ชุดตำราภูมิปัญญาแพทย์แผนไทย ฉบับ อนุรักษ์ ตำรับยาแผนไทยของชาติ ที่เข้าตัวยา "กัญชา"

ชื่อเอกสาร เวชสาตร์วัณณ์ นา
เอกสารฉบับคดั ลอกและพิมพ์เผยแพร่
❀ ขนานหน่ึง เอา เบญจกูล 1 กระทือ 1 ไพล 1 เปลือกกุ่มทง้ั 2 เปลือกมะรุม 1 เปลือกทองหลาง
ใบมน 1 กัญชา 1 ต้นยุงปัดแมม่ า่ ย 1 แร่อ้ายติง 1 พระยาโคตตะบอง 1 เสมอภาคท�ำเป็นจณุ ละลายน�ำ้ ผ้งึ กิน
แก้ลมจุกเสยี ด แกล้ มสนั ดานหายดนี กั
❀ ขนานหนง่ึ เอา เทยี นขาว 1 เทยี นดำ� 1 เทียนขา้ วเปลอื ก 3 ขิง 4 เจตมลู เพลิง 5 ใบกัญชา 20
พรกิ ไทย 40 ส่วน ท�ำเป็นจณุ ละลายน้�ำผึ้ง นำ้� ส้มซ่า กินแก้เส้น แกเ้ มือ่ ย แกเ้ หน็บชา แกต้ ีนตาย มอื ตายหายดนี ัก
ชอื่ เอกสาร แพทย์ศาสตรส์ งเคราะห์ เล่ม 2 พระยาพศิ ณุประสาทเวช ร.ศ. ๑๒6
เอกสารฉบบั คดั ลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่
ยาแก้ลมพรรดึก แก้ลมหูหนัก แก้เสียงแหบแห้ง แก้กล่อนเป็นลูกเป็นก้อนในท้อง แก้เจ็บทวารหนัก
ทวารเบา ปากเป่ือย และใหห้ นักอก ท้องขน้ึ ท้องพอง กนิ อาหารมไิ ด้ เอาสะคา้ น รากเจตมลู เพลงิ หัวดองดงึ มหาหิงค์ุ
ว่านน�้ำ ยาด�ำ โกฐจุฬาลัมพา โกฐพุงปลา โกฐสอ กัญชา หัวอุตพิด ชะเอม ดีปลี แก่นแสมทะเล ส่ิงละ ๑ บาท
พริกไทยเท่ายาทงั้ หลาย ต�ำผงละลายนำ�้ ผงึ้ กนิ หนัก ๑ สลึง

172 ชุดตำ� ราภมู ปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบับอนุรักษ์: ต�ำรับยาแผนไทยของชาตทิ ี่เข้าตวั ยากญั ชา

กล่มุ โรคเดก็

ยาไฟอาวุธ


ยาไฟอาวุธ เป็นต�ำรับยาอยู่ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลท่ี 5 (สมุดไทย) หมวดพระคัมภีร์
ประถมจินดา เล่ม ๑๒ เลขท่ีเอกสารตามหอสมุดแห่งชาติ 1019 หนังสือสมุดไทยด�ำ เม่ือ พ.ศ. 2413
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจ้าราชวรวงษ์เธอ
กรมหม่ืนภูบดีราชหฤทัยจางวางกรมแพทย์เป็นแม่กองจัดหารวบรวม ช�ำระสอบสวนต�ำราคัมภีร์แพทย์ที่ใช้กัน
อยู่ขณะน้ันให้ถูกต้อง แล้วส่งมอบให้พระเจ้าราชวงษ์เธอ กรมหมื่นอักษรสาสนโสภณ จางวางกรมอาลักษณ์
กรมอักษรพิมพการ จัดสร้างขึ้นใหม่เป็น “คัมภีร์แพทย์ฉบับหลวง” เพื่อเป็นส่วนพระราชกุศลเฉลิมพระเกียรติ
และเป็นต�ำราท่ีใช้ประโยชน์ในชาติบ้านเมืองต่อไป ตัวยาประกอบด้วย ผลจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู
โกฐทั้งห้า เทียนทั้งห้า ชะเอมเทศ กัญชา แก่นแสมทะเล เอาส่ิงละส่วน อุตพิด สุมลแว้ง ดีปลี ใบพิมเสน
เอาสิง่ ละ ๒ ส่วน รากจงิ จอ้ รากสม้ กุง้ รากเปล้านอ้ ย รากเปลา้ ใหญ่ รากสะค้าน รากพาดไฉน เอาสงิ่ ละ ๓ สว่ น
หัสคุณเทศ ๔ ส่วน บุกรอ ๙ ส่วน พริกไทย ขิงแห้ง เจตมูล เอาส่ิงละ ๑๖ ส่วน วิธีท�ำ ท�ำเป็นจุณเอาน�้ำมะนาว
เป็นกระสาย บดปนั้ แทง่ ไว้กิน สรรพคุณ แกท้ รางทั้ง ๗ จำ� พวก แก้ตานโจรทง้ั ๑๒ จ�ำพวก แกห้ ดื น้ำ� นมทั้ง ๗ จำ� พวก
แก้ไอผอมเหลืองแลแก้ไส้พองท้องใหญ่ แก้พุงโร แลลมจุกเสียด แลแก้ป้าง แก้ม้าม แลดานเสมหะให้ปวดมวน
เสียดแทง แลแก้อุจจาระเป็นเสมหะโลหิตระคนกันมักให้ถอยก�ำลังแลมักให้เป็นไข้ไม่รู้สึกตัว ให้ลงเป็นโลหิต
แลไข้เพ่อื เสมหะ ลมโหด นอกจากนีย้ งั พบต�ำรบั ยาไฟอาวธุ ท่มี กี ารคัดลอกในเอกสารโบราณเล่มอน่ื ๆ เช่น
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสอื สมดุ ไทยดำ� เลขท่ี 223 ชื่อ ตํารายาเกรด็
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสอื สมุดไทยด�ำ เลขท่ี 238 ชอ่ื ตํารายาเกรด็
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยด�ำ เลขท่ี 428 ชื่อ ตํารายาเกร็ด ประวัติ สมบัติเดิม
ของหอสมุดแห่งชาติ
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยด�ำ เลขท่ี 439 ชื่อ ตํารายาเกร็ด ประวัติ สมบัติเดิม
ของหอสมุดแหง่ ชาติ
❀ เอกสารฉบบั คดั ลอกและพิมพ์เผยแพร่ ชอ่ื แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ เล่ม 1 พระยาพิศณปุ ระสาทเวช
ร.ศ. ๑๒8 พระยาพิศณุประสาทเวช (คง ถาวรเวช) อาจารย์ผู้เช่ียวชาญด้านการแพทย์แผนไทย
ของราชแพทยาลัยและผู้จัดการโรงเรียนเวชสโมสรได้ริเริ่มจัดพิมพ์เมื่อ พ.ศ. 2450 โดยได้รับ
พระอนญุ าตจากสมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาดำ� รงราชานุภาพ
❀ เอกสารฉบับคัดลอกและพิมพ์เผยแพร่ ชือ่ คมั ภีร์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เล่ม 2 ขนุ โสภิตบรรณลักษณ์
(อำ� พนั กติ ตขิ จร)
❀ เอกสารฉบบั คดั ลอกและพิมพเ์ ผยแพร่ ชอ่ื เวชสาตรว์ ัณณ์ นา
❀ เอกสารฉบับคัดลอกและพิมพเ์ ผยแพร่ ชือ่ ต�ำราอายุรเวทศกึ ษา ขุนนทิ เทสสขุ กิจ
ยาไฟอาวุธ มีชอื่ เรียกแตกต่างกันไป เชน่ ยาอกั ขวี ุด ยาแสงอาวุธ ยาอัคควี ุธ เปน็ ต้น

174 ชุดตำ� ราภมู ิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ:์ ต�ำรบั ยาแผนไทยของชาติทีเ่ ข้าตัวยากัญชา

ช่อื เอกสาร คัมภีรป์ ระถมจนิ ดา เล่ม ๑๒
เลขทเ่ี อกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ 1019
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมุดไทยดำ�

ภาพต้นฉบับ

คำ� อ่านปจั จบุ ัน

๏ ยาชื่อไฟอาวุธ ขนานน้ีท่านให้เอา ผลจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู โกฐท้ัง 5 เทียนทั้ง 5
ชะเอมเทศ กัญชา แก่นแสมทะเล เอาส่ิงละส่วน อุตพิด สมุลแว้ง ดีปลี ใบพิมเสน เอาส่ิงละ ๒ ส่วน รากจิงจ้อ
รากส้มก้งุ รากเปลา้ นอ้ ย รากเปล้าใหญ่ รากสะคา้ น รากพาดไฉน เอาสิง่ ละ ๓ ส่วน หสั คณุ เทศ ๔ สว่ น บกุ รอ ๙ ส่วน
พรกิ ไทย ขิงแหง้ เจตมลู เอาสิง่ ละ ๑๖ สว่ น รวมยา ๓๒ สิ่งน้ี ทำ� เป็นจุณเอาน�้ำมะนาวเป็นกระสาย บดปน้ั แท่งไว้กนิ
แกท้ รางท้ัง ๗ จำ� พวก แกต้ านโจรท้ัง ๑๒ จ�ำพวก แก้หดื นำ้� นมทัง้ ๗ จำ� พวก แกไ้ อผอมเหลือง แลแก้ไสพ้ องทอ้ งใหญ่
แก้พุงโร แลลมจุกเสียด แลแก้ป้าง แก้ม้าม แลดานเสมหะให้ปวดมวนเสียดแทง แลแก้อุจจาระเป็นเสมหะโลหิต
ระคนกัน มักให้ถอยก�ำลังแลมักให้เป็นไข้ไม่รู้สึกตัว ให้ลงเป็นโลหิตแลไข้เพ่ือเสมหะ ลมโหด ถ้าได้กินยาขนานนี้
หายสิ้นทุกประการวเิ ศษนัก ๚

กองคมุ้ ครองและส่งเสรมิ ภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พ้นื บา้ นไทย 175

ชอ่ื เอกสาร ตํารายาเกรด็
เลขท่ีเอกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ ๒๒๓
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมดุ ไทยดํา

ภาพตน้ ฉบับ

คำ� อา่ นปจั จุบนั

๏ ยาช่ือไฟอาวธุ เอาพริกไทย 2 ต�ำลึง ๒ บาท ขิงแห้ง 10 บาท เจตมลู เพลิง ๒ ตำ� ลงึ ๒ บาท บกุ รอ
๑ ต�ำลึง ๒ สลึง หัวอุตพิด ๑ ต�ำลึง ๒ สลึง รากจิงจ้อใหญ่ ๑ บาท รากส้มกุ้งน้อย ๑ บาท เปล้าใหญ่ ๑ บาท
เปลา้ นอ้ ย ๑ บาท สะคา้ น ๑ บาท พาดไฉน ๑ บาท หสั คุณเทศ ๒ บาท ลกู จนั ทนเ์ ทศ ดอกจันทนเ์ ทศ สิ่งละ ๒ สลึง
กระวาน ๑ บาท กานพลู ๑ บาท เทียนทง้ั ๕ โกฐทง้ั ๕ เอาสงิ่ ละ ๒ สลึง สมุลแวง้ ๑ บาท ๒ สลงึ ชะเอมเทศ ๑ บาท
ใบพิมเสน ๑ บาท ๒ สลึง กญั ชา ๑ บาท ๒ สลึง แก่นแสมทะเล ๑ บาท ๒ สลึง แกน่ แสมสาร ๑ ตำ� ลึง ๒ สลงึ
ต�ำเปน็ ผงละลายน้�ำผึ้งกบั นำ้� มะนาวกิน แก้ลมใหญ่ ๑๖ จ�ำพวก แกร้ ดิ สดี วง หดื ไอแห้งกห็ าย เปน็ กษัย ๗ จำ� พวกน้นั
กห็ าย แก้ลมสนั ดาน ดานคณุ และดานเสมหะ เป็นปา้ ง ม้ามและปวดทอ้ ง ทอ้ งขนึ้ เป็นท้องใหญ่ ไส้พองก็หาย สารพัด
ลมท้งั ปวง ริดสดี วง หอบ หืด ไอทงั้ ปวงก็หาย ๚
176 ชุดต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ต�ำรับยาแผนไทยของชาตทิ ่เี ข้าตวั ยากัญชา

ชอ่ื เอกสาร ตํารายาเกร็ด
เลขทเ่ี อกสารตามหอสมุดแห่งชาติ ๒๓๘
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสือสมุดไทยดํา

ภาพต้นฉบบั

คำ� อา่ นปัจจบุ นั

๏ อักขวี ุฒิ เอา ลูกจนั ทน์ ดอกจนั ทน์ กระวาน กานพลู โกฐทงั้ ๕ ชะเอมเทศ กัญชา แก่นแสมทะเล
ส่ิงละ 1 ส่วน อตุ พดิ สมลุ แว้ง ชา้ พลู ใบพมิ เสน สงิ่ ละ 2 ส่วน รากจงิ จ้อ รากสม้ กุง้ เปลา้ น้อย เปลา้ ใหญ่ สะคา้ น
พาดไฉน สิ่งละ ๓ สว่ น บกุ รอ ๙ สว่ น พริกไทย ดีปลี ขิงแห้ง เจตมลู เพลิง ส่ิงละ ๑๖ ส่วน น้ํามะนาวเป็นกระสาย
บดทำ� แท่งเท่าเมลด็ นนุ่ ละลายนาํ้ ร้อนกไ็ ด้ น้ําเปลอื กมะรุมตม้ กไ็ ด้ ๑ เมด็ ๒ เมด็ ๓ เมด็ ๔ เม็ด ๕ เม็ด พอควร
ดว้ ยกําลงั เดก็ กําลงั ผใู้ หญ่นั้นเถิด ช�ำระเสมหะแหง้ หายแล ๚

กองคุ้มครองและสง่ เสรมิ ภมู ิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทยพ์ ืน้ บา้ นไทย 177

ชอ่ื เอกสาร ต�ำรายาเกร็ด
เลขทเ่ี อกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ 428
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมุดไทยดำ�

ภาพต้นฉบับ

คำ� อา่ นปจั จบุ ัน

๏ ยาช่ือแสงอาวุธ เอา โกฐท้งั ๕ เทยี นทั้ง ๕ ลกู จันทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ ชะเอม ๑
กัญชา ๑ แกน่ แสมทะเล ๑ เอาสิง่ ละ ๑ สลงึ หัวอตุ พิด ๑ สมุลแวง้ ๑ ดีปลี ๑ ใบพมิ เสน ๒ สลงึ รากจิงจอ้ ๑
รากส้มกงุ้ ๑ เปล้านอ้ ย ๑ เปล้าใหญ่ ๑ สะค้าน ๑ พาดไฉน ๑ สงิ่ ละ ๓ สลึง หัสคณุ เทศ ๑ บาท บุกรอ ๒ สลงึ
พริกไทย ๑ ขงิ แห้ง ๑ รากเจตมูลเพลิง ๑ สิง่ ละ ๑ ตำ� ลงึ น้ำ� มะนาวเป็นกระสาย บดทำ� แท่งกินด้วยน้�ำมะนาวก็ได้
น�้ำร้อนก็ได้ แก้ทราง 7 จ�ำพวกก็ได้ แกต้ านโจร ๑๒ จำ� พวก หดื นำ้� นม ๗ จ�ำพวก แกผ้ อมเหลือง ไสพ้ องทอ้ งใหญ่
ทอ้ งโร ลมจกุ เสยี ด เป็นป่วง มา้ ม เสมหะอจุ จาระ เปน็ เสมหะโลหติ ระคนกนั ใหป้ วดมวน จุกเสียด ขบแทง มักให้
ถอยกำ� ลงั ย่อมเปน็ ไปไม่ร้สู กึ ตวั โทษเสมหะแลว้ ลงเลอื ด เสมหะ แลลมโหด ให้กินยานหี้ าย น้�ำร้อนกไ็ ด้ นำ�้ มะนาวกไ็ ด้
น�้ำสมอตม้ กไ็ ด้ ตีราคา ๑ ชั่งทอง
178 ชดุ ตำ� ราภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ตำ� รบั ยาแผนไทยของชาตทิ ีเ่ ข้าตวั ยากัญชา

ชือ่ เอกสาร ต�ำรายาเกรด็
เลขทเ่ี อกสารตามหอสมุดแห่งชาติ 439
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ�

ภาพตน้ ฉบับ

คำ� อ่านปัจจุบัน

๏ อัคคีวุธ เอา ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู โกฐทั้ง 5 เทียนท้ัง 5 ชะเอมเทศ กัญชา
แก่นแสมทะเล สิ่งละสว่ น อตุ พดิ สมลุ แวง้ ดปี ลี ใบพรมมิ ใบพมิ เสน สิ่งละ 2 ส่วน รากจงิ จอ้ รากส้มกงุ้ เปล้านอ้ ย
เปลา้ ใหญ่ สะคา้ น พาดไฉน สงิ่ ละ 3 สว่ น หสั คณุ 4 สว่ น บกุ รอ 9 สว่ น พรกิ ไทย ขงิ แหง้ เจตมลู เพลงิ สงิ่ ละ 16 สว่ น
น�้ำมะนาวเป็นกระสายบด ท�ำแท่งกิน แก้ทราง 7 จ�ำพวก แก้หืดน้�ำนม 7 จ�ำพวก แก้ไอผอมเหลือง ไส้พอง
ท้องใหญ่ ลมจุกเสียด เป็นป้าง เถาดานเสมหะให้ปวด…(เอกสารช�ำรุด)…เสียดแทงอุจจาระเป็นเสมหะระคนกัน
มักให้ถอยกำ� ลัง ย่อมเป็นไข้ไมร่ สู้ ึกตวั ให้ลงเลอื ด โทษเสมหะ โลหิตไดก้ นิ ยาน้ี หายสิ้นแล ๚

กองคมุ้ ครองและส่งเสรมิ ภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ืน้ บา้ นไทย 179

ชื่อเอกสาร แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ เล่ม ๑ พระยาพศิ ณุประสาทเวช ร.ศ. ๑๒๘
เอกสารฉบบั คดั ลอกและพมิ พ์เผยแพร่
ยาช่ือไฟอาวุธขนานน้ี เอาผลจันทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ โกฐท้ัง ๕ เทียนท้ัง ๕
ชะเอมเทศ ๑ กัญชา ๑ แกน่ แสมทะเล ๑ เอาส่งิ ละ ๑ ส่วน อุตพิด ๑ เปลอื กสมลุ แวง้ ๑ ดีปลี ๑ ใบพิมเสน ๑
เอาสิ่งละ ๒ ส่วน รากจิงจ้อ ๑ รากส้มกุ้ง ๑ รากเปล้าน้อย ๑ รากเปล้าใหญ่ ๑ รากสะค้าน ๑ รากพาดไฉน ๑
เอาสิง่ ละ ๓ ส่วน หัสคุณเทศ ๔ สว่ น บุกรอ ๙ ส่วน พรกิ ไทย ๑ ขงิ แห้ง ๑ รากเจตมูลเพลิง ๑ เอาส่งิ ละ ๑๖ ส่วน
รวมยา ๓๒ ส่งิ นี้ทำ� เปน็ จุณ เอาน้ำ� มะนาวเปน็ กระสายบดท�ำแทง่ ไว้ กินแก้ทราง ๗ จ�ำพวก แก้ตานโจรท้งั ๑๒ จ�ำพวก
แก้หืดน้�ำนม ท้ัง ๗ จ�ำพวก แก้ไอผอมเหลือง แลแก้ไส้พอง ท้องใหญ่ แก้พุงโร แลลมจุกเสียด แลแก้ป้าง แก้ม้าม
แกต้ านเสมหะ ใหป้ วดมวน เสียดแทง แก้อุจจาระเปน็ เสมหะโลหติ ระคนกนั มักให้ถอยกำ� ลัง มกั ใหเ้ ปน็ ไขไ้ ม่รสู้ ึกตวั
ใหล้ งเป็นโลหิต แกไ้ ขเ้ พอ่ื เสมหะเพ่อื ลม

ชือ่ เอกสาร คมั ภรี ์แพทย์ไทยแผนโบราณ เลม่ 2 ขุนโสภิตบรรณลกั ษณ์ (อ�ำพนั กติ ตขิ จร)
เอกสารฉบับคดั ลอกและพิมพเ์ ผยแพร่
เอา ลกู จนั ทน์ ดอกจันทน์ ลกู กระวาน กานพลู โกฐท้ัง ๕ เทียนทัง้ ๕ ชะเอมเทศ กัญชา แก่นแสมทะเล
เอาสงิ่ ละ ๑ สว่ น หวั อุตพิด เปลอื กสมุลแวง้ ดีปลี ใบพมิ เสน เอาส่ิงละ ๒ ส่วน รากจิงจอ้ รากส้มกงุ้ รากเปลา้ น้อย
รากเปลา้ ใหญ่ รากสะค้าน รากพาดไฉน เอาสิ่งละ ๓ สว่ น หสั คุณเทศ ๔ สว่ น หวั บกุ รอ ๙ ส่วน พรกิ ไทย ขงิ แห้ง
รากเจตมูลเพลิง เอาส่ิงละ ๑๖ ส่วน บดปั้นแท่งด้วยน�้ำมะนาว กินแก้ซาง ๗ จ�ำพวก แก้ตานโจร แก้หืดน้�ำนม
แก้ไอผอมเหลือง แก้ไส้พอง ท้องใหญ่ แก้พุงโร แก้ลมจุกเสียด แก้ป้างม้าม แก้ดานเสมหะ ให้ปวดมวนเสียดแทง
แกอ้ ุจจาระเปน็ เสมหะโลหิตระคนกัน ท�ำใหถ้ อยกำ� ลงั ท�ำใหเ้ ป็นไข้โดยไมร่ ูส้ กึ ตวั ทำ� ใหล้ งเปน็ โลหิต แกไ้ ข้เพื่อเสมหะ
เพื่อลมหายแล

ช่อื เอกสาร เวชสาตร์วณั ณ์ นา
เอกสารฉบับคัดลอกและพิมพ์เผยแพร่
คมั ภรี ป์ ระถมจนิ ดา เลม่ ๑2
ยาชอื่ ไฟอาวธุ ขนานนี้ เอา ผลจนั ทน์ 1 ดอกจนั ทน์ 1 กระวาน 1 กานพลู 1 โกฐทง้ั 5 ชะเอมเทศ 1
กญั ชา 1 แก่นแสมทะเล 1 เอาสง่ิ ละ 1 สว่ น อุตพดิ 1 เปลอื กสมลุ แว้ง 1 ดีปลี 1 ใบพิมเสน 1 เอาสิ่งละ 2 ส่วน
รากจิงจ้อ 1 รากส้มกุ้ง 1 รากเปล้าน้อย 1 รากเปล้าใหญ่ 1 รากสะค้าน 1 รากพาดไฉน 1 เอาส่ิงละ 3 ส่วน
หัสคณุ เทศ 4 สว่ น บุกรอ 9 สว่ น พริกไทย 1 ขิงแห้ง 1 รากเจตมูลเพลิง 1 เอาส่งิ ละ 16 สว่ น รวมยา 32 ส่งิ นี้
ท�ำเปน็ จณุ เอาน�ำ้ มะนาวเปน็ กระสาย บดท�ำแทง่ ไว้กนิ แกท้ ราง 7 จ�ำพวก แกต้ านโจร ทั้ง 12 จำ� พวก แกห้ ดื น้�ำนม
ทั้ง 7 จ�ำพวก แก้ไอผอมเหลอื ง แลแกไ้ สพ้ อง ทอ้ งใหญ่ แก้พุงโร แลลมจกุ เสยี ด

ช่ือเอกสาร ต�ำราอายุรเวทศึกษา ขนุ นิทเทสสขุ กจิ
เอกสารฉบับคัดลอกและพิมพ์เผยแพร่
ยาไฟอาวธุ เอา ลกู จันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู ชะเอมเทศ กัญชา แกน่ แสมทะเล โกฐทง้ั 5
เทียนท้ัง 5 ท้ังนี้ ส่ิงละ 1 ส่วน อุตพิด ดีปลี ใบพิมเสน เปลือกสมุลแว้ง สิ่งละ 2 ส่วน รากจิงจ้อ รากส้มกุ้ง
รากเปลา้ นอ้ ย รากเปล้าใหญ่ รากสะค้าน รากพาดไฉน สิ่งละ 3 สว่ น หสั คุณเทศ 4 สว่ น บกุ รอ 9 ส่วน พรกิ ไทย
ขิงแหง้ รากเจตมูลเพลิง ส่ิงละ 16 ส่วน ทำ� เป็นจุณ เอานำ้� มะนาว เป็นกระสาย บดป้นั ท�ำแท่งไว้ กินแกซ้ าง 7 จ�ำพวก
และแก้ตานโจร 12 จ�ำพวก แก้หืดน�้ำนมทั้ง 7 จ�ำพวก แก้ไอผอมเหลือง และแก้ไส้พอง ท้องใหญ่ แก้พุงโรและ
ลมจุกเสียด แก้ป้าง แก้ม้าม แก้ดานเสมหะ ให้ปวดมวนเสียดท้อง แก้อุจจาระเป็นเสมหะโลหิตระคนกัน มักให้
ถอยกำ� ลัง มักใหเ้ ป็นไขไ้ มร่ ู้สึกตัว ใหล้ งเป็นโลหิต แกไ้ ข้เพอื่ เสมหะและเพ่ือลม
180 ชดุ ต�ำราภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ:์ ต�ำรับยาแผนไทยของชาตทิ ี่เข้าตวั ยากญั ชา

ชือ่ เอกสาร คมั ภีรล์ มช่วดาน
เลขทีเ่ อกสารตามหอสมดุ แห่งชาติ 56
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมุดไทยขาว

ภาพต้นฉบบั
คำ� อา่ นปจั จุบัน

๏ ยาแกท้ รางกินข้าวมไิ ด้ กินนมมไิ ด้ มใิ หน้ อนมิหลบั เอา ถวั่ พู ๑ โกฐ 1 กัญชา ๑ น้�ำตาลทราย ๑
บดท�ำแท่งไว้ ละลายน�้ำกิน ถ้าลงท้องเอาฝิ่นร�ำหัดลง แก้พิการ ตานทรางท้ังปวงแล ๚

กองคุ้มครองและสง่ เสรมิ ภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พน้ื บา้ นไทย 181

182 ชุดตำ� ราภมู ปิ ัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนรุ ักษ:์ ต�ำรบั ยาแผนไทยของชาตทิ ี่เข้าตวั ยากญั ชา

กล่มุ โรครดิ สดี วง

ยาธรณีไหว


ยาธรณีไหว เป็นต�ำรับยาอยู่ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์)
ซ่งึ มีความสำ� คญั ทางประวัติศาสตร์ กล่าวคือ สมยั พระบาทสมเดจ็ พระนัง่ เกล้าเจา้ อยหู่ วั (รัชกาลที่ 3) ทรงพระกรุณา
โปรดเกล้า ฯ ให้บูรณปฏิสังขรณ์พระอารามครั้งใหญ่ เมื่อ พ.ศ. 2374 ให้เหล่านักปราชญ์ราชบัณฑิตรวบรวม
ตรวจสอบคดั เลือก ตำ� ราการแพทย์ เลือกสรรต�ำรับต�ำราต่าง ๆ ซ่งึ สมควรจะเลา่ เรยี นเปน็ ชัน้ สามัญศึกษามาตรวจตรา
แกไ้ ข ใช้ของเดิมบา้ ง หรอื ประชุมผ้รู ู้หลกั ในวิชานั้น ๆ โดยมาก เพอ่ื คนทงั้ หลายไมเ่ ลือกว่าตระกลู ชน้ั ใด ๆ ใครมีใจรัก
วิชาใดก็ให้สามารถเล่าเรียนได้ สันนิษฐานว่าเม่ือครั้งสมัยอยุธยาในยามท่ีบ้านเมืองมีศึกสงคราม ต�ำราการแพทย์
การแพทย์แผนไทยคงจะสูญหาย กระจัดกระจายไปไม่น้อย จึงน�ำมาจารึกบนแผ่นหินอ่อนประดับไว้ตามบริเวณผนัง
คอสอง เสาของระเบียงรอบพระอุโบสถพระวิหาร พระวิหารคด และศาลารายรอบพระมณฑปภายในวัด ซึ่งจะให้
เปน็ แหล่งเรยี นรขู้ องมหาชนไม่เลือกชน้ั บรรดาศักดิ์ โดยจารกึ ต�ำราการแพทย์แผนไทยวัดโพธ์ิ ว่าดว้ ยเรอ่ื ง ต�ำรานวด
ต�ำแหน่งเส้นเอน็ ในร่างกาย ตำ� รายาว่าด้วยเรอ่ื งตา่ ง ๆ สมุฏฐานโรค ตำ� รายาว่าดว้ ยชอ่ื ยา ชื่อโรค รวมท้งั ตำ� ราวา่ ดว้ ย
สรรพคุณยาทั้งพืชวัตถุ สัตว์วัตถุ และธาตุวัตถุ ซ่ึงเป็นวิชาการแพทย์แผนไทยที่เป็นความรู้สืบทอดมาแต่โบราณ
จำ� นวนทง้ั สนิ้ กว่า 453 แผ่นศลิ า 1,330 ตำ� รบั ศิลาจารึกวดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ์ิ) ประกาศกำ� หนด
ให้เป็นต�ำรับยาแผนไทยของชาติ หรือต�ำราการแพทย์แผนไทยของชาติ ตามประกาศกระทรวงสาธารณสุข เรื่อง
การประกาศก�ำหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและต�ำรับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับที่ 1) พ.ศ. ๒๕๕๘
ลงประกาศราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๑๓2 ตอนพิเศษ 317 ง วันท่ี 30 พฤศจกิ ายน ๒๕๕8 และการประกาศก�ำหนด
ตำ� ราการแพทยแ์ ผนไทยของชาตแิ ละตำ� รบั ยาแผนไทยของชาติ (ฉบบั ที่ 28) พ.ศ. ๒๕63 ลงประกาศราชกจิ จานเุ บกษา
เลม่ ๑๓7 ตอนพเิ ศษ 179 ง วนั ท่ี 5 สิงหาคม ๒๕63 ยาธรณไี หว ประกอบดว้ ย ฝ่นิ สว่ น ๑ มหาหงิ คุ์ ยาดำ� กญั ชา
กระวาน กานพลู สง่ิ ละ ๔ ส่วน โหราเท้าสนุ ัข ผลจันทน์ ดอกจันทน์ เทียนดำ� เทยี นขาว ตรกี ฏกุ สง่ิ ละ ๘ สว่ น
การบูร เจตมูลเพลิง ส่ิงละ ๑๒ ส่วน รงทองสุทธิ ๒๔ ส่วน วิธีท�ำ ท�ำเป็นจุณบดด้วยน้�ำผึ้งรวงให้กินหนัก ๑ สลึง
สรรพคณุ แกร้ ดิ สดี วง หดื ไอ นอกจากนีย้ ังพบต�ำรบั ยาธรณีไหว ที่มีการคัดลอกในเอกสารโบราณเล่มอื่น ๆ เช่น
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยด�ำ เลขท่ี 282 ชื่อ ต�ำรายาเกร็ด ประวัติ สมบัติเดิม
ของหอสมุดแหง่ ชาติ
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยด�ำ เลขที่ 509 ช่ือ ต�ำรายาเกร็ด ประวัติ วัดจ�ำปา
ให้หอสมดุ แหง่ ชาติ
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยด�ำ เลขที่ 510 ช่ือ ต�ำรายาเกร็ด ประวัติ สมบัติเดิม
ของหอสมดุ แห่งชาติ
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยด�ำ เลขที่ 566 ชื่อ ต�ำรายาเกร็ด ประวัติ หลวงแกล้ว
กาญจนเขตร (ม.ร.ว.คอย อรณุ วงศ์ ณ อยุธยา) ใหห้ อสมดุ แห่งชาติ พ.ศ. 2471
❀ เอกสารฉบับคดั ลอกและพมิ พ์เผยแพร่ ชอื่ คัมภีร์แพทยไ์ ทยแผนโบราณ เล่ม 2 ขนุ โสภติ บรรณลักษณ์
(อำ� พนั กติ ตขิ จร)
❀ เอกสารฉบับคัดลอกและพมิ พ์เผยแพร่ ชื่อตำ� ราอายรุ เวทศกึ ษา ขนุ นิทเทสสขุ กิจ

184 ชดุ ต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ตำ� รบั ยาแผนไทยของชาตทิ ีเ่ ข้าตัวยากญั ชา

ชือ่ เอกสาร ศิลาจารึกวดั พระเชตพุ นวิมลมังคลาราม (วัดโพธ์)ิ
ประเภทเอกสาร ศิลาจารึก

ภาพตน้ ฉบบั
สรรพรดิ สีดวง (ระเบียงรอบพระมหาเจดีย์)

กองคมุ้ ครองและสง่ เสริมภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ้นื บ้านไทย 185

ภาพตน้ ฉบบั
ค�ำอา่ นปัจจุบัน

๏ สิทธิการิยะ จะกล่าวด้วยต�ำรายาคือวิเศษสรรพคุณส�ำเร็จ อันอาจารย์เจ้าในก่อนประมวลไว้ ให้แก้
สรรพโรคทั้งปวงต่าง ๆ สืบกันมา ฯ ในที่น้ีจะว่าแต่วิเศษสรรพคุณ คือคณะสรรพยาซ่ึงจะแก้โรคสมมติว่าหฤศโรค
คอื สรรพรดิ สดี วงนนั้ โดยนยั ดังนี้ ฯ
ยาช่ือธรณีไหว เอา ฝิน่ ส่วน ๑ มหาหงิ ค์ุ ยาด�ำ กญั ชา กระวาน กานพลู สิ่งละ ๔ สว่ น โหราเท้าสนุ ขั
ผลจันทน์ ดอกจนั ทน์ เทียนด�ำ เทยี นขาว ตรกี ฏกุ สิง่ ละ ๘ ส่วน การบรู เจตมลู เพลิง สง่ิ ละ ๑๒ สว่ น รงทองสุทธิ
๒๔ สว่ น ท�ำเป็นจุณบดดว้ ยน้ำ� ผงึ้ รวงให้กนิ หนกั ๑ สลึง แก้ริดสีดวง หืด ไอ ทั้งปวงหายดีนกั ฯ
สรรพยานี้ ของข้าพระพทุ ธเจ้า ขนุ ศรีโอสถ ทลู เกล้าทูลกระหม่อมถวาย ขอเดชะ ได้ใชแ้ ลว้

186 ชดุ ตำ� ราภูมปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ตำ� รบั ยาแผนไทยของชาติทีเ่ ข้าตวั ยากญั ชา

ชื่อเอกสาร ตำ� รายาเกรด็
เลขทีเ่ อกสารตามหอสมุดแห่งชาติ 282
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสอื สมุดไทยดำ�

ภาพตน้ ฉบบั

กองคุม้ ครองและสง่ เสริมภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ืน้ บา้ นไทย 187

ค�ำอา่ นปัจจุบัน

๏ สทิ ธกิ าริยะ ยารอ้ นชอื่ ธรณีไหว
ท่านใหเ้ อา มหาหงิ คุ์ ๑ สเี สยี ด ๑ เทยี นด�ำ ๑ เทียนขาว 1 ดีปลี ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ กัญชา ๑
ยาด�ำ ๑ ยา ๙ ส่งิ นี้ เอาสง่ิ ละ ๑ บาท ลูกจนั ทน์ 2 บาท ขงิ แหง้ 2 บาท การบรู 2 บาท เจตมลู เพลงิ 1 ตำ� ลึง
โหราเทา้ สุนัข ๑ ต�ำลึง ๑ บาท รงทอง ๑ ตำ� ลงึ ๒ สลึง พริกไทย ๒ ตำ� ลึง จันทน์ ๑ สลึง ยาทั้งน้ีทำ� เป็นผงละลาย
น�้ำผ้ึงก็ได้ น้�ำอ้อยแดงก็ได้ แก้ธาตุพรรดึก สรรพลมท้ังปวง เมื่อยเจ็บท้อง ลมร้อน ลมจุกเสียด ลมขบ ลมมือตาย
ตีนตาย เมอ่ื ยเจบ็ ท่วั สารพางคต์ วั ใหห้ วานปาก ใหเ้ จบ็ หัวหนา่ ว ลมมักใหน้ อนอยู่ เสลดตกผอมเหลือง กำ� เดาเลอื ด
ไปดังบ่าตามืด ปนหืด บ่าหลัง ไหล่ กินข้าวมิได้ เจ็บอกอยู่ก็ดี สรรพริดสีดวงในทวารท้ัง ๙ แห่ง สรรพข้ีเร้ือนก็ดี
ครน้ั ไดก้ ินยานีก้ จ็ ะบ�ำบดั หายแล ฯ

188 ชุดตำ� ราภมู ิปญั ญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ:์ ต�ำรับยาแผนไทยของชาตทิ ี่เข้าตัวยากญั ชา

ชอ่ื เอกสาร ต�ำรายาเกร็ด
เลขทีเ่ อกสารตามหอสมุดแห่งชาติ 509
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสือสมุดไทยด�ำ

ภาพตน้ ฉบับ

คำ� อา่ นปจั จบุ ัน

๏ ตำ� ราตาคงแขก ยาช่ือธรณีไหว แกล้ มมือตายเท้าตาย แกล้ ม 7 จ�ำพวก ลมรดิ สีดวง ให้ลง ท่านให้เอา
ยาดำ� 1 ตำ� ลงึ 1 บาท โหราเท้าสุนัข 1 ต�ำลงึ 1 บาท เจตมลู 1 ต�ำลงึ 2 สลึง รงทองสะตุ 1 ตำ� ลึง 1 บาท 3 สลึง
การบรู 1 บาท 1 สลงึ พรกิ ล่อน 1 ต�ำลงึ 2 สลึง โกฐสอจีน 1 บาท โกฐเขมา 1 บาท เทียนด�ำ 1 บาท เทยี นขาว
1 บาท ลกู จนั ทน์ 2 บาท กระวาน 2 บาท กานพลู 2 บาท ขงิ แห้ง 2 บาท ดีปลี 2 บาท กญั ชา 2 บาท มหาหิงคุ์
2 บาท 2 สลึง ฝนิ่ ดบิ 1 เฟื้อง สีเสียดเทศ 2 สลงึ ยา 19 สิ่ง ตำ� ผงละลายน้�ำผ้งึ รวง ป้นั ลกู กลอน กนิ หนัก 1 เฟือ้ ง
แก้ลมตายไปจ�ำหระหน่งึ แก้ลมขบ ลมเสยี ด ลมเหน็บชา ลมตะคริว มอื เท้ากระดกิ ไม่ได้ ลมพรรดกึ ดนี กั แล ฯะ๛

กองคมุ้ ครองและส่งเสริมภูมิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทย์พ้ืนบ้านไทย 189

ชอ่ื เอกสาร ตำ� รายาเกรด็
เลขทเี่ อกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ 510
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สอื สมดุ ไทยดำ�

ภาพตน้ ฉบับ

ค�ำอ่านปจั จุบนั

๏ ยาดำ� 1 บาท มหาหงิ คุ์ 1 บาท รงทอง 1 บาท สีเสยี ดเทศ 1 บาท โหราเทา้ สนุ ขั 1 บาท ฝ่นิ 1 บาท
กระวาน 1 บาท กานพลู 1 บาท ลกู จันทน์ 1 ต�ำลงึ ดีปลี 1 บาท กญั ชา 1 บาท เทียนดำ� 1 ตำ� ลึง เทียนขาว 1 ต�ำลึง
การบูร 1 ตำ� ลงึ 1 บาท เจตมูล 2 ต�ำลงึ พริกไทย 2 ตำ� ลงึ ขิง 2 บาท ยาทัง้ นต้ี ำ� ผงละลายน�ำ้ ผ้งึ แกล้ มจกุ เสยี ด
ยานีช้ อื่ ขนั ณวี าย ะ๛

190 ชดุ ตำ� ราภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ:์ ตำ� รบั ยาแผนไทยของชาติที่เข้าตวั ยากัญชา

ชอื่ เอกสาร ตำ� รายาเกร็ด
เลขท่เี อกสารตามหอสมดุ แห่งชาติ 566
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสือสมุดไทยด�ำ

ภาพตน้ ฉบับ

คำ� อา่ นปัจจุบนั

๏ สิทธกิ ารยิ ะ ยาชือ่ ธรณไี หว ท่านให้เอา ยาดำ� ๑ บาท มหาหงิ คุ์ ๑ บาท โหราเท้าสุนขั ๒ บาท พริกไทย
๒ บาท ดีปลี ๒ บาท กระวาน ๑ บาท กานพลู ๑ บาท ลูกจนั ทนก์ ะหลาป๋า ๑ บาท ดอกจันทนก์ ะหลาป๋า ๒ บาท
เทยี นดำ� ๒ บาท เทยี นขาว ๒ บาท ขงิ แห้ง ๒ บาท รากเจตมลู ๑ ต�ำลึง ๒ บาท กญั ชา ๑ บาท การบรู ๓ บาท
ยาฝน่ิ ๑ สลงึ รงทองฆ่าเสยี ก่อนเอา ๑ ต�ำลึง ๓ บาท ยาทัง้ นีต้ �ำผงละลายน�ำ้ ผึ้ง น�้ำอ้อยแดงก็ได้ กินแก้ธาตุ แก้ลม
พรรดึก แก้สารพัดลมท้ังปวง แก้เจ็บท้อง แก้ลมมือตีนตาย แก้ริดสีดวง ๘ แก้ลมให้เม่ือยเจ็บท่ัวสารพางค์ แก้ลม
ให้หวานปาก ลมขดั เจบ็ หวั หน่าว ลมมักสลบ หาวนอนก็หาย ตำ� ราน้พี ระสงั ฆราชเมอื งหงสาวดี อาพาธชี ละลกุ นั่งถงึ
๓ ปี ฉนั ยานี้หายดนี กั แล ๚

กองคุ้มครองและสง่ เสรมิ ภูมิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พน้ื บ้านไทย 191

ชือ่ เอกสาร ตำ� ราอายรุ เวทศึกษา ขนุ นิทเทสสขุ กิจ
เอกสารฉบบั คัดลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่
ยาธรณไี หวของขนุ ศรีโอสถ เอา ฝน่ิ ๑ สว่ น มหาหิงคุ์ ยาด�ำ กญั ชา กระวาน กานพลู สิง่ ละ ๔ สว่ น
โหราเทา้ สุนัข ลกู จนั ทน์ ดอกจนั ทน์ เทยี นดำ� เทยี นขาว ตรีกฏุก สงิ่ ละ ๘ สว่ น การบูร เจตมลู เพลิง สิง่ ละ ๑๒ ส่วน
รงทองสทุ ธิ ๒๔ ส่วน ท�ำเปน็ จุณ บดดว้ ยน้ำ� ผึ้ง กนิ หนกั ๑ สลงึ แก้ริดสดี วง หดื ไอ
ชือ่ เอกสาร คัมภรี ์แพทย์ไทยแผนโบราณ เลม่ 2 ขนุ โสภติ บรรณลักษณ์ (อ�ำพัน กิตตขิ จร)
เ อกสารฉบบั คดั ลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่
เอามหาหงิ ค์ุ ยาดำ� สเี สยี ดเทศ เทยี นดำ� เทยี นขาว ดอกจนั ทน์ ลกู กระวาน กานพลู กญั ชา รากเจตมลู เพลงิ
เอาส่ิงละ 1 บาท ลูกจันทน์ 2 บาท การบูร 1 บาท โหราเทา้ สุนัข 5 บาท รงทอง 6 บาท ฝนิ่ 4 บาท บดเป็นผง
ละลายน�้ำผึง้ กิน หนกั ๑ สลึง

192 ชุดต�ำราภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ:์ ต�ำรับยาแผนไทยของชาตทิ ่ีเข้าตวั ยากัญชา

ยานาดธจิ ร

ยานาดธิจร เป็นต�ำรับยาอยู่ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์)
ซึง่ มีความสำ� คญั ทางประวตั ิศาสตร์ กล่าวคือ สมยั พระบาทสมเด็จพระน่ังเกล้าเจ้าอยหู่ ัว (รชั กาลท่ี 3) ทรงพระกรณุ า
โปรดเกล้า ฯ ให้บูรณปฏิสังขรณ์พระอารามคร้ังใหญ่ เมื่อ พ.ศ. 2374 ให้เหล่านักปราชญ์ราชบัณฑิตรวบรวม
ตรวจสอบคดั เลือก ตำ� ราการแพทย์ เลือกสรรตำ� รบั ต�ำราตา่ ง ๆ ซ่ึงสมควรจะเลา่ เรยี นเปน็ ชนั้ สามัญศกึ ษามาตรวจตรา
แก้ไข ใชข้ องเดิมบา้ ง หรอื ประชุมผูร้ หู้ ลกั ในวิชานั้น ๆ โดยมาก เพ่ือคนทง้ั หลายไม่เลือกว่าตระกูลชัน้ ใด ๆ ใครมใี จรัก
วิชาใดก็ให้สามารถเล่าเรียนได้ สันนิษฐานว่าเม่ือครั้งสมัยอยุธยาในยามที่บ้านเมืองมีศึกสงคราม ต�ำราการแพทย์
การแพทย์แผนไทยคงจะสูญหาย กระจัดกระจายไปไม่น้อย จึงน�ำมาจารึกบนแผ่นหินอ่อนประดับไว้ตามบริเวณ
ผนังคอสอง เสาของระเบียงรอบพระอุโบสถพระวิหาร พระวิหารคด และศาลารายรอบพระมณฑปภายในวัด
ซึ่งจะให้เป็นแหล่งเรียนรู้ของมหาชนไม่เลือกช้ันบรรดาศักด์ิ โดยจารึกต�ำราการแพทย์แผนไทยวัดโพธิ์ ว่าด้วยเรื่อง
ต�ำรานวด ต�ำแหน่งเส้นเอ็นในร่างกาย ต�ำรายาว่าด้วยเร่ืองต่าง ๆ สมุฏฐานโรค ต�ำรายาว่าด้วยชื่อยา ช่ือโรค
รวมทั้งต�ำราว่าด้วยสรรพคุณยาทั้งพืชวัตถุ สัตว์วัตถุ และธาตุวัตถุ ซึ่งเป็นวิชาการแพทย์แผนไทยที่เป็นความรู้
สืบทอดมาแต่โบราณจ�ำนวนทั้งสิ้นกว่า 453 แผ่นศิลา 1,330 ต�ำรับ ศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม
(วัดโพธิ์) ประกาศก�ำหนดให้เป็นต�ำรับยาแผนไทยของชาติ หรือต�ำราการแพทย์แผนไทยของชาติ ตามประกาศ
กระทรวงสาธารณสุข เรื่อง การประกาศก�ำหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและต�ำรับยาแผนไทยของชาติ
(ฉบับที่ 1) พ.ศ. ๒๕๕๘ ลงประกาศราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๓2 ตอนพเิ ศษ 317 ง วันท่ี 30 พฤศจกิ ายน ๒๕๕8
และการประกาศก�ำหนดต�ำราการแพทย์แผนไทยของชาติและต�ำรับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับที่ 28) พ.ศ. ๒๕63
ลงประกาศราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๓7 ตอนพเิ ศษ 179 ง วันท่ี 5 สงิ หาคม ๒๕63 ยานาดธจิ ร ประกอบดว้ ย
โกฐสอ โกฐเขมา เทียนขาว ผลจันทน์ กานพลู ส่ิงละส่วน รากทนดี รากชิงช่ี รากจิงจ้อ เปลือกทองหลางใบมน
เปลอื กมะรมุ เปลือกก่มุ ทั้งสอง บกุ รอ กลอย อตุ พิด ตรีกฏกุ กระเทียม มะตมู ออ่ น แหว้ หมู กัญชา สิ่งละ ๒ ส่วน
วิธีท�ำ ท�ำเป็นจุณบดด้วยน้�ำผ้ึงให้กินหนัก ๑ สลึง สรรพคุณ แก้โรคริดสีดวง ผอมเหลืองบริโภคอาหารเผ็ดร้อนมิได้
นอกจากน้ียังพบต�ำรับยานาดธจิ ร ทีม่ กี ารคดั ลอกในเอกสารโบราณเล่มอ่ืน ๆ เช่น
❀ เอกสารฉบับคัดลอกและพิมพ์เผยแพร่ ชอื่ ตำ� ราอายุรเวทศกึ ษา ขนุ นทิ เทสสขุ กิจ

กองคุ้มครองและส่งเสริมภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พน้ื บา้ นไทย 193

ชอื่ เอกสาร ศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาราม (วัดโพธ)์ิ
ประเภทเอกสาร ศลิ าจารึก

ภาพต้นฉบบั
สรรพรดิ สีดวง (ระเบยี งรอบพระมหาเจดีย์)

194 ชุดต�ำราภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนุรักษ:์ ตำ� รบั ยาแผนไทยของชาตทิ ่เี ข้าตวั ยากญั ชา

ภาพต้นฉบบั

คำ� อ่านปจั จุบนั

๏ สิทธิการิยะ จะกล่าวด้วยต�ำรายาคือวิเศษสรรพคุณส�ำเร็จ อันอาจารย์เจ้าในก่อนประมวลไว้ ให้แก้
สรรพโรคท้ังปวงต่าง ๆ สืบกันมา ฯ ในท่ีนี้จะว่าแต่วิเศษสรรพคุณ คือคณะสรรพยาซ่ึงจะแก้โรคสมมติว่าหฤศโรค
คือสรรพริดสดี วงน้ัน โดยนยั ดังน้ี ฯ
ยาชอื่ นาดธิจร เอา โกฐสอ โกฐเขมา เทยี นขาว ผลจันทน์ กานพลู สง่ิ ละสว่ น รากทนดี รากชงิ ชี่ รากจิงจ้อ
เปลือกทองหลางใบมน เปลอื กมะรมุ เปลือกก่มุ ท้ัง 2 บกุ รอ กลอย อุตพิด ตรกี ฏุก กระเทยี ม มะตูมอ่อน แหว้ หมู
กญั ชา สิง่ ละ ๒ ส่วน ทำ� เปน็ จณุ บดดว้ ยน้�ำผึ้งใหก้ นิ หนกั ๑ สลึง แก้โรครดิ สดี วงผอมเหลอื ง บรโิ ภคอาหารเผด็ ร้อน
มิไดน้ น้ั หายดนี ัก ฯ
สรรพยานี้ ของขา้ พระพทุ ธเจ้า ขนุ ศรโี อสถ ทูลเกล้า ทูลกระหมอ่ มถวาย ขอเดชะ ไดใ้ ชแ้ ล้ว
ชอ่ื เอกสาร ต�ำราอายุรเวทศกึ ษา ขนุ นทิ เทสสุขกจิ
เอกสารฉบับคดั ลอกและพิมพ์เผยแพร่
ยานาดธิจร ของขนุ ศรีโอสถ เอา โกฐสอ โกฐเขมา ลูกจันทน์ กานพลู สงิ่ ละ 1 ส่วน รากทนดี รากชิงช่ี
รากจงิ จอ้ เปลอื กทองหลางใบมน เปลือกมะรมุ เปลือกกมุ่ ท้งั 2 บกุ รอ กลอย อตุ พิด ตรกี ฏุก กระเทียม มะตูมออ่ น
แหว้ หมู กญั ชา สิง่ ละ ๒ ส่วน ท�ำเป็นจุณ บดด้วยนำ้� ผงึ้ หนัก ๑ สลึง แก้โรคริดสีดวงผอมเหลือง และบรโิ ภคอาหาร
เผ็ดร้อนไม่ได้

กองคุม้ ครองและสง่ เสริมภูมิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทย์พืน้ บา้ นไทย 195

ยาสทิ ธจิ ร

ยาสิทธิจร เป็นต�ำรับยาอยู่ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์)
ซึ่งมีความสำ� คัญทางประวตั ศิ าสตร์ กล่าวคอื สมยั พระบาทสมเด็จพระนงั่ เกล้าเจา้ อย่หู ัว (รชั กาลท่ี 3) ทรงพระกรณุ า
โปรดเกล้า ฯ ให้บูรณปฏิสังขรณ์พระอารามคร้ังใหญ่ เมื่อ พ.ศ. 2374 ให้เหล่านักปราชญ์ราชบัณฑิตรวบรวม
ตรวจสอบคดั เลือก ต�ำราการแพทย์ เลือกสรรตำ� รับต�ำราต่าง ๆ ซึง่ สมควรจะเลา่ เรยี นเป็นชนั้ สามัญศกึ ษามาตรวจตรา
แก้ไข ใชข้ องเดมิ บา้ ง หรือประชมุ ผูร้ ู้หลักในวิชานน้ั ๆ โดยมาก เพอ่ื คนท้งั หลายไมเ่ ลอื กว่าตระกลู ช้นั ใด ๆ ใครมใี จรัก
วิชาใดก็ให้สามารถเล่าเรียนได้ สันนิษฐานว่าเม่ือครั้งสมัยอยุธยาในยามท่ีบ้านเมืองมีศึกสงคราม ต�ำราการแพทย์
การแพทย์แผนไทยคงจะสูญหาย กระจัดกระจายไปไม่น้อย จึงน�ำมาจารึกบนแผ่นหินอ่อนประดับไว้ตาม
บรเิ วณผนงั คอสอง เสาของระเบียงรอบพระอโุ บสถพระวิหาร พระวิหารคด และศาลารายรอบพระมณฑปภายในวัด
ซึ่งจะให้เป็นแหล่งเรียนรู้ของมหาชนไม่เลือกช้ันบรรดาศักด์ิ โดยจารึกต�ำราการแพทย์แผนไทยวัดโพธิ์ ว่าด้วยเรื่อง
ต�ำรานวด ต�ำแหน่งเส้นเอ็นในร่างกาย ต�ำรายาว่าด้วยเร่ืองต่าง ๆ สมุฏฐานโรค ต�ำรายาว่าด้วยชื่อยา ช่ือโรค
รวมทั้งต�ำราว่าด้วยสรรพคุณยาทั้งพืชวัตถุ สัตว์วัตถุ และธาตุวัตถุ ซึ่งเป็นวิชาการแพทย์แผนไทยที่เป็นความรู้
สืบทอดมาแต่โบราณจ�ำนวนท้ังสิ้นกว่า 453 แผ่นศิลา 1,330 ต�ำรับ ศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม
(วัดโพธ์ิ) ประกาศก�ำหนดให้เป็นต�ำรับยาแผนไทยของชาติ หรือต�ำราการแพทย์แผนไทยของชาติ ตามประกาศ
กระทรวงสาธารณสุข เรื่อง การประกาศก�ำหนดตําราการแพทย์แผนไทยของชาติและต�ำรับยาแผนไทยของชาติ
(ฉบบั ท่ี 1) พ.ศ. ๒๕๕๘ ลงประกาศราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๑๓2 ตอนพเิ ศษ 317 ง วันที่ 30 พฤศจิกายน ๒๕๕8
และการประกาศก�ำหนดต�ำราการแพทย์แผนไทยของชาติและต�ำรับยาแผนไทยของชาติ (ฉบับท่ี 28) พ.ศ. ๒๕63
ลงประกาศราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๑๓7 ตอนพเิ ศษ 179 ง วนั ที่ 5 สงิ หาคม ๒๕63 ยาสทิ ธิจร ประกอบดว้ ย
โกฐสอ โกฐเขมา โกฐหัวบัว เทียนด�ำ เทียนขาว ผลจันทน์ กระวาน กานพลู ขิงแห้ง ดีปลี สมอไทย สมอเทศ
สมอพเิ ภก มะขามป้อม ผลพลิ ังกาสา แกน่ แสมทัง้ สอง รากส้มกงุ้ สะค้าน สิง่ ละส่วน กัญชา ๒ สว่ น หอยขมเผา
เบีย้ จัน่ เผา ส่ิงละ ๕ สว่ น พริกไทย ๓๔ ส่วน วิธที �ำ ทำ� เปน็ จุณบดดว้ ยน�้ำผงึ้ ใหก้ นิ หนัก ๑ สลึง สรรพคุณ แกร้ ิดสดี วง
หืด ไอ มองครอ่ อกจากนี้ยังพบต�ำรับยาสิทธจิ ร ทม่ี ีการคดั ลอกในเอกสารโบราณ เล่มอน่ื ๆ เชน่
❀ เอกสารฉบับคดั ลอกและพิมพเ์ ผยแพร่ ช่ือต�ำราอายรุ เวทศึกษา ขุนนิทเทสสขุ กจิ
❀ เอกสารฉบบั คัดลอกและพมิ พ์เผยแพร่ ชื่อแพทยศ์ าสตรส์ งเคราะห์ เล่ม 2 พระยาพศิ ณปุ ระสาทเวช
ร.ศ. ๑๒6
❀ เอกสารฉบบั คัดลอกและพมิ พ์เผยแพร่ ช่อื คมั ภรี ์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม 3 ขนุ โสภิตบรรณลักษณ์
(อำ� พัน กติ ตขิ จร)
❀ เอกสารโบราณประเภทหนงั สือสมดุ ไทยด�ำ เลขที่ 223 ชื่อ ตํารายาเกรด็
❀ เอกสารโบราณประเภทหนงั สือสมดุ ไทยดำ� เลขที่ 240 ชอื่ ตํารายาเกร็ด

196 ชดุ ตำ� ราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ:์ ตำ� รับยาแผนไทยของชาตทิ เ่ี ข้าตวั ยากญั ชา

ชอื่ เอกสาร ศิลาจารึกวดั พระเชตพุ นวมิ ลมังคลาราม (วัดโพธ)์ิ
ประเภทเอกสาร ศิลาจารกึ

ภาพต้นฉบับ
สรรพริดสดี วง (ระเบียงรอบพระมหาเจดีย์)

กองคุ้มครองและสง่ เสรมิ ภูมิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ้นื บา้ นไทย 197

ภาพต้นฉบบั
ค�ำอ่านปจั จบุ นั

๏ สิทธิการิยะ จะกล่าวด้วยต�ำรายาคือวิเศษสรรพคุณส�ำเร็จ อันอาจารย์เจ้าในก่อนประมวลไว้ ให้แก้
สรรพโรคท้ังปวงต่าง ๆ สืบกันมา ฯ ในท่ีน้ีจะว่าแต่วิเศษสรรพคุณ คือคณะสรรพยาซ่ึงจะแก้โรคสมมติว่าหฤศโรค
คอื สรรพรดิ สีดวงนน้ั โดยนยั ดงั น้ี ฯ
ยาช่อื สิทธิจร เอาโกฐสอ โกฐเขมา โกฐหวั บวั เทียนดำ� เทยี นขาว ผลจันทน์ กระวาน กานพลู ขงิ แหง้
ดีปลี สมอไทย สมอเทศ สมอพิเภก มะขามป้อม ผลพิลังกาสา แก่นแสมทั้ง 2 รากส้มกุ้ง สะค้าน ส่ิงละส่วน
กัญชา ๒ ส่วน หอยขมเผา เบ้ยี จ่ันเผา สิ่งละ ๕ สว่ น พริกไทย ๓๔ สว่ น ท�ำเปน็ จณุ บดด้วยน�ำ้ ผง้ึ ให้กินหนัก ๑ สลงึ
แก้รดิ สดี วง หดื ไอ มองคร่อ หายดนี ัก ฯ
สรรพยานี้ ของข้าพระพทุ ธเจ้า ขุนศรโี อสถ ทลู เกล้าทูลกระหม่อมถวาย ขอเดชะ ไดใ้ ช้แล้ว

198 ชุดตำ� ราภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนุรักษ์: ตำ� รับยาแผนไทยของชาตทิ ี่เข้าตวั ยากญั ชา

ชอื่ เอกสาร ตํารายาเกรด็
เลขทเ่ี อกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ ๒๒๓
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสอื สมุดไทยดํา

ภาพตน้ ฉบบั

คำ� อ่านปัจจบุ นั

๏ สิทธิการิยะ ยาแก้ริดสีดวง หืด ไอ และมองคร่อ แลกษัยจุกเสียด และกษัยเถา กษัยดาน ดานคุณ
เราได้ทำ� ใช้มากอยแู่ ลว้ เอา หสั คุณเทศ ๑ ลกู มะตูม ๑ รากมะแหนตน้ ๑ แก่นแสมทงั้ 2 สะคา้ น ๑ รากส้มกุ้ง ๑
ลกู พลิ งั กาสา ๑ ลกู สมอเทศ ๑ สมอไทย ๑ มะขามปอ้ ม ๑ ขงิ แหง้ ๑ ดปี ลี ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐหวั บวั ๑
เทียนดำ� ๑ เทยี นขาว ๑ ลกู จันทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ ยา ๒๒ นี้เอาส่งิ ละ ๒ สลงึ หอยแครง
หอยขม หอยตาวัว หอยจุบ๊ แจง หอยกาบ เบ้ียจน่ั เบ้ยี แก้ ทงั้ นเี้ ผาเอาส่ิงละ ๑ บาท กญั ชา ๒ บาท พรกิ ไทยเท่ายา
ทั้งหลาย ถา้ จะใหท้ ุเลาธาตุ เอาใบสมอทะเลใส่ลง ๑ ต�ำลึง ๑ บาท ตำ� ละลายนำ�้ ผ้งึ กินหนัก ๑ สลึง กินเชา้ กนิ เยน็
แกร้ ดิ สีดวง เลือดเสยี แกส้ ารพัดลมทั้งปวงดีนกั แล ๚

กองคุ้มครองและส่งเสริมภูมปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ นื้ บา้ นไทย 199

ชอ่ื เอกสาร ตํารายาเกรด็
เลขท่ีเอกสารตามหอสมดุ แห่งชาติ ๒๔๐
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมดุ ไทยดํา

ภาพต้นฉบบั

คำ� อ่านปัจจุบัน

๏ สิทธิการิยะ ต�ำรายาแก้ริดสีดวง หืดไอ มองคร่อ แลลมจุกเสียด เป็นกษัยดาน ดานคุณ เราได้ท�ำใช้
มามากอยแู่ ล้ว ทา่ นใหเ้ อา หสั คุณเทศ ๑ ลกู มะตมู อ่อน ๑ รากมะแหนตน้ ๑ แก่นแสมทั้ง ๒ สะค้าน ๑ รากส้มก้งุ ๑
ลูกพิลังกาสา ๑ ลูกสมอเทศ ๑ สมอไทย ๑ ลูกมะขามป้อม 1 โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐหัวบัว ๑ เทียนด�ำ 1
เทยี นขาว ๑ ลกู จนั ทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ ลกู กระวาน ๑ กานพลู ๑ ดปี ลี ๑ ทง้ั นเ้ี อาสงิ่ ละ ๒ สลงึ เอา เปลอื กหอยแครง ๑
หอยกาบใหญ่ ๑ หอยตาหัว ๑ หอยขม ๑ เบ้ียจักจั่น ท้ังนี้เผาให้โชนเอาสิ่งละ ๓ สลึง เอา กัญชา ๒ บาท
เอาพริกไทยเท่ายาทง้ั หลาย ถ้าจะใหผ้ ายเอาใบสมอทะเลแทรกลงหนกั ๒ บาท ละลายนาํ้ ผึง้ รวงกินเทา่ หนัก ๑ สลึง
แก้ริดสีดวง ท้งั มองคร่อ หืด ไอ ท้ังปวงนัน้ หายแล เราไดท้ �ำใช้มากอยแู่ ลว้ อย่าสนเทห่ เ์ ลยดีนกั แล ๚
200 ชดุ ตำ� ราภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนุรักษ์: ต�ำรบั ยาแผนไทยของชาติท่ีเข้าตัวยากญั ชา

ช่ือเอกสาร แพทยศ์ าสตร์สงเคราะห์ เลม่ 2 พระยาพิศณุประสาทเวช ร.ศ. ๑๒6
เอกสารฉบับคัดลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่
ขนานหนึ่งช่อื อมั ฤตย์โอสถ แกล้ มกษยั ทง้ั ปวง เอา หสั คุณ ๑ แกน่ แสมทะเล ๑ รากส้มกงุ้ ๑ ลูกมะตมู ๑
ลกู มะแหน ๑ ลกู พลิ งั กาสา ๑ สมอเทศ ๑ สมอไทย ๑ โกฐเขมา ๑ เทยี นดำ� ๑ เทยี นขาว ๑ ลกู จนั ทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑
กระวาน ๑ กานพลู ๑ ดปี ลี ๑ ยาทัง้ นี้เอาเสมอภาค เอาเปลอื กหอยโข่ง ๑ เปลอื กหอยขม ๑ เปลือกหอยแครง ๑
เบี้ยผู้เผา ๑ เอาส่ิงละ ๓ ส่วน เอา กัญชา ๑๐ ส่วน เอาพริกไทย ๒ เท่ายาทั้งหลาย ต�ำผงกระสายยักย้าย
ใช้ให้ชอบโรคทั้งหลายเถิด
ช่ือเอกสาร ต�ำราอายุรเวทศกึ ษา ขนุ นิทเทสสขุ กิจ
เอกสารฉบับคดั ลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่
❀ ยาอํามฤตโอสถ แก้ลมกษัยท้ังปวง เอาหัสคุณ แก่นแสมทะเล รากส้มกุ้ง ลูกมะตูม ลูกมะแหน
ลูกพิลังกาสา สมอเทศ สมอไทย โกฐเขมา เทียนด�ำ เทียนขาว ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู ดีปลี
เอาส่วนเท่ากันเอาเปลือกหอยโข่ง เปลือกหอยขม เปลือกหอยแครง เบี้ยผู้เผา สิ่งละ ๒ ส่วน กัญชา ๑๐ ส่วน
พรกิ ไทยเทา่ ยาท้ังหลาย ทําเปน็ จุณ กระสายยกใชใ้ หช้ อบแกโ่ รค
❀ ยาสทิ ธิจร ของขุนศรีโอสถ เอา โกฐสอ โกฐเขมา โกฐหัวบวั เทยี นด�ำ เทยี นขาว ลูกจนั ทน์ กระวาน
กานพลู ขงิ แหง้ ดปี ลี สมอไทย สมอเทศ สมอพเิ ภก มะขามปอ้ ม ลกู พลิ งั กาสา แกน่ แสมทงั้ สอง รากสม้ กงุ้ สะคา้ น
สง่ิ ละ ๑ สว่ น กญั ชา ๒ สว่ น หอยขมเผา เบ้ียจนั่ เผา สิ่งละ ๕ สว่ น พรกิ ไทย ๓๔ ส่วน ทำ� เป็นจณุ บดด้วยน้�ำผง้ึ กนิ
หนัก ๑ สลึง แก้ริดสีดวง หดื ไอ มองคร่อ
ชอ่ื เอกสาร คมั ภีร์แพทย์ไทยแผนโบราณ เล่ม 3 ขนุ โสภติ บรรณลกั ษณ์ (อำ� พนั กติ ตขิ จร)
เอกสารฉบับคดั ลอกและพิมพเ์ ผยแพร่
เอา หัสคุณ แก่นแสมทะเล รากส้มกุ้ง ลูกมะตูม ลูกแหน ลูกพิลังกาสา ลูกสมอเทศ ลูกสมอไทย
โกฐเขมา เทียนด�ำ เทียนขาว ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ ลูกกระวาน กานพลู ดีปลี เอาเสมอภาค เอาเปลือกหอยโข่ง
เปลือกหอยขม เปลอื กหอยแครง เบย้ี ตวั ผู้ หอยทง้ั หลายเผา เอาสงิ่ ละ ๙ สว่ น กญั ชา ๑๐ สว่ น พรกิ ไทย ๒ เทา่
ยาทงั้ หลาย บดเปน็ ผงละลายน้�ำกระสายท่เี หมาะกบั โรคกนิ

กองคุ้มครองและส่งเสริมภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พน้ื บ้านไทย 201

ยานารายณ์จักรพิเศษ

ยานารายณ์จักรพิเศษ เป็นต�ำรับยาอยู่ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ 5 (สมุดไทย) หมวด
พระคมั ภรี แ์ ผนนวด เลม่ ๒ เลขทเี่ อกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ 1005 หนงั สอื สมดุ ไทยดำ� เมอื่ พ.ศ. 2413
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจ้าราชวรวงษ์เธอ
กรมหม่ืนภูบดีราชหฤทัยจางวางกรมแพทย์เป็นแม่กองจัดหารวบรวม ช�ำระสอบสวนต�ำราคัมภีร์แพทย์ท่ีใช้กัน
อยู่ขณะน้ันให้ถูกต้อง แล้วส่งมอบให้พระเจ้าราชวงษ์เธอ กรมหม่ืนอักษรสาสนโสภณ จางวางกรมอาลักษณ์
กรมอักษรพิมพการ จัดสร้างข้ึนใหม่เป็น “คัมภีร์แพทย์ฉบับหลวง” เพื่อเป็นส่วนพระราชกุศลเฉลิมพระเกียรติ
และเป็นต�ำราที่ใช้ประโยชน์ในชาติบ้านเมืองต่อไป ตัวยาประกอบด้วย บุก ๑ ต�ำลึง กลอย ๑ ต�ำลึง กระดาดแดง
๑ ตำ� ลึง อุตพิด ๑ ต�ำลึง ขงิ แหง้ ๑ ตำ� ลึง จิงจ้อใหญ่ ๑ ต�ำลึง กัญชา ๑ ต�ำลึง ดองดึง ๑ ต�ำลึง เจตมลู เพลิง ๑ ต�ำลงึ
ดีปลี ๑ ตำ� ลึง กานพลู ๑ บาท เบญจเทียน สิ่งละ ๑ บาท สมลุ แวง้ ๑ บาท ผลจันทน์ ๑ บาท ดอกจันทน์ ๑ บาท
โกฐสอ ๑ บาท โกฐเขมา ๑ บาท กระวาน ๑ บาท พริกเทศเท่ายาทั้งหลาย วิธีท�ำ ละลายน้�ำผ้ึงรวงกินเท่า
ผลมะขามปอ้ มเชา้ คำ�่ กไ็ ด้ ดองเหลา้ ไวก้ นิ สรรพคณุ รดิ สดี วง ๑๖ ประการ นอกจากนย้ี งั พบตำ� รบั ยานารายณจ์ กั รพเิ ศษ
ท่ีมกี ารคดั ลอกในเอกสารโบราณเล่มอ่ืน ๆ เช่น
❀ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมดุ ไทยด�ำ เลขท่ี 230 ช่ือ ต�ำรายาเกรด็
❀ เอกสารโบราณประเภทหนงั สอื สมุดไทยดำ� เลขท่ี 622 ชือ่ พระสมุดตํารายา
ยานารายณ์จักรพเิ ศษ มีช่ือเรียกแตกต่างกนั ไป เชน่ ยาไฟประลยั กลั ปใ์ หญ่ เปน็ ต้น

202 ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนุรักษ:์ ต�ำรับยาแผนไทยของชาตทิ ่เี ข้าตัวยากญั ชา

ช่ือเอกสาร คัมภีร์แผนนวด เลม่ ๒
เลขทเ่ี อกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ 1005
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมดุ ไทยดำ�

ภาพตน้ ฉบบั

ค�ำอ่านปัจจบุ ัน

๏ ขนานหนง่ึ ให้ เอา บุก ๑ ตำ� ลงึ กลอย ๑ ตำ� ลงึ กระดาดแดง ๑ ต�ำลงึ อุตพดิ ๑ ต�ำลึง ขิงแหง้ ๑ ตำ� ลึง
จิงจ้อใหญ่ ๑ ต�ำลงึ กัญชา ๑ ตำ� ลึง ดองดงึ ๑ ต�ำลึง เจตมูลเพลงิ ๑ ต�ำลงึ ดีปลี ๑ ตำ� ลึง กานพลู ๑ บาท เบญจเทียน
สิ่งละ ๑ บาท สมุลแว้ง ๑ บาท ผลจันทน์ ๑ บาท ดอกจันทน์ ๑ บาท โกฐสอ ๑ บาท โกฐเขมา ๑ บาท กระวาน
๑ บาท พรกิ เทศเท่ายาท้ังหลาย ละลายนำ�้ ผึ้งรวงกินเทา่ ผลมะขามปอ้ ม เช้าค่ำ� กไ็ ด้ ดองเหล้าไว้กินก็ได้ บำ� บดั รดิ สดี วง
๑๖ ประการ ยานีช้ ือ่ นารายน์จกั รพเิ ศษ ดีนักแล ฯ

กองคุ้มครองและส่งเสริมภูมิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทยพ์ ืน้ บ้านไทย 203

ชอื่ เอกสาร ตํารายาเกรด็
เลขท่เี อกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ ๒๓๐
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสอื สมดุ ไทยดํา

ภาพตน้ ฉบับ

ค�ำอ่านปจั จุบนั

๏ ยาชือ่ ไฟประลยั กัลปใ์ หญ่ ขนานน้ี ทา่ นใหเ้ อา โกฐสอ ๓ บาท โกฐหัวบวั ๓ บาท เทยี นด�ำ ๓ บาท
เทียนขาว ๓ บาท ลูกจันทน์ ๑ บาท ดอกจันทน์ ๑ บาท กระวาน ๑ บาท กานพลู ๑ บาท สมุลแวง้ ๑ บาท ดองดึง
๑ บาท อุตพิด ๑ บาท กลอย ๑ บาท บุก ๑ บาท กระดาดแดง ๓ ตำ� ลึง ขงิ แหง้ ๑ บาท ดีปลี ๑ บาท กญั ชา ๑ บาท
รากจงิ จ้อ ๑ ตำ� ลงึ ๒ บาท เจตมลู ๕ ตำ� ลงึ พรกิ ไทย ๑๖ ตำ� ลงึ ศริ ิยา ๒๐ ส่ิงนีท้ �ำเปน็ จุณ ละลายนำ�้ ผึง้ นำ้� ร้อนกไ็ ด้
กนิ แกร้ ิดสดี วงลม ๑๖ จำ� พวก แลริดสดี วงใหเ้ ปน็ ในทรวงอก แลให้นอนไม่หลับ กนิ อาหารไม่ได้ ใหห้ อบ ให้เหนอ่ื ยนกั
เดินไม่ได้แล แก้ริดสดี วงข้ึนทวารหนัก ทวารเบา แลแกร้ ดิ สีดวงเป็นเม็ด เปน็ ยอด ขน้ึ ในลำ� ไสน้ น้ั หายดีนกั ๚

204 ชุดตำ� ราภมู ิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรกั ษ:์ ต�ำรบั ยาแผนไทยของชาตทิ ่เี ข้าตวั ยากญั ชา

ชือ่ เอกสาร พระสมุดตํารายา
เลขที่เอกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ ๖๒๒
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมุดไทยดํา

ภาพต้นฉบับ

คำ� อา่ นปจั จุบนั

๏ ช่ือสมังหงิ คุ วันเสาร์ ขึ้น ๒ คำ�่ เดือน ๒ ปีขาล ฉศก ออกพระสิทธิส่งั ให้แทรกบุก ๑ บาท อุตพิด ๒ สลึง
กระดาดทั้งสอง ๒ สลงึ สะคา้ น ๒ สลึง ดอกจนั ทน์ ๒ สลึง กระวาน ๒ สลึง กานพลู ๒ สลงึ เทยี นดำ� ๒ สลึง ดปี ลี
๑ บาท โกฐเขมา ๓ สลงึ โกฐสอ ๑ บาท ๒ สลงึ ลกู จนั ทน์ ๑ บาท ๒ สลึง ลกู เบญกานี ๑ บาท ๒ สลงึ ขงิ แหง้ ๒ สลงึ
กญั ชา ๒ บาท รากเจตมูลเพลิง ๒ บาท พรกิ ลอ่ น ๑ ตำ� ลงึ ๒ บาท รากจิงจอ้ ๑ สลงึ มหาหงิ คุ์ 1 สลึง สรรพยา
๑๙ ส่ิงนี้ ตำ� เป็นผง แลว้ เอาเนยกวนยา ตากใหแ้ หง้ ละลายดว้ ยนำ้� ผ้ึงรวงกิน เวลาละ ๑ สลงึ บำ� บัดริดสดี วง ๓๐ พวก
แก้ผอมเหลืองก็ดี ไปปัสสาวะนักก็ดี กินข้าวมิได้ก็ดี แก้ลมขบเท้าแลมือ แก้ลมเสียดในท้อง แก้ลมอันให้ท้นท้อง
แลลงท้องเป็นบานทะโรคก็ดี ให้อาเจียน แลเหียนเขฬะก็ดี แลเจ็บหลัง เจ็บเอวก็ดี ให้จ�ำเริญอัคนีผล ช่ือสุริยาทิจร
ต�ำราออกพระแพทยพงษา ประกอบ ณ วนั องั คาร แรม ๑๕ คำ่� เดอื น ๕ ปีมะแม เอกศก ๚

กองค้มุ ครองและส่งเสริมภมู ปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบ้านไทย 205

ยาริดสดี วงมหากาฬ

ยาริดสีดวงมหากาฬ เป็นต�ำรับยาอยู่ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลท่ี 5 (สมุดไทย) หมวด
พระคัมภีร์มหาโชตรัต เล่ม 2 เลขท่ีเอกสารตามหอสมุดแห่งชาติ 1039 หนังสือสมุดไทยด�ำ เม่ือ พ.ศ. 2413
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจ้าราชวรวงษ์เธอ
กรมหม่ืนภูบดีราชหฤทัยจางวางกรมแพทย์เป็นแม่กองจัดหารวบรวม ช�ำระสอบสวนต�ำราคัมภีร์แพทย์ท่ีใช้กันอยู่
ขณะน้ันให้ถูกต้อง แล้วส่งมอบให้พระเจ้าราชวงษ์เธอ กรมหม่ืนอักษรสาสนโสภณ จางวางกรมอาลักษณ์
กรมอักษรพิมพการ จัดสร้างข้ึนใหม่เป็น “คัมภีร์แพทย์ฉบับหลวง” เพื่อเป็นส่วนพระราชกุศลเฉลิมพระเกียรติ
และเป็นต�ำราท่ีใช้ประโยชน์ในชาติบ้านเมืองต่อไป ตัวยาประกอบด้วย เทียนท้ัง 5 โกฐกักกรา 1 โกฐสอ 1
โกฐพุงปลา 1 โกฐจุฬาลัมพา 1 โกฐก้านพร้าว 1 ผลจันทน์ 1 ดอกจันทน์ 1 ตรีกฎุก 1 กัญชา 1 สะค้าน 1
เอาสงิ่ ละ 2 สลึง มดยอบ 1 บาท แกน่ สนเทศ 1 บาท สมุลแว้ง 1 บาท อบเชยเทศ 1 บาท ขอบชะนางทง้ั 2
สง่ิ ละ 1 บาท ชาดกอ้ น 1 สลึง สารหนู 1 เฟือ้ ง วิธีทำ� ชาดกบั สารน้ันเอาใส่ตง้ั ไฟขึน้ เอาน�ำ้ มะนาวบบี ลงคัว่ ให้แหง้
ให้ได้ 3 คร้ัง ให้ชาดกับสารนั้นเกรียม แล้วจึงเอาประสมกันเข้ากับยาน้ัน แล้วเอาสุราที่จุดไฟติดน้ันเป็นกระสาย
เอาพมิ เสน 1 เฟอ้ื ง ฝ่ิน 1 เฟอื้ ง บดป้ันเท่าเมด็ พรกิ ไทย ละลายสรุ ากิน 3 เมด็ ถา้ กนิ มไิ ด้กินแต่เม็ดหนึ่ง สรรพคณุ
แก้ริดสีดวงเปื่อยทวารทั้ง 9 ริดสีดวงในอก เป็นปรวดปะรัง เป็นหนอง ฟูมอยู่ก็ดี มะเร็งคุดทะราด ฝีเปื่อยท้ังตัว
ยาอนั ใดไม่ฟงั อุปทม ไส้ดว้ น ไส้ลาม ไสเ้ ลอ่ื นกด็ ี เป็นฝนี านหายกด็ ี แลชายหญิงเปน็ ช้ำ� รว่ั นอกจากนย้ี ังพบตำ� รบั ยา
รดิ สีดวงมหากาฬ ท่ีมีการคัดลอกในเอกสารโบราณเลม่ อนื่ ๆ เชน่
❀ เอกสารฉบับคัดลอกและพิมพเ์ ผยแพร่ ช่อื แพทยศ์ าสตร์สงเคราะห์ เลม่ 2 พระยาพศิ ณุประสาทเวช
ร.ศ. ๑๒6
❀ เอกสารฉบบั คัดลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่ ชื่อต�ำราอายรุ เวทศกึ ษา ขนุ นทิ เทสสขุ กิจ

206 ชดุ ต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ์: ต�ำรับยาแผนไทยของชาติที่เข้าตัวยากัญชา

ช่อื เอกสาร คัมภรี ์มหาโชตรตั เล่ม 2
เลขท่เี อกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ 1039
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สอื สมุดไทยดำ�

ภาพตน้ ฉบบั

กองคุ้มครองและส่งเสริมภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ืน้ บา้ นไทย 207

คำ� อา่ นปัจจุบัน

๏ สิทธิการิยะ จะกล่าวก�ำเนิดริดสีดวงมหากาฬ 4 จ�ำพวก ๆ หน่ึงข้ึนในล�ำคอ ทวารหนัก ทวารเบา
จ�ำพวกหนึ่งขึ้นในล�ำไส้ตลอดถึงล�ำคอ ที่ข้ึนในทรวงอกนั้น ตั้งข้ึนเป็นกอง เป็นหมู่กันประมาณ 9 เม็ด 10 เม็ด
เท่าเม็ดถั่วเขียว เมื่อสุกนั้นแตกออกเป็นบุพโพโลหิตระคนกัน แล้วก็เล่ือนเข้าหากันให้บานออกสัณฐานดังดอกบุก
เป็นบุพโพ โลหติ ไหลซึมอยู่ ไมร่ ู้วา่ ฝีปลวกแลฝหี ัวคว่�ำ เพราะว่าบริวารต้ังเปน็ เม็ดขึ้นตามลำ� ไสค้ ลอดขึ้นล�ำคอ ให้ปาก
คอนั้นเปื่อย กินเผ็ดร้อนมิได้ ถ้าจะแก้ ท่านให้ปรุงยาให้กินภายในเสียก่อน แล้วจึงเอาเทียนท้ัง 4 โกฐกักกรา 1
โกฐสอ 1 โกฐพงุ ปลา 1 โกฐจฬุ าลมั พา 1 โกฐกา้ นพรา้ ว 1 ผลจนั ทน์ 1 ดอกจนั ทน์ 1 ตรกี ฎกุ 1 กญั ชา 1 สะคา้ น 1
เอาส่งิ ละ 2 สลงึ มดยอบ 1 บาท แกน่ สนเทศ 1 บาท สมลุ แว้ง 1 บาท อบเชยเทศ 1 บาท ขอบชะนางทั้ง 2
สิ่งละ 1 บาท ชาดก้อน 1 สลึง สารหนู 1 เฟื้อง ชาดกับสารน้ัน เอาใส่ต้ังไฟขึ้น เอาน�้ำมะนาวบีบลงค่ัวให้แห้ง
ให้ได้ 3 ครั้ง ให้ชาดกับสารนั้นเกรียม แล้วจึงเอาประสมกันเข้ากับยาน้ัน แล้วเอาสุราท่ีจุดไฟติดนั้นเป็นกระสาย
เอาพิมเสน 1 เฟื้อง ฝิ่น 1 เฟื้อง บดปั้นเท่าเม็ดพริกไทย ละลายสุรากิน 3 เม็ด ถ้ากินมิได้กินแต่เม็ดหนึ่ง ยาน้ี
แก้ริดสีดวงเปื่อยทวารท้ัง 9 ริดสีดวงในอก เป็นปรวดปะรัง เป็นหนอง ฟูมอยู่ก็ดี มะเร็งคุดทะราดฝีเปื่อยทั้งตัว
ยาอันใดไม่ฟัง อุปทม ไส้ด้วน ไส้ลาม ไส้เล่ือนก็ดี เป็นฝีนานหายก็ดี แลชายหญิงเป็นช�ำรั่ว ถ้าได้กินยาน้ีหายสิ้น
ทกุ ประการอยา่ สนเทห่ เ์ ลย ยานี้เปน็ มหาวเิ ศษนักแล

208 ชุดต�ำราภูมปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ตำ� รบั ยาแผนไทยของชาติทเี่ ข้าตัวยากญั ชา

ชอ่ื เอกสาร แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ เล่ม 2 พระยาพิศณปุ ระสาทเวช ร.ศ. ๑๒6
เอกสารฉบบั คดั ลอกและพิมพ์เผยแพร่
สิทธิการิยะ จะกล่าวก�ำเนิดริดสีดวงมหากาฬ ๔ จ�ำพวก ๆ หน่ึงขึ้นในล�ำคอ ในทวารหนักในทวารเบา
จ�ำพวกหน่ึงขึ้นในล�ำไส้ ตลอดถึงล�ำคอ เมื่อข้ึนนั้น ตั้งขึ้นเป็นกองเป็นหมู่กันประมาณ ๙, ๑๐ เม็ด เม็ดเท่าถ่ัวเขียว
เม่ือสุกน้ันแตกออกเป็นบุพโพโลหิตระคนกัน แล้วก็เล่ือนเข้าหากัน ให้บานออกสัณฐานดังดอกบุก เป็นบุพโพโลหิต
ไหลซึมอยู่ ไม่รู้ก็ว่าฝีปลวกแลฝีหัวคว�่ำ เพราะว่าบริวารนั้นตั้งเป็นเม็ด ข้ึนตามล�ำไส้ตลอดขึ้นล�ำคอ ให้ปากคอ
น้ันเปอื่ ยกนิ เผ็ดกนิ รอ้ นมไิ ด้ ถา้ จะแกท้ า่ นใหป้ รุงยานใ้ี ห้กินภายในเสียกอ่ น
แล้วจึงเอาเทียนท้ัง ๕ โกฐกักกรา ๑ โกฐสอ ๑ โกฐพุงปลา ๑ โกฐจุฬาลัมพา ๑ โกฐก้านพร้าว ๑
ผลจันทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ ตรกี ฏกุ ๑ กัญชา ๑ สะค้าน ๑ เอาสิ่งละ ๒ สลงึ มดยอบ ๑ บาท แกน่ สนเทศ ๑ บาท
สมลุ แว้ง ๑ บาท อบเชยเทศ ๑ บาท ขอบชะนางท้ัง ๒ ส่งิ ละ ๑ บาท ชาดก้อน ๑ สลงึ สารหนู ๑ เฟือ้ ง
แต่อธิบายแปลกออกไปบ้างจึงลงไว้ด้วยกับสารหนูน้ันเอาใส่กระเบื้องต้ังไฟขึ้น เอาน�้ำมะนาวบีบลงขั้ว
ให้แห้งให้ได้ ๓ ครั้ง ให้ชาดกับสารน้ันเกรียม แล้วจึงผสมกันเข้ากับยาน้ันแล้วเอาสุราท่ีจุดไฟติดนั้นบดเป็นกระสาย
เอาพมิ เสน ๑ เฟอื้ ง ฝิ่น ๑ เฟื้อง บดบัน้ เท่าเมด็ พริกไทย ละลายสรุ ากิน ๓ เม็ด ถา้ กนิ มไิ ด้กนิ แตเ่ มด็ หนึ่ง ยาน้ีแก้
ริดสีดวงเปื่อยทวารท้ัง ๙ ริดสีดวงในอกเป็นปะหรวดเป็นรัง เป็นหนองฟูมอยู่ก็ดี มะเร็ง คุดทะราด ฝีเปื่อยท้ังตัว
ยาอันใดไม่ฟ้ง อุปะทมไส้ด้วน ไส้ลาม ไส้เสื่อนก็ดี เป็นฝีนานหายก็ดี ชายหญิงเป็นช�้ำรั่ว ถ้าได้กินยานี้หายสิ้น
ทกุ ประการอย่าสนเท่ห์เลย ยานีเ้ ป็นมหาวเิ ศษนกั แล
ชือ่ เอกสาร ต�ำราอายุรเวทศึกษา ขุนนทิ เทสสขุ กิจ
เอกสารฉบับคดั ลอกและพมิ พเ์ ผยแพร่
ริดสีดวงมหากาฬ ๔ จ�ำพวก ขึ้นในลำ� คอ ขึ้นในอก ขนึ้ ในทวาร ขึน้ ในล�ำไส้ ในอกในล�ำคอเปน็ เม็ด ๆ เทา่
ถัว่ เขยี ว เม่ือสกุ แตกออกเปน็ บพุ โพโลหิตออกมา แลว้ เลอื่ นเขา้ หากนั บานดังดอกบุก เป็นบพุ โพโลหิตไหล อนึ่งเกดิ ขึน้
ดังเม็ดข้าวโพดตามล�ำไส้ ล�ำคอ ถ้าจะแก้ เอา เทียนท้ัง 5 โกฐกักกรา โกฐพุงปลา โกฐก้านพร้าว โกฐจุฬาลัมพา
โกฐสอ ลูกจนั ทน์ ดอกจันทน์ กญั ชา ตรกี ฏุก สะค้านเอาสงิ่ ละ ๒ สลึง มดยอบ แก่นสนเทศ สมลุ แว้ง อบเชยเทศ
ขอบชะนางท้งั 2 สิ่งละ ๑ บาท ทำ� เป็นจณุ เอาชาดก้อน ๑ สลงึ สารหนู ๑ เฟือ้ ง ชาดกอ้ นกับสารหนู บดให้ละเอยี ด
ใส่กระเบ้ืองคั่วให้ร้อน เอาน้�ำมะกรูดบีบลงคั่วให้แห้งได้ ๓ หน ให้ชาดกรอบ แล้วจึงเอาประสมเข้ากับยาผงท้ังนั้น
เอาสรุ าเข้มเป็นกระสาย แทรกพิมเสน ๑ เฟ้อื ง ฝ่ิน ๑ เฟอื้ ง บดปน้ั ทำ� แทง่ ไวเ้ ทา่ เม็ดพริกไทย ละลายสรุ ากนิ ๑-๓ เม็ด
แก้สรรพริดสีดวงเรื้อรัง ฝีเปื่อยทั้งตัว คุดทะราด อุปทม ไส้ด้วน ไส้ลาม และสตรีเป็นมุตกิด ช้�ำรั่วในทวารหนัก
ทวารเบา กิน

กองคมุ้ ครองและส่งเสริมภูมปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย 209

ชอื่ เอกสาร ศิลาจารึกวดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลาราม (วัดโพธ์)ิ
ประเภทเอกสารโบราณ ศลิ าจารึก

ภาพต้นฉบบั
ลกั ษณะหฤศโรค (ศาลาเลื่อนศักด)์ิ

210 ชุดต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ:์ ต�ำรบั ยาแผนไทยของชาตทิ ี่เข้าตวั ยากญั ชา

ภาพตน้ ฉบับ
คำ� อ่านปัจจุบนั

๏ ปนุ ะจะปะรงั ลำ� ดบั นจ้ี ะกลา่ วดว้ ยนยั อนั หนงึ่ ใหม่ วา่ ดว้ ยลกั ษณะหฤศโรค อนั ชอื่ วา่ บานทะโรค กลา่ วคอื
ริดสีดวง อันบังเกิดขึ้นตามขอบทวารรอบน้ันเป็นค�ำรบ ๑๗ มีลักษณะอาการกระท�ำให้เปื่อยไปทั้ง ทวารหนัก
เป็นบุพโพโลหิตเหม็นเน่า เหม็นโขงยิ่งนัก ให้ปวดแสบ ปวดร้อน เป็นก�ำลัง และอุจจาระน้ันผูกเข้าไม่ได้ ถ้าผูกเข้า
กระท�ำให้เจ็บปวดใหต้ ึงไปทง้ั ทวาร มคี วามเวทนาเปน็ อนั มาก ฯ
ขนานหน่งึ เอา พริกไทย ขิงแห้ง ผลกระวาน ผลจันทน์ สะคา้ น ดีปลี รากชา้ พลู รากกญั ชา เอาเสมอภาค
ท�ำเปน็ จณุ บดละลายน้ำ� ผึง้ รวงกนิ หนัก ๑ สลึง แก้รดิ สดี วงอนั บังเกดิ ขึ้นตามขอบทวารหนกั หายดนี กั ฯ

กองคมุ้ ครองและส่งเสรมิ ภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทย์พนื้ บ้านไทย 211

ชอื่ เอกสาร ศลิ าจารกึ วัดพระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วัดโพธิ)์
ประเภทเอกสารโบราณ ศลิ าจารกึ

ภาพตน้ ฉบับ
รดิ สดี วงบงั เกิดในทางปสั สาวะ (ศาลามุทติ า)

212 ชุดต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ์: ตำ� รับยาแผนไทยของชาติท่เี ข้าตวั ยากญั ชา

ภาพตน้ ฉบบั
คำ� อา่ นปจั จบุ นั

๏ ปนุ ะจะปะรัง ล�ำดบั น้จี ะกลา่ วด้วยนยั อันหน่งึ ใหม่ ว่าดว้ ยลกั ษณะหฤศโรค อนั ชอื่ วา่ อคั นีโชต กล่าวคอื
โรคริดสีดวง อันบังเกดิ ในทางปัสสาวะนั้นเป็นคำ� รบ ๑๑ มอี าการกระท�ำให้ปัสสาวะน้ันเปน็ โลหิตสด ๆ ไหลออกมา
ตามช่องปัสสาวะ บางทีให้น�้ำปัสสาวะเหลืองดุจน�้ำขมิ้น บางทีให้น�้ำปัสสาวะออกมาเป็นบุพโพเจือ ให้แสบร้อน
เป็นกำ� ลัง ฯ
ขนานหนึ่ง เอา บุกรอ ดีปลี ขิงแห้ง อุตพิด กลอย กระดาดแดง ขอบชะนางขาว ลูกจันทน์ โกฐสอ
โกฐเขมา กระวาน กานพลู เทียนดำ� เทียนขาว เทยี นเยาวพาณี สมุลแวง้ กัญชา ส่ิงละ 1 สว่ น พริกไทยลอ่ น ๒ สว่ น
ท�ำเปน็ จณุ บดละลายน้�ำรอ้ นกนิ หนกั ๑ สลงึ แกร้ ิดสีดวงอนั บงั เกิดในทางปสั สาวะนัน้ หายดนี กั ฯ

กองคมุ้ ครองและส่งเสรมิ ภูมปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและแพทยพ์ น้ื บ้านไทย 213

ช่อื เอกสาร ตํารายาเกร็ด
เลขที่เอกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ ๒๓๐
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสอื สมุดไทยดํา

ภาพต้นฉบับ

คำ� อ่านปัจจบุ ัน

๏ ยาชื่อไฟอาทิตย์ ขนานนี้ ท่านให้เอา โกฐสอ ๒ สลึง โกฐเขมา ๒ สลึง เทียนแดง ๒ สลึง
เทียนสัตตบุษย์ ๒ สลึง ลูกจันทน์ ๒ สลึง กระวาน ๒ สลึง กานพลู ๒ สลึง สมุลแว้ง ๒ สลึง สะค้าน ๒ สลึง
รากช้าพลู ๒ สลึง เปราะหอม ๒ สลึง เพชรสังฆาต ๒ สลึง แห้วหมู ๒ สลึง ใบกัญชา ๒ สลึง บุกรอ ๒ สลึง
ดองดงึ ๒ สลงึ รากส้มกุ้งนอ้ ย ๒ สลึง สม้ กุง้ ใหญ่ ๒ สลงึ ไพล ๒ สลงึ กระชาย ๒ สลงึ พรกิ หาง ๒ สลึง ดีปลี ๒ สลงึ
เจตมูล ๓ ต�ำลึง ๒ บาท พริกไทย ๖ ต�ำลึง 1 บาท ศิริยา ๒๔ ส่ิงน้ีท�ำเป็นจุณ ละลายน้�ำผึ้งรวง น้�ำอ้อยแดง
กินหนัก ๑ สลึง แก้ริดสีดวง เป็นเม็ดยอดข้ึนในทรวงอก เจ็บลงไปถึงทวารหนักแล แก้ลมเสียดแทง ลมท้นท้อง
แก้ลมไส้พอง ท้องขึ้น แลหืด ใหไ้ อเปน็ กำ� ลัง แลลมมักใหห้ าวนอนแล แกส้ รรพริดสีดวงทง้ั ปวง แลแกส้ พั พยาธทิ ัง้ ปวง
หายกินดี ทา่ นจึงตีคา่ ไวเ้ ป็นราคา ๑๐ ต�ำลึงทอง ๚

214 ชุดต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนุรักษ์: ตำ� รับยาแผนไทยของชาติทเ่ี ข้าตวั ยากัญชา

ชื่อเอกสาร ตํารายาเกรด็
เลขที่เอกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ ๒๓๐
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สอื สมดุ ไทยดํา

ภาพตน้ ฉบับ

คำ� อ่านปัจจบุ ัน

๏ ยาชอื่ มหาอาวุธ ขนานนี้ ท่านให้เอา กลอย ๓ สลึง กระดาด ๓ สลึง เจตมูล ๓ สลงึ บุกรอ ๑ ต�ำลึง
อตุ พดิ ๑ ต�ำลงึ ดปี ลี ๑ ต�ำลงึ ลูกจันทน์ ๑ บาท ดอกจันทน์ ๑ ต�ำลงึ ๑ บาท กัญชา ๑ ต�ำลึง ๑ บาท พรกิ ไทย
๔ ต�ำลึง ๑ บาท ๑ สลึง ศริ ยิ า ๑๐ สง่ิ นี้ ท�ำเป็นจุณ ละลายน้ำ� ผ้ึงรวงกินผลพุทรา แก้ริดสีดวงผอมเหลือง ใหต้ กโลหิต
แลแก้ริดสีดวงขึ้นปาก ข้ึนตา ข้ึนล้ิน ข้ึนเพดานก็ดี แก้ตีนมือเหน็บชาแล แก้มือตีนตาย ให้หาวเสียว เสียดสีข้าง
แลชายโครงใหก้ รนดงั แลให้หลับลืมเวลานั้น ถ้าจะแก้ลมแน่นหน้าอก แลจุกเสยี ด ละลายน�้ำรอ้ น น�ำ้ ขงิ กนิ วเิ ศษนัก ๚

กองคมุ้ ครองและสง่ เสริมภมู ิปญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ ื้นบา้ นไทย 215

ชื่อเอกสาร ตํารายาเกร็ด
เลขทีเ่ อกสารตามหอสมุดแห่งชาติ ๒๔๐
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมดุ ไทยดํา

ภาพตน้ ฉบบั

คำ� อา่ นปจั จุบนั

๏ ยาแก้ริดสีดวง หืดหอบ ไอท้องเป็นดาน ท่านให้เอา เจตมูลเพลิงแดง ๑ ต�ำลึง ขิงแห้งหนัก
๑ ตำ� ลงึ การบูร ๑ ตำ� ลงึ กัญชา ๑ ต�ำลงึ เปลือกหอยแครง ๒ บาท เอาพรกิ ไทย ๔ ต�ำลึง ต�ำเป็นผงละลายน้ําผ้งึ
กินเพลาละ ๑ สลงึ กนิ เชา้ เย็นทุกวัน โรคน้ันหาย ๚

216 ชดุ ต�ำราภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนรุ ักษ:์ ต�ำรบั ยาแผนไทยของชาตทิ เี่ ข้าตัวยากัญชา

ชือ่ เอกสาร ตํารายาเกร็ด
เลขท่ีเอกสารตามหอสมุดแหง่ ชาติ ๒๔๔
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสือสมุดไทยดํา

ภาพต้นฉบับ

คำ� อา่ นปัจจุบนั

๏ ยาเพชรอาวุธใหญ่ เอา เจตพังคี ๑ บาท วา่ นนาํ้ ๑ บาท โรกแดง ๑ บาท โรกขาว ๑ บาท กระเช้าแดง
๑ บาท ไพล ๑ บาท กะทือ ๑ บาท ผวิ มะกรูด ๑ บาท ลกู ผกั ชี ๑ บาท ใบคนทีสอ ๑ ต�ำลงึ ๒ บาท ใบสลอดแห้ง
๒ ตำ� ลงึ บุกรอ ๑ บาท ๒ สลงึ รากสม้ กุ้ง ๑ บาท กลอย ๓ สลึง กระดาดขาว ๑ บาท ๒ สลึง กระดาดแดง ๑ บาท
๒ สลึง เจตมูลเพลิง ๑ บาท ๒ สลึง บอระเพด็ ๑ บาท กญั ชา ๒ บาท เต่าเกียด ๑ บาท ๒ สลงึ ดองดงึ ๒ สลงึ
ลูกกราย ๒ สลึง ลูกพิลงั กาสา ๑ บาท หวั แหว้ หมู ๒ บาท ดีปลี ๑ บาท ๒ สลึง สมุลแว้ง ๑ ต�ำลงึ สะคา้ น ๑ บาท
๒ สลึง รากชา้ พลู ๑ บาท ๒ สลงึ ลูกจนั ทน์ ๑ สลึง ดอกจันทน์ ๑ สลงึ กระวาน ๑ สลึง กานพลู ๑ สลงึ โกฐท้งั ๕
เทียนท้งั ๕ พรกิ ไทยเท่ายาทง้ั หลาย ตำ� เป็นผงละลายนา้ํ ผ้งึ จ�ำเพาะริดสีดวง ๕๐๐ จำ� พวก ละลายนํ้าส้มซ่า แก้ลม
๕๐๐ จำ� พวก ดีนักแล ๚

กองคุ้มครองและสง่ เสริมภูมิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและแพทยพ์ นื้ บ้านไทย 217

ชอื่ เอกสาร ตํารายาเกรด็
เลขที่เอกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ ๒๔๔
ประเภทเอกสารโบราณ หนังสือสมดุ ไทยดํา

ภาพต้นฉบบั

คำ� อา่ นปัจจุบนั

๏ ยาช่ือเทพอาวุธ เอา เทียนด�ำ ๑ เทียนขาว ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ ลูกจันทน์ ๑ ดอกจันทน์ ๑
ลกู กระวาน ๑ ดีปลี ๑ ลกู กราย ๑ กระดาดแดง ๑ กระดาดขาว ๑ ยาทัง้ นี้ สิ่งละ ๑ เฟอ้ื ง อตุ พดิ ๒ สลงึ พริกไทย ๑
หัวบุก ๑ กลอย ๑ รากเจตมลู เพลิง ๑ แก่นแสมทะเล ๑ รากสม้ กงุ้ ๑ รากจงิ จ้อใหญ่ ๑ ทั้งนส้ี ่ิงละ ๑ บาท กญั ชา
๒ บาท สมอไทย ๑ บาท ๒ สลงึ รากหัสคณุ ๑ ตำ� ลงึ ท�ำเป็นผงละลายนาํ้ รอ้ น น้ําผงึ้ นา้ํ สม้ ซ่าก็ได้ กินจ�ำเพาะ
ริดสีดวง แลลมจุกเสียด กนิ อาหารมิได้ นอนมหิ ลับ บ�ำบัดโรคทง้ั ๑๐๘ จ�ำพวก อายุ 100 ปีแล ๚
218 ชุดตำ� ราภมู ปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ต�ำรับยาแผนไทยของชาติท่เี ข้าตวั ยากญั ชา

ชื่อเอกสาร พระตําราหลวงชื่ออไุ ทยะจีนดาบาฬี
เลขทีเ่ อกสารตามหอสมดุ แหง่ ชาติ ๒๗๗
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สอื สมดุ ไทยดํา

ภาพต้นฉบบั

คำ� อา่ นปจั จุบัน

๏ ยาขนานหนงึ่ ชอ่ื วา่ ตรสุ กราทวิ กั ใหเ้ อา ลกู รกั ๑ เปลอื กกญั ชา ๑ กานพลู ๑ เบญจกลู ๑ รากถว่ั แระ ๑
ลกู ผักชี ๑ กะทอื ๑ ไพล ๑ รากราชพฤกษ์ ๑ ขอนดอก ๑ เทียนทัง้ ๕ เทยี นตาตัก๊ แตน ๑ จิงจอ้ ๑ เปลอื กสนนุ่ ๑
ผักโหมหิน ๑ เอาเสมอภาค เกลือสินเธาว์ ๒ ส่วน ต้มกินก็ได้ ต�ำเป็นผงกินก็ได้ แก้ริดสีดวง ๖ ประการ แก้บวม
๕ ประการ แกไ้ ขป้ ระสูติบุตร แกล้ มตีขนึ้ ๚

กองคมุ้ ครองและส่งเสริมภมู ปิ ัญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พ้ืนบา้ นไทย 219

ช่ือเอกสาร ต�ำรายาเกรด็
เลขท่ีเอกสารตามหอสมุดแห่งชาติ 527
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สอื สมุดไทยด�ำ

ภาพต้นฉบับ

ค�ำอา่ นปจั จุบัน

๏ ยาแก้รดิ สดี วงในอก ในคอ เอา อตุ พดิ ๑ ต�ำลึง บกุ รอ ๒ บาท กลอย ๒ บาท ข่า ๒ บาท กระเทียม
๒ บาท เจตมลู เพลงิ ๒ บาท เกลอื ๒ บาท ดองดึง ๒ บาท กระดาดแดง ๒ บาท โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ ลกู จันทน์ ๑
ดอกจันทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑ เทียนด�ำ ๑ ดีปลี ๑ กัญชา ๑ พริกเทา่ ยาท้ังหลาย ท�ำผงละลายน้�ำผ้ึงกิน
แกร้ ดิ สีดวงในคอ ในอก ในทวาร จุกเสยี ด ไอมองคร่อ กนิ หายแล ๚

220 ชุดต�ำราภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ:์ ตำ� รับยาแผนไทยของชาติทเ่ี ข้าตวั ยากัญชา

ช่อื เอกสาร ตำ� รายาเกรด็
เลขท่เี อกสารตามหอสมดุ แห่งชาติ 561
ประเภทเอกสารโบราณ หนงั สือสมดุ ไทยด�ำ

ภาพต้นฉบบั

คำ� อา่ นปจั จุบนั

๏ ยาชอื่ เพชรอาวธุ ใหญ่ เอาโกฐท้ัง ๕ เทยี นทง้ั ๕ ลกู จันทน์ ๑ ดอกจนั ทน์ ๑ กระวาน ๑ กานพลู ๑
สงิ่ ละ ๑ สลงึ เจตพงั คที งั้ ๒ โรกทง้ั ๒ กระเชา้ แดง ๑ ไพลแหง้ ๑ กะทอื ๑ ผวิ มะกรดู ๑ ลกู ผกั ชี ๑ รากสม้ กงุ้ ๑
บอระเพด็ ๑ ลกู พิลังกาสา ๑ แหว้ หมู ๑ สมลุ แว้ง ๑ เอาสง่ิ ละ ๑ บาท หัวบกุ รอ ๑ บาท ๒ สลงึ หวั กระดาดแดง
๑ บาท ๒ สลึง หัวกระดาดขาว ๑ บาท ๒ สลึง หวั กลอย ๒ สลึง เจตมูลเพลิงแดง ๑ บาท ๒ สลงึ หัวเตา่ เกียด
๑ บาท ๒ สลึง หัวดองดงึ ๑ บาท ๒ สลงึ ลกู กราย ๑ บาท ๒ สลงึ ดีปลี ๑ บาท ๒ สลงึ สะคา้ น ๑ บาท ๒ สลึง
ช้าพลู 1 บาท 2 สลงึ กัญชา ๒ บาท ใบคนทสี อแหง้ ๑ ต�ำลงึ ๒ บาท ใบสลอดแห้ง ๒ ต�ำลึง เอาพริกไทยเท่ายา
ท้ังหลาย ต�ำเป็นผงละลายน้�ำผึ้ง น้�ำส้มซ่ากิน แก้ริดสีดวง ๕ จ�ำพวก แก้เสมหะ 5 จ�ำพวก แก้หืดไอ เลือดลม
(ตัวอักษรเลือน) เถาดาน ยกั กระสายใช้เถิด ๚

กองคุม้ ครองและส่งเสรมิ ภมู ิปัญญาการแพทย์แผนไทยและแพทยพ์ นื้ บา้ นไทย 221