คัมภีร์ใบลานวัดโพธาราม

43

2. Phra Maṅgaladīpanī-aṭṭhakathā-maṅgalasutta, phūk 1 – 26
(118) contains the text “Buddhist year 2325 and 2 months”.
3. Dhātu Uṇādisaṅkhepa (013) contains the text “Manuscript of
Nen Nak…Buddhist year 2338, year of the snake”.
4. Dhātu Krita (123) contains the text “Buddhist year 2328, year
of the snake”.
5. Mūlakaccāyaṇa Dhātu Uṇṇādi, phūk 1, (013) contains text at
the end stating “Buddhist year 2331, year of the monkey”.
6. Kāraka Kaccāyana, phūk 8, (013) contains the text “Buddhist
year 2328, manuscript of Nen Nak finish on Saturday, the 10thlunar month
day of waning moon, year of the monkey”.
7. Dhātu Ākhyāta cop paripuna (complete) (123) contains the text
“Buddhist year 2333, year of the dog”.
8. Dhātu Kritta (137) contains text at the end stating “Buddhist
year 2333, year of the dog”.
9. Dutiyasāmantapāsāadikā (043) contains text in the cover sheet
stating “written buy Sika Bunliang ordered in year of the rabbit, Buddhist
year 2334”.
10. Yojanā Srupa Phra Abhidhammasaṅgaha, phūk 1, (021)
contains text stating “Buddhist year 2338, year of the rabbit”.
Yojanā phūk 2 contains text stating “Buddhist year 2338, year of
the rabbit”.
Yojanā phūk 3 contains text stating “Buddhist year 2338, year of
the rabbit”.

44

Yojanā phūk 4 states that “Buddhist year 2338, year of the rabbit…
edited by Phra Rājamunī”.
Yojanā phūk 5 states that “Buddhist year 2338, year of the rabbit…
edited from manuscript of Phra Rājamunī Wat Klang”.
Yojanā phūk 6 states that “Buddhist year 2338, year of the rabbit…
manuscripts of Phra Rājamunī Wat Klang, Bang Yi rue”.
Yojanā phūk 7 states that “Buddhist year 2338, year of the rabbit…
version edited by Phra Rājamunī”.
11. Phra Dhamma bok Anisaṅsa (097) states that “This Phra
Dhamma wrote finish in year of the snake, on Saturday 10th day of waxing
moon, the 4th lunar month in Buddhist year 2340”.
12. Pāli Bālappabodhi, phūk 1, (099) states that “Buddhist year
2343, year of the monkey, the 12th lunar month”.
13. Phra Ṭīkā Kārikā gaṇṭha (129) states that “Buddhist year 2349
year of the tiger”.
The Reign of Phrabat Somdet Phra Buddha Loetla Nabhalai
(Rama II)(B.E.2352-2367)
During the reign of Phrabat Somdet Phra Buddha Loetla Nabhalai,
evidence appeared that the King ordered for the checking of the Tipiṭaka
in the Phra Mon Thientam Chambers. It was found that some accounts
were missing. One possible reason for this may be due to the lending of
the Royal Tipiṭaka to be reproduced or copied by other temples. During
the reign of Rama I, a copier forgot to return all accounts. Therefore
Rama II created a replacement for the missing accounts and created
a new completed Royal Issue titled “Red lacquer work issue”. The title

45

came from its cover, which consists of Palm Leaves marked with red
lacquer work. It is assumed that the production was not completed
during the reign, as many more “Red lacquer work issue” appeared during
the reigns of Rama III and Rama IV. Many manuscripts were produced
during the reign of Rama II, as following:
1. Yojanā Mūlakaccāyana Kāraka, (107) states that “finish on
Thursday, the 13th day of waxing moon, the 7th lunar month, year of the
horse, Buddhist year 2353, Nibbāna paccayo hotu”.
2. Phra Dhammapada Ban Plāy, phūk 2, (085) states that “finish on
15th , the 2nd lunar month, year of the goat, Buddhist year 2354”.
3. Kaccāyabeddhavinicchaya, (099) states that “finish on
Wendesday, the 4 th of waxing moon, the 12th lunar month, Buddhist year
2360, year of the ox”.
Reign of Phra Nangklao Chao Yu Hua (Rama III)(B.E.2367-2394)
During the reign of Rama III, evidence shows the creation of
five volumes of Tipiṭaka for the Royal Chambers. In addition, the King
also ordered for the production of two additional large Tipiṭaka issued
for the royal monasteries. These two issues consisted of the Tep Chum Num
Issue, placed at Wat Phra Chetuphon Vimolmangklararm, and the Lai
Kummalor Issue, given to Wat Ratcha-Orot. The scriptures of Wat Photharam
that were written during the reign of Rama III contained both those written
by the people and by noblemen; however, some recorded only the date
of writing, but not the writer.
1. Phra Dhammapadaṭṭhakathā (085) phūk 12, states that “Written
by Sika Phao ordered, Buddhist year 2377”.

46

2. Phra Vinaya Khandakanidesa, phūk 1 – 11 (051), phūk 2 – 4
states that “year of the monkey, Buddhist year 2379, written by Phraya
Phra Khlang command”.
3. Cullakhaṇṭhī Mahāvagga, phūk 1- 16 (054) states that “Year of
the monkey, Buddhist year 2379, written by Phraya Phra Khlang command.”
4. Dhātu Ākhyāta, phūk 1 (123) contains the text “Buddhist year 2379”.
Reign of Phrabat Somdat Phra Chula Chom Klao Chao Yu Hua
(Rama V ) (B.E.2411-2453)
The manuscripts at Wat Photharam wrote during the reign of Phra
Chula Chom Klao Chao Yu Hua or King Rama V, mainly written by the
people.
1. Phra Dhammapada Ban ton Padet (075) phūk 1/1 states that
“Buddhist year 2446”. phūk 1/2 states that “Buddhist year 245”. phūk 2/1
states that“Buddhist year 2445”. phūk 2/2 states that “Buddhist year 2446”.
phūk 6/1 states that“Buddhist year 2446”. phūk 7/1 states that“Buddhist
year 2446”.
2. Sakkapabba cop Boriboon (Complete) niṭṭhitaṃ, (027) states
that “finish on year of the dog…Buddhist year 2453”. (the last year of the
reign of Rama V)
However, there may still be many other manuscripts that may have
been composed during the Rattanakosin period but did not record the
date of writing or the name of the writer. The only scriptures mentioned
are those that contain clear date and time recordings.

47

From the manuscripts mentioned, we can see that the manuscripts
are very old. Evidence shows that writing began since the late Ayutthaya
period continuing to last year of the reign of Rama V in the Rattanakosin
period.

48

Although at that time there were many printing of the Tipiṭaka and
many other manuscripts in Pāli that were published with Thai characters.
The manuscripts were continuously written using Pāli characterization.

Script in the Palm Leaf Scriptures of Wat Photharam
The Palm Leaf manucripts were mostly written in Khom Script of
the late Ayutthaya period, Thonburi period, and early Rattanakosin period.
This Khom Script is a script that has evolved from the Khom Script of the
Sukhothai period (Buddhist Century 19 – 20) as following:

1. Khom Script of the Sukhothai Period (Buddhist Century 19 – 20)
Khom Script from the Sukhothai period (Buddhist Century 19 – 20)
evolved from the Khom Script from Angkor period the Buddhist Century
18. This can be seen from the many similarities of the format of the
letters, especially of those written in Dong Mae Nang Muang inscription.
In addition they also appeared in inscriptions on Buddha statues in
Wat Hua Wiang in B.E. 1726 (Surat Thani) and also at Wat Hua Wiang
inscription in Chaiya in B.E. 1773 (Surat Thani).
The reason that Khom Script was used to write Pāli words may be
that the newly developed Thai script was not yet suitable to write Pāli.
Thai script uses writing forms with overlapping letters and a format that
uses multiple letters to sound words, which were not able to spell the Pāli
words as suitably as the Khmer words. This is similar to the practice of
using Khom Script to write ancient Khmer languages instead of using Thai.

49

Another reason may be due to the Thai belief that the Khmer and
Pāli are sacred and holy languages. Therefore, sacred texts are recorded
in Khmer instead of Thai. The Khom Script used during the Sukhothai
period can be divided into three main divisions: (1) Khom Script used to
record Thai, such as the Pa Daeng inscription; (2) Khom Script used to
record ancient Khmer, such as the Pa Mamuang inscription; and (3) Khom
Script used to record Pāli, such as the Wat Buraparam inscription and the
Pa Daeng inscription, etc.

2. Khom Script of the Ayutthaya Period (Buddhist Century 19 – 24)
The capital of Ayutthaya (B.E. 1893 – 2310) was established around
the river basins of the lower Chao Phraya River. The Chao Phraya river was
the center of culture since the Angkor Period during Buddhist century
17 – 19. Therefore, the Lavo separated from the Angkor to join with the
state of Suphanpoom for the establishment of Ayutthaya in B.E. 1893.
As the area of the Chao Phraya River received heavy influence from
the Khmer culture during the Angkor period, Lavo (Lopburi) inscriptions
are composed of Khom Script from Buddhist Century 16 – 17 to Buddhist
Century 18. Therefore, it is highly probably that Ayutthaya received the
Khom Script format directly from Angkor or that the script was evolved
from the script of the Chao Phraya River.
Ayutthaya inscription found today are usually written in Khmer
especially those concerning religion or other sacred activities. For example
the silver plate and golden plate Inscriptions found in Phra Prang in Wat
Mahathat.

50

Sometimes, only some parts of Khom Script is used and is mixed
with Thai script. Evidence of the Khom Script of Ayutthaya is spread to the
city of Tenasserim Inscriptions were found in Khom Script from Golden
plate concerning the establishment of the Chao Muang (governor)of
Tenasserim in the reign of king Borom Trilokkanat.
Khom Script of the Ayutthaya Period is divided into three
categories:
1. Khom Banchong Script is the script usually used to write
Thai Pāli, and Khmer. It is used in engravings such as the Lan Thong
Inscriptions (Suphannabat) and the Lan Gnoen Inscriptions (Hirunyabat).
Most of the Palm Leaf Scriptures are written in this script.
2. Khom Wad Script is the script that is usually used to write
supplemental text outside of the main lines of the palm leaves. The format
of the Khom Wad Script letters differs from the regular script; Khom
Wad script is smaller and usually written italicized without needing to
be elegant. Khom Wad Script has undergone less change than Regular
Khom Script. These letters are usually written in Thai to supplement Pāli
written in Regular Khom Script.
3. Khom Yo Script first appeared during the late Ayutthaya period
(Buddhist Century 23) such as found in the book “Nanthopanantha – Sut
Kham Luang” dated from that period. The book was composed by Chao
Fa Thammatibet and was mainly written in Pāli using a character format
that was different from Khom Wat and Khom Banchong. Also, the letters
were written by a paintbrush instead of a engraving.

51

All three scripts appeared in the manuscripts of Wat Photharam
and were used until the Rattanakosin period.

52

3. Khom Script of the Rattanakosin Period (Buddhist Century
24 – 25)
The format of the Khom Script used in the Rattanakosin period was
directly derived from the format of the Ayutthaya period. Like that of the
Ayutthaya period, the formats are divided into three categories, consisting
of Khom Banchong Script, Khom Wad Script, and Khom Yo Script.
The format of Khom Banchang Script during the Rattanakosin
period consisted of clear, angular letters. Khom Wad Script has smaller
“heads” than the Ayutthaya period Script. Some academic researchers
believe that Khom Wad is the basis for the new Khmer characters used
in this present day (Chriang Script).
The use of Khom Script to write Pāli is old, and has been practiced
since the Sukhothai and Ayutthaya periods through to the Thonburi
and Rattanakosin periods. The practice declined in popularity after
Thai script was improved and started to be able to write Pāli during
the rule of Phra Bat Somdet Phra Chula Chom Klao. In the Buddhist

53

Year 2436 the first Tipiṭaka was printed in Thai script. H.R.H.Prince
Damrong said that:
“Later, in the year of the rat, the Rattanakosin era 107, B.E.
2431 King Chulalongkorn (Rama V) thought that the creation of
the palm leaf Phra Tipiṭaka results in only one book which cannot
be widely distributed. If the Phra Tipiṭaka was printed as paper books
though the cost may be higher, it would be of much more benefit....The
print would be managed by H.R.H. Prince Bhanuphan using Thai script
to write Pāli, will produce 1,000 volumes, each made up 39 books, totaling
39,000 books. The production was completed in the year of the small snake
Rattankosin era 112,B.E. 2436...”

54





บทที่ ๒
สารสังเขปคมั ภีร์ใบลานวัดโพธาราม

คัมภีร์ใบลานที่พบในวัดโพธารามมีจ�ำนวนมาก ส่วนใหญ่เป็นคัมภีร์ทาง
พระพุทธศาสนา ประกอบด้วย พระไตรปิฎก (พระพุทธวจนะ หรือ พระบาลี)
พระอรรถกถา ฏีกา อนุฏีกา โยชนา คัณฐี หนงั สือบาลีไวยากรณ์ หนงั สอื สวดมนต์
หนงั สอื เทศน์ ซง่ึ สามารถจดั แบง่ ตามหมวดคมั ภรี ท์ างพระพทุ ธศาสนาตามขนบการ
แบง่ ของไทยตง้ั แต่โบราณออกได้ ๔ ประเภท คอื พระวนิ ยั ปิฎก พระสุตตนั ตปิฎก
พระอภิธรรมปฏิ ก และพระสัททาวเิ สส ดังน้ี

๑. พระวินยั
พระวนิ ยั ปฎิ กเปน็ คมั ภรี ท์ บี่ นั ทกึ คำ� สอนของพระพทุ ธเจา้ ในสว่ นทเี่ ปน็ กฎ
ระเบยี บ ขอ้ หา้ ม และขอ้ บงั คบั ทพี่ ระพทุ ธเจา้ ทรงบญั ญตั ไิ ว้ ถา้ ผใู้ ดละเมดิ ระเบยี บ
นั้นย่อมอาบัติ พระวินัยปิฎกจึงมีความส�ำคัญมาก เพราะเป็นข้อบังคับที่ป้องกัน
ไม่ให้สาวกประพฤติให้เกิดความเสื่อมเสียแก่พระพุทธศาสนา๑๑ พระวินัยปิฎก
สามารถจัดแบ่งออกไดเ้ ป็น ๕ หมวดใหญ่ๆ คอื
มหาวภิ งั ค์ หรอื ภกิ ขวุ ภิ งั ค์ วา่ ดว้ ยศลี ของพระภกิ ษทุ ม่ี มี าในพระปาฏโิ มกข์
(คอื ศลี ๒๒๗ ขอ้ ทพี่ ระสงฆต์ อ้ งสวดทบทวนในทปี่ ระชมุ สงฆท์ กุ ๑๕ วนั ของเดอื น)
แบง่ เป็น ๒ คัมภีร์ คอื อาทกิ มั ม์ และปาจติ ติย์ ๑๒
ภกิ ขุณีวภิ ังค์ ว่าด้วยตน้ บัญญัตสิ กิ ขาบทใหญน่ ้อย (ศีล) ซ่ึงพระพทุ ธเจ้า
ทรงบัญญัติแก่ฝ่ายนางภิกษณุ ี ๑๓ มี ๓๑๑ ข้อ

๑๑ พฒั น์ เพง็ ผลา, ประวตั วิ รรณคดบี าลี (กรงุ เทพฯ: มหาวทิ ยาลยั รามคำ� แหง, ๒๕๓๕), หนา้ ๔๙.
๑๒ บาญชคี มั ภรี ภ์ าษาบาลี แล ภาษาสนั สกฤต อนั มฉี บบั ในหอพระสมดุ วชริ ญาณสำ� หรบั
พระนคร เมื่อปวี อก พ.ศ. ๒๔๖๓ (พระนคร: โรงพมิ พ์โสภณพพิ รรฒธนากร, ๒๔๖๔), หนา้ ๑.
๑๓ เรือ่ งเดียวกัน.

58

มหาวรรค วา่ ดว้ ยกจิ การแหง่ สงฆ์ หมวดใหญ่ ทเ่ี รยี กวา่ ขนั ธกะตา่ งๆ๑๔ คอื
หมวดตา่ งๆ ๑๐ หมวด
จลุ วรรค วา่ ดว้ ยกจิ การแหง่ สงฆ์ หมวดเลก็ ทเ่ี รยี กวา่ ขนั ธกะตา่ งๆ๑๕  คอื
หมวดตา่ งๆ ๑๒ หมวด
ปริวาร วา่ ด้วยประชมุ ขอ้ ความสำ� หรบั สอบสวนวนิ ยั เพือ่ ให้ชดั เจนขน้ึ ๑๖
ตอ่ มาพระพทุ ธโฆสาจารย์ ไดแ้ ตง่ คมั ภรี อ์ รรถกถา อธบิ ายความพระวนิ ยั ปฎิ ก
ไว้ ๒ คมั ภรี ค์ อื สมนั ตปาสาทกิ า เปน็ อรรถกถาอธบิ ายความพระวนิ ยั ปฎิ กทงั้ ๕
หมวดทกี่ ลา่ วมา คอื ภกิ ขวุ ภิ งั ค์ ภกิ ขณุ วี ภิ งั ค์ มหาวรรค จลุ วรรค และปรวิ าร๑๗
นอกจากนย้ี งั แตง่ กงั ขาวติ รณี ซง่ึ เปน็ อรรถกถาพระปาฏโิ มกขอ์ กี ดว้ ย๑๘
นอกจากนไี้ ดม้ พี ระเถระแตง่ คมั ภรี ป์ ระเภทฏกี า อนฏุ กี า ฯลฯ อธบิ ายความ
ในพระวนิ ยั ปฎิ กอกี หลายคมั ภรี ์ เชน่ สารตั ถทปี นี ฎกี าพระวนิ ยั ๑๙ วชริ พทุ ธิ ฎกี า
พระวนิ ยั ของพระวชริ พทุ ธ๒ิ ๐ เปน็ ตน้
ส�ำหรับคัมภีร์ใบลานท่ีพบ ณ วัดโพธาราม มีคัมภีร์ท่ีจัดอยู่ในประเภท
พระวนิ ัยปิฎกหลายคมั ภรี ์ ดงั นี้
พระอาทิกัมม์
เปน็ คมั ภรี แ์ รกใน มหาวภิ งคฺ วา่ ดว้ ยสกิ ขาบทตงั้ แตป่ าราชกิ สกิ ขาบท ไปจบ
เพยี งอนติ สกิ ขาบท มสี บิ เกา้ สกิ ขาบท๒๑ คมั ภรี อ์ าทกิ มั มท์ พี่ บในวดั โพธาราม มที งั้
พระอาทกิ มั มแ์ ละโยชนาของคมั ภรี ส์ ามนั ตปาสาทกิ าอรรถกถาพระอาทกิ มั ม์ ไดแ้ ก่

๑๔ เรอ่ื งเดยี วกนั , หนา้ ๒.
๑๑๒๑๑๑๒๘๕๖๗๙๐๑ เ เเPเเเรรรรรรeือ่ ่ือ่ืออ่ืื่อ่ือteงงงงงงrเเเเเเดดดดดดSียkยียีียยยีี iวlวววววlกiกกกกกnนั ันนันันัันg..,,., aหหหndนนน้า้า้าSa๒๓๔n...ti Pakdeekham, Pali Literature Transmitted in Central Siam








(Bangkok: Fragile Palm Leaves Foundation/ Lumbini International Research Institute, 2002), p.2.

59

๐๙๑ พรฺ อาทกิ มฺม ๑๔ ผกู ผกู ที่ ๒, ๓, ๔, ๔, ๖ – ๑๕
๑๑๔ พรฺ อาทกิ มมฺ ผูก ๓ – ๑๓
๑๓๕ พรฺ อาทกิ มฺม ผกู ๒ – ๑๓ (ขาดผกู ๑)
๐๕๘ โยชนาปมสามนตฺ (ปาสาทิกา) ผกู ๑ – ๑๙
ปาจิตตีย์
เป็นคมั ภรี ท์ ี่สองใน มหาวิภังค์ วา่ ด้วยนิสสัคคยิ ปาจติ ติยสิกขาบท ไปจนจบ
อธกิ รณสมถ๒๒ คมั ภรี ป์ าจติ ติย์ท่ีพบในวัดโพธาราม ได้แก่
๐๑๙ พรฺ นสิ สฺ คฺคียปาจิตตฺ ีย ผูก ๑ – ๑๔
๐๕๙ พรฺ ปาจติ ฺตยิ ผูก ๑ – ๑๖
๐๘๖ พฺรนิสฺสคฺคิย ผกู ๑ – ๔, พฺระปาจิตฺติย ผกู ๕ – ๑๖
๐๙๓ พฺรปาจติ ตฺ ีย ผูก ๒ – ๑๓
มหาวัคค์
เปน็ คมั ภรี ท์ ีส่ ามใน พระวนิ ัยปฎิ ก ว่าด้วยกจิ การแหง่ สงฆ์ หมวดใหญ๒่ ๓
คมั ภรี ม์ หาวคั คท์ พ่ี บในวดั โพธาราม พบทง้ั คมั ภรี ม์ หาวคั ค์ คมั ภรี อ์ รรถกถา – ฏกี า
และคมั ภรี ์จุลคัณฐี ดังนี้
๐๗๑ พรฺ มหาวคคฺ ผูก ๑ – ๒๑ บริบณุ ณฺ , อตถฺ กถาติกามหาวก ผกู ๑ – ๔
๐๕๗ จลุ คณฐฺ ี มหาวคฺค ผูก ๑ – ๑๖
จุลวัคค์
เปน็ คมั ภรี ท์ สี่ ใ่ี น พระวนิ ยั ปฎิ ก วา่ ดว้ ยกจิ การแหง่ สงฆห์ มวดเลก็ มสี บิ สอง
ขนั ธกะ๒๔ คัมภีรจ์ ุลวคั คท์ ี่พบในวัดโพธาราม ได้แก่
๐๒๙ พฺรจลุ ลฺ วคฺค

๒๒ Ibid, p. 11.
๒๒๓๔ IIbbiidd,, p. 16.
p. 7.

60

ปริวาร
เปน็ คมั ภรี ท์ ห่ี า้ ใน พระวนิ ยั ปฎิ ก วา่ ดว้ ยประชมุ ขอ้ ความสำ� หรบั สอบสวนวนิ ยั
เพื่อให้ชัดเจนขน้ึ รวบรวมแสดงเป็นหมวดหมู่ มียส่ี บิ เอ็ดตอน๒๕ คมั ภีรป์ ริวารท่พี บ
ในวัดโพธาราม ไดแ้ ก่
๐๗๙ พรฺ ปรวิ าร ผกู ๑ – ๑๗
ปาฏโิ มกข์ (ภกิ ขุปาฏิโมกข์)
วา่ ดว้ ยอทุ เทสบญั ญตั สิ กิ ขาบทซงึ่ คดั มาจากคมั ภรี ม์ หาวภิ งั ค์ คมั ภรี ป์ าฏโิ มกข์
ทพ่ี บในวดั โพธาราม มที ้งั พระปาฏโิ มกข์ และอรรถกถาปาฏิโมกข์ ซง่ึ เป็นผลงาน
ของพระพุทธโฆสาจารย์ ได้แก่
๐๒๒ พฺระปาฏโิ มกฺขผูก ๑๓ (ขอมอยธุ ยา)
๐๑๒ พรฺ ปาฏิโมกฺขจบฺบริบูรณ ๚, กงฺขาวิตรณี อฏฺ กถาพรฺ ปาฏิโมกฺข
ผูก ๑ – ๑๐, พฺรคณฺฐปิ าฏิโมกขฺ สํวรสิล ผูก ๑ – ๒
๐๕๔ พฺรปาฏโิ มกขฺ พสิ ฑาร ๑ ผูก, พฺรคณฐฺ ปี าฏิโมกฺขสํวรสีล ผูก ๑ – ๓
๐๐๑ พฺระกงขฺ าวิตรณ/ี พระกงั ขาวติ รณี (อรรถกถาพระปาฏโิ มกข์)
คมั ภีร์อืน่ ๆ ในหมวดพระวินัยปิฎก
คมั ภรี ท์ น่ี บั เนอ่ื งในหมวดพระวนิ ยั ปฎิ กเรอื่ งอนื่ ๆ ทพ่ี บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๕๔ พฺรวชริ พทุ ธฺ ฏิ กี า ผกู ๑ – ๑๒
เปน็ ฎีกาพระวินัย ผลงานของพระวชริ พุทธิ ๒๖
๐๕๑ พฺรวินยขนฺธกนิเทส ผูก ๑ – ๑๑
เปน็ คมั ภรี ว์ า่ ดว้ ยกจิ การแหง่ สงฆเ์ ปน็ หมวดๆ ตามขอ้ บญั ญตั ใิ นขนั ธกวนิ ยั ๒๗

๒๕ Ibid, p. 10.
๒๖ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
ส�ำหรับพระนคร เม่อื ปีวอก พ.ศ. ๒๔๖๓, หน้า ๓.
๒๗ เรอื่ งเดยี วกนั , หน้า ๗.

61

๐๓๘ กถนิ เภทวินิจฉฺ ยกถา – นฏิ ฐฺ ิตา, กถินเภทวนิ จิ ฉฺ ยฺย – บรบิ รู ณเทาน้ี
ผูก ๑, ปพฺพชาวินิจฺเฉยฺย ผูก ๒- ๔, อโุ ปสถวนิ ิจฉย ผกู ๒

๒. พระสูตร

พระสุตตันตปิฎก หมายถึง คัมภีร์ท่ีบันทึกและรวบรวมค�ำสอนของ
พระพุทธเจ้าในส่วนที่เป็นธรรมะโดยมีประวัติท่ีมาและเร่ืองราวประกอบด้วย
พระสุตตันตปิฎกถือว่าเป็นเนื้อหาท่ีส�ำคัญมากเพราะเป็นส่วนท่ีบันทึกรวบรวม
พระธรรมท่ีพระพุทธเจ้าเทศนาในที่ต่างๆ๒๘ พระสุตตันตปิฎกแบ่งออกเป็น ๕
หมวดเรียกว่า “นิกาย”๒๙ คอื
ทฆี นิกาย แปลว่า หมวดยาว เปน็ หมวดทร่ี วบรวมพระสูตรขนาดยาวไว้
จ�ำนวน ๓๔ สูตร
มัชฌิมนิกาย แปลว่า หมวดปานกลาง เป็นหมวดท่ีรวบรวมพระสูตร
ขนาดกลางไวจ้ ำ� นวน ๑๕๒ สตู ร
สงั ยตุ ตนกิ าย แปลว่า หมวดประมวล เปน็ หมวดทปี่ ระมวลเร่ืองประเภท
เดียวกันไวเ้ ป็นหมวดหมูเ่ ดียวกัน มจี �ำนวนพระสตู ร ๗๗๖๒ สตู ร
องั คุตตรนิกาย แปลวา่ หมวดย่งิ ดว้ ยองค์ เปน็ หมวดท่ีจดั ลำ� ดับธรรมะไว้
ตามล�ำดับตัวเลขมี ๙๕๕๗ สูตร
ขุททกนกิ าย แปลว่า หมวดเลก็ หมวดนอ้ ย มี ๑๕ เรื่อง คือ
ขุททกปาฐะ เป็นบทสวดสั้นๆ ท่เี กี่ยวกับพระพุทธศาสนา
ธรรมบท เป็นธรรมภาษติ สัน้ ๆ ประมาณ ๓๐๐ บท
อทุ าน เปน็ ธรรมภาษิตที่พระพทุ ธเจา้ ทรงเปลง่ เป็นค�ำอทุ าน
อติ วิ ตุ ตกะ เปน็ ขอ้ ความทอ่ี า้ งองิ วา่ พระพทุ ธเจา้ ไดท้ รงตรสั ขอ้ ความ
เหล่าน้ไี ว้

๒๒๙๘ พฒั น์ เพง็ ผลา, ประวัตวิ รรณคดีบาล,ี หนา้ ๖๑.
สรปุ ความจาก เร่อื งเดียวกนั , หนา้ ๖๑ – ๖๔.

62

สตุ ตนิบาต เป็นการรวบรวมพระสตู รเบด็ เตลด็ ไว้ด้วยกนั
วิมานวตั ถุ กล่าวถึงเร่อื งราวของผไู้ ดว้ ิมาน
เปตวตั ถุ กล่าวถงึ เร่ืองราวของเปรต
เถรคาถา เป็นภาษิตของพระเถระผเู้ ปน็ พระอรหนั ตสาวก
เถรคี าถา เปน็ ภาษิตของพระเถรีผู้เปน็ พระอรหนั ตสาวิกา
ชาดก เป็นภาษติ ท่ีประกอบกับการเลา่ นิทาน
นทิ เทส เป็นคำ� อธบิ ายพุทธภาษติ ในสตุ ตนิบาต
ปฏสิ มั ภทิ ามรรค เปน็ คำ� อธบิ ายหลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนาของ
พระสารีบตุ ร
อปทาน เป็นประวตั ิของพระพุทธเจ้า และพระอรหนั ตสาวก
พทุ ธวงศ์ กลา่ วถงึ วงศข์ องพระอดตี พุทธเจ้า ๒๔ พระองค์
จรยิ าปิฎก เปน็ คมั ภรี ์ที่แสดงการบ�ำเพ็ญบารมีของพระพทุ ธเจ้า
ในเวลาตอ่ มาไดม้ กี ารรจนาคมั ภรี อ์ รรถกถาเพอื่ อธบิ ายความในพระสตุ ตนั ตปฎิ ก
หลายคมั ภีร์ เช่น สมุ ังคลวิลาสนิ ี อรรถกถาทฆี นิกาย๓๐ ปปัญจสูทนี อรรถกถา
มัชฌิมนิกาย๓๑ เป็นต้น รวมท้ังมีคัมภีร์ในช้ันฏีกา อนุฏีกา ฯลฯ ท่ีแต่งข้ึน
เพ่ืออธิบายความในสุตตันตปิฎก อีกหลายคัมภีร์ เช่น ลีนัตถปกาสนา ฏีกา
ทฆี นิกาย๓๒ สาธุวิลาสินี นวฏกี าทีฆนกิ าย๓๓ ฯลฯ เปน็ ตน้
คมั ภรี ใ์ บลานวดั โพธาราม พมุ เรยี ง ทน่ี บั เนอ่ื งเขา้ ในหมวดพระสตุ ตนั ตปฏิ ก
มีดังน้ี

๓๐ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
สำ� หรับพ๓๓๓ร๒๓๑ ะ เนรเเรร่ือค่อืือ่ งรงงเเเดเดดมยี ยียีอ่ื วววปกกกีวนั ันนั อ,,,กหหหนพนน้า.้าา้ ศ๑๑๙.๐๐๒...๔๖๓, หน้า ๙.

63

ทฆี นิกาย
เปน็ คมั ภรี ท์ ร่ี วบรวมพระสตู รขนาดยาว จดั แบง่ เปน็ ๓ วรรค คอื สลี กั ขนั ธวคั ค์
มหาวคั ค์ และปาฏกิ วคั ค๓์ ๔ คมั ภรี ท์ ฆี นกิ ายทพ่ี บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๙๕ ปาฬิทฆิ นกิ ายสีลกฺขนธฺ วคคฺ ผูก ๑ – ๑๐
อังคตุ ตรนิกาย
เปน็ คัมภรี ท์ ี่รวบรวมธรรมเป็นหมวดๆ มอี งคต์ า่ งๆ ต้ังแต่องค์ ๑ ถึงองค์
๑๑ แบง่ เปน็ ๑๑ หมวด๓๕ คมั ภรี อ์ งั คตุ ตรนกิ ายและอรรถกถาทพ่ี บในวดั โพธาราม
ได้แก่
๐๒๖ องคฺ ุตตฺ รนกิ าย ปญฺจกนปิ าต ผกู ๑ – ๑๐
๐๖๖ องคฺ ุตฺตรนกิ ายทสนิปาต ผูก ๑ – ๑๐
มโนรถปุรณี – อฏฺกถาทสนิปาต – องฺคุตฺตรนิกาย ผกู ๑ – ๒
ธัมมปทัฏฐกถา
ธมั มปทัฏฐกถา หรอื อรรถกถาธรรมบท เป็นคมั ภีรอ์ ธบิ ายคาถาธรรมบท
สนั นษิ ฐานวา่ เปน็ ผลงานของพระพทุ ธโฆสาจารย์ แบง่ เปน็ บนั้ ตน้ และบนั้ ปลาย๓๖
คัมภีร์ธัมมปทัฏฐกถาที่พบในวัดโพธาราม ไดแ้ ก่
๐๐๓ พรฺ ธมฺมปท บน้ั ปลฺ าย/ พระธรรมบทบ้ันปลาย ผูก ๑, ๒, ๒, ๓, ๕, ๖
๗, ๘, ๙, ๑๐, ๑๑, ๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖, ๑๗, ๑๘, ๑๙
๐๓๙ พรฺ ธมฺมปทบ้ันตน้ ผกู ๑ จำ� นวน ๒ ผกู
พฺรธมมฺ ปทบั้นตน้ ผูก ๒
๐๕๑ พฺรธมฺมปทบนั้ ปลาย ผูก ๑ – ๕, ๗ – ๒๐
๐๖๕ พฺรธมมฺ ปทบ้ันต้น ผูก ๒ – ๑๖, ๑๘ – ๒๐

๓๔ Peter Skilling and Santi Pakdeekham, Pali Literature Transmitted in Central
Siam, p.๓๓8๖๕4 .Iบbาiญd,ชpคี .ัม3ภ5.ีร์ภาษาบาลี
แล ภาษาสนั สกฤต อันมฉี บบั ในหอพระสมดุ วชริ ญาณ

สำ� หรับพระนคร เมื่อปีวอก พ.ศ. ๒๔๖๓, หน้า ๑๕.

64

๐๗๕ พฺรธมฺมปท บน้ั ตน้ ผูก ๑ – ๑๐ อย่างละ ๒ ผกู ผกู ๗ มี ๓ ผูก
๐๖๘ พรฺ ธมมฺ ปทบน้ั ปลาย ผกู ๓
พฺรธมฺมปทอฏฺกถากมพฺ ุชชฺ กสฺ รฉฺวาต ผูก ๒๐ บ้นั ตน้
๐๗๖ พฺรธมมฺ ปท บัน้ ปลาย ผูก ๑๑ – ๒๑
๐๗๘ พรฺ ธมมฺ ปท บนั้ ปลาย ผกู ๑,๒, ๒, ๓, ๕ – ๒๐
๐๘๐ อฏฺกถาพฺรธมฺมปท ผกู ๑๑ – ๓๙ ขาดผกู ๒๑
๐๘๓ ววิ รพฺรธมฺม ผกู ๒ – ๖
๐๘๕ พฺรธมมฺ ปทฏฺกถา ผูก ๑, ๒ (ขอมอยธุ ยา), ๑,๖, ๘, ๙ (ขอมอยุธยา)
๑๒, ๑๔, ๑๕, ๑๕, ๑๕, ๑๖, ๑๗, ๑๘, ๑๙, ๒๐, ๒๑
พรฺ ธมฺมปท บ้นั ปลาย ผูก ๑, ๒, ๒, ๑๒, ๑๒
๐๙๐ พฺรธมฺมปท (พฺรธมมฺ ปทอฏฺกถากมฺพุชฺชกสฺ รฉวฺ าต) บัน้ ตน้ ผูก ๑
๔, ๔, ๗ – ๒๐
๑๐๐ พรฺ ธมฺมปท บ้ันต้น ผูก ๓ – ๒๐ ขาดผกู ๑, ๒, ๑๑
๑๐๑ พฺรธมฺมปท บนั้ ปลาย ผกู ๑ – ๒๐ (ขาดผูกที่ ๑๙)
๑๑๕ พฺรธมฺมปท บ้ันปลาย ผกู ๒ – ๑๙
๑๒๐ พรฺ ธมฺมปทอฏฺกถา – กมพฺ ุชกสฺ ร ผกู ๑ – ๑๗, ๒๐
๑๒๑พรฺ ธมมฺ ปทบนั้ ตน้ ผกู ๑(๒ผกู ),๓,๕,๗,๑๑,๑๔(๒ผกู ),๑๕(๒ผกู ),๑๖–๒๐
ปถมสมฺโพธิ ผกู ๖ ทกุ กฺ รกรยิ า (ขอมอยุธยา)
๑๒๔ พรฺ ธมมฺ ปท บ้นั ปลาย ผูก ๑ – ๒๑
๑๓๐ พรฺ ธมฺมปท บัน้ ปลาย ๑ – ๒๐
๑๓๔ พฺรธมฺมปท บ้ันปลาย ผูก ๑ – ๒๐
๑๓๖ พฺรธมมฺ ปท บั้นตน้ ผกู ๔ – ๒๐
๑๓๘ พรฺ ธมมฺ ปท บัน้ ต้น ผูก ๓

65

พฺรธมฺมปท บ้ันปลาย ผูก ๒ (๓ ผูก), ๓ – ๖, ๑๑ – ๑๒, ๑๓ (๒ ผูก)
๑๔ (๓ ผกู ), ๑๕, ๑๖ (๒ (ผกู ), ๑๘
ฉบบั ไมส่ มบรู ณ์ ๑ ผูก
ชาตกฏั ฐกถา
ชาตกัฏฐกถา หรืออรรถกถาชาดก เป็นคัมภีร์อธิบายความในคาถา
ชาดก แบง่ ออกเป็น ๒๒ คมั ภรี ์ ตามจ�ำนวนคาถา ตั้งแต่เอกนปิ าตชาตก จนถึง
มหานิปาตชาตก๓๗ คมั ภรี ช์ าตกัฏฐกถาที่พบในวดั โพธาราม ได้แก่
๐๑๖ พฺรเอกนปิ าตชาตก ผูก ๑ – ๑๘
๐๔๗ พฺรเอกนิปาตชาฏก ผูก ๑ – ๑๙
๐๙๘ ปญฺจนปิ าต ผูก ๑ – ๓
ฉกกฺ นิปาตชาตก ผกู ๑ – ๓
สตฺตนปิ าตชาตก ผกู ๑ -๔
๐๐๙ จตกุ ฺกนปิ าต ผกู ๕
๑๐๔ จตุกฺกนิปาต ผูก ๑ – ๓
ปญจฺ กนํ ปิ าต ผูก ๑, ๓
อฏฺ นปิ าต ผูก ๑
นวนปิ าต ผูก ๑ – ๒
๐๑๕ อสีตนิ ปิ าต ผกู ๑ – ๗
สฏฺฐนี ิปาตชาตก ผกู ๑
สตฺตตนิ ปิ าต ผูก ๑ – ๓
ตสึ นิปาต ผกู ๒
จตฺตาฬิสนิปาต ๑ – ๓
ปญฺาสนิปาต ผกู ๑ – ๒

๓๗ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
สำ� หรบั พระนคร เม่ือปวี อก พ.ศ. ๒๔๖๓, หนา้ ๑๗.

66

วิสตินปิ าต ผูก ๑ – ๔
ตสิ นิปาต ผกู ๑ – ๓
๐๓๕ วสี ตนิ ปิ าตชาฏก ผูก ๑ – ๕
ตสึ นิปาตชาฏก ผูก ๑ – ๔
จตตฺ าฬสี นปิ าตชาฏก ผกู ๑ – ๓
ปญฺ าสนปิ าตชาฏก ผูก ๑ – ๒
สฏฺฐินปิ าตชาฏก ผกู ๑
๐๑๘ (มหานิปาต) พฺรเตมยิ ชาฏก – กมฺพุชฺชกฺสรฉฺวาต ปถมํ ผูก ๑
สวุ ณฺณสามปณฺฑิตํ – ตตยิ ํ – นฏิ ฐฺ ิตํ ๑
พฺระทสชาตก ผูก ๔ เนมิราช
พรฺ ะมโหสถชาฏก ผูก ๑ – ๕
พรฺ ภรู ทิ ตตฺ ชาฏก ผกู ๑ จบฺบรบิ ณฺณ แล
จนฺทกมู ารชาฏกํ ผกู ๑
พรฺ พรฺ หมฺ นารทชาฏก ผูก ๑ ฯ อฏฺมชํ าฏกํ
พรฺ ะวธิ รู ชาตก ผูก ๑ นวมํ
พฺรวิธรุ ปณฺฑติ นวมํ ชาตกํ – กมพฺ ชฺชกฮสรทตุ ิยฉฺวาต ผูก ๒
๐๓๓ (มหานปิ าต) พฺรเตมิยชาฏกํ – นิฏฐฺ ติ ํ – กมพฺ ูชกสฺ รฉวฺ าต ผกู ๑
พรฺ มหาชนกชาฏกปรปิ ณุ ฺณ ผกู ๒
พฺรสวุ ณฺณสามชาฏก ผูก ๑
พรฺ เนมิราชชาฏกํ – จตตุ ฺถํ – นิฏฐฺ ิตํ
พรฺ มโหสถปณฺฑติ ชาฏกํ – ปมํ ผูก ๑
พฺรมโหสถชาฏก ผูก ๒ – ๕
พรฺ ภรู ิทตตฺ ชาฏกํ – นฏิ ฐฺ ติ ํ ผกู ๑ – ๔
พฺรจนฺทกมุ ารชาฏกํ – สตฺตมํ – นิฏฺฐิตํ

67

พฺรมหานารทกสสฺ ปชาฏกํ – อฏฺ มํ – นิฏฐฺ ติ ํ
พฺรวิธรุ ชาฏก ผูก ๑ – ๒
๐๘๗ (มหานิปาต) เตมยิ ชาฏก ผูก ๑
มหาชนก
สวุ ณฺณสาม ผกู ๑
พรฺ มโหสถ ผกู ๓ – ๔
พฺระมโหสถ ผูก ๕
พรฺ ะมโหสถชาตก ผกู ๔
มโหสตถฺ ผกู ?
พรฺ ภูรทิ ตตฺ ชาตกฺก ผกู ๑
พรฺ ะภรู ิทตตฺ ชาตก ผูก ๒ บริบณู ณฺ
พรฺ หมฺ ณารอฺ ททฺ ผูก ๑ บรบิ รู ฺณณฺ
พรฺ หฺมนารททฺ
พฺรวธิ ูรชาฏกฺก ผูก ๑
วธิ ุรชาตก ผูก ๑
วธิ รุ ชาฏก ผกู ๒
๐๔๐ พรฺ คณฐฺ ีทสชาฏก ๑๓ ผูก
๐๗๒ ทสชาตแิ ปลรอ้ ย ๒๑ ผูก
๐๗๓ มหานปิ าต
๐๖๒ มโหสถ ผูก ๑ – ๕
๐๐๖ เวสสฺ นฺตรชาตก (ขาด ผูก ๑๐)
๐๓๑ มหาเวสฺสนตฺ รชาฏก
๐๒๗ มหาเวสสฺ นตฺ รชาตก (ภาษาไทย – บาลี)
๐๔๕ พฺรมหาเวสสฺ นฺตรชาฏก ผกู ๑ – ๑๓
๐๔๙ พฺรมหาเวสฺสนตฺ รชาตก ผูก ๑ – ๑๓

68

๐๔๘ อฏฺ กถามหาเวสสฺ นฺตรชาฏก ผูก ๑ – ๕
คณฺ สารตถฺ จินตา – อรรถกถามหาเวสฺสนฺตรชาตก ผูก ๑
ฏีกามธุรสวาหนิ ี ผูก ๑ – ๓ ชมพฺ ทู ีปฺป
๐๘๔ พฺรมหาเวสฺสนตฺ รชาตก ผูก ๑ – ๑๓ ขาดผกู ๗
๑๑๒ มหาเวสฺสนฺตรชาตก มทั รี
วิธรู บณั ฑิตชาดก
คมั ภีรช์ าดกอ่นื ๆ ที่พบ ได้แก่
๐๒๗ ชาลกี ณหฺ าภเิ สก วา่ ดว้ ยชาวเมอื งเทวทหนครเชญิ พระชาลแี ลนางกณั
หาใหร้ ว่ มอภิเษก แล้วเชญิ เสดจ็ ไปครองเมืองเทวทหะ ๑ ผูก๓๘
๐๐๙ พฺรสิวิชยยฺ ผูก ๑ – ๗ วา่ ดว้ ย ปัญญาบารมี ศีลบารมี ทานบารมี ของ
พระโพธสิ ัตว์ เม่ือเกดิ เปน็ พระยาศรีวชิ ยั ๓๙
สิวชิ ยฺยผูก ๒ (ขอมอยุธยา)
สิวิชยฺย ผกู ๔ – ๕
สวิ ิชยยฺ ผูก ๓ – ๔
๐๘๙ พระปญฺ าสชาฏก บน้ั ปลาย ผกู ๑๐
พรฺ รถเสนราชกรํ เิ ทวิชาฏกํ นิฏฐฺ ติ ํ ผูก ๑ แล
สขํ ปตตฺ ชาฏกํ นฏิ ฺฐติ ํ ผูก ๗
เถรคาถา
เถรคาถา เปน็ คมั ภรี ร์ วบรวมคาถาอนั แสดงดว้ ยประวตั ขิ องพระเถระทงั้ หลาย๔๐
มอี รรถกถาชอ่ื วา่ ปรมตั ถทปี นี ผลงานของพระธรรมปาลเถระแตง่ ในลงั กาทวปี ๔๑
คมั ภรี เ์ ถรคาถาและอรรถกถาทพ่ี บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่

๓๘ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
ส�ำหรับพ๔๔๓ร๙๑๐ ะเเเนรรรคอืื่อ่ื่อรงงงเเเเดดดมยียีียอื่ วววปกกกวี ัันันนอ,.,กหหนนพ้า้า.ศ๓๑.๖๗๒..๔๖๓, หน้า ๒๐.

69

๐๔๒ ปาถ – เถรคาถา ผกู ๑ – ๓ บน้ั ต้น
อฏฺกถา – เถรคาถา ผูก ๒ – ๑๙ บนั้ ตน้
ปฏิสัมภิทามัคค์
เป็นคัมภีร์หนึ่งในขุททกนิกาย สุตตันตปิฎก ว่าด้วยธรรมท่ีเป็นทางแห่ง
การแตกฉาน๔๒ คมั ภรี ป์ ฏสิ มั ภิทามัคคท์ พ่ี บในวดั โพธาราม ได้แก่
๐๔๑ ปฏิสมภฺ ทิ ามคคฺ ผูก ๙ – ๑๐
มังคลตั ถทปี นี
มงั คลตั ถทีปนี หรือ อรรถกถามงคลสตู ร (ในขุททกปาฐ) เปน็ ปลงานของ
พระสริ มิ ังคลาจารย์ แต่งทเี่ มอื งเชียงใหม่ เมือ่ ปีวอก จลุ ศักราช ๘๘๖ พุทธศักราช
๒๐๖๗๔๓ ตอ่ มาใชเ้ ปน็ คมั ภรี ส์ ำ� หรบั สอบเปรยี ญ จงึ พบวา่ มกี ารคดั ลอกไวจ้ ำ� นวนมาก
เพ่ือเป็นต�ำราเรียน เช่น เดียวกับธัมมปทัฏฐกถา คัมภีร์มังคลัตถทีปนีท่ีพบใน
วดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๑๗ มงคฺ ลทปิ นี – อฏฺกถามงคฺ ลสตู ฺร ผกู ๓ – ๒๖ (ขาดผูก ๑ – ๒)
๐๒๓ มงฺคลตฺถทปิ นี – อฏฺ กถามงคฺ ลสตู ร ผกู ๑ – ๒, ๔ – ๑๔ (ขาดผูก ๓)
๐๒๕ มงฺคลตฺถทปี นี – อฏฺ กถามงคฺ ลสตู ร ผกู ๑ – ๑๓
๐๔๓ พรฺ มงฺคลทปิ นี ผูก ๔ – ๖
๐๕๕ มงฺคลทปี นี – อฏฺ กถามงฺคลสูตรฺ บนั้ ต้น ผูก ๑ – ๒, ๔ – ๖, ๘ – ๒๐
๑๑๘ พฺรมงฺคลทีปนีอฏฺกถามงฺคลสุตรฺ ผูก ๑ – ๒๖
๑๑๙ พฺรมงคฺ ลทปิ นิอฏฺกถามงคฺ ลสูตร ผูก ๑, ๓, ๗ – ๒๕
๑๓๓ มงคฺ ลตฺถทปี นีอฏฺกถามงคฺ ลสูต ผกู ๑ – ๒๘

๔๒ เรือ่ งเดยี วกนั , หน้า ๒๑. Pakdeekham, Pali Literature Transmitted in Central Siam,
๔๓ Peter Skilling and Santi

p. 125 -126.

70

วิสุทธิมคั ค์
วิสุทธิมัคค์ ว่าด้วยทางปฏิบัติอันบริสุทธิ์ คือ ศีล สมาธิ และปัญญา
เป็นผลงานของพระพุทธโฆสาจารย์ แต่งในลังกาทวีป๔๔ คัมภีร์วิสุทธิมัคค์ที่พบ
ในวัดโพธาราม ไดแ้ ก่
๐๒๘ พฺระวสิ ุทฺธมคฺค บัน้ ตน้ ผูก ๑ – ๑๙
๐๕๐ พรฺ วสิ ุทฺธิมคฺค ผกู ๑ / ๑๙
๐๗๗ พฺรวสิ ุทฺทมิ คฺค ผูก ๑ – ๑๐, ๑๒ – ๑๓ (ขาดผกู ๑๑)
สารสังคหะ
สารสังคหะ หรือ สารัตถสังคหะ เป็นคัมภีร์ท่ีคัดเลือกข้อความที่เห็นว่า
มีสาระมาแสดงเป็นหมวดๆ พระนันทาจารย์แต่งท่ีเมืองเชียงใหม่๔๕ คัมภีร์
สารสงั คหะทีพ่ บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๓๗ พฺรสารสงฺคห ผกู ๑ – ๑๕
๐๗๔ พรฺ สารสงฺคห ผกู ๑ – ๑๕ มพี ลดั ๑ ผกู
๐๙๖ พรฺ สารสงฺคห ผกู ๑ – ๑๕
๑๓๑ พรฺ สารสงคฺ ห ผกู ๑ – ๑๓
คมั ภรี ์โลกศาสตร์
เปน็ คมั ภีร์ที่อธบิ ายเก่ยี วกับจักรวาล เชน่ การเกิดข้นึ และการแตกดับของ
จกั รวาล ภพภมู ิ ทวีปตา่ งๆ วรรณกรรมโลกศาสตรเ์ หลา่ นี้มวี ัตถปุ ระสงคใ์ นการ
รจนาและอธิบายความรู้เร่อื ง “โลก” เพอ่ื แสดงพระมหาพุทธคณุ “โลกวิทู” ของ
พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ด้วยการให้ความส�ำคัญแก่เนื้อหาที่แตกต่างกันไป เช่น

๔๔ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
ส ำ� หรบั พ๔ร๕ะเนรอ่ืคงรเดเมีย่ือวปกีวนั อ, กหนพา้ .ศ๒.๙๒.๔๖๓, หนา้ ๒๒.

71

บางเรอื่ งใหค้ วามสำ� คญั กบั การอบุ ตั ขิ องโลก (โลกปุ ปตั ต)ิ บางเรอ่ื งใหค้ วามสำ� คญั
กบั โลกสณั ฐาน หรอื โอกาสโลก๔๖ คมั ภรี โ์ ลกศาสตรท์ ีพ่ บในวัดโพธาราม ได้แก่
๐๖๙ โลกทปิ กสาร
คัมภีร์โลกัปปทีปกสาร รจนาโดยพระเมธังกรมหาเถระ ซึ่งเป็นพระภิกษุ
ชาวพม่าเดินทางไปศึกษาพระพุทธศาสนาในลังกาแล้วเดินทางกลับมาอยู่ท่ี
เมอื งเมาะตะมะ ได้เปน็ อาจารยข์ องพระเจา้ เสตภิ ันทะ ต่อมาไดเ้ ดินทางมาอยู่ใน
สุโขทัยเป็นอาจารย์ของพระญาลิไทย และได้รับสมณศักดิ์เป็นพระสังฆราชฝ่าย
อรัญญวาสี อยูท่ ่ีวดั ป่ามะมว่ ง (อมั พวนาราม)๔๗
๐๔๑ จกกฺ วาฬทปี นี ผูก ๑ – ๙
เปน็ ผลงานของพระสริ มิ งั คลาจารย์ แหง่ ลา้ นนาแตง่ ขน้ึ ในสมยั พระเมอื งแกว้
(พระเจ้าพิลกปนัดดาธิราช) ในปี พ.ศ. ๒๐๖๓ จักรวาฬทีปนีแบ่งเน้ือหาเป็น
๖ กัณฑ์ พรรณนาเรื่องตามช่ือกัณฑ์ที่ต้ังไว้ เริ่มด้วยบทปณามคาถา บอก
วัตถุประสงคข์ องการแตง่ แล้วจึงแบง่ เปน็ กัณฑ์ต่างๆ๔๘
๐๐๔ พรฺ ไตรฺ โลกวินจิ ฺฉยกถา บนั้ ปลาย ผกู ๑๐ – ๑๘, ๒๔
พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดให้พระราชา
คณะและราชบัณฑิตย์ค้นพระไตรปิฎกออกแต่งเป็นไตรภูมิโลกวินิจฉัยฉบับหนึ่ง
เมื่อปี พ.ศ. ๒๓๒๖ ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๓๔๕ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า
จฬุ าโลกมหาราช ทรงพระปรารภวา่ ไตรภมู กิ ถาทแี่ ตง่ ไวต้ งั้ แตป่ ี พ.ศ. ๒๓๒๖ นน้ั
ปันแจกแยกกันแต่งเป็นส่วนๆ คารมไม่เสมอกันที่ยังวิปลาสคลาดเคลื่อนก็มี
จึงโปรดให้พระยาธรรมปรีชา (แก้ว) จางวางกรมราชบัณฑิตย์ช�ำระดัดแปลง
ไตรภมู กิ ถาเป็นส�ำนวนที่ ๒ ขึ้น๔๙

๔๖ ศานติ ภักดีค�ำ, “ไตรภูมิหรือวรรณกรรมโลกศาสตร์พระพุทธศาสนา: ความสัมพันธ์กับ
สถาปัตยกรรมไทย,” สถาปัตย์วัดโพธ์ิ (กรุงเทพฯ: บริษัทอมรินทร์พริ้นต้ิงแอนด์พับลิชช่ิงจ�ำกัด
(ม หาชน)๔๔๔,๙๘๗๒ เเเรรร๕่อื่ือือ่ ๕งงง๒เเเดดด),ยีียียหวววนกกก้านันันั ๒,,, หหห๒นนน๔้าา้้า.
๒๒๖. ๒๓๖.
๒๒๗.
๒๓๑ –

72

คัมภรี พ์ ุทธประวตั ิ
คัมภีร์พุทธประวัติท่ีส�ำคัญท่ีพบในวัดโพธารามมีหลายคัมภีร์ ได้แก่
ปฐมสมโพธิกถา ว่าด้วยประวัติพระพุทธเจ้า ต้ังแต่จุติมาอุบัติในขัตติยสกุลจน
เสด็จปรินิพพาน๕๐ ฉบับเดิมน่าจะแต่งในล้านนา ต่อมาได้มีการขยายความเป็น
ส�ำนวนอยุธยา ฉบับที่แพร่หลายท่ีสุดคือ ฉบับที่สมเด็จพระมหาสมณเจ้า
กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ทรงตรวจสอบช�ำระเพ่ิมเติม คัมภีร์ปฐมสมโพธิกถา
ทีพ่ บในวัดโพธาราม ได้แก่
๐๐๕ พฺรปถมสมโพธิ (ฉบับพลดั )
๐๑๐ พรฺ ปถมสมฺโพธิ ๑๓ ผกู
๐๒๔ พรฺ ปถมสมโพทฺธิ
๑๐๙ ปถมสมโฺ พธิกถา ผกู ๑ – ๑๗, ผูกที่ ๑๐ ซ�ำ้ ๒ ผกู
สัมภารวิปาก ว่าด้วยผลแห่งกรรม ซ่ึงพระพุทธเจ้าได้ทรงบ�ำเพ็ญมาแต่
อเนกชาต๕ิ ๑ สนั นษิ ฐานวา่ นา่ จะเปน็ ผลงานวรรณกรรมบาลที แ่ี ตง่ ในประเทศไทย๕๒
คมั ภีร์สมั ภารวบิ ากท่ีพบในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๐๘ มหาวิปาก (ขอม/ไทย)
มหาวิปาก ผกู ๔ (ขอม/บาล)ี
สมภฺ ารวปิ าก

๕๐ Peter Skilling and Santi Pakdeekham, Pali Literature Transmitted in Central
S iam, p. 101 – 103.
๕๑ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
สำ� หรับพระนคร เมอื่ ปวี อก พ.ศ. ๒๔๖๓, หน้า ๒๗.
๕๒ สภุ าพรรณ ณ บางชา้ ง, ววิ ฒั นาการวรรณกรรมบาลสี ายพระสตุ ตนั ตปฎิ กทแ่ี ตง่ ใน
ประเทศไทย (กรงุ เทพฯ: จฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั , ๒๕๓๓), หนา้ ๑๓๖.

73

ชนิ มหานทิ าน วา่ ดว้ ยความปรารถนาและความประพฤตแิ ละธรรมอนั เปน็ โคจร
ของพระพทุ ธเจา้ แตเ่ ดมิ มา๕๓ สนั นษิ ฐานวา่ แตง่ ขนึ้ ในลา้ นนา ราวพทุ ธศตวรรษท่ี ๒๒๕๔
คมั ภรี ช์ นิ มหานทิ านทพี่ บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่ ๐๕๒ พรฺ ชนิ มหานทิ าน ผกู ๑ – ๑๕
มหาวงศ์
มหาวงศ์ เป็นพงศาวดารลังกา ว่าดว้ ยราชวงศ์ในลงั กาทวีป ตัง้ แตพ่ ระเจ้า
ศรีวิชัยจนถงึ พระเจา้ มหาเสน๕๕ คัมภรี ์มหาวงศ์ท่ีพบในวัดโพธาราม ไดแ้ ก่
๐๑๔ พฺรมหาวงสฺ ผกู ๑ – ๑๓
๐๖๓ พฺรมหาวงฺส ผูก ๑ – ๑๕ (ผกู ๘ มี ๒ ผูก)
๐๘๙ พรฺ มหาวงสฺ ผกู ๑, ๒, ๖, ๗, ๘, ๑๑, ๑๒
มธุรสวาหนิ ี
มธุรสวาหินี หรอื รสวาหนิ ี เป็นคมั ภีร์วา่ ด้วยอุทาหรณแ์ ห่งบคุ คลท่ที �ำบญุ
ตา่ งๆ กนั มี ๒ ส่วน คอื ภาคชมพูทวีป และภาคลังกาทวปี ๕๖ คมั ภรี ์มธรุ สวาหินี
ท่ีพบในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๙๔ มธุรสฺสชมพฺ ทู ิป ผกู ๑ – ๕ (ขอมอยธุ ยา)
มธุรสวาหนิ ี ชมพฺ ูทิป ผูก ๑ – ๕ (ขอมรัตนโกสนิ ทร)์
๐๔๘ ฏีกามธุรสวาหินี ผูก ๑ – ๓ ชมฺพูทีปฺป
พทุ ธโฆสาจรยิ นิทาน
เป็นคัมภีร์ว่าด้วยประวัติของพระพุทธโฆสาจารย์ พระมหามงคลเถร
เปน็ ผ้แู ตง่ ๕๗ คัมภีร์พทุ ธโฆสาจริยนทิ านที่พบในวัดโพธาราม ได้แก่

๕๓บาญชคี มั ภรี ภ์ าษาบาลี แล ภาษาสนั สกฤต อนั มฉี บบั ในหอพระสมดุ วชริ ญาณสำ� หรบั
พระนคร เม่ือปวี อก พ.ศ. ๒๔๖๓, หนา้ ๒๗.
๕๔ สภุ าพรรณ ณ บางชา้ ง, วิวัฒนาการวรรณกรรมบาลสี ายพระสุตตนั ตปิฎกที่แตง่ ใน
ประเทศไทย (กรงุ เทพฯ: จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย, ๒๕๓๓), หนา้ ๑๘๒.
๕๕ Peter Skilling and Santi Pakdeekham, Pali Literature Transmitted in Central
Siam, p.๕๖14I0b.id,
pp. 130 – 131.
๕๗ Ibid, p. 119.

74
๑๐๒ พรฺ พทุ ธฺ โฆสา บุริบุรฺณณฺ ผกู ๑
จากการวิเคราะห์พบว่า คัมภีร์พระสุตตันตปิฎกท่ีพบในวัดโพธาราม
สว่ นใหญเ่ ปน็ คมั ภรี พ์ ระไตรปฎิ ก อรรถกถา และคมั ภรี เ์ บด็ เตลด็ ตา่ งๆ ทเี่ กยี่ วขอ้ ง
กับการศึกษาภาษาบาลี นอกจากคัมภีร์ต่างๆ ในหมวดพระสุตตันตปิฎกท่ีกล่าว
มาแล้ว ยงั มีคมั ภีร์พลัดหรอื ไมส่ มบูรณ์ทจี่ ดั อยู่ในพระสตุ ตันตปฏิ กอกี หลายคัมภรี ์
ดงั ปรากฏรายการในบญั ชคี มั ภรี ใ์ บลานวดั โพธาราม ซง่ึ สามารถตรวจสอบเพม่ิ เตมิ ได้

๓. พระอภิธรรม
พระอภธิ รรม หมายถงึ คมั ภรี ท์ บี่ นั ทกึ คำ� สอนของพระพทุ ธเจา้ ในสว่ นทเ่ี ปน็
หวั ขอ้ ธรรมลว้ นๆ ไม่มปี ระวตั แิ ละเน้ือเรอื่ งประกอบ๕๘ พระอภธิ รรมถือเป็นธรรมะ
ช้ันสงู ในพระพุทธศาสนา จ�ำแนกออกได้เป็น ๗ คมั ภรี ์ ๕๙ คอื
พระธรรมสงั คณี ว่าด้วยการรวบรวมหมวดหมู่ธรรมะ
พระวิภงั ค์ วา่ ด้วยการแยกธรรมะออกเป็นขอ้ ๆ
พระธาตกุ ถา วา่ ดว้ ยธาตุ เปน็ การอธบิ ายวา่ ธรรมะทกุ อยา่ งอาจจดั ประเภท
ได้โดยธาตุอยา่ งไร
พระปุคคลปญั ญัติ วา่ ดว้ ยบญั ญตั ิ ๖ ประการ
พระกถาวัตถุ วา่ ด้วยค�ำถาม ค�ำตอบ หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา
พระยมก ว่าดว้ ยธรรมเป็นคู่
พระปฏั ฐาน วา่ ด้วยปัจจยั ต่างๆ คอื สิ่งสนบั สนนุ ๒๔ ประการ

๕๘ พฒั น์ เพ็งผลา, ประวัตวิ รรณคดีบาลี, หน้า ๘๕.
๕๙ สรปุ ความจาก เร่อื งเดยี วกนั , หนา้ ๙๐.

75

ในเวลาตอ่ มาไดม้ กี ารรจนาคมั ภรี อ์ รรถกถา เพอื่ อธบิ ายความในพระอภธิ รรมปฎิ ก
หลายคมั ภีร์ เชน่ อฏั ฐสาลินี อรรถกถาธรรมสงั คณี๖๐ สัมโมหวิโนทนี อรรถกถา
พระวิภังค์๖๑ เป็นต้น รวมทั้งมีคัมภีร์ในช้ันฏีกา อนุฏีกา ฯลฯ ท่ีแต่งข้ึนเพ่ือ
อธบิ ายความในอภธิ รรมปฎิ ก อกี หลายคมั ภรี ์ เชน่ ลนี ตั ถโชตนา ฏกี าอฏั ฐสาลนิ ๖ี ๒
เป็นต้น รวมท้ังคัมภีร์ที่น�ำหลักธรรมในพระอภิธรรมมาเรียบเรียงใหม่ เช่น
อภิธมั มตั ถสังคหะ เปน็ ตน้
คัมภีรใ์ บลานวดั โพธารามทน่ี บั เนอื่ งเขา้ ในหมวดพระอภธิ รรมปิฏก มีดังน้ี
อภิธมั มตั ถสังคหะ และฏกี า
อภธิ ัมมัตถสังคหะ เปน็ คมั ภรี ท์ ีพ่ ระอนรุ ทุ ธเถรเปน็ ผ้แู ต่ง โดยย่อข้อความ
ในพระอภิธรรมทั้ง ๗ คัมภีร์มาร้อยกรองไว้ ๖๓ นอกจากน้ียังมีฏีกาที่พระเถระ
ในภายหลงั แตง่ ขยายความไดแ้ ก่ อภธิ มั มตั ถวภิ าวนิ ี ฏกี าอภธิ มั มตั ถสงั คหะ
พระสมุ งคล เปน็ ผแู้ ตง่ ๖๔ ปรมตั ถมญั ชสู า อนฏุ กี าอภธิ มั มตั ถสงั คหะ๖๕ และโยชนาบาลี
อภิธัมมัตถสังคหะ ของพระญาณกิตติเถรแต่งที่เมืองเชียงใหม๖่ ๖ เป็นต้น คัมภีร์
อภธิ ัมมัตถสงั คหะและฏกี าทพ่ี บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๒๑ อภิธมฺมตถฺ สงฺคหสรปุ บริบรู ณณ ๑ ผกู
โยชนาปาฬีอภธิ มมฺ ตถฺ สงฺคห ผกู ๑ – ๖
พฺระสทธฺ สารวินิจฉฺ ย ผูก ๑ – ๓

๖๐ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณ
สำ� หรับพระนคร เม่อื ปวี อก พ.ศ. ๒๔๖๓, หนา้ ๔๓.
๖๑ เร่อื งเดียวกนั , หน้า ๔๔.
๖๒ เรือ่ งเดียวกัน, หน้า ๔๓.

๖๓ เร่ืองเดียวกนั , หนา้ ๔๙.
๖๔ เรือ่ งเดยี วกัน.
๖๕ เรอื่ งเดยี วกนั .
๖๖ เรอื่ งเดียวกนั , หน้า ๕๐.

76

๐๓๐ พรฺ อภธิ มฺมตถฺ สงฺคห
พรฺ ปรมตฺถสารมญฺชสุ าอนุฏกี าพรฺ อภิธมฺมสงฺคห ผูก ๑ – ๖
พฺรอภธิ มมฺ ตถฺ ภาวนิ ฏี กี าสงคฺ ห ผกู ๑ – ๘
๐๔๖ พรฺ อภิธมมฺ ตถฺ สงคฺ ห ผกู ๑ – ๒, ๒
ฏกี าสงคฺ ห (พรฺ อภธิ มมฺ ตถฺ วภิ าวนิ ี ฏกี าอภธิ มมฺ ตถฺ สงคฺ ห) ผกู ๑ – ๘
๐๖๐ พรฺ อภธิ มฺมตถฺ สงคฺ ห ผูก ๑ – ๒
๐๕๑ พฺรอภิธมมฺ ตฺถสงฺคห ทัง้ ตวั ทงั้ ฏกี า แปลรอ้ ย (ประกอบดว้ ย)
สงคฺ ห ผกู ๕
ฏกี าพฺระอภธิ มมฺ ตฺถสงคฺ ห ผูก ๔ – ๕
ตกี าสงั คฺ ห
ฏกี าสงคฺ ห แปลรอ้ ย ผกู ๑ – ๓, ๕ – ๖, ๘ – ๑๐, ๑๒ – ๑๔, ๑๗ – ๑๙
ปรมตฺถสารมญชฺ ุ อนฏุ ิกาอภิธมฺมสงคฺ ห แปล ผกู ๑๔, ๑๙
๑๓๒ พฺระอภิธมมฺ สงคฺ ห ผกู ๑ – ๒
พรฺ ะอภธิ มฺมสงคฺ ห ผูก ๑
พระอภิธรรม ๗ คมั ภรี ์ หรือ สัตตปกรณาภิธมั ม์ตามประสงค์
พระอภธิ รรม ๗ คมั ภรี ์ หรอื สัตตปกรณาภธิ มั มต์ ามประสงค์ เปน็ คมั ภรี ท์ ี่
คดั เลอื กความในคมั ภรี พ์ ระอภธิ รรมทงั้ ๗ คมั ภรี ์ มาเรยี บเรยี งใหมค่ ลา้ ยอรรถกถา๖๗
เปน็ คัมภรี ์ท่พี บมากเนื่องจากเป็นคมั ภีร์ทนี ยิ มน�ำมาใช้สวด พระอภธิ รรม ๗ คัมภรี ์
ทพ่ี บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๐๓๖ พระอภิธรรมเจด็ คมั ภีร์
๐๖๐ พระอภิธรรม ๗ คัมภรี ์ ผกู ๑ – ๗
๐๖๑ พรฺ สตตฺ ปกรณ ผูก ๑ – ๗, ๖

๖๗ เรอื่ งเดียวกัน, หนา้ ๕๑.

77

๐๖๔ พรฺ อภธิ มมฺ ๗ คัมภีร์
๐๗๐ พรฺ สตตฺ ปปฺ กรณ (พระอภิธรรม ๗ คัมภีร)์
๐๘๔ พรฺ สตตฺ ปกรณ ๗ ผูก
๐๙๒ พรฺ ธมมฺ ๗ คัมภีร์ (สตตฺ ปกรณ) ๗ ผูก
พฺรอภิธมฺมตฺถสงฺคห ผูก ๑ – ๒
๑๑๒ พรฺ อภธิ มฺม ๗ คัมภีร์ ๕ ผกู
๑๓๒ พรฺ อภธิ มฺม ๗ คัมภีร์ รวม ๗ ผกู
พรฺ ธาตุกถาแลอตถฺ กถาตามปรฺ สงฺคบรบิ ุณนฏิ ฺฐิตา ผูก ๓
จากรายชือ่ คมั ภีร์ในหมวดพระอภิธรรมที่พบในวัดโพธาราม พบว่าคัมภรี ์
สว่ นใหญไ่ มไ่ ดเ้ ปน็ คมั ภรี ใ์ นพระไตรปฏิ กโดยตรง แตเ่ ปน็ คมั ภรี ท์ เี่ รยี บเรยี งใหมใ่ น
ชนั้ หลงั และมกี ารนำ� มาใชเ้ ปน็ ตำ� ราในการศกึ ษาพระอภธิ รรม คอื คมั ภรี อ์ ภธิ มั มตั ถ
สังคหะและฏีกา นอกจากน้ีท่ีเป็นคัมภีร์พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ ก็เป็นคัมภีร์ท่ี
เรียบเรยี งใหม่และน�ำมาใชใ้ นทางพิธีกรรมเป็นหลกั

๔. พระสัททาวิเสส

พระสัททาวิเสส หมายถึง คัมภีร์ไวยากรณ์ภาษาบาลี เป็นคัมภีร์ที่ไม่ได้
จดั อยใู่ นพระไตรปฎิ ก คมั ภรี ป์ ระเภทสทั ทาวเิ สสมจี ำ� นวนมาก สามารถจดั แบง่ ออก
ไดเ้ ป็น ๓ กล่มุ คือ
๑. กจั จายนะ หรอื คมั ภรี ก์ จั จายนวยากรณะ เปน็ คมั ภรี ไ์ วยากรณภ์ าษา
บาลีท่ีเก่าแก่ที่สุด ผลงานของพระกัจจายนเถระ๖๘ นอกจากนี้ยังมีคัมภีร์อธิบาย
ไวยากรณก์ จั จายนะอีกหลายคมั ภีร์ เช่น มขุ มตั ถทีปนี ของพระวมิ ลพุทธิ รูปสิทธิ
ของพระพทุ ธปิยทปี ังกร พาลาวตาร ของพระธรรมกติ ติ และมลู กัจจายนะ หรือ
กัจจายนมลู ปกรณ์ ซ่งึ เป็นตำ� ราเรยี นภาษาบาลขี องไทยตงั้ แตส่ มยั โบราณ๖๙

๖๖๙๘ พฒั น์ เพง็ ผลา, ประวัตวิ รรณคดบี าล,ี หนา้ ๒๐๗.
สรปุ ความจากเร่ืองเดยี วกัน, หนา้ ๒๐๘ – ๒๐๙.

78

๒. โมคคลั ลานะ เปน็ คมั ภรี ไ์ วยากรณภ์ าษาบาลผี ลงานของพระโมคคลั ลาน
เถระ แตง่ ในลงั กา๗๐
๓. สัททนีติ เปน็ คัมภีรบ์ าลีไวยากรณ์ พระอคั ควงั สะ แต่งท่พี ม่า๗๑
คมั ภรี ์แตล่ ะกลุ่มมกี ารจดั แบ่งเนื้อหาไมเ่ ท่ากนั แต่สว่ นใหญ่ประกอบดว้ ย
๑. สนธิ ว่าดว้ ยสมัญญาภธิ าน การต้งั ชอื่ อักษร และสนธิ
๒. นาม วา่ ด้วยนามศัพทแ์ ละอพั ยยศัพท์
๓. การก วา่ ดว้ ยหนา้ ที่ของค�ำในประโยค
๔. สมาส วา่ ดว้ ยการย่อศพั ท์
๕. ตัทธิต ว่าดว้ ยการใช้ปัจจยั แทนศพั ทต์ ่างๆ
๖. อาขยาต วา่ ดว้ ยกรยิ า
๗. กติ ก์ วา่ ดว้ ยกิรยิ ากติ ก์และนามกติ ก์
๘. อุณาทิ ว่าดว้ ยปจั จยั ส�ำหรับประกอบรปู ศัพท์ต่างๆ
ในเน้อื หาแต่ละสว่ นจะประกอบดว้ ย สุตตะ คือ สูตร หรือกฎข้อบงั คับ วตุ ติ
หรือคำ� อธิบายเนอ้ื หาของสูตร และอุทาหรณ์ หมายถึงตวั อย่างประกอบ
คัมภีรใ์ บลานวัดโพธารามทน่ี ับเนือ่ งเข้าในหมวดพระสัททาวิเสส มดี ังน้ี
มลู กจั จายนะ
เปน็ คมั ภรี ท์ ร่ี วมกนั หลายอยา่ ง ทงั้ นำ� กจั จายนปาฐะมาแปลเปน็ ภาษาไทยไว้
พวกหนง่ึ เรยี กวา่ สตู ร นำ� กจั จายนฏั ฐกถามาเขยี นในใบลานละ ๓ บรรทดั แลว้ คดั เอา
ขอ้ อธบิ ายจากคมั ภรี ต์ า่ งๆ มาจดไว้ และเขยี นแปลภาษาไทยไว้ และนำ� การกบางสตู ร
มาแปลใหร้ วู้ า่ วภิ ตั ติ วั ๑ แปลไดก้ อ่ี ยา่ งเรยี กวา่ โจทย์ และรวบรวมเอาธาตศุ พั ทใ์ น
กจั จายนฏั ฐกถามาเขยี นบอกวา่ ธเี ปลย่ี นแปลงไวเ้ ปน็ ภาษาไทย เรยี กวา่ ธาตุ เปน็ ตน้ ๗๒
คมั ภรี ม์ ลู กจั จายนะทพี่ บในวดั โพธารามมมี ากหลายคมั ภรี ์ ดงั น้ี

๗๗๗๑๐๒ บเเรราอ่อื่ื ญงงชเเดดีคยยีี ัมววภกกีรันัน์ภ,,าษหหานนบ้้าาา๒๒ล๑๑ี ๑๒แ.ล. ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณส�ำหรับ
พระนคร เมอื่ ปวี อก พ.ศ. ๒๔๖๓, หนา้ ๕๒.

79

๐๐๒ มลู กจจฺ ายน/ มูลกัจจายนะ
มูลลฺ สูตฺรกจฺจายนกิพฺพิธานจปฺปปรบิ รู ณฺ ณฺ
มูลลฺ กจฺจายฺยา-นามมฺ ผกู ๑
มุลลฺ กจฺจายน-นามมฺ ผกู ๒
มูลอาขยฺ าต ผูก ๒
มลุ กจฺจายน-สมาส ผูก ๓
มูลกจฺจายน-อทุ าน ผกู ๗
มูนกจจฺ ายตทิตตฺ ผูก ๑
การก-กจฺจายนปปฺ กรณสํ มตตฺ ํ
พฺระธาตอุ าขฺยาต ผกู ๒
ธาตุกฺรติ
ธาตอุ ุณาท จบฺบริบูณฺณเทานี ผูก ๓ แล
ไมม่ ชี อ่ื เร่ือง ๑ ผกู
๐๐๗ มลู กัจจายน (พลัด) รวม ๑๔ ผกู
ธาตกุ รฺ ิต
มลู ฺลกจฺจายกรฺ ิต
พฺรธาตกุ พิ พฺ จิ บบริบรู ณิ ณฺ าฯ
การก (อยุธยา?)
อณุ ณฺ าทิกจจฺ ายน ผูก ๘
มลู กจฺจายนกรฺ ติ
มูลฺลกจฺจายฺยณการก ผกู ๑
ธาตุอาขฺยาต ผูก ๑ บริบณู
ธาตอุ าขฺยาต ผกู ๑ บริบณู (วดั จำ� ปา)
อาขฺยาตปกรณ ผกุ โยน้ ไปบรบิ ูณณฺ ๚
มลู ฺลกจฺจายอณุ าทิปกรณ ผกู ๙

80

มูลกจฺจายณการก ผูก ๙ จบฺบริบูณฺโณ
อุณาทกิ จฺจายน ผกู ๘
กฺรติ ผูก ๗ (วดั ใหม่)
๐๑๑ มูลกจจฺ ายน
มลู กจจฺ ายนนาม ผกู ๑
มลู กจจฺ ายนนาม ผกู ๒
มูลกจฺจายนการก
มลู กจจฺ ายนอณุ าทกิ ปฺป
มูลกจจฺ ายนอาขยฺ าต
มูลกจจฺ ายนสมาส
ธาตุอณุ าทิ ผกู ๑
ธาตกุ รฺ ติ ผูก ๒
ธาตุอุณาทิ ผูก ๒
๐๑๓ มลู กจจฺ ายน (พลดั )
อุณาตกจฺจายน ผูก ๗
อณุ ฺณาทิกจฺจายณ ผกู ๘
อณุ าตกจจฺ ายน ผูก ๘
มูลลฺ กจจฺ ายณธาตอุ ุณณฺ าทิ ผูก ๑
มลู ลฺ กจฺจายธาตุอุณณฺ าทิ ผกู ๒
ธาตอุ ุณาทฺธิก�ำพชุ ชฺ กฺสร
ธาตุอณุ าทสิ ํเขปปฺ บรบิ ุณณฺ ผกู ๓
ธาตอุ ุณาทธฺ ิจบฺบริบณู ฺณ (ขอมอยธุ ยา)
การกกจฺจายน ผกู ๘
มลู กจจฺ ายฺยณการก ผูก ๙
มูลฺลกจฺจายณการกเปรปทาเปจจฺ ยณา ผูก ๑๐

81

ธาตอุ าขฺยาต ผกู ๑๐
มลู กจจฺ ายฺยอาขฺยาตปรปิ ณุ ฺณ ผูก ๕
กฺรพิ พฺ ิธานกจฺจายยฺ จบบฺ รบิ รู ณฺณา ผูก ๗
๐๕๖ พรฺ มูลลฺ กจจฺ ายนนาม จบ ผูก ๒
มลู กจจฺ ายสมาส จบ ผกู ๔
มลู กจจฺ ายณณฺ ตทธฺ ิต ก ๕
พฺระอาขยฺ าตมูลกจฺจาย ผูก ๖
มูลฺลกจจฺ ายอณุ ณฺ าต ผูก ๘
การกกจฺจายนปกรณํ ๑ ผกู
กฺริตกจจฺ าย จบบรบิ ณู ณฺ ๑ ผกู
ธาตุอุณาถบรบิ ูณณฺ
ธาตุอาขฺยาตจบบริบณู ณฺ
ธาตุกฺรติ จบบริบูณฺณ
๐๘๘ มูลกจฺจายนนามผกู ๑ – ๒
มลู กจจฺ ายนอาขฺยาต ๒ ผูก
พฺรธาตอุ าขฺยาต จบบริบูรณ
มลู ฺลกจฺจายนตทธฺ ิต ผูก ๑ บรบิ ณุ ฺณา
มลู กจจฺ ายนตทธฺ ิต บริบณณฺ ผกู ๕
ตทธฺ ติ กจฺจายน ผกู ๕
พฺรมูลฺลกจฺจายนสมาส ผกู ๑
พรฺ มูลกจจฺ ายนกฺริต
ธาตุกรฺ ิต จบบริบูณฺณานิฏฐฺ ติ า
มูลฺลกจจฺ ายนอณุ าทิ ผกู ๘
มลู ลฺ กจจฺ ายนอุณาทฺทิ ผกู ๘
ธาตอุ ุณาททฺ ิ จบบริบณุ ฺณา นิฏฺฐติ า

82

มลู ฺลกจจฺ ายนการก ผูก ๙ จบบรบิ ูณฺณฯ
สนฺธิ ผกู ๑
มลู กจฺจายนโจท จบบริบูณ ๑ ผกู
๑๐๖ อาขฺยาตกจฺจายณ ผูก ๑
มลู กจจฺ ายณอณุ าต
การกกจจฺ ายจบบรบิ ูณฺณผูก ๙
มลู ลฺ การก ผกู ๙
มลู กจจฺ ายนกฺริตปกรณ ผกู ๖
มลู ลฺ กจฺจายอาขฺยาตจบบริบูณโณ ผกู ๖
มลู ลฺ จฺจายฺยสมาตจบ ผกู ๓
มลู ลฺ กจจฺ ายยฺ นามผกู ๖
นามกจฺจายณ ผูก ๑
ไม่ทราบช่ือ ๑ ผกู
๑๑๐ มลู กจจฺ ายนนาม ผกู ๒
มลู กจฺจายนสมาส ผกู ๔
มลู กจจฺ ายตทธฺ ิต ผูก ๕
มลู กจจฺ ายนอาขยฺ าต ผกู ๖
มูลกจฺจายนกฺรติ ผูก ๗
มูลกจฺจายณอุณาทิ ผูก ๘
มูลกจจฺ ายนการก ผูก ๙
ธาตุอาขยฺ าต ผูก ๑
ธาตุกรฺ ติ ผกู ๒
ธาตอุ ณุ าทิ ผูก ๓
๑๑๑ มลู กจจฺ ายน
มูลกจจฺ ายนาม ผูก ๒

83

ตทฺธิตกจฺจายณ ผูก ๕
อณุ าทกิ จฺจายณ ผกู ๘
การกมูลกจจฺ ายณ ผกู ๙
ธาตกุ ฺรติ
ธาตุอาขฺยาต ผูก ๑
ธาตุอณุ าท
อติ กิ พิ ฺพิ
อาขยฺ าต
๑๒๓ มลู กจฺจายนเบ็ดเตลด็ ประกอบด้วย
มลู ลฺ กจจฺ ายณนาม ผกู ๑ (ขอมไทย)
พฺรมูลกจฺจายนตทธฺ ติ ผกู ๑
ธาตกุ ฺรติ จบบรบิ ูณฺณ
ธาตุอาขยฺ าตกจจฺ ายฺยนาต
มูลลฺ กจจฺ ายนนาม ผูก ๒
มูลนามวตฺถุ ผกู ๓
ธาตอุ าขยฺ าต ผกู ๑
ธาตุอุณาทิ ผูก ๒
ธาตุอาขยฺ าตจบบรบิ ูรณณฺ
ธาตุอาขฺยาตบรบิ ุณณฺ ๑๒ ไบ
นาม ผูก ๑
มลู กจจฺ ายนนามผูก ๒ (ขอมอยธุ ยา)
ธาตอุ าขฺยาตบริบูณโฺ ณ
มูลกจฺจายณตทฺธิต ผูก ๕
ธาตอุ าขยฺ าตบรบิ ณุ ณฺ ผกู ๑
ธาตุอาขฺยาต ผูก ๒

84

ธาตุอาขยฺ าต และกรฺ ิตอย่ดู ้วยกนั
ธาตุกรฺ ิต ผกู ๑
มูลกจจฺ ายสตู ฺร ผูก ๑
ธาตอุ าขฺยาต ผกู ๑
มลู กจฺจายณ ผกู ๑
ธาตอุ าขฺยาต ผกู ๑
ธาตุอนาทิ ผูก ๒
ธาตอุ าขฺยาตจบบรบิ ูรณ
ไมท่ ราบช่อื ๑ ผูก
๑๒๕ มลู กจฺจายน ประกอบดว้ ย
ตทธฺ ิต
มูลกจฺจายนอาขยฺ าต
ธาตุอาขยฺ าต ผูก ๒
มลู กจจฺ ายนกฺริต
มลู กจจฺ ายนสมาส
มลู กจจฺ ายนสนธฺ ิ
มูลกจจฺ ายนตทธฺ ิต
มูลกจฺจายนอณุ าทิ ผูก ๘
มลู กจจฺ ายนการก
มูลกจฺจายนนาม ผูก ๑ – ๒, ๑ – ๒
โจทวภิ ตตฺ ิ จบ
ธาตอุ ุณาทิ ผกู ๑ – ๒
ธาตกุ รฺ ิต ผกู ๑ – ๒
มูลกจจฺ ายนาถนาม ผกู ๒
มลู กจฺจายณนามมฺ ผูก ๑

85

มลู กจจฺ ายนนิสสฺ ยสนฺธิ ผูก ๑ – ๒
มูลกจจฺ ายยฺ นาถนาม ผูก ๒
๑๒๖ มูลกจจฺ ายน
มลู กจจฺ ายนาม ผูก ๑ – ๒
มูลกจฺจายนการก
มูลกจฺจายนกฺรติ
ธาตกุ ฺริต ผกู ๑ – ๒
มลู ฺลกจจฺ ายนอุณาทธฺ ิ
ธาตุอุณาทิ ผูก ๑ – ๒
มลู กจฺจายตทธฺ ติ ผูก ๑
มูลฺลกจจฺ ายนอาขฺยาต
ธาตอุ าขฺยาต ผกู ๑ – ๒
๑๒๗ มูลกจฺจายน
ธาตุอณุ าตตฺ จบบริบูณฯ (ขอม – บาลี – ไทย)
มลู ลฺ กจจฺ ายการก จบบรบิ ูณณฺ ิ
มลู กจจฺ ายฺยณสมาส บรบิ ูรณฺ ฯ
มูลฺลกจฺจายนามฺม ผกู ๒
อาขฺยาตกจจฺ ายน ผกู ๖
กรฺ ติ มลู ฺลกจฺจายณ ผกู ๖
อณุ าทกจจฺ ายนปฺปกรณํสมนํตํ ๚ ผูก ๘ ๚
๑๒๘ มูลกจฺจายน
อาขฺยาตสาครฯํ (ขอมอยธุ ยา)
มลู กจจฺ ายนอาขยฺ าต จบบริบณู ผูก ๑
สมาสกจจฺ ายน ผูก ๔
มลู ลฺ กจจฺ ายยฺ ณสมาส ผูก ๔

86

สมาสทเฺ ทยตฺเต
มูลกจจฺ ายนาถสมาส ผูก ๓
นามมฺ กจจฺ ายผกู ๒
นามกจฺจายนผูก ๒
นามกจจฺ ายนบรบิ ณุ ณฺ า ผกู ๑
มูลกจฺจายฺยอาขยฺ าตธาตุ ผูก ๑
มลู ฺลกจฺจายยฺ นามฺม ผกู ๔
มลู กจจฺ ายยฺ นนาม ผูก ๑
มูลฺลกจฺจายฺยนาสสฺ นามฺม ผกู ๒
๑๓๗ มูลกจจฺ ายน
ธาตกุ รฺ ติ
ธาตุอณุ าทิ ผกู ๒
การกกจจฺ ายณ ผกู ๙
มลู กจจฺ ายยฺ ณอาขยฺ าตจบบรบิ ณู ณฺ ผูก ๖
มูลลฺ กจฺจายณตทฺธติ ปการณ ผกู ๔
นาม ผกู ๒
มลู ลฺ กจจฺ ายฺยตทฺธติ ผกู ๕
ธาตอุ ณุ าทธฺ จิ บบริบูรณณะ
พฺรธาตุอณุ าต
พฺระธาตุกฺริตฺย บริบณู ณฺ
สมาสสฺ กจฺจายยฺ ผูก ๓
พฺระมลู กจจฺ ายนนาม ผูก ๑
อุณาตฺต
การกกจจฺ ายน ผูก ๙

87

นิสสยั มูลกจั จายนะ
นสิ สยั มลู กจั จายนะ เปน็ คมั ภรี อ์ ธบิ ายมลู กจั จายนะ และมกี ารนำ� มาแปลเปน็
ภาษาไทยตามประโยคทีใ่ ช้เลา่ เรียน เรียกวา่ นิสสยั มลู กัจจายนะ เผด็จ๗๓ คัมภรี ์
นิสสยั มูลกจั จายนะท่พี บในวดั โพธาราม ไดแ้ ก่
๑๐๕ นสิ สยั มูลกจั จายน
นามผูก ๒ (ขอมบาลี)
มลู กจฺจายนกรฺ ติ อิติ อาขฺยาตจบบริบุณณฺ นฏิ ฐฺ ิตา (ขอมบาลี)
สมาสกจจฺ ายน ผกู ๔ (ขอมบาล)ี
มลู กจฺจายนตทธฺ ิต ผกู ๕ (ขอมบาล)ี
มลู กจฺจายฺยณการก ผูก ๘ (ขอมบาลี)
ธาตุอุณาทจบบริบณู ผูก ๑ (ขอมบาลี)
ธาตุกรฺ ิต ผกู ๒ (ขอมไทย)
ธาตุอาขฺยาต ผกู ๑ (ขอมไทย)
๑๑๖ มูลปกรณนิสฺสย
มูลปกรณนิสฺสยอาขฺยาต ผกู ๑ – ๕
มลู ปกรณนสิ ฺสยอณุ าท ผูก ๑ – ๓
มลู ปกรณนสิ สฺ ยการก ผกู ๑- ๓
มลู ปกรณนิสสฺ ย กรฺ ติ ผกู ๑ – ๕
โยชนามูลกจั จายนะ
โยชนามลู กจั จายนะ เปน็ คมั ภรี ท์ พ่ี ระญาณกติ ตเิ ถระ แตง่ ทเ่ี มอื งเชยี งใหม๗่ ๔
คัมภรี ์โยชนามูลกจั จายนะทพ่ี บในวัดโพธาราม ได้แก่

๗๓ บาญชีคัมภีร์ภาษาบาลี แล ภาษาสันสกฤต อันมีฉบับในหอพระสมุดวชิรญาณส�ำหรับ
พระนคร เมอ่ื ปีวอก พ.ศ. ๒๔๖๓, หน้า ๕๓.
๗๔ เรอ่ื งเดียวกัน.

88

๑๐๗ โยชนามลู กจฺจาย
โยชนานาม ผูก ๒ (๒ ผกู ), ผกู ๓
โยชนาอาขฺยาต ผกู ๑
โยชนามลู กจฺจายสนธฺ ิ ผูก ๑
โยชนามลู ลฺ กจจฺ ายณการกผูก ๑
มูลกจฺจายนกรฺ ติ
นิเสยยฺ การกสมพฺ นธฺ ผูก ๑ – ๒ (ขอมอยธุ ยา)
ธาตุกฺรติ
ธาตกุ ฺรติ ผกู ๑
๐๓๒ โยชนามูลกจจฺ ายน
มลู ฺลกจจฺ ายน ผูก ๑ – ๒
โยชนานาม ผกู ๒ – ๔
โยชนามูลฺลการก ผกู ๑
โยชนาตทธฺ ิต ผกู ๒
โยชนาสมาส ผกู ๑ – ๒
โยชนาสนธฺ ิ ผูก ๑
โยชนาอาขยฺ าต ผกู ๑ – ๒
โยชนาอุณาทิ
โยชนากรฺ ติ ผกู ๑ – ๒
สุตตนิทเทส
สตุ ตนทิ เทสเปน็ คมั ภรี ์อธิบายความในกัจจายนปาฐะ พระสธรรมโชติปาล
เถระเป็นผูแ้ ตง่ ๗๕ คมั ภีรส์ ุตตนิทเทสที่พบในวัดโพธาราม ได้แก่

๗๕ เรื่องเดยี วกัน., หน้า ๕๒.

89

๑๐๘ สุตตฺ นิทเฺ ทส
สตุ รฺ นเิ ทสสมาสมูลลฺ กจฺจาย ผกู ๑
สุตฺรนทิ เฺ ทสอุณาทิ ผกู ๑
สตุ ฺตนิทเฺ ทสการก ผูก ๑ – ๒
พฺรสตุ ฺตนทิ เฺ ทสตทธฺ ติ ผูก ๑
สตุ ตฺ นทิ เฺ ทสกรฺ ิต
สตุ ฺรนทิ เฺ ทสอาขยฺ าต ผูก ๑ – ๒
สุตตฺ นทิ ฺเทสนาม ผกู ๓
๑๑๓ สตุ ตฺ นทิ เฺ ทส ประกอบด้วย
สุตฺตนิเทสสฺ นาม ผกู ๑ – ๒
สุตตฺ นทิ เฺ ทสอาขฺยาต ผกู ๑ – ๒
สุตฺตนิเทสฺสสนฺทิ ผูก ๑
สตุ ตฺ นิเทสฺสสมาส ผูก ๑
สตุ ฺตนเิ ทสฺสการก ผกู ๒
สตุ ตฺ นิทเฺ ทสอุณาททฺ ผกู ๑ จบบรบิ ูรณฺ ณฺ
สุตฺตนิเทสฺสตาททฺ ิต จบบริบูรฺณณฺ แล
๑๒๒ สุตตฺ นทิ เฺ ทส – มูลกจจฺ าย ประกอบด้วย
นาม ผกู ๑ – ๒
การก ผูก ๑ – ๒
อาขยฺ าต
อณุ าทิ
สมาส ผูก ๗
ตทธฺ ติ ผูก ๑
สนธฺ ิ ผกู ๑
กฺริต

90

พาลปั ปโพธ
คัมภรี ์พาลปั ปโพธ เปน็ คัมภรี ว์ ่าด้วยการอันเปลย่ี นแปลงโดยวภิ ตั ตติ า่ งๆ
และมฏี ีกา ชอื่ ว่า วิจิตรสาร๗๖ คมั ภรี ์พาลปั ปโพธท่พี บในวัดโพธาราม ไดแ้ ก่
๐๕๓ (พาลปฺปโพธิ)
พาลปปฺ โพธิ
พรฺ ปาฬพี าลปฺปโพธิบรบิ ณู ฺณ
ฑีกาพาลปฺปโพธ
๐๙๙ ตวั พาลฺลโพธจิ บบฺ ริบรู ฺณณ
พาลปปฺ โพธิ ผกู ๑ ตัวแลผูก ๑ กบั ๔ ไบ
ปาฬพี าลปฺปโพธิ ผกู ๑ จบบฺ รบิ ณู
ฏกี าพาลปปฺ โพธ ผูก ๑
วจิ ติ ฺรสารฏิกาพาลปปฺ โพธิ ผกู ๒
สมฺพนธฺ พาลปฺปโพธิ ผูก ๑ แล
ขอมูนบริบูนเทานิ
วชริ สาร
แกส่ นธฺ แิ กอ่ กฺขร
คนั ถาภรณ์
เปน็ คัมภีร์วา่ ดว้ ยนปิ าตศัพทต์ ่างๆ พระอรยิ วงศเถร เปน็ ผู้แต่ง นอกจาก
น้ียงั มฏี กี า ชอื่ ว่า ฏีกาคนั ถาภรณว์ ติ ถาร พระสวุ รรณรังษเี ถระแต่งทีว่ ัดวชิ ยาราม
เมืองเวียงจนั ท์ เม่อื พ.ศ. ๒๑๒๘๗๗ คมั ภีร์คนั ถาภรณ์ทพี่ บในวดั โพธาราม ได้แก่
๐๙๙ คณฺาภรณ์
ตัวคณฺาภร
ฏีกาคณฺาภร ผกู ๑ – ๔

๗๖ เร่อื งเดยี วกัน, หน้า ๕๕
๗๗ เรอ่ื งเดียวกัน, หน้า ๕๘.

91

วตุ โตทยั
วา่ ดว้ ยลกั ษณะแหง่ ฉนั ทภ์ าษาบาลี พระสงั ฆรกั ขติ เถระเปน็ ผแู้ ตง่ ๗๘ คมั ภรี ์
วตุ โตทยั ท่พี บในวัดโพธาราม ไดแ้ ก่
๑๐๒ วตุ ฺโตสปฺท ผกู ๒ (ขอมไทย)
สัปทฺ วุตโฺ ต ผกู ๓ (ขอมไทย)
สปั ทฺ วุตฺโต ผูก ๔ (ขอมไทย)
สปทฺ วตุ ฺโตทยฺ ผูก ๕ (ขอมไทย)
สทั ทสารตั ถชาลินี
สัททสารัตถชาลินี ว่าด้วยศัพท์และเนื้อความอันเกี่ยวพันกัน๗๙ คัมภีร์
สัททสารตั ถชาลินีท่ีพบในวัดโพธาราม ได้แก่
๑๒๒ สททฺ ลทฺธิชาลินีฏกี า
จากที่กล่าวมาแสดงให้เห็นว่า คัมภีร์ประเภทสัททาวิเสสท่ีพบใน
วดั โพธารามสว่ นใหญเ่ ปน็ คมั ภรี ม์ ลู กจั จายนะซงึ่ เปน็ ตำ� ราเรยี นภาษาบาลที ส่ี ำ� คญั
ของไทย กอ่ นทส่ี มเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส จะทรงนพิ นธ์
ต�ำราบาลีไวยากรณ์ขน้ึ ใหม่
นอกจากคมั ภรี ม์ ลู กจั จายนะแลว้ ยงั มคี มั ภรี อ์ น่ื ๆ ทข่ี ยายความมลู กจั จายนะ
เชน่ สตุ ตนิทเทส หรอื นสิ สัยมูลกจั จายนะ และโยชนามูลกัจจายนะเป็นต้น คมั ภีร์
สัททาวิเสสอ่ืนๆ ที่พบ คือ พาลัปปโพธ และต�ำราแต่งฉันท์ คือ วุตโตทัย
แสดงให้เห็นว่าวัดโพธารามน่าจะเป็นส�ำนักเรียนบาลีที่ส�ำคัญของเมืองไชยา
จึงท�ำใหม้ ีคมั ภีร์ต�ำราเรียนภาษาบาลจี ำ� นวนมากนั่นเอง

๗๘ เร่อื งเดียวกนั , หนา้ ๖๒.
๗๙ เรอื่ งเดียวกัน, หนา้ ๕๗.