның ішінде ауызша соның ішінде
түсінеді еркін соның түсінеді еркін соның
оқиды ішінде оқиды ішінде

еркін еркін
жазады жазады

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 411

Ақтөбе облысы 9.0
9.6
Барлық халық 579787 110314 72458 52295 19.0 12.5 7.5
19.8 13.3 4.6
Қазақтар 448448 88908 59668 43086 17.7 10.5 8.7
Орыстар 85881 10.7 6.4 5.2
Украиндар 22346 15199 9005 6452 17.6 11.8 9.4
Өзбектер 609 2386 1435 1030 11.1 6.5 8.3
Белорустар 1184 107 22.5 14.6 12.4
Əзірбайжандар 131 72 53 18.0 11.3 4.9
Татарлар 755 77 61 27.6 16.6
Кəрістер 12.6 6.6 9.4
Немістер 8186 170 110 71 9.4
Басқа этностар 1197 20.6 12.1 8.0
4441 1471 922 682 20.3 12.1 5.3
Барлық халық 330 199 148 22.1 10.7 3.6
559 294 216 19.6 9.0 4.8
Қазақтар 10.9 7.5 12.9
Атырау облысы 16.4 7.9 9.8
Орыстар 25.8 15.9 10.8
Украиндар 370192 76167 44775 34820 8.6
Өзбектер 22.4 12.0
Белорустар 332967 67544 40329 31389 30.3 14.5 9.5
Əзірбайжандар 22.5 10.4 10.7
27690 6117 2958 2227
Татарлар 720 18.8 12.1 6.6
Кəрістер 976 141 65 38 20.5 13.6 4.8
189 14.8 8.6 8.5
Немістер 295 106 73 35 11.7 6.0 4.5
Басқа этностар 16.3 10.7 8.4
1929 31 15 9 10.0
Барлық халық 2264 9.8 5.8 12.2
76 47 38 15.9 10.9 9.1
Қазақтар 395 18.7 12.0
Орыстар 432 201 190 24.6 14.3
Украиндар 686 328 245 17.0 11.0
Өзбектер
Белорустар 89 41 34
Əзірбайжандар
Батыс Қазақстан облысы
Татарлар
Кəрістер 469233 88002 56666 44602
Немістер
327199 67003 44458 35057
115461 17058 9883 7644
10554 1235 637 506
34 27
319 52 115 90
1979 194 88 68
129
811

7370 1381 886 735
671 165 96 82

1094 186 120 100

412 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
Басқа этностар

Маңғыстау облысы

Барлық халық 341030 65019 42967 32380 19.1 12.6 9.5

Қазақтар 293425 53205 36409 27456 18.1 12.4 9.4
Орыстар 33315 8570 4681 3449 25.7 14.1 10.4
Украиндар 2059 482 252 182 23.4 12.2 8.8
Өзбектер 1175 85 59 48 7.2 5.0 4.1
Белорустар 238 50 22 18 21.0 9.2 7.6

Əзірбайжандар 2948 564 345 277 19.1 11.7 9.4
Татарлар 1415 384 219 180 27.1 15.5 12.7
Кəрістер 606 159 87 69 26.2 14.4 11.4

Немістер 242 64 42 30 26.4 17.4 12.4
Басқа этностар

Аймақ тұрғындарының ағылшын тілін меңгеру деңгейін сондай-ақ
Ақтөбе облысының мысалында төмендегідей зерттеу қорытындысы бой-
ынша көрсетуге болады.

10-сурет. Ағылшын тілін меңгеру деңгейі: «түсінемін».
Сауалнама бойынша сұрақ-жауап өткізу нəтижесіне қарағанда,
сұхбаткерлердің жалпы санының 7% ғана ағылшын тілін еркін түсінеді
екен. Сұрақ-жауапқа қатысқандардың 9% өз білімін 4 балға бағалады.
11% ағылшын тіліндегі ауызекі сөзді түсінуі нашар əрі дұрыс болмауы
мүмкін деп санайды. 28% қарапайым сөздер мен сөз тіркестерін ғана
түсінемін, деген сенімде. 43% ағылшын тілін мүлдем түсінбеймін деп
атап көрсетті.

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 413

11-сурет. Ағылшын тілін меңгеру деңгейі: «сөйлеймін».
Диаграмманың деректеріне сүйенсек, жалпы сауалнамаға қатысқан-
дардың 7% ағылшын тілінде еркін əрі сенімді түрде сөйлей алатынын
көрсеткен, тағы 7% өз білімін «4»-ке бағаласа, 15%-ы ауызекі сөйлеуін
нашар деп санайды, ал 26% тек бастапқы білімім ғана бар деген (əліпби-
ді, кейбір жиі қолданылатын сөздер мен тіркестерді білу). 43% ағылшын
тілін мүлдем білмеймін деген тұжырым жасаған.

12-сурет. Ағылшын тілін меңгеру деңгейі: «оқимын».
Оқу дағдысына қатысты ағылшын тілін меңгеру ахуалы келесідей:
сұрақ-жауапқа қатысқандардың 7% ағылшын тілінде еркін əрі қатесіз

414 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
оқи аламын деп санайды; 6% оқу дағдым жақсы деп баға берсе; 15%
оқуға қатысты білім-дағдысын 3 балға бағалаған; ал 30% тек бастапқы
дағдыларды меңгергенмін, деп көрсетеді. Сұхбаткерлердің қалған 40 %
ағылшын тілінде мүлдем оқи алмайды екен.

13-сурет. Ағылшын тілін меңгеру деңгейі: «жазамын».
Диаграммада көрініс тапқандай, сауалнамаға қатысқандардың 7%
ағылшын тілінде еркін əрі қатесіз жаза біледі екен. 9% осы тұрғыдағы
өз білім-дағдысын жақсы деп көрсетсе, тағы 9% ағылшын тілінде жаза
алғанымен, оны нашарлау əрі сенімсіз істеймін деп көрсетті. Сұхбаткер-
лердің 30% бұл жағынан бастапқы білімім ғана бар десе, 43% ағылшын
тілін білмеймін жəне жаза да алмаймын деп атап көрсетті.
Жоғарыда келтірілген төрт диаграмманы жалпыласақ, «түсінемін»,
«сөйлеймін», «оқимын» жəне «жазамын» өлшемдерінің əрқайсысы бой-
ынша ағылшын тілін 5 балдық меңгеру деңгейі айырмашылығының ай-
тарлықтай үлкен еместігі жəне əрбір өлшем бойынша 7% құрайтыны
көрініс тауып тұр.
Егер «ағылшын тілін меңгерген» ұғымы шеңберінде өз білімін 5, 4
жəне 3 балға бағалаған сұхбаткерлерді қамтысақ, əрбір өлшемдегі («түсі-
немін», «сөйлеймін», «оқимын» жəне «жазамын») көрсеткіштердің қо-
сындысы бойынша орташа мəнін есептеп шығаруға болады. Сонымен,
өткізілген сұрақ-жауаптың нəтижелерінен оған қатысқан сұхбаткер-
лердің 27,2% ағылшын тілін меңгергенін көреміз.
Аймақтағы тіл саясаты мен тіл дамытуға байланысты жүргізіп
жатқан іс-шаралар. Аймаққа қарайтын облыстардағы тіл саясаты мен
тіл дамытуға қатысты бүгінге дейін жүргізлген іс-шараларға тоқталайық.
Қазіргі кезде Атырау облысы əкімі аппаратының Мемлекеттік қызмет-
шілерді қайта даярлау, біліктілігін арттыру жəне тілдерді оқыту өңірлік

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 415

орталығы жəне оған қарасты 6 мемлекеттік емес тіл оқыту орталығын-
да аталған бағытта көптеген мəселелерді басы ашылып, нақты жұмы-
стар жүргізілуде. Айталық, облыс əкімдігінің 2011 жылғы 26 тамыздағы
248-қаулысымен тілдерді дамыту мен қолданудың мемлекеттік бағдарла-
масын жүзеге асыру жөніндегі Атырау облысының 2011-2013 жылдарға
арналған іс-шаралар жоспары бекітіліп, орындалуда. Жоспардың мақса-
ты – Атырау облысында тұратын этностардың тілін сақтай отырып, ұлт
бірлігін нығайтудың аса маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілдің
толық көлемде қызмет етуін қамтамасыз ететін гармониялы тіл саясаты.

Жоспарды жүзеге асыру аясында облыс бюджеті есебінен азаматтар-
ды мемлекеттік тілге ақысыз оқыту курстары ұйымдастырылған. Маңғы-
стау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстары ғалымдарының қаты-
суымен қазақ əліпбиін латын графикасына көшіру жөніндегі аймақтық
ғылыми-практикалық конференция өткізілген.

Қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту жəне оны тұрғындар арасын-
да кеңінен насихаттауға байланысты өткізілетін əртүрлі республикалық
байқаулардың облыстық кезеңдері дəстүрлі түрде үзбей өткізіліп отыра-
ды. Мысалы, О.Бөкей атындағы көркемсөз оқу шеберлерінің, «Тіл ше-
бері», «Тіл-барлық білімнің кілті», «Тіл –халық жанын танудың кілті»,
«Абай оқулары», «Үздік оқытушы», «Алтын қауырсын», «Тілдарын»
олимпиадасының облыстық кезеңі, сондай-ақ, облыстық «Үздік көрнекі
ақпарат» байқауы, облыстағы этностар тілдерінің дəстүрлі фестивальда-
ры т.б. жоғары дəрежедде ұйымдастырылып, өткізіліп келеді.

Өңірдегі тілдік ахуалды зерттеу бойынша жыл сайын əлеуметтік зерт-
теулер жасалып отырады.

Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік органдар-
дың қызметінде мемлекеттік тілдің толық көлемде қолданылу үрдісі
қамтамасыз етілген.

Қазақ тілінің облыс халқын біріктіруші фактор ретіндегі рөлін нығай-
ту мақсатында 2011-2012 жылдары облыс бюджеті есебінен азаматтарды
мемлекеттік тілге ақысыз оқыту курстары ұйымдастырылып, оған 1622
адам қамтылған.

Орыс этно-мəдени бірлестігі жəне кəріс этно-мəдени бірлестігі жа-
нынан құрылған жексенбілік мектептерде 2012-2013 жылдары ана тілін
жəне мемлекеттік тілді оқыту курстары ұйымдастырылған [5].

Қазақтардың басым болуы (облыс халқының 92% жуығы) өңірде
мемлекеттік тілдің таралып, қолданылу дəрежесіне оң əсер ететін табиғи
фактор болып табылады. Дегенмен, қазақ тілін қолдану мен оны мең-
геруінде өзіндік проблемалары да бар, атап айтқанда, халықтың сөйлеу
тіл мəдениеті жоғары емес. Əсіресе жастардың тілінде қазақ тілінің əде-
би нормаларының сақталмауы, өзге тілдің (əсіресе орыс тілінің) бұрма-
ланған элементтері, жоргондық, сленгтік сөз қолданушылық жиі байқа-

416 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
лады. Сол сияқты ауыл жастарының орыс тілін білу деңгейі де жоғары
емес. Бұл облыста монотілдік ортаның қалыптаса бастағанын көрсетеді.
Бұл тұрғыда «Тілдердің үштұғырлығы» жобасын, қоғамды біріктіруші
фактор ретіндегі қазақ тілінің жетекші рөлімен төзімді тілдік ортаны на-
сихаттау, тіл жəне жазу мəденитетін жетілдіруге ықпал ететін іс-шара-
ларға басымдылық беру көзделуде.

Мемлекеттік тілдің əлеуметтік-коммуникативтік қызметінің кеңеюі
оның өндірісте жəне халыққа қызмет көрсету саласында белсендірек
қолданылуына байланысты. Айталық, Батыс Қазақстан облысының əкімі
Нұрлан Ноғаев Ана тілі газетінің берген үш сауалына қайтарған жауа-
бында:

-Батыс Қазақстан облысы ана тіліміздің қолдану аясын кеңейту жөні-
нен республика бойынша үшінші орында. Ұшар басын бізден Қызылорда
мен Атырау облыстары ғана сəл алшақтатып тұр. Бұл да жақсы жетістік
деп ойлаймын. Бір жылдары орысша оқымаған бала қатардан қалып қо-
яды деген үрей қоғамның санасын билеп, əбден зəрезап қылса, бүгінде
бүкіл ел бойынша «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген берік
сенім, ертеңгі күнге деген жарқын үміт түбегейлі орнықты.

Облыстағы қазақ балабақшаларында тəрбиеленуші өзге ұлт өкіл-
дерінің балалары сан жағынан 13 пайызға жетті. Өңірімізді мекендейтін
90-нан астам ұлыстың өкілдері бар екенін ескерсек, осының өзі – қоғам-
дық санадағы сапалық өзгерістерге нақты айғақ.

Облыста ісқағаздың 99,6 пайызы мемлекеттік тілде жүргізіледі.
Біздің алдымыздағы заңмен белгіленген бір міндет – ел азаматтары-
ның мемлекеттік тілді еркін жəне тегін меңгеруіне қажетті қаржылық,
ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайлар жасау, мем-
лекеттік тілді оқыту мен үйрету əдістемелерінің сапасын жақсарту.
Тұрақты түрде ұйымдастырылып келе жатқан мемлекеттік тілді оқыту
курсына 855 тыңдаушы тартылып, облыстық бюджеттен биыл 22 400
мың теңге бөлінді. Статистикалық мəліметке сүйенсек, қазіргі таңда
облыс тұрғындарының 67 пайызы мемлекеттік тілді толық меңгерген, -
деген мəліметі облыста тіл дамыту саласының жетістігін, осы бағытта
нақты жұмыстар атқарылып жатқанын көрсетеді [6].

Қазіргі таңда республиканың қай аймағында болмасын «Тілдерді қол-
дану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдар-
ламасын» жүзеге асыру бойынша нақтылы шаралар қолға алынған.
Осындай аумақтың бірі – Маңғыстау облысы.

Маңғыстау облысының аумағында қоғамдық өмірдің барлық негіз-
гі салаларында мемлекеттік тілдің қолдану аясын одан əрі кеңейту мен
тереңдетуі үшін нақты шаралар қабылданған. Бұл - мемлекеттік орган-
дар, ұйымдар мен тұтас қоғамның үйлестірген мақсатты күш-жігерінің
нəтижесі. Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» Стратегиясы –

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 417

қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына
арнаған Жолдауындағы атап көрсетілген 2025 жылға қарай қазақстан-
дықтардың 95 пайызы қазақ тілін білуге тиіс деген талабын орындау
барысында облыс аумағында көптеген нақты шаралар атқарылу қолға
алынған. Айталық, «Маңғыстау облысында тілдерді қолдану мен дамы-
тудың 2011-2013 жылдарға арналған іс-шаралар» жоспарларында: мем-
лекеттік тілді меңгерген облыстағы ересектердің үлесін 2017 жылы 93
пайызға, 2020жылы 95 пайызға; орыс тілін меңгерген облыстағы ересек-
тер үлесін 2017 жылы 91 пайызға, 2020 жылы 92 пайызға; ағылшын тілін
меңгерген ересектер үлесін 2017жылы 20 пайызға, 2020жылы 30 пайы-
зға; сондай-ақ мемлекеттік тілді меңгерген мектеп түлектерінің үлесін
2017 жылы 100 пайызға жеткізу көзделген. Аталған индикаторларға қол
жеткізу үшін: қоғамдық өмірдің негізгі салаларында мемлекеттік тілге
деген сұранысты арттыру; мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту,
оны салаға енгізуде атқарылып жатқан жұмыстарға бірінші басшы тара-
пынан қадағалау күшейтіліп, əрбір қызметкерден іс қағаздарын мемле-
кеттік тілде жүргізуді талап ету; облыстағы мемлекеттік органдардағы
тіл саясатының іске асырылу мониторингін ай сайын тұрақты түрде жүр-
гізу; мемлекеттік жəне мемлекеттік емес барлық ұйымдарда іс қағазда-
рын мемлекеттік тілде жүргізудің шын мəнінде іске асырылуын, оның
сауаттылығын бақылауды, қадағалауды күшейту; азаматтардың Консти-
туциялық тіл құқықтарын сақтау, олардың тіл саясаты саласындағы бұ-
зылуы фактілерін анықтау мен жою; мемлекеттік тілдің рөлін түсіндіру,
насихаттау жəне Қазақстан халқының өзге де тілдерін дамыту жөнінде
мəдени-көпшілік, қоғамдық-саяси іс-шараларын өткізу; Қазақстан Ре-
спубликасының «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңын
деректемелер мен көрнекі ақпараттар бөлігінде орындалуын бақылау,
«қала, аудан келбеті» айдарымен рейдтік шаралар ұйымдастыру жоспар-
ланған [7].

Тілдік ортаны қалыптастырудың маңызды құралы білім беру жүйесі
десек, еліміздің ертеңі деп сенім артатын өскелең ұрпақтың мемлекеттік
тілді игеруіне ерекше көңіл бөлінуі керек. Осы орайда зерттеу нысаны
болып отырған батыс аймақтағы Маңғыстау облысында 183 мектепке
дейінгі білім беру мекемелерінің 145-індегі бүлдіршіндер қазақ тілінде
тəрбиеленуде. Биылғы оқу жылында облыста 126 жалпы білім беретін
орта мектеп болса, солардың 106-сы қазақ мектептері. 28 аралас жəне
10 орыс тілінде (жекеменшік) мектептерде қазақ тіліне арнайы сағаттар
бөлінген. Балаларын қазақ балабақшаларына беруге тілек білдіруші өзге
ұлт ата-аналар саны жыл сайын артуда.

Басқа ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілге деген қызығушылығын арт-
тыру мақсатында Ақтау қаласының «Қазақ тілі» қоғамдық бірлестігі еле-
улі жұмыс атқарып отырғанын айтқан абзал. Бірлестікке биылғы жылы

418 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
мемлекеттік тапсырыс арқылы 2500,0 млн. теңге бөлініп, нəтижесінде
2000 дана «Салт-дəстүр жəне қазақ тілін оқыту» оқу-əдістемелік құра-
лы жарық көріп, қазақ батырлары М.Өтемісұлы мен Ш.Назарұлының
өмірлері мен ерліктері жайында шығарма сайысы жəне облыстық аудар-
машылар байқауы ұйымдастырылып, өткізілген.

Бүгінгі таңда «Халық келісімі» қоғамдық бірлестігінің мүшелері – об-
лыстағы 21 этно-мəдени орталықтар жанынан ашылған жексенбілік мек-
тептер жұмыстарын жалғастыруда. Жексенбілік мектептерде əр ұлт өз
ана тілін оқумен қатар мемлекеттік қазақ тілінен де дəріс алуда.

Облысымыздағы əр ұлт өкілдерінің қажеттіліктерін өтейтін, тілдік,
демографиялық, саяси ахуалдың ерекшеліктерін ескеретін тіл саясаты-
ның талаптарына сəйкес, мемлекеттік тілдің əлеуметтік-коммуникативтік
қызметін нығайту жəне кеңейту, мемлекеттік тіл саясатын түсіндіру жəне
насихаттау мақсатында жыл сайын бірқатар жұмыстар атқарылады, мə-
дени-көпшілік шаралар ұйымдастырылып, тілдік ахуалды, этникалық қа-
рым-қатынасты зерттеу мақсатында əлеуметтік зерттеулер жүргізут жлға
қойылған.

Қазақтың салт-дəстүрін, өнерін, мақал-мəтелдерін қазақтан кем біл-
мейтін əртүрлі ұлт өкілдерінің жастарын өзгелерге үлгі етуде жыл сайын
өзге ұлт өкілдері арасында «Мемлекеттік тілді білу – парызың», «Мем-
лекеттік тіл – менің тілім», «Абай оқулары», «Тіл – халық жанын тану-
дың кілті», «Тіл дарын», т.б. сайыстар өткізу, Қазақстан халқының бірлі-
гі күні қарсаңында облыстық байқау жеңімпаздары – мемлекеттік тілді
меңгерген өзге ұлт жастарының облыс əкімімен кездесулерін ұйымда-
стыру дəстүрге айналған. Осындай мемлекеттік тілді насихаттап, қазақ
тілін жетік меңгерген өзге ұлт өкілдерін жұртшылыққа кеңірек таны-
стыру ісіне облыстағы бұқаралық ақпарат құралдары атсалысуда. Облыс
бойынша барлық 33 бұқаралық ақпарат құралының 8-і қазақ, 7-еуі орыс,
17-сі қазақ жəне орыс тілдерінде жарық көреді. 2013 жылы облыстық те-
ледидардағы мемлекеттік тілде жүретін хабарлардың үлесі 85 пайызға
жетіп отыр.

Маңғыстау облысы шығыс құжаттарындағы мемлекеттік тілдің үлесі
мониторингі бойынша республикадағы жоғары көрсеткіш көрсеткен об-
лыстардың қатарында: 2011жылы – 89 пайыз, 2012 жылы–96,5 пайыз,
2013 жылы – 99 пайызды құрап отыр.

Жыл сайын облыстағы мекемелер арасында ақпараттандыру, байла-
ныс, көлік жəне коммуникация, сауда, денсаулық сақтау, тұрмыстық қыз-
мет көрсету, анықтамалық-ақпараттық қызмет салаларында мемлекеттік
тілдің қолданылу аясын кеңейту мақсатында «Үздік мекеме» байқауы
өткізіліп келеді. 2007 жылы республикамызда алғашқылардың бірі бо-
лып Маңғыстау облысының əкімдігі, Маңғыстау облыстық «Қазақ тілі»
қоғамы мен шетел инвестициясының қатысуы бар компаниялар арасын-

ҚР-ның батыс аймағындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі 419

да мемлекеттік тілді кеңінен қолдану жөніндегі Келісімге қол қойылған.
Аталған Келісімге сəйкес компанияларда ісқағаздарын жүргізуді мем-
лекеттік тілге кезең-кезеңмен іске асыру жөніндегі жоспарлар негізінде
жұмыстар атқарылып, облыс əкімдігіне жылына екі рет есеп көзделген.

Қоғамдық көліктерде, аялдамаларда екі тілде хабарлап отыру, қала-
дағы сондай-ақ қалааралық байланыс жүйесінде екі тілде анықтама беру
енгізілген.

Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуде «Қазақстан Респу-
бликасындағы Тіл туралы» Заңының деректер мен көрнекі ақпарат тілі
жөніндегі талаптарының орындалуы елеулі рөл атқарады. Осы бағыт-
та елді мекендердегі көрнекі ақпарат жəне жарнама құралдарын тілдік
заңнама талаптарына сəйкестендіру бойынша шаралар алынды. Облыс
көлемінде барлығы 883 ірі көрнекі ақпарат жəне жарнама құралдары бар.
Оның 814-і (92,2 пайызы) қазақ тілінде.

Қазір облыстық, аудандық жəне қалалық мекемелердің бəрінде қазақ
қарпімен, арнайы бағдарламалармен қамтамасыз етілген компьютерлер
бар. Олардың барлығына «Қазақ тілін үйренейік», «Қазақ тілі» электрон-
ды сөздігі, «Қазақша-орысша, Орысша-қазақша сөздік», «Ресми іс қағаз-
дары» жəне т.б. компьютерлік бағдарламалар қойылған [7].

Осы айтылғандарды қорытындылай келгенде, Қазақстанның батыс
аймағындағы тілдік ахуал тұрақты жəне қазіргі уақытта қандай да бір
этносаралық қарым-қатынасқа жағымсыз əсер етпейді. Тұрғындардың
этникалық құрылымында қазақтар мен орыстардың басым болуына қа-
рамастан, əртүрлі этникалық топ өкілдерінің көпшілігі этносаралық өза-
ра толеранттықты, бауырмалдықты сақтаған. Бұл тұрғыда тұрғындардың
толеранттығы мен өзара түсіністігінің маңызды екенін атап өткен жөн.

Аймақ тұрғындары жергілікті атқарушы органдардың тіл саясатын-
дағы басты бағытын қолдайды жəне бұл бағыттағы қабылдап жатқан ша-
раларын уақытында жəне қажетті деп бағалайды.

Аймақтың барлық тұрғындары орыс тілін біледі. Сонымен қатар,
мемлекеттік тілдің рөлінің тұрақты өсіп келе жатқанын да байқауға бола-
ды. Екі тілде ақпарат алатын адамдардың үлесі артып екі тілді ортаның
қалыптасып келе жатқаны сезіледі. Сонымен қатар аймақта үш тілді да-
мыту саясаты да біртіндеп өзінің жемісін беруде.

Аймақта этностардың өз ана тілін меңгеру деңгейіне қарамастан, ана
тілі ретінде өз ұлтының тілін көрсетеді. Бұл ерекшелік қазақтарға, оры-
старға жəне өзбектерге қатысты.

Азаматтардың мемлекеттік тілге деген қызығушылығы азаматтық па-
рыз бен адамның жеке мүддесіне байланысты. Азаматтардың қазақ тілін
үйрену деңгейі төмен. Мемлекеттік тілді үйренуге кедергі келтіретін
факторларға жас шамасын, уақытының жоқтығын, уəждеме жəне ынта-
ның жоқтығы себепші болып отыр.

420 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
Қазақ жəне орыс тілдерінде ақпараттарды оқып, телехабарларды

көретіндерге қарағанда, телехабарлар көру, радиохабарлар тыңдау жəне
ғылыми, кең таралған сипаттағы кез келген ақпараттарды оқитындардың
үлесі жоғары. Екінші топқа орыс тіліндегі ақпаратты көп пайдаланатын
адамдардың көпшілігі жатады. Олардың үлесі ақпаратты қазақ тілінде
оқып, тыңдайтындардан 1,5-2 есе көп. Соған қарамастан, тілдік ахуал
туралы мониторинг көрсеткендей, қазақ тіліндегі ақпарат алушылардың
санының өскенін байқауға болады.

Осы мəліметтердің негізінде қазақ тілі қазақтар арасында басым-
дықпен дамыған, ал басқа этнос өкілдерінің арасында өз деңгейінде да-
мымағанын атап өту керек. Қазақ тілі сондай-ақ, басқа түркі тілдес ха-
лықтардың арасында да дамыған. Себебі олардың қазақ тілімен туыстас
өз ана тілдерін жетік білетініне байланысты болса керек. Мемлекеттік
тілге деген қызығушылықтың артуы – бірнеше факторларға байланысты,
оның ішінде: тұрғындар арасында қазақтар санының өсуі, қазақ тілінде
білім беретін мектептер санының көбеюі, медиа кеңістіктегі қазақтар са-
нының сапалы түрде өсуіне байланысты табиғи үрдіс.

Əдебиет:
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы. –Алма-
ты, 1996
2 Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі. – www.
stat.kz/news/Pages/pr_04_02_10.aspx.
3 «Ақтөбе облысындағы тілдік ахуал: облыс тұрғындарының тілдерді
меңгеруі жəне тілдік мəдениетінің деңгейі» тақырыбындағы əлеумет-
тік-лингвистикалық зерттеу бойынша талдау есебі. –Ақтөбе, 2011.
4 Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 -
2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. –Астана, 2011.
5 Атырау облысы Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының 2014-
2018 жылдарға арналған стратегиялық жоспары.
6 Ноғаев Н., Батыс Қазақстан облысының əкімі: Іс қағаздары түгел
дерлік қазақша жүргізілетін болды. Ана тілі. 29 тамыз, 2013.
7 Айдарбаев А., Маңғыстау облысының əкімі: Ұлт мəңгілігінің ай-
ғағы. Ана тілі. 12 желтоқсан, 2013.

Авторлар туралы мəлімет 421

Авторлар туралы мəлімет:

Абасилов Аман Маделханұлы Қорқыт ата атындағы қызылорда
мемлекеттік университеті, қазақ
тілі мен əдебиеті жəне журналисти-
ка кафедрасының қауымдастырған
профессоры, филология ғылымда-
рының кандидаты.

Абдрешова Арайлым Т. Рысқұлов атындағы экономика-
Бекболатовна лық колледжі Əлеуметтік-гумани-
тарлық пəндер кафедрасының орыс
тілі пəнінің оқытушысы.

Базарбаева Айман Салиевна Қ. Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық
техникалық университеті Ақжан
Машани атындағы Базалық білім
беру институты Орыс тілі кафедра-
сының доценті, филология ғылым-
дарының кандидаты.

Баяндина Сəуле Жұмажановна Қ. Сəтбаев атындағы Қазақ ұлттық
техникалық университеті Ақжан
Машани атындағы Базалық білім
беру институты Орыс тілі кафедра-
сының профессоры, филология
ғылымдарының докторы.

Бияров Бердібек Нұралдаұлы С. Аманжолұлы атындағы Шығыс
Қазақстан Мемлекеттік универси-
теті Қазақ тілі мен əдебиеті кафе-
драсының қауымдастырылған
профессоры, филология ғылымда-
рының кандидаты

Бугенова Лэля Аманжоловна М.Тынышбаев ат. Қазақ көлік жəне
коммуникациялар академиясы
«Тілдер кафедрасы» доценті, фило-
логия ғылымдарының кандидаты.

422 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
Вагнер Ольга Карловна
Ұлттық ғылыми-техникалық ақпа-
рат орталығы, ақпараттық қорлар
құру департаментінің бас қызмет-
кері филологя ғылымдарының кан-
дидаты, жетекші ғылыми қызметкер

Жонкешов Бауыржан А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл
Сейсенбекұлы білімі институтың терминология
бөлімінің аға ғылыми қызметкері,
филология ғылымдарының канди-
даты.

Исмагулова Баян Хамзиевна Орталық Азия университеті Шет
тілі жəне аударма ісі факультеті
Қазақ филологиясы, педагогика
жəне психология кафедрасының
меңгерушісі, филология ғылымда-
рының докторы, профессор.

Қапалбек Бижомарт Қазақстан Республикасы Мəдениет
Сейсенбекұлы жəне спорт министрлігінің Тілдерді
дамыту жəне қоғамдық-саяси жұмыс
комитеті Ш.Шаяхметов атын-
дағы тілдерді дамытудың үй-
лестіру-əдістемелік орталығының
директорының орынбасары, фило-
логия ғылымдарының кандидаты.

Текжанов Қайрат Павлодар мемлекеттік педагогика-
Мухамедхафизович лық институты Филология жəне
тарих факультетінің деканы, фило-
логия ғылымдарының кандидаты,
профессор.

423

МАЗМҰНЫ

Редактордан (А.Абасилов) ........................................................................... 3
КІРІСПЕ (С.Ж.Баяндина)............................................................................. 5

1 ЕГЕМЕНДІ ЕЛДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
МЕН ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ƏДІСНАМАЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тілдердің қызметтік жіктелімі (С.Ж.Баяндина)................................... 7
1.2 Тіл саясаты: теория мен тəжірибе (С.Ж.Баяндина..............................11
1.3 Қазақстан Республикасы заңнамасындағы мемлекеттік тіл:
мəні мен маңызы, қызметі (С.Ж.Баяндина, А.Абасилов).........................14
1.4 Қазақстан Республикасындағы тілдік ахуал (С.Ж.Баяндина)............35
1.5 Қостілділік жəне мемлекеттік тілді меңгеру(С.Ж.Баяндина)............41
1.6 Тіл, ұлт жəне мемлекеттік тіл: қызметтік ерекшеліктері
(С.Ж.Баяндина) ............................................................................................45
1.7 Мемлекеттік тіл – Қазақстан Республикасының əлеуметтік-
коммуникативтік кеңістігіндегі қостілділіктің сыңары
(С.Ж.Баяндина) ............................................................................................49
1.8 Мемлекеттік тіл - көптілді білім беру компоненті
(С.Ж.Баяндина) ............................................................................................54

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІР
САЛАЛАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ ҚЫЗМЕТІ

2.1 Білім беру саласындағы мемлекеттік тілдің қызметі мен
қолданысы (Б. Х. Исмагулова)....................................................................61
2.2 Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге оқыту
жүйесі (Б.С.Қапалбек) .................................................................................72
2.3 Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы мемлекеттік
тілдің қызметі (А. Əмірбекова)...................................................................83
2.4 Жарнама саласындағы мемлекеттік тілдің қызметі мен
қолданысы (Л. Бугенова).......................................................................... 117
2.5 Мемлекеттік тілдің мəдениет саласындағы қызметі,
қолднылуы мен дамуы ( А.Абдрешева) .................................................. 134
2.6 Мемлекеттік тілдің ғылым саласындағы қызметі (О.К.Вагнер) .... 157
2.7 Қазақстанның топонимика жүйесіндегі мемлекеттік тіл
(Б.Бияров) .................................................................................................. 182
2.8 Терминология саласындағы мемлекеттік тілдің қызметі
мен қолданысы (Б.Жонкешов) ................................................................. 202
2.9 Аударма саласындағы мемлекеттік тілдің қызметі мен
қолданысы (А.С. Базарбаева)................................................................... 219

424 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІҢ ҚЫЗМЕТІ

3.1 Мемлекеттік тілді аймақтық тұрғыдан дамытудың тиімділігі
(А.Абасилов, Қ.Текжанов) ....................................................................... 259
3.2 Алматы облысының тілдік ахуалы (А.Абасилов) ............................ 274
3.3 Қазақстан Республикасының орталық жəне солтүстік
аймақтарындағы тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі
(Қ.М.Текжанов) ......................................................................................... 298
3.4 Қазақстан Республикасының шығыс аймағындағы тілдік
ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі (Б.Бияров) ............................... 326
3.5 Қазақстан Республикасының оңтүстік аймағындағы
тілдік ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі (А.Абасилов)................ 347
3.6 Қазақстан Республикасының батыс аймағындағы тілдік
жəне ахуал жəне мемлекеттік тілдің қызметі (А.Абасилов) ................. 390

Авторлар туралы мəлімет......................................................................... 421

425
Құрметті əріптестер!
Монография туралы ұсыныс пікірлеріңіз бен ескертпелеріңізді мына
мекенжайға жолдауларыңызды сұраймыз.
1. Алматы қаласы, Пушкин көшесі, 78 үй.
2. til_ [email protected]
3. www. Mtdi.kz
4. 8 (727) 293 88 75

Еңбекті алдын ала хабарласып көрсетілген
мекенжайдан алуға болады.

426 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы

ЌАЗАЌСТАНДАЄЫ
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІЅ

ЌАЗІРГІ АХУАЛЫ

427

Тех. редакторы Б. Қосдəулетов
Теруге 25. 01. 2016 берiлдi.
Басуға 10. 02. 2016 қол қойылды.
Пiшiмi 60х84 1/16. Офсеттiк басылым.
Қарiп түрi «Times New Roman»
Шартты баспа табағы 24,9.
Таралымы 1000

428 Қазақстандағы мемлекеттік тілдің қазіргі ахуалы

Ескертпе үшін