yen sira nora sumurup,
yekti kalebu pasangan.
Wit sira kalentu tampi,
tan wruh ing apta sasmita,
saking samar panamure,
tan tampi liringing netya,
wekasan kadrawasan,
andaleya kadalurung,
kasluru keneng pasangan.
Labane lena ing budi,
dadi kalebu loropan,
saking kalimput karepe,
manawa angandelena,
dennya teguh wantala,
2016malah katon mudha punggung,
padha Ian kang kacacadan.
erpusdaParan denira dumugi,
kang dadi sedyaning driya,
dening tansah kandheg tyase,
Pkadhung kendel ing dadalan,
ediatan kaju sejanira,
tan ngestokken agnyeng ratu,
Alih Mkatungkul angaku wignya.
Beda kang mantep ing budi,
cinoba datan tumama,
mung mantheng ing pangesthine,
'pangarsa arsaning karsa,
sihing sri Naranata,
kang tumerah ywa kalentu,
trus saking titi pariksa.
Wit saking sampun udani,
kalamun jeng Sri Pamasa,
kang kawasa miseseng reh,
marmanta kudu waspada,
ngati-ati ing tingkah,
317
tyas suka sungken sumungku,
mung setya tuhu ing driya.
Yen anuju amarengi,
wruh kedhap kilating Nata,
ulatira den asareh,
nampani dhawuh sasmita,
den cundhuk candhakira,
tindakira kang tinanduk,
ngungingaken ing Narendra.
Den asumeh pasmon manis,
ing semu kang sumaringah,
samun nanging mrih kongase,
wit lamun tan kauningan,
2016iku sami kewala,
lawan kang tan wruh ing semu,
wit wuwuse salah rasa.
erpusdaDene lamun durung bangkit,
angadu lungiding karsa,
Pluwung tumungkula bae,
edialawan tyas tajem jatmika,
ywa gingsir neng ngarsendra,
Mden kadi ujwalanipun,
Alihdahana muruh gumebyar.
Supadya katrahan ing sih,
sihing Gusti kang wlas tresna,
mring dasih kang ngestokake,
ma~manta manawa ana,
antuk pireneng Nata,
sayogyanya den sumurup,
kang addya jalaranya.
Lan margane kang tan tuk sih,
wit iku ingkang minangka,
susuluh ingkang katongton,
nedahken basa sambawa,
ana bebasanira,
318
tan ana we mili nungsung, 1
i mangkana traping suwita.
l·t·
Myang dasih yekti tan bangkit,
sawala karseng Narendra,
pan muhung kedah andherek,
f lumiring sakarseng Nata,
upamanya mangkana,
kadya wayang kang amuwus,
sayekti mawa imbalan.
Pra priyayi sanagara,
ingkang mangka kelinira,
wayang kang nulat solahe,
kuciwane wong suwita,
lamun kesed leleda,
2016salewengan tan tuwajuh,
wadine ingkang mangkana.
erpusdal/ Saking datan niniteni,
tan wruh teraping watara,
tansah ngumbar swara rame,
Pngawur pelenging wardaya,
ediaura ukaranira,
awit kadhinginan tuwuh,
Alih Mrumangsa yen wus kepama.
Tur durung mantra udani,
teraping kang lukirarja,
kasusu kuminter tyase,
paranta margane tampa,
sihing Sri Naranata,
tangeh yen wusaninpun,
umanggiha yogyatama.
Yektine arang kang bangkit,
kang awas wosing pamawas,
kaya kang kawuwus kabeh,
yen tan antuk wahyuning Hyang,
trahing lelatur kadar,
319
yektine durung amangguh,
wong waskitha tanpa tapa.
Kajaba mung Kanjeng Nabi,
Mukhamad Nayakaningrat,
kang tuhu dutaning Manon,
yen satedhak turunira,
praptaning jaman mangkya,
wastu tan ana kang tiru,
yen tan tapa puruhita.
Marmanta wong ngawulaji,
ywan ingandel ywa daluya,
ingandel iku keh lire,
ana ingandel wanodya,
ingandel rajabrana,
2016ingandel baya pakewuh,
myang ingandel ulah budaya.
erpusdaMuwah ingandel lulungit,
tata krama kadyatmikan,
anatapi kabisane,
Plamun ingandel wanodya,
ediaden kadya tigan gesang,
iyeku tekading kalbu,
Alih Mmeneng lir wong binincihan.
Rumeksane ing pawestri,
ywa pegat santa susetya,
prapting pati linakon,
yen ngantya anglakonana,
purun nyidra asmara,
lamun tan mangkana wastu,
ambaJela pangawulan.
Myang sarowanging dadasih,
temah tan ana pracaya,
wit ugering switeng Katong,
anetepi tata krama,
muwah temening dirya,
320
i
dene ta sira kalamun, j
den andel ing rajabrana.
!
Dipun bisaa mamardi,
undhaking ngarta utawa,
anunular nangkarake,
myang tyasira den narima,
sadhakunta priyangga,
yen bangkit mangkana wastu,
antuk sihing Sri Narendra.
Dene yen sira tan bangkit,
anindakken kang mangkana,
amung calangana bae,
yen ana karsaning Nata,
2016manawa kukurangan,
den lakonana saestu,
erpusdaadol suta rabinira.
Supayanira sang aji,
aywa kacuwan ing karsa,
edia Ping wekasan ·sang akatong,
aniteni jroning nala,
lamun tuhu ing dirya,
lih Mdene ta yen sira anggung,
Amijilken kagungan nata.
Mijil
Yeku tetap wong murk" sawukir,
yen sira mangkono,
iyamangsa den andela maneh,
babasane sapa ta kang bangkit,
amareki kori,
myang warangsa anggung.
Kumarenges gayami ngucemil,
ri ratri tan towong,
321
saking ngendi bisane ing tembe,
awidada dennya switeng Gusti,
Ian maning manawi,
pinitayeng ratu.
Ulah budi udaling luJungit,
sira den waspaos,
kudu awas waskitha ing tyase,
wruh samuning panuksma kang remit,
namar mara sandi,
saduning ripu duro
Aywa pegat labete ing budi,
den ategen tanggon,
lakonana Ian mati ragane,
kurang guling ing nalikeng ratri,
2016den mindeng semadi,
sinaua lampus.
erpusdaMyang wiweka pratikel ing kapti,
matrapken pirantos,
mrih asoring mungsuh kang ngrabaseng,
Ppraja nata dennya rampung-ramping,
ediaden bangkit nampani,
sasmitaning ratu.
Alih MYeku ingkang datansah ingeksi,
mawas ing pasemon,
purwa madya prapteng wekasane,
aywa kongsi kalimput ing kapti,
nadyan ta wus wasis,
saruskareng kawruh.
Durvng tamtu katarimeng Gusti,
yen sira durung wroh,
ing sakarsa-karsaning Pamase,
1ir manekung amesu samadi,
den kongsi udani,
Dating Hyang Mahaagung.
322
Kongsi prapteng wekasane kaeksi,
karsaning Hyang Manon,
pindha carma ingukir bineber,
munggwing kelir den kongsi udani,
sasolahing ringgit,
aywa sah dinulu.
Dene ingkang sinrahan lulungit,
mardaweng lalagon,
purwanira datan ana maneh,
amung saking kidungan kakawin,
sira den trenasih,
kadya rnring sadul~.
Mrih tumanja gwanira jarwani,
rarasing kang raos,
2016lageyane lalagon den ngentek,
sarekaning rumpakan mangerti,
erpusdarakite respati,
memes manis arum.
Wruh samaring ukara kang repit,
PIan namun'pasemon,
ediatraping kuwi den kadi anggite,
ri sang Widhayaka ing Kadhiri,
lih Myen mangkana yekti,
Aantuk sihing ratu.
Marmanira sang prabu asung sih,
wit saking cumondhong,
Uneganan sagung panggalihe,
yen mangkana ngaurip puniki,
pan luwih prayogi,
ngangkah amrih cukup.
Wiwitane ywa tiJar taberi,
t1aten takon tiron,
ing wusana utama dadine,
Ian mamriha a1using kang budi,
323
trus pamuwus manis,
nging tyas ywas katungkuI.
Suka-suka pepeka ing kapti,
saternah tanpadon,
dene weweka prayitna jro tyase,
upamine wong anumpet sari,
nadyan luwih remit,
makasih kongas arum.
Myang patraping met yudanagari,
yeka yen kapregok,
apagut tan ulat pakewede,
tan wruh moring wicara kang werit,
Ian keclaping \iring,
manarnbunging tembung.
2016Ing wusana raosing ngling,
erpusdaternah karya ewoh,
mring kang samya awawan ginerne,
de kang dadi kuciwaning abdi,
bilih tuna bud;,
Pbodho buteng pengung.
ediaOupi aneng ngabyantareng Gusti,
Mkalantur andongong,
Alihsaking sanget kalimput tyas supe,
awit dening karnurkaning kapti,
wekasan ginalih,
daluya balilu.
Marma den wruh traping ngawula ji,
ing tyas den mirantos,
ngilangena sakserik ing ngabeh,
ngayernana manahing sasami,
sasarnining ngabdi,
prihen raket rukun.
Ngilangana karnurkaning kapti,
den sumeh ing pasmon,
324
I
neng pasamuwan den sareh arereh,
mung mahyakra saliring weweling,
myang pali pepeling,
wuwulang linuhung.
Lan agunging kabisan binudi,
dimene dumados,
tutuladhan sumrambahing ngakeh,
yen mengkono para kang miyarsi,
yekti samya asih,
kelu kapiluyu.
Kabeh tresna nganggep bapa bibi,
nadyan sang akatong,
muwah para putra santanane,
samya rena wekasan ulas asih,
2016sadasih pinurih,
samya angguguru.
erpusdaKang mangkana punika sayekti,
tansah kapanujon,
Ping sasama samya resep tyase,
edianadyan ana ing liyan nagari,
akeh kang samya sih,
Alih Mseneng anunungsung.
Pra linangkung muwah among tani,
ingkang and hap asor,
ingesoran sasolah bawane,
anoraga dening anuruti,
saosiking janmi,
lawan wacana.
Myang menaki tyasira sasami,
sinamun ing pasmon,
saking sampun sugih aksamane,
atemahan amung angayemi,
manahing sasami,
samaning tumuw.uh.
325
Lawan maning yen sira wus bangkit,
karya sukaning wong,
myang galihing bangsa ruhur kabeh,
tetep dadi tuking tata krami,
wus pantes Jinuri,
ginugu tiniru.
Ginaguru prapteng wuri-wuri,
wuruke Jinakon,
dene ingkang minangka wisane,
ulah bum tanduk kang sarwed.i,
iku lamun pamrih,
remen reh tan ayu.
Solah tingkah karem tyas tan yukti,
satemah salah ton,
2016tilar tata kramane rinemeh,
yen mangkana wekasaning wuri,
tan wun sira keni,
erpusdakinembong ambeg duro
PDurma
ediaBeda lamun terahing bangsa ber budya,
budiman tyas mumpuni,
Mpucaking acala,
lihkang langkung inggilira,
Amuwah labeting udadi,
maksih kawuryan,
saking mandrawa keksi.
Wamanira kang sajati kasatmata,
balik wadining janmi,
ingkang sinimpenan,
ing manah tan kawuryan,
datan kena den jajagi,
saking jronira,
wujude tan kaeksi.
326
,
Ewadene kang wus waspada ing tingal,
putus ing sambang !iring,
bangkit angigira,
saking duga prayoga,
jinaga panduking liring,
ywa nganti gita,
winawas kang sayekti.
Dene kongsi wikan wigatining karsa,
saking puntoning kapti,
temah kawistara,
saking liringing netya,
kang piningit samya keksi,
terang tan samar,
pamore ing ngaremit.
2016Kang mangkana ingaran yudanagara,
paguting sabda gati,
erpusdaaneng pasewakan,
yen wus bangkit mangkana,
sasat bisa anguwisi,
mepuning mengsah,
edia Ppasaning byuha wasis.
Karya wingwrin gelaring kang ripularda,
lih Msaingga jinemparing,
Ajejel ing ngawiyat,
sumriwet tanpa kendhat,
terns sadhasaring bumi,
kebak kebekan,
culing warastra lungit.
Tumamaning warastra tan kawistara, •
tatune amratani,
dening kagunturan,
jemparing sabdatama,
tumana lumintu mintir,
entaring gita,
sumawur nuju kapti.
327
Ing satemah mimbuhi busaneng cipta,
dadi rahayu budi,
pasanging graita,
sUffiringah semunira,
panduking kang sabda sidi,
widada dadya,
wenganing tyas basuki.
Pan mangkana wahyaning kang sabdatama,
dadi busaneng dhiri,
graita raharja,
pindha kang makutha mas,
sumehing pasemon kadi,
jajamangira,
kalung gelang susumping.
2016Saking bangkit tanduking dora sambada,
wahyaning kang lulungit,
erpusdawinor ing wuwulang,
denira wus rumantya,
samapta sajroning kapti,
pindha kalpika,
Pnulya wiyosing angling.
ediaLir lepasing warastra penuh ing wiyat,
lih Mtumpa-tumpa tanpa wis,
Alir atep maatap,
dennyarsa nuju prana,
anglir sumawuring riris,
angalap jiwa,
saking prabawa miji!.
Kang kaprana syuh rempu tanpa kukupan.
kabeh lebur kabesmi,
kang kaambah rebah,
kawur kewran kasrakat,
lebet katuju ing liring,
lir ron kanginan,
tawur ruruh ing siti.
328
Pan mangkana pamawasing panengeran,
yen wus sampuma yekti,
lir tinut maruta,
aparan tinupiksa,
tan kewran wuryaning kapti,
kabeh karoban,
purbaning budaya di.
Panengeran dibya sakti kang sanyata,
mungguhing sujanadi,
mung rahayu budya,
wit .iku dadinira,
akarya arjaning bumi,
muwah kawasa,
nganglangi sakeh westhi.
2016Lamun bangkit ambabar ing pangambaran,
kang kambah tanpa dadi,
erpusdalebur kabarasat,
syuh sirna tanpa ru pa,
karampeting warastra di,
Psanjata cipta,
ediatemah bangkit jajagi.
Mv Atining Iyan tilar tilas katemenan,
lihkang samya den-jajagi,
Akajog kajatinira,
•
Iir pejah sanalika,
saking wus sarwa katitih,
soring prabawa,
sedyane·tanpa dadi.
Nanging janma ingkang mangkana punika,
dhasare tuna budi,
kaduk kaladurta,
yen linuhur wicara,
malah melur Iir pinuiir,
apalintiran,
gurneter tyas kuwatir.
329
Manahira anggaragap galigapan,
anglengger tan bisa ngling,
parandene meksa,
darbe cipta kawana,
minggah pasewakan aji,
nging tan uninga,
mati kaesi-esi.
Marmanira kaki lamun amicara,
arahen den patitis,
trusna ing sasmita,
pasanging ciptamaya,
den anteng ing ngulat wening,
lawan amawas,
wose kang wawanangling.
2016Sapa ngarsa peten panujuning driya,
wuwusira den ans,
erpusdaangon masakala,
nurut caraning kana,
yen wacana Ian wong tani,
rinesepana,
Ptata caraning desi.
ediaPan mangkana laksaitaning pra sujana,
Msanggongon nora lali,
Alihmasang pamatara,
kinira sawawratnya,
yen Iyan janma kurang budi,
katandukana,
sapangkate ywa luwih.
Lamun lawan wong tani angrasanana, •
tanem tuwuh tanapi,
paraboting karya,
garu walukunira,
marmane wong ulah budi,
anunulada,
surasaning kinteki.
330
Nisisastra turuten sawasitanya,
ambeging sujana di,
iku kudu bisa,
met tyase wong sapraja.
mrih rumesep den necami,
tyase sadaya,
supaya mucung sami.
Pucung
Kang sinebu t,
ing gesang ambeg linuhung,
kang wus tanpa sarna,
iya iku wong kang bangkit,
amenaki manahe sasama-sama.
2016saminipun,
kawuleng Hyang kang tumuwuh,
erpusdakabeh ywa binada,
anancepna welas asih,
mring wong tuwa kang ajompo tanpa daya.
edia PMalihipunr '
rare lola kawlas ayun,
Mmyang pekir kasiyan,
lihpara papa anak yatim,
Aopenana pancinen sakwasanira.
mring wong luput,
den agung apuranipun,
manungsa sapraja,
peten tyase supadya sih,
pan mangkana wosing tapa kang sanyata.
Yen amuwus,
ywa umres rame kumruwuk,
brabah kabrabeyan,
lir menco ngoceh ngacuwis,
menek lali kalimput kehing wicara.
331
Nora weruh,
wosing rasa kang winuwus,
tyase katambetan,
tan uninga' ulat liring,
lena weya pamawasing ciptamaya.
Dene lamun,
tan miraos yen amuwus,
luwung umendela,
anging ingkang ngemu wingit,
myang den dumeh ing pasmon semu dya~a.
Yen nengipun,
alegog-Iegog lir tugu,
basengut kang ulat,
pasmon semu nginggit-inggit,
2016yen winulat nyenyengit tan malat driya.
erpusdaKang kadyaku,
saenggon-enggon kadulu,
ngregedi paningal,
nora ngresepake ati,
Pnora patut winor aneng pasamuwan.
ediaWong amuwus,
Maneng pasamuwan agung,
Alihyeka den sembada,
sakedale den patitis,
mengetana warahe Panitisastra.
Kang kalebu,
musthikaning ratpuniku,
sujanma kang bisa,
ngarah-arah wahyaning ngling,
yektinira aneng ngulat kawistara.
Ulat iku,
nampani rasaning kalbu,
wahyaning wacana,
332
pareng Ian netya kaeksi;
kang waspada wruh pamoring pasang cipta.
Milanipun,
sang Widhayaka ing dangu,
kalangkung waskitha,
uninga salwiring wadi,
saking sampun putus ing cipta sasmita.
Wit wosipun,
ngagesang raosing kalbu,
kumedah sinihan,
ing sasamaning dumadi,
nging purwanya sinihan samaning janma.
Iku dudu,
2016sira 35iha rumuhun,
kang mangka lantaran,
erpusdakudu bangkit miraketi,
mring sabarang kang kapyarsa katingalan.
Iya iku,
edia Pkang mangka.•pangilonipun,
bangkita ambirat,
ingkang kawuryan ing dhiri,
lih Manimakna panacad maring sasama.
AKabeh mau,
tepakna ing sariramu,
paran bedanira,
kalamun sira mageksi,
solah bawa kang ngewani lawan sira.
Nadyan ratu,
ya tan ana paenipun,
nanging sri narendra,
iku pangiloning bumi,
enggonira ngimpuni sihing manungsa.
Mapan sampun,
panjenengan sang aprabu,
333
sinebut narendra,
ratuning kang tata krami,
awit dennya amenaki tyasing janma.
Kang kawengku,
sajagad sru kapiluyu,
kelu angawula,
labet piniluta ing sih,
ing wusana penuh aneng pasewakan.
Milanipun,
bangkit nentremaken kayun,
saking anggenira,
bangkir mrih arjaning bumi,
de genira angraharjakken bawana.
2016Wit genipun,
anggung anggelar wuwuruk,
wuwulang ing kuna,
erpusdatinulad Hnuri-Iuri,
winarahken lawan manising wacana.
PKanthi alus,
ediararas aris wahyeng wuwus,
winantu santosa,
Ming tyas nityasa prihatin,
Alihsing dennyarsa amamayu ayuningrat.
Yeku ratu,
tetap kawawah amengku,
murba maisesa,·
sesining kang bumi-bumi,
wibawanya mrabawani sabawana.
Trusing kayun,
sih marma mring kawlas-ayun,
rnring pekir kasiyan,
para papa anak yatim,
wong pariman pinupu Ian ingopenan.
334
Para pandung,
dursila binujung-bujung,
susukering jagad,
sinrang siningkerken tebih,
para ddra doracara pinisesa.
Pinrih ayu,
maria ilaku dudu,
dadi santa setya,
yen meksih meksa tan yukti,
pinrawasa siyasate sinangetan.
Sang sinuwun,
denira matrapken kukum,
adil awarata,
prasasat sa, odra agni,
2016nadyan aneng siluk sungil kawasesa.
Kang tinuju,
erpusdasanggayning kang laku dudu,
tan ana sawala,
ing annyeng sri narapati,
Psaking adil traping kang pidana dhendha.
ediaTemahipun,
Mmisuwur ing rat sadarum,
lihtetep amisesa,
Asesining kang bumi-bumi,
sabawana kabeh karoban prabawa.
Wulangipun,
satata mintir lumintu,
sakehingtumitah,
winruhken ing tala krarni,
asalemah samya luI nurut tapsila.
Parninipun,
acucundhuk sekar arum,
gung kongas mengambar,
rnitonken wamaning sami,
sumawuring jagad pindha tirtamarta.
335
Sagungipun,
~ kang sinung wulang wuwuruk,
wineruhken marang,
salwiring kang para wadi,
samya sayuk yek rumeksa arjeng praja.
Wit sang ratu,
kang dadya esthining kalbu,
mung arjaning jagad,
kagunan wolung prakawis,
gung ginelung gumeleng dadya sajuga.
Kang ginilut,
tinulat-tulat !inurut,
warah wurukira,
sri Ramawijaya nguni,
mring kang ari sang Gunawanwibisana.
2016........Rinten dalu,
erpusdaameleng kagunan wolu,
ginunem ginulang,
ginilut tan kena lali,
saben dina mung angesthi Asthabrata.
edia PKang rumuhun,
anunulat lampahipun,
lih MHyang Endra bathara,
Aanggung angglar tata krami,
maring janma sajagad rat pramudhita.
...... Tandukipun,
tinindakken mrih pakantuk,
ing pangreksanira,
Ian para paramartaning kapti,
kinanthenan lumintuning dana boja.
Kinanthi
Mangkya gantya lamapahipun,
Sanghyang Yama kang kaesthi,
anggung angglar dihendhakrama,
336
mring para duskarla juti,
sagung susukering jagad,
winisesa lanpa pilih.
Sanadyan sanak sadulur,
yen durjana den paleni,
saari ratri nora sah,
titipriksa ngosak-asik,
salwiring kang solah salah,
tineIasan tanpa Iirip.
Ing ngungsir sapurug-purug,
yen wus kacandhak ginitik,
jinejak jangga linigas,
sagunging duskarla juti,
sirna Iebur kabara sat,
karampasan tumpes lapis.
2016Bebas Iir binesmeng latu,
erpusdamangkya lampah kang kaping tri,
ambege Bathara Surya,
gung nununtun lyasing janmi,
upamia ngingsep loya,
edia Pnadyan wanler ing pakarli.
MTan karaos asatipun,
lihsaking patrap rereh ririh,
Angarah-arah kasena,
pangingsepe lawan aris,
yen ana mungsuh kajarah,
soring prang madyaning juri!.
pinilula lampahipun,
rinemih ingarih-arih,
mrih maria wasing driya,
Ian lapsila tan kalawis,
mangkana Balhara Surya,
kramaning mangreh dumadi.
337
Mangkya lampah kaping catur,
Hyang Candra ingkang kaesthi,
maratakken paramarta,
anggung karya sukeng ngati,
mring janma sanusa pada,
pinardi mardaweng budi.
Pamardine tung-tung guyu,
winor ing liring pakarti,
rum mams ing pangandika,
winengan alusing galih,
tan siwah Bathara Endra,
denira menak ing kapti.
Kaloka kalangkung-langkung,
Sanghyang Candra dennya bangkit,
2016karya gambiraning driya,
weh suka bingahing kapti,
wekasan akarya setya,
erpusdatuhuning tyas wong sabumi.
Kang kaping lima winuwus,
PSanghyang Bayu kang kaesthi,
ediasampurnaning pangawikan,
anggung amawang salwiring,
Msolah bawaning bawana,
Alihwruh budining wong sabumi.
Mawas saraosing kalbu,
wekasan bangkit mangeksi,
datan keni tiningalan,
saking sanget alus aris,
liringing netya kawuryan,
amung sumeh masmu mams.
Lila legawa ing kalbu,
mrih suka lumintu-minti,
andina-dina dadana,
wijiling rajabranadi,
338
lir banjir amber balabar,
angeberi wong sabumi.
Tyasnya suka tanpa rengu,
rinegatken nora serik,
mung tansah asung aksama,
maring sagung sarwa sisip,
wekasan saisining rat,
sekunging tyas sumungku sih.
Kang kaping nem lampahipun,
Sanghyang Kuwera ing nguni,
anggungdennya abojana,
mamrih arjaning nagari,
tansah amenaki manah,
datan kemba saben arl.
2016Rumeksa sanlosanipun,
erpusdabangkita sapraja sami,
mamrih kawruh kasunyatan,
wruh purwaning dumadi,
ywa katungkul suka-suka,
Pneng nuspada tan lami.
ediaIng satemah sima lampus,
Mmaranta yen tan pinikir,
Alihmarmanta sanghyang Kuwera,
tansah prihatos ing kapti,
saari-ari tan kendhat,
anggusti kang sarwa gaib.
lngkang kaping pitu,
Hyang Baruna kang kaesthi,
anggung amusthi warastra,
jemparing pamunah westhi,
ambirat susukering rat,
lawan santosaning kapti.
Tan ana baya pakewuh,
gampil ingk!U'g sarwa rumpil,
339
muwah lamun sarasehan,
lawan kang para winasis,
kewraning driya tan merang,
sinrahken mring pra binangkit.
Anggung denira manimpun,
sagung kagunaning janmi,
nadyan kang tan rnrih arjeng rat,
pinarsudi mrih udani,
wekasaning Asthabrata,
iku kang tansah kaesthi.
Wamanen kang lampah wolu,
ambege Hyang Brahma nguru,
anggung anggesengi mengsah,
winasesa tumpek tapis,
kang lumawan kaprawasa,
2016lwir sardula mangsa daging.
erpusdaMarab-marab urubipun,
kumrangsang ngrusak weweri,
winantu ing puja mantra,
Pmawas wrate wong sabumi,
ediasaking dennya rumakseng rat,1
pinardi Ian krasing budi.
lih MLawan santosaning kalbu,
Adatan pedhot kadyangganing,
tepange punang kalpika,
tan kongsi renggang saweni,
dennya mrih raharjaning rat,
tan pegat saari-ratri.
Megatruh
Puma punang panilasing lampah wolu,
marmanta ywa kongsi lirip,
pamiribing kang kasebut,
340
ing ibarat Serat Sruti,
peten raosing kemawon.
Den aweruh ing sakedhap kilatipun,
ywa malih bangsa Islami,
ingkang linitah linuhung,
nadyan ingkang para kapir,
tansah sami met pangilon.
Samya nuIat tapsilaning Iampah wolu,
kadya kang kawahyeng ngarsi,
paranta darunanipun,
yen kasora Ian wong kapir,
myang pra Buddha kang mangkono.
'./Awit Islam ingkang kalangkung linuhung,
2016baya ta linuwih-Iuwih,
denira angimpun kawruh,
erpusdakang mrih ayu lair-balin,
wit Iuwih muIya kinaIot.
Amangsuli wasitaning pakarli nung,
Pwajibing pra'senapati,
ediamandhegani ing ngapupuh,
punika mangka Maharsi,
Alih Mmuji arjaning palugon.
~ Nora pegat dennya nggulang anggeIung,
anggalih gelaring jurit,
wit dene sampun kasebut,
luhuring ngatapa yekti,
mung senapatyeng prang popor.
Awit kang nyata legaweng kalbu,
Iilia tumekaning pati,
tan ketang toh taker marus,
swami suta tan tinolih,
mung paline kang katongton.
341
Milanipun tapaning prajurit punjul,
ngungkuli tapaning resi,
tapa tapaking pakewuh,
munggwing graning ngarsa wesi,
sinembah madyeng palugon.
Lawan malih manawi amangun pupuh,
mamrih ungguling ngajurit,
den waspada pandukipun,
bubukanira ing ngarsi,
antuking marga kinaot.
Wiwitipun tarlen saking sarwa weruh,
ingan ingering kang margi,
sinartan setya rahayu,
den panggah aywa gumingsir,
antepana prapteng layon.
2016Ing ngayuda ywa keneng medaning kalbu,
ing satemah bilaeni,
erpusdayekti agung bekanipun,
den apanggah ing palinggih,
legawa ing palugon.
edia PNadyan ana jemparing maewu-ewu,
yen sedya rahayu budi,
Mdalah lalyu bul-umbul,
lihbanderanira tan sebit,
Arnilu rinekseng Hyang Manon.
Purwanipun prapteng tempuh ing ngapupuh,
aywa kongsi andhingini,
sanadyan nempuh rumuhun,
yen wus tinetegan wajib,
lumawana nora awon.
Tandukira aneng sangarsaning mungsuh,
aywa anyaruwe wengis,
rame susumbar kumruwuk,
murih kapiyarseng aji,
ingalema sang akatong.
342
Kang mangkono iku tingkah nora mungguh,
menggah patraping prajurit,
luwih maning pra panganjur,
mamriha jejer utami,
utamane neng palugon.
Senapati angagem jemparing luhung,
neng paprangan silih ungkih,
sarta tansah ababantu,
awrate kang aneng ngarsi,
rumeksa ywa kongsi kasor.
Paguting prang animakena pakewuh,
saglaring mungsuh tan wigih,
mangkono mungguhing ratu,
tan kewran anata baris,
2016mamrih ayuning palugon.
erpusdaPara mantri pinamahaken ing pungkur,
tan patya keh kang tinindhih,
mung kang ngayap sang aprabu,
kang samapta amiranti,
Ptyas teteg angatos-atos.
ediaMyang ngulatken prajurit kang samya magut,
Myan ana ingkang katitih,
Alihkengser kasrakating pupuh,
sri naranata tumilu,
matak wadyan mrih rumantos.
Lan prajurit kapalan kinen tutulung,
biyantu ingkang kalindhih,
ambanjel mring kang toh lampus,
lamun mangkana sayekti,
kontap kotamaning katong.
Tetep mantep tapa munggwing pucukipun,
wukir warastra sayekti,
saking sih mring pra tumuwuh,
tan keguh tumekeng pati,
343
labuh kang mantep prang popor.
Lawan sampun uninga sajatosipun,
pruba waseseng dumadi,
datan ana lara lampus,
mung urip tan owah gingsir,
langgeng anunggH Hyang Manon.
Lan lungiding sanjata sampun kaetung,
ywa rumasa aywa lalis,
ngandela mrang Hyang Agung,
sestu Jaraping jemparing,
tan kongsi prapta ing ngenggon.
Tumamaa ing angga kalis ing tatu,
tuwin kang arsa mamati,
tan kawasa karya lampus,
2016Ha-Ha nguni-uni,
tuladan kang wus kalakon.
erpusdaSapa ingkang ing tyas arsa karya lampus,
yaktyantuk gantungan pati,
kang weh lara keneng rapuh,
Pkabeh tingkahing ngaurip,
ediayekti walesan kemawon.
MDene nistha madya utamaning wadu,
Alihkang samya pinangkat mantri,
yeka yen jaman karuhun,
mangkana ingkang winarni,
nisthaning mantri kacriyos.
Yen umangsah ing aprang mati rumuhun,
wadyabanira maksih,
kari neng paprangan campuh,
madyaning kang para mantri,
lamun angereni layon.
Utamane yena mati pareng gempur,
sawadyane tumpes tapis,
mangka kala ing dangu,
344
• ,
nanging Iamun jaman mangkin,
para mantri tan kacriyos.
Milanipun caraning jaman rumuhun,
kathah ingkang para mantri,
mangsah prang pejah rumuhun,
dene kang mangkana yekti,
Iamun tinulat pakewoh.
Wit wadyanya pindha kuthuk ting caranguk,
tinilar ing rena anis,
apuwara tanpa tuju,
lir kalidamar ing nagri,
muhung tumindak sapakon.
Tanpa budi amardi dayaning kaIbu,
ing wekasan nguciwani,
2016keh wuwulang duking dangu,
kang samya kawrat ing tulis,
erpusdaamamarah mrih kinaot.
Bab ing nistha madya myang kotamanipun,
para mantri lir ing ngarsi,
Pkang manurat tan anggayuh,
ediaapawadan tan udani,
mring kwehing kintaka kaot.
Alih MMangkya lamun samya kapanudyen kayun,
kaparenga nguningani,
nistha utamaning idup,
myang wrin purwaning dumadi,
mrih widada prating don.
Nupiksaa salwiring serat wuwuruk,
Ian nitia N i tisruti,
ewadene tarntunipun,
ya maksih ginuyweng janmi,
dening kathahing punang wong.
Yektinipun pakewet kalangkung-langkung,
buka tyase wong sabumi,
345
ewuhaya ing panuju,
badane pribadi tan wrin,
saking rungsiting suraos.
Milanipun pinunggel wahyaning wuruk,
ingkang karsa angawruhi,
sasolah baweng tumuwuh,
wit dening ingkang manggupit,
korup ing karena wuron.
Ing wekasan kang dipun-yektosi muhung,
pratingkah kang datan yukti,
wit dening dahat kalimput,
mring pakartining dumadi,
babagan nembah Hyang Manon.
Awit saking tan uninga dunungipun,
2016ingkang wajib den astuti,
wekasan nalangseng kalbu,
erpusdanarimah amung mamuji,
datan pegat praptaning don.
Puma punang panulating supatrayu,
Ptinengeran Srat Nitisruli,
ediaing ri Sukra lek ping pitu,
candrana Sela Jimakir,
Alih MNir wisaya srireng Manon, 1860.
Kitab Nitistruti di atas banyak dikaji oleh para sarjana winasis
Kraton Pajang dan Kraton Mataram. Secara berkala para sarjana
winasis itu bertemu untuk memberi apresiasi Serat Nitisruti. Sebagian
dari mereka ada yang melakukan penyalinan naskah 1 dengan hara-
pan Serat Nitisruti akan semakin diresapi ajarannya oleh segala lapis-
an masyarakat. Para raja Jawa juga berpartisipasi aktif daJam sosiali-
sasi ajaran Serat Nitisruti
346
BABXIII
SERAT AR/UNA WIWAHA
1. 5anghyang Jagad Katon
Jiwa Sang Pranawa Jati telah mengatasi segalanya karena meng-
hayati 5unyaruri Bukanlah nafsu dunia tujuannya, seolah-Qlah begitu
saja menyambut iming-iming gebyar harta dunia. Hanyalah sempur-
2016nanya pengabdian dan kebajikan tujuannya. Kesejahteraan alam
semesta diprihatinkannya. Damai bahagia, selagi tersekat kelir dia
erpusdadari 5anghyang Jagad Katon.
5ujudnya tandas di ubun-ubun bagai debu terompah. LestariJah
dia menjadi junjungan dalam merangkai kejayaan Raden Arjuna di
Kahyangan. Kaitan masalahnya, Sanghyang 5akra meng~lami kesu-
Plitan politik...dan terancam bahaya. Ada Raseksa, Prabu Niwata-
ediakawaca, gumregah berkuasa, termasyhur di dunia lagi jaya di mana-
mana.
MBentengnya di lereng wukir Semeru sebelah selatan. Ia bermaksud
Alihmembinasakan lndraloka. Ia memperoleh kesaktian, tak akan mati
baik oleh dewa, raksasa, maupun asura."Hanya saja, jika ada manu-
sia sakti, waspadalah juga kau!" demikian kata Dewa kepadanya.
ltulah yang terus-menerus dirapatkan segenap dewata di surga
dengan kalut-kemelut. 5anghyang 5akra membulatkan keputusan,
paring dhawuh agar dilaksanakan, yakni harus dicari manusia sakti
sebagai sekutu untuk membunuh musuh. Raden Arjuna kemudian
diusulkan, satria yang sedang tarak brata dengan ata-ata agar me-
nang dalam perang. Jika telah memperoleh wahyu, hendaklah ia
dipanggil, namun sangat susah mencapai ke sana.
5usah sungguh bagi Raden Arjuna untuk mencapai kesaktian
sejati. Akan sia-sialah japa dan mantra, jika terlena oleh nafsu
angkara dan kelembaman. Hanya jika lestari memuja 5iwa, turunIah
wahyu Sanghyang Iswara. Balin tiada tergoda, jernih hening, lepas
347
bebas, begitulah halnya bahagia baka. Hanya sedikit saja bedanya
dengan usaha sang raja segala yogi. Itulah yang membuat Sanghyang
Indra cemas. Ia was sumelang, jangan-jangan Raden Arjuna tak akan
tahan. Itulah sebabnya ia merakit cobaan untuk menyaksikan batin
Raden Arjuna. Jika hampa belaka, tak maulah pada Raden Arjuna.
]ika tak tergoyahkan oleh cobaan, maka mantaplah kedudukannya.
Seri keindahan Suralaya sudah berjasa melumat tapa dan brata. Yang
dipilih tujuh jumlahnya, hasil ciptaan dengan mengukir permata.
Dewi Tilotama, yang menjadi puncak pembicaraan, dan Dewi
Supraba. Mereka itu membangkitkan rasa, sungguh lebih unggul
daripada rupa Oewi Ratih. Baru saja dipahat, sudah dibelai-belai oleh
segenap dewa. Setelah sempuma, mereka pun berjalan mengenang,
berkeliling tiga putaran. Sanghyang Brahma seketika mengenakan
empat muka, Sanghyang Indra membangkitkan banyak mata. Keduanya
malu berpaling, sementara kecewa hatinya, jika para widodari ada
di belakangnya. Demikianlah rupa permata unggul dibentuk menja-
2016di rupa widodari. Mereka itu konon dirasuki dengan madu, mentega
bening, dan segala amerta yang ada dalam bejana emas.
Deras air di patirtan, kabut melembut terjun, dan percikan air
erpusdaBengawan Gangga yang kuat kuasa, itulah permandian mereka,
yang terbentuk dengan tapa brata ilahi oleh Dewa Kama. Mereka
itu pun diberi pesan oleh Indra, sementara mereka minta diri seraya
Pmemuja, "Ong, putri, hendak kupinjam sebentar kecantikan kalian.
ediaSeJidikilah hati Raden Arjuna! Isterinya yang terkenal memikat hati,
Dewi Wara Sembadra dan Dewi Ulupi. Takkan kalah kaJian oleh
Mmereka. KaJian lebilli sepuluh kali rupa mereka itu, Putraku! Jika
Alihtak memperoleh keharuman kembang angsoka yang menyongsong
rintikan hujan, jika tak menimbulkan keharuan pandangan redup
sinar bulan, yang merupakan wajah langit, lagi jika dijijiki kembang
teratai yang baru mengurai, serupa sanggul yang tergerai, pulang-
Iah, Nini, habis sudah kecantikanmu, telah terpukul mundur Sanghyang
Kama, jika begitu!" kata Sanghyang Sakra.
Disembahlah ia oleh para widodari, lalu mereka pun pergi. Ter-
bang mereka perlahan-lahan, seperti angin sepoi-sepoi, namun demi-
kian lekas tiba di tempat tujuan. Banyak widodari mbok emban ikut
serta, namun semuanya mengiringkan dari jauh saja. Melihat wukir
Indrakila kian dekat, makin menapaklah mereka. Pagi-pagi saat
mereka tiba, melonjak-Ionjak, baru saja mendarat di jalan. Meliuk-
liuk pohon cemara di lereng, berlenggang riang rupanya, melihat
para widodari. Memanggil-manggil kelihatannya pohon mudanya
348
selalu bergoyang, bagai menantang merahnya payudara dan bibir
kecantikan. Gerak-gerik pepohonan indahannya, serentak terseli
kabut keindahannya redup, samar-samar. Hanya yang dekat jua
kelihatan, jika orang menjauh, kembali kabur. Berdaun mudalah
pohon kembang kuningnya, diamali kumbang berdengung, tak
kelihatan. Sayap burung merak melayap, tersangkut dahan ranggas,
berayun-ayun. Wujud pertapan gua batu putih, bagaikan menyong-
song dengan mesam-mesem. Sepanjang sisinya suka amarwata suta,
diamati keindahannya oleh mereka yang baru datang. Besamya
usaha itulah yang menyebabkan sedih, serentak tunduklah orang
yang memandang. Membangkitkan cmta, berpelangi langitnya,
selagi hujan rintik-rintik disinari sang surya. Ujung batu karang
menganjur di atas jurang, setimbang pertala, sangat dalam. Grojogan
jatuh di jurang, tergelincir oleh Iicinnya padas, penuh ketakutan
ketika ada di angkasa, bebarengan menghambur, merintih-rintih
pula kinjeng tangisnya. Pohon warn melongok, kelihatan welas-
2016arepnya menjulur,.bagai menghimbau dan ngawe-awe.
Wukir itu bagaikan sedang tarak brata, berabu kabut, bercawat
erpusdakukap yang rindang. Bambunya melentur ke bengawan, mencedok
air, dengan bersongkok, ia pun berkumur. Semua pohon berusaha
menyajikan segala macam buah-buahan, yang ditemui oleh mereka
yang bercengkerama, lag; bertangkil, panjang mengurai, menyembah
Pselalu sulumya pada yang baru datang. Hutan kedapatan siap me-
edianyambut tamu, sementara mendambakan hujan pada paroh-terang
sang candra keempat. Arennya sudah disiang, berbunga katirah,
Mitulah arah pandang mereka yang terasuk cinta. Lagi bersaji kembang
Alihsuhun potion tejanya, mempersemballkan dirinya sebagai hias te-
Iinga. kembang bungur dan asana saling mendahulukan bunga,
meredakan kobaran nafsu mereka yang memandang.
Kelelahan para widodari, yang baru kali ini berjalan kaki, makin
bertambah oleh tampaknya pertapan. Oengan kerinduan rnasing-
masing mereka membayangkan ':."pa Raden Arjuna, baru saja liba
utusan dukana. Oilihat, dipenuhi keindahan oleh wilayah hutan,
kelihatan ditemani oleh kembang teratai bermekaran. Luluh sernata,
tedena jua hatinya, dirasuki kesaktian Sang einta. Batu rata, itulah
tempat mereka berislirahat. Ada pohon Raden Arjuna yang me-
mangkunya, sedang terselimut daun-daun muda, ada tampannya
pula berbedak-bedak lumut.
Oi sebelah ada mangga gugur, tahu ada orang lelah, bengawan
pun menyajikan air, tak jauh di bawah. Para widodari pun semuanya
349
ingin menyaksikan keramahan yang demikian. Berislirahat pun,
mendesak-desak berangkat jua kaki mereka. Ada yang mengerutkan
alis. Lainnya lagi berselunjur di bengawan, kelelahan, nampak lesu,
memijat betis. Ada pula yang membasuh muka, perlahan-lahan
ulahnya mencedok air. Lainnya lagi sibuk menyisir sanggul, mata-
nya ditatapnya pada air, mungkin berlatih caranya membangkitkan
dukana. Duduklah mereka, berbincang-bincang, semuanya menurut
kesenangan. Ada yang bergayutan tangan. Mereka membicarakan
tingkahnya menghadap dia, sang tersayang dalam hali, kapan
saatnya datang. Menjelang sang surya terbenam, itulah sepakat kata
mereka, agar mengalami sang candra pumama. Mereka pun menanti,
menghibur diri, mempercakapkan gairahnya nanti bersama kekasih-
nya.
Ada pula yang kesenangannya membicarakan orang yang cantik
beserta tingkah lakunya yang mematikan. Segala yang manis di
antara semua manusia hendak mereka tiru dalam cara mereka ber-
2016tingkah laku. Supaya tidak kikuk, hendak mereka sertai pula dengan
ulah dewata. Kecantikan pun digolong-golongkan rupa serta watak-
nya, sehingga ada bermacam-macam yang dapat dilukiskan. Ada
erpusdacanlik "topeng" namanya, kurang berwatak manis, kejam, bila
membangkitkan dukana."Tak indah aku, tanpa guna," demikian ia
membawakan ke-cantikannya. Kalah dia ini, jika tak berhias.
PSudah layaklah ia serupa kembang cempaka wajahnya, panda-
ediangannya tulus, sampai ke dalam hati. Mengiakan, jika sedang mau,
jika sudah tak bergairah, pantang merana, tak mau sarna sekali.
MOrang yang cantik "tulis", pandangan matanya anggun, sayu, keli-
lihhatan sebentar-sebentar merengut. Berbusana pun bersahaja, cantik
Ajuga, sanggulnya kusut, indah pula. Bertubuh langsing meramping,
berlebih payudara, melekit pinggang, wama kulitnya putih kekuning-
kuningan. Selalu merindukan pudak, agar kecanlikannya limbul
dari ujung alat tulis.
Ragam mbok emban, serupa kembang danda, pandangan mata-
nya seperti berpijar-pijar, lagi mengulum senyum. Pandai menjauhi
pandang, pandai berlagak lesu, pandai menyembunyikan kerinduan
hali. Luwes membawakan kecantikannya, lingkahnya sckaligus
lincah kelihatan. Tiba-tiba berhasrat menggeser-geserkan belahan
bibir pada gigi-nya, tiba-tiba tergerak memelototkan mata.
Ragam bangsawan, tubuhnya lentur, seakan-akan kelelahan, bila
memandang, pelan-pelan gerak matanya."Jangan berhias tanpa
guna. Gairah jua usahakan tampil di mata!" Warna kulitnya
350
kehitam-hitaman, tak suka tertawa, sengaja gusi diperam sekuat
tenaga. Sumorot bibimya, was-was gemetarlah yang memandang,
takut runcingnya gigi. Ragam "kraton", bagaikan mas mumi baru
diasah, ganas-ganas manis matanya. Batinnya, "AIm unggul. Sekali-
pun sakit cinta, aku tak sakit juga, sangka orang yang melihat."
ltulah dia, bila sedang nandhang kasmaran. Jika ada yang
membaca kitab, bercerita, akan mendengarkan saja dia. Namun pada
malarn hari ia pun dirajuk oleh rindunya memakai telangkai sang
candra pumama. Demikianlah jalannya pertemuan para widodari,
memakai sarana tingkahnya bergaya. Mereduplah sinar sang surya.
ltulah sebabnya mereka pun bersiap diri. Datanglah dayang-dayang
merias. Caranya memperelok kecantikan berlain-lainan, masing-
masing dengan keindahannya, tak ada yang sarna bagaikan manggis
wangi, bagaikan gula cair, bagaikan madu mengental.
Mereka pun berangkat. Segera kelihatan pintu gua yang indah,
pertapan Raden Arjuna. Agak sernpit depannya, tak sampai tiga depa,
2016itulah arah tujuan para widodari. Ke timur arah mulut gua, mengha-
dap jurang. Berkedip-kediplah tumbuhan walik-adep, seperti mem-
erpusdapersilakan masuk, memberitahukan, bahwa ada dia yang hendak
digoda, tepat saatnya untuk ditak1ukkan. Serupa tiada berpenghuni gua
itu. Lusuh alat pemujaannya. Ada perapian tak bercahaya. Sonya sepi,
tiada bekas sapu, mulai tumbuh, baru-baru timbul rumput halaman-
Pnya. Segenap widodari itu sedang tercampur kerinduannya akan dia
ediadengan kesayuan hatinya sendiri. Takjub, ketika melongok, nampak-
lah dia yang bagaikan patung emas, bagaikan sang candra pumama.
MSebab tapa brata sempuma telah ditemui oleh dia yang ada di
Alihdalam. Berhentilah konon kegiatannya, sudah selesai memuja, cemer-
lang sinarnya, tegak memancar. 'Tampaknya, sedang bersila, lagi
memangku tangan, memandang ujung hidung, lelap, bertubuh ha-
Ius, berhenti terdengar mantranya, sudah berhakikat baka. Sedang-
kan batin para widodari, akan takluklah dia, mereka serang dengan
godaan. Ceria oleh kecantikannya, percaya bahwa dia tak akan tahan,
jika melihat mereka. Tak tahulah mereka, bahwa bagai rendahnya
tumbuhan sawi terhadap gunung, begitulah kenikmatan berdnta
terhadap pencerahan rohani. Kalau dibagi tiga pun, bahagia tertinggi
itu mustahil dibayangkan. Ada satu yang menyamar tingkahnya,
datang mendekat, mengucapkan rayuan, "Raden, Sang Putri Dewi
Drupadi mati bela, lalu menjelma, yang kini datang padamu. Pulang
ke Suralaya, tak tertemui pula dikau, lalu bermaksud mengikuti
kepergianmu, agar dikasihani.
351
Dari surga aku pergi diam-diam bersama ternan-ternan hendak
menyembah dikau. Lagi siapa- pula yang kauprihatinkan, apa pula
maksud berbuat apa? Sanak sedulurmu sudah mati, ditindas,
dianiaya oleh Prabu Duryudana." Demikianlah isi perkataannya,
diiringinya dengan sedu sedan, dihiasi dengan tangis. Air matanya
berwayahran mengalir ke rahang, mengarah-arah ke puting
payudaranya, jika jatuh.
Yang lain berbedak hangat-hangat, teratur, dibentuk serupa baju,
nampak di dada. Dan kainnya bergetar-getar, kelihatan lipat-lipatan-
nya berdiri, mengusap-usap payudara. Lincah, bersumpingkan tusuk
konde gading, berjauhan, dirapat-rapatkan bentuk sanggulnya.
Pandangan matanya, bila tertawa, tak pedu lagi dipuji, kemilau gigi-
nya bagaikan sayap kumbang. Muda cara berhias, tepat bergelang
kaki, gemerlap kalpika mirahnya, kembang susupnya kernbang
angsoka, menghindari kening, menutup sampai ke telinga.
Agak longgar kembennya di dada, nampak seperti menggelem-
2016bung berkat payudara. Kurang panjang, maka dikira-kiranya cara-
nya berkain, serentak akan berkibar-kibar, jika tertiup angin seketika.
Ada satu yang bersanggul "tekuk", pucat wama kulitnya, berbunga
erpusdacunduk, gemerlap tutup sanggulnya. Berikat kain dan berkelat bahu
permata marakata, sangat menarik pandang kecantikannya. Intan
perhiasannya memikat hati, memancarkan sinar, seperti menggarami
Plautan sinamya terpantul di wajah. Semerbak kesturi di dada, boreh
ediaemasnya gores demi gores berkilau-kilau. Ada yang serupa adik
bulan, seperti saudari Sanghyang Kama dalam membangkitkan haru
Mdalam hati. Baru saja mandi, berselimut putih, tertindih sanggul, yang
lihmengkilat, lebat, baru terurai.
APutih giginya, tiga kali dikunyahi sirih, gusinya jua batasnya me-
rah. Harum wewangiannya, semerbak minyak wanginya, yang
dipakai sebagai pengharum kain. Tak habis-habis akal yang lain
lagi, datang di belakangnya Raden Arjuna, menindih-nindih penuh
hasrat. Menjamah-jamah, seraya mendesah-desah, penuh hasrat
menggosok-gosokkan payudara, yang hangat, harum, berboreh kun-
yit. Berkat nandhang kasmaran dipelukkannya pada leher tangannya
Raden Arjuna, hingga menjamah pinggang. Kainnya menerawang
bagaikan rupa awan tipis terbentang menyelimuti bulatan bulan.
Lainnya lagi bersandar di paha, lalu bertopang dagu, bertelekan,
memelototkan mata. DiperhatikanIah pesona kekuatan cintanya Raden
Arjuna, yang ditemuinya di mata, tak tahu, bahwa disingkiri pan-
dang oleh pandangan sang muda yang mahir ilmu ulah cinta.
352
Hatinya bagaikan pedupaan timah yang meleleh-kelihalan di mala-
oleh api cinla.
Banyak tingkah polah mereka hendak menggagalkan lapa brata
Raden Arjuna. Pergilah sang surya, sang candra pun mengganti-
kannya. Asyik memandang pesona para widodari. Terbuai cinla,
lerus-menerus menyinari, akhirnya menyelinap, lerlutup awan.
Rupanya mereka itu para widodari sangal ingin memandangi rupa
Raden Arjuna. Sebaliknya daripada menggoda, mereka lergoda oleh
cinlanya. Berhenti lermangu-mangu, lalu berkidungan, mengikuti
dukanya. Ada satu yang mengiringi dengan bersenandung, sambi!
menjentik-jentikkan jari kaki.
Ada yang mencumbu kembang pudak, dibuatnya syair lentang
Raden Arjuna, lalu disusui, dipeluknya, sekali-kaJi dipandangi. Raden,
kelakulanmu akan tidak diaku itu kelerlaluan, sudahilah saja.
Sayang, kamu mempunyai bapa yang tak peduli, putraku, katanya.
Ada pula yang, lincah, berusaha mati-matian, mahir memancing
2016gairah mencumbu rayu, mencubiti tangan Sang Arjuna, gandrung-
gandrung kapirangu mendekatkan langan itu pada payudaranya.
erpusdaBagaikan mendengar buluh bergesekan, hatinya terlena.
Lainnya lagi pergi ke halaman, bercakap-cakap, penuh hasral
mengikuti dari kejauhan. Caranya berbisik-bisik bercampur mesam-
mesem serla kala yang penuh arti. Lalu masuk lagi, menemukan
Palasan, kalpikanya ketinggalan di sana di pangkuannya Raden Arjuna
ediajua konon kelinggalan. Ada yang seenaknya, lalu membaringkan
kepala lingkahnya. Pura-pura kesepian, ditinggalkan sendirian,
lih Mmencari perlindungan. Kainnya menyingkap, bagaikan lerlawa oleh
Akesakliannya. Sekali-sekali kelihatan berkedip-kedip, geram, tak
dilanggapi. Yang batinnya sudah parah memendam rindu di luar.
Merana, mengurai rambul, bagaikan minla lolong pada bulan,
Wahai, Sanghyang Candra, hendak kupinjam keindahan dan
kecantikan. Hendak kubinasakan lapa brala Sang Tapa yang telah
menaklukkan nafsu."
Demikian kalanya. Raden Arjuna yang perkasa lelah tak lergoda.
Pancaindera takul melihal sasaran nafsunya dahulu. Mampu
mendengar, mampu melihat jua, namun lak lergoyahkan. Tak lagi
mengeruhkan kejernihannya sekejap pun. Singkatnya, telah tak
berdaya batin para widodari. Hanya tiga malam lamanya lerus-
menerus berusaha. Mantaplah keleguhannya Raden Arjuna, lak
goyah digoda. Pulanglah mereka, beriring-iring, hatinya berisi Raden
Arjuna. Tibalah mereka, dengan lesu menyembah Sanghyang Indra.
353
Santa; earanya meneeritakan, menguraikan tingkah lakunya. Selu-
ruh sur~a bergembira, semuanya menyampaikan pujian. Banyak
yang menyembah ke arah wilayah Indrakila.
2. Tapa Brata yang Dahsyat
Telah mantap batin Indra serta dewata semua, mendengar berita
Raden Arjuna meneapai tingkat tapa yang unggul. Seakan-akan
kepala Prabu Niwatakawaea jua telah disajikan. Hanya satu kesang-
sian, tersisa. Kelepasbebasan cela, jika diusahakan kuasa madyapada.
Gagallah cita-citanya Indra. ltulah sebabnya ia berkehendak mene-
muinya. Berjalanlah ia serupa dewata tua, pikun, bongkok, telah
telanjang. Segera tiba, sebab ia dewa, seperti berkendaraan kehendak-
nya, ia datang. Diketemukan pertapan itu diselimuti oleh awan.
Hujan pula saat itu, ia pun menggigil kedinginan, bersusah payah
memakai tongkat. Menanti di ujung pintu, pura-pura tak tahu, sam-
2016bi! meringkukkan tubuh.
Lama tak dipersilakan masuk, pura-pura batuk, seraya berdehem.
Mendua batin Raden Arjuna. Dikendorkan yoganya sebentar. Keli-
erpusdahatanlah sang pendeta, maka ia pun memberikan segenap penghor-
matan yang layak untuk seorang tamu. BerlanyaJah ia tentang asal
dan tujuannya. Menjawablah Sang Ayogi, aku bertirakat, berziarah
Pke patirtan-patirtan, keluar masuk hutan pegunungan. Melihat eaha-
ediaya, di sinilah arah alamat itu terlihat. Mungkin patirtan yang ber-
eahaya itu, jika bukan tapa seorang pendeta. Maafkan, kawan, tiada
Mmaksud membatalkan tapa brata orang seperti kamu.
lihUsaha tapa brata kamu memang dahsyat, Nak. Namun tertegun
Aaku melihat, tereampur perbuatan kekerasan, baju zirah, busur, dan
pedang siap tersanding. Serasa melihat batin orang yang meneari
kesenangan dan kekuasaan. Aduh, sayang, jika tak berkesimpulan
meneapai Moksa. Batin itu, jika telah lurus mengikuti brata dan
tapa, lebih baik dipergiat, ditujukan pada Alam Tertinggi. Meng-
inginkan kesenangan {ana, itulah pangkal kesesatan. Maria ada
manusia sengaja membuang amerta, berhasrat mereguk bisa? Sebab
jika sungguh diperhatikan, bahwa gila belaka dunia ini, jelaslah
kesimpulannya. Meneari nikmat, surga dan sebagainya, tereapai,
namun demikian menderita sengsara jua. Lelah oleh pancaindera
yang selalu mengganggu, seketika menjadi bingung. Linglung, tak
tahu, bahwa dirinya eacat netra oleh sasaran nafsunya.
Ada orang menonton wayang, menangis, sedih, kaeau hatinya.
Telah tahu pula, bahwa kulit yang dipahatlah yang bergerak dan
354
bercakap itu. Begitulah rupanya orang yang lekat akan sasaran
indera, melongo saja, sampai tak tahu, bahwa pada hakikatnya
mayalah segala yang ada, sulapan belaka," kata sang pendeta harum,
sabda pertapa penuh kelepasbebasan. Dijawab oleh Raden Arjuna
berkata, "Sungguh benar sabda Sang Ayogi. Perihal darma satria
jasa dan kebajikanlah yang dipentingkan. Namun demikian dalam
keyakinan berkesimpulan pula mencapai Sanghyang Moksa. Sebab
tiada orang sarna sekali lepas bebas, baik batin maupun lahir, selama
masih hidup. Nirwana yang suwung itulah tujuan orang, ke sana
memang. Penantian saja nikmat dan kuasa itu, main-main, ber-
senang-senang, kata Raden Arjuna, sambil minta maaf. Dijawab
oleh Sang Ayogi.
"Justru itulah, Nak, menjadi ruwet batin itu, jika dilampiaskan.
Mencelakakan dunia, jika tersekap nafsu jua. Sangatlah dahsyat
kesaktian pancaindera itu, jika dilawan. Semakin mendekati, semakin
sengsara kamu, tertindih. Si pemburu menjadi harimau, karena ia
2016sangat gemar akan hewan. Si nelayan menjelma menjadi buaya
akibat suka akan ikan. Segala kecenderungan batin tak urung men-
erpusdajadi terus-menerus dilampiaskan. Namun bila tiada yang dilekati,
pastilah tiada hula yang ditemui."
Demikian katanya. Lumer hanyut hati Sang Putra Mahkota.
Menemukan Pranawa Jati menjelma, seketika diam. Akhimya gum-
Pregahlah batinnya, tak dibiarkan hanyut. Ingat akan pesan Sang
ediaDwipayana kepadanya. Jawabnya tidak panjang, "Benar sabda Sang
Ayogi. Aku ini terikat bakti serta kasih. Aku mempunyai ingkang
Mraka, Sang Dharmaputra namanya. Bagi dialah aku tarak brata
Alihdengan cita-cita jiwa dan kuasa dunia. Hendak berbuat jasa
memelihara seluruh dunia dan berbuat baik pada sesama jualah
wayah Sang dewata ini bersusah payah melakukan tapa. jika
Sanghyang tak berkenan, apa boleh buat, mati, tak lang lagi:'
Demikian katanya. Maka berubah rupalah Sang Ayogi. Kembali
berwujud Indra. Menyembahlah Sang Putra Mahkota. Lengannya
disambut oleh yang mengasihinya putra, "Putraku, tataplah baik-
baik, aku ini Dewa Indra. Pastilah Sanghyang Rudra akan berbelas
kasih kepadamu. Aku mengutus para dewi datang mencobai kamu.
Terkuasailah batin itu oIehmu. Pastilah akan kaucapai itu. Ada yang
kuwas sumelangkan, karena aku uji kamu sedalam-dalamnya sampai
inti sari kewikuan. Jika mencapai kosong, lepas bebas, maka tak
berhasillah nazar-ku. Kamu pun berjalan mantap, karena membina
kehormatan dengan tepat. Teruskanlah usaha itu. Hampir datang
355
Sanghyang Hayu. Pulanglah aku kinj," kata Sanghyang Sakra.
Tak lama, setelah dia disembah, lenyap, menghilang. Seperunggal-
nya bertambahlah usaha Raden Arjuna sepuluh kali lipat. Seperli
jalannya menggosok api, bila barn berasap, menjadi panas, lalu orang
berenak-enak, pastilah tak akan mengeluarkan api. Semakin tampak
tanda-tanda keberhasilan, semakin orang tak boleh berlengah-lengah.
Tak diceritakan dia yang ada di pertapan, sedang tenggelam dalam
dharma dan tapa brata. Yakinlah batin Sanghyang Indra, bahwa
musuhnya inj berang, penuh keberanian. Siap segenap raja bawahan,
menteri serta wadya bala, yang kuat lagi pilihan, semuanya ikut
mempertaruhkan rudup. Semakin penuh keserakahan, kahyangan
diobrak-abrik, sesak padat pengawalnya.
Banyak surga dijajahnya, maka dilunakkan hatinya dengan mus-
lihat persahabatan, perdamaian dan kanugerahan. ltulah sebabnya
dia jatuh kasihan, tertegun, tak sampai ke Indraloka. Tahu, bahwa
Sanghyang Dewa Indra menggunakan muslihat. Bagaimana mung-
2016kin dewa dan Raseksa bersahabat? ltulah sebabnya dia waspada
dalam keputusan. Bertebaran mata-matanya, menyamar di Trilokengrat.
erpusdaAda pelikan berita, dilaporkan oleh mata-mata, yang menyamar
sebagai pencuri, bahwa Raden Arjuna tarak brata di wukjr Indra,
diharapkan pertolongannya oJeh dewata, jika dia berhasil tapanya.
ltulah sebabnya Prabu Niwatakawaca mengutus Raseksa, yang dulu
Ptelah berbuat jasa. Sang Maut pun ngeri melihatnya agar menyerang
ediasang tapa dan memenggal kepalanya. Berangkatlah Raseksa yang
gagah itu, Si Murka namanya. Tak dilukiskan hal ikhwalnya di jalan.
MDatanglah ia, berkeliaran, mengembara di Indrakila.
lihMaka ia pun tak menemukan yang ditujunya. Pepat, sesaklah
Ahatinya oleh keberangan."Biariah kuhancurkan wukir ini,"
katanya. ]adjlah ia berwujud babi hutan yang besar dan mengerikan
rupanya. Belah, bagaikan Kumbakama terjerembab, robohlah wukir
itu, meledak puncaknya. Batin Raden Arjuna gumregah, bagaikan
diganggulah dharma dan tapa bratanya.
Lagi pula gemuruhlah pintu gua, baru saja retak oleh lamanya
gempa. ltulah sebabnya ia bercengkerama, keluar, membawa busur
beserta tempat jemparingnya. Melihat babi hutan itu membongkar
gunung, batu-batu hancur, diaduk dan dibuangnya."Ini benar-
benar bencana besar," pikimya, terheran-heran, lalu dengan mantap
tertawa keras. ia pun siap mengenakan ketopong dan baju zirah,
sambil memperhalikan baik-baik penjelmaan Raseksa yang berang
(murka) itu.
356
L
Sangat jauh, namun anginnya pun datang menyambar pepoho-
nan, roboh tak bersisa. Ketika Raden Arjuna menantikan kedatangan
Si Murka, tersebutlah Sang Nilakanta datang. Waktu dia mulai
berjalan, ikutlah kelompok siddha dan dewata menyertainya dengan
sesuka hati. Dari Kailasa dia memandang baik-buruk tingkah laku
serta batin manusia. Raden Arjuna telah masak yoganya. Dia inilah
yang diincarnya untuk karyanya sendiri. Lagi pula kejalangan
Raseksa itu hendak ditempuhnya dengan menyamar berburu-buru.
Ketika mengintai babi hutan itu, seraya membawa busur, bersama
segenap kelompok siddha, semata-mata dikenakannya tingkah laku
raja berburu. Apa pula pekerjaan golongan siddha? Raden Arjuna
pun melihat, katanya, "Bertambah musuhnya, banyak orang berda-
tangan." Makin ganas babi hutan itu menyerang. Maka dilepasilah
dengan jemparing Lidah Maul.
3. Dasasila Sud
2016Sudah lepas jemparing itu, mengenai kelangkangan. Maka
Sanghyang Siwa Will serentak memanah, serentak pula mengenai.
erpusdaSatulah luka babi hutan yang besar itu. Satu jemparing jua tersua,
dimantrai menjadi satu. Raden Arjuna pun mengambil panah, yang
membunuh itu. Tidak ragu-ragu, pandangannya tetap, ketika dite-
gur. Sanghyang Sangkara berkata, "Kawan, bagaimana kamu ini?
PSehingga kamu gegabah, tergesa-gesa mengambil jemparing? Sia-
ediasia berbusana kulit kayu, berkepang rambut, tinggal di hutan pegu-
nungan. Berbuat kekerasan itu tak patut, berlawanan dengan tam-
Mpangmu. Golongannya para wiku, namun bertindak tanpa agama
Alihkau. Siap dengan segenap senjata pencabut nyawa itu perbuatan
dosa. Gurumu jualah terkena dosa akibat tingkahmu. Huh, mustahil
dasasila pernah kau ketahui. Buruanku ini yang kau jumpai. Gega-
bah. Tak tahu malu. Bangsal. Sewenang-wenang, biadab."
Tertampar telinga Sang Putra Mahkota oleh ucapan Sanghyang.
Berkobar kemarahannya, katanya tandas, tak tergesa, "Hai, jangan
ketelanjuran lagak bicaramu. Agaknya kau tak kenai dengan Si
Raden Arjuna. Hati-hatilah! Memang biadab. Aku tak menyangkal
berlawanan dengan busanaku. Sang Rama Parasulah teladanku di
dunia. Nah, dia ini pun didakwa bersikap biadab, sebab dia membawa
busur sebagai bekalnya. Sekalipun keterlaluan bicaramu menyengat
telinga, jika minta maaf dengan bersujud pada debu terompahku,
tak jadi aku bercampur terus menerus bercampur dendam berkepan-
jangan. Jika tak tunduk menyembah, tampak kematianmu olehku
357
kata Raden Arjuna kepada yang berwujud Kirata. Menghamburlah
jemparing arnpuh. Kelompok siddha berteriak. Semuanya mengero-
yok mengerubut, menyakra, menusuk. Teraduk hatinya Raden
Arjuna, berasap-asap keteguhannya.
Itulah sebabnya ia melepaskan Jemparing Bayubajra. Seratus
angin penglumpuh membentuk tubuh. Terbuang musuh, terlempar,
musuhnya ketakutan. Sanghyang Sangkara juga tertinggal, tak
tergoncang. Maka berperang tandinglah mereka, dahsyat, sarna kuat.
Dengan mengerikan mereka berdua pun saling menantang berpe-
rang. Sanghyang Sangkara memanah dengan Jemparing Wulan
Tumanggal. Sayang tak sampai dicegah d.i angkasa.
Penuh kemarahan Sanghyang Siwa Pranawa Jati tingkahnya
berperang. ltuJah sebabnya ia melepaskan Jemparing Guntur Prawata.
Jemparing batu sebesar gunung, luar biasa hebatnya, bergemulung.
Raden Arjuna mengeram, mengusap tanah, menengadah. Jemparing
Pencegah semua siap, tak berlengah. Seribu banyaknya, berkepala
2016besi sebesar menara. Sangat gemuruh, serentak terlepas dan berpa-
gut. Banjir batu seketika d.i tengah medan laga.TerkejutJah Sanghyang
Siwa oleh lenyapnya Guntur Prawata. Ia pun menyambut senjata,
erpusdajemparing ampuh berupa api, pembakar Tripura, yang sudah berbuat
jasa. Batin Sang Putra Mahkota serta-merta waspada karenanya.
Jemparing Pemusnah ituJah pencegahnya, sangat unggul. Awan
Pmenjulang, berdiri di tengah medan perang. Angin bertiup keras,
ediabersabung kHat, hujan pun mencurah lebat. Musnahlah api itu,
tersapu bersih, serentak binasa.
MSanghyang Rudra sangatlah marahnya. Dia pun membentang-
lihkan Senjata Jerat, jemparing bertubuh berupa berpekik menantang.
ALalu dirangkapi dengan Taring JaJa sebagai pengiring sang pencabut
nyawa. Raden Arjuna tertawa keras, membalas, membuIat-bulatkan
busurnya lagi. MuncuJlah dengan ganas Jemparing Garuda, alat
pencegahnya pada jemparing yang berupa naga. Benturan Jaring
Kala hendak ditolak, namun telah mendekat, maka merunduklah ia
Raden Arjuna. Patahlah busurnya, bersama itu ketopongnya pun
hancur, permatanya mengharnbur. Ia pun marah, lalu menyerang,
bermaksud memukul, bergadakan busumya yang patah.
Sanghyang Siwa pun membusungkan dada. Serentak konon
mereka mendekat, mereka pun sudah menanggalkan senjata. Lama-
lah mereka berguIat, terus-menerus bertanding siasat, menemukan
cengkaman. Raden Arjuna kaJah, terenggut rambutnya. Bam saja
dia tertindih, segera menemukan balasan. Kaki Sanghyang Siwa
358
keduanya dipeluknya, dicengkam, sudah dikuasai. Hampir-hampir
ia bermaksud membanlingkannya, lenyaplah kaki itu, sia-sialah
usahanya. Tumpahlah hujan bunga, menyertai terdengarnya pujian
kejayaan. Dalam keadaan ada dan tiada jua ia pun menyembah,
akhirnya melihat cahaya gilang-gemilang. Sanghyang Iswara, yang
semata-mata tampak dalam rupa setengah Pria Setengah Wanita,
datang, bersemayam di atas padma-sana manikam. Segera menyem-
bahlah Sang Raden Arjuna, yang mahir dalam hal memuja dewata.
Tahu akan pujaan kemanunggalan, ia pun menghadap Sanghyang
Rudra, tak jauh. Sikap tangan, mantra pujaan, pengheningan cipta
tak bernoda, demikjanlah sembah bunganya. Sesudah berbuat
demjkian, memujalah dia. Dengarkan unjuk sembahnya.
"Hong, sembah-sembah seorang yang tak berpelindung hen-
daknya dipandang oleh Sang Pengayom Trilokengrat. Lahll batin
sembah sujudku di hadapan kaki-Mu tiada lain. Dikaulah sang
bagaikan api dari kayu, bagaikan mentega bening dari susu. Sang
2016timbul semata, bila ada orang mengaduk kesadaran dengan usaha
suci. Dikau meresapi dan melipuli segalanya, inti sari Pranawa Jati,
erpusdayang sulit dicapai.
Seturut kehendak-Mulah ada dan tiada, kasar dan halus, serta
buruk dan baik. Lahir, lestari dan lenyapnya segala yang ada,
Dikaulah pula Penjadinya. Dikaulah Sang Asal dan Tujuan alam
edia Psemesta, sang inti sari alam sakala-niskala.
Wujud sang candra ada dalam jambangan yang berisi air. Setiap
yang jernih tak bernoda jua berisi bulan. Demikian pula laiknya
lih MDikau hadir dalam segala yang ada. Bagi dia yang mengusahakan
Atapa brata Dikau hadir dl alam sakala. Jikau jumpai pula dia yang
tadi tak dijumpai. Dikau perhatikan pula dia yang tadi tak
diperhatikan. Dikau kuasai pula dia yang tadi tak dikuasai. Sang
Siwa Pranawa Jati jadilah tak berkelir lagi.
Pujaannya lidak lanjut, dijawab oleh Siwa Pranawa Jati,
"Putraku, telah kelihatan segala yang diinginkan kaudapatkan
semata. Ada yang hendak kuanugerahkan. Empat sakti berwujud
jemparing. Jemparing Pasopati jadilah namanya. lni, lihaUah!" kata
Sanghyang lswara. Keluarlah api di tangan. Seketika bertubuh
mengerikan, memapah panah. Diterima oleh Raden Arjuna jemparing
itu. Lenyaplah tubuh api itu, bersenyawa dengan jemparing
akhirnya.
Setelah menerima anugerah, Raden Arjuna menyembah dengah
sangat hormat. Diberi ganli busur dan baju zirah, luar biasa
359
hebatnya. Dia pun diajar segenap ilmu keahlian memanah. Selelah
dia diajar penerapannya, jadi lenyaplah Sanghyang Siwa. Serta para
dewa dan siddha pengiringnya bebarengan sekelika lenyap pula.
Serasa bukan dari dunia ini perasaan Sang Pulra Mahkola
kelihalannya. Seperti berganli tubuh, bahagia, tak mungkin kembali
duka. Panlaslah ditiru keberhasilannya mencapai lujuan berkal
keleguhannya. Ada pula orang yang lak berpiulang brala, yoga,
dan lapa, tak lahu malu minla keunggulan, perkena Kang Murbeng
Durnadi, dengan paksa. Dibalikkanlah keadaannya, lebih lagi derila
dilemuinya. Dianiaya oleh nafsu angkara dan kelembaman, ditindih
oleh kesedihan. Bagaikan ada karma dahulu kala diduga oleh dia
yang berbual kebaikan.
Perilaku leguh hendak memegang inti sari agama. ltulah jua
yang leguh bersemayam di hali orang yang unggul. Itulah yang
menjadi sebab lambahnya bahagia baka, bila lercapai. Siapa pula
lak menemukan kebaikan dengan menjalani segala kebaikan? Jelaslah
2016kejahalan dilemui dengan menjalani segala kejahalan. Hasilnya
penal jua mengwas sumelangkan karma dahulu kala. Apa pula yang
diikuti? Segala yang kaukehendaki terlaksana dengan meneladan
erpusdaSang Raden Arjuna.
Maka sesudah mendapalkan yang dituju oleh hatinya, bahagia,
penuh kelerharuan hatinya, seraya bernial akan pulang. Memba-
Pyangkan sukacita mereka yang akan menyongsong, bila ia dalang.
ediaMencengkamlah kemanusiaannya, nafsu dan cinta menyelimul.
Ketika sedang demikian keadaannya, ada apsara baru saja dalang.
MTampan, dua orang jumlahnya, diu Ius menyampaikan panggilan
Alihdengan sangal hormal. Membawa baju bulu domba beserta terompah
berlalahkan permala.
Sural bertanda Dewa Indra, pemberian mereka, diterimanya.
"Sural Bapamu, putraku, semoga sampai dengan membawa anuge-
rah yang besar bagimu.Tolonglah aku,yang lertimpa bahaya, lanpa
perlolongan. Kemalian Asura Prabu Niwalakawaca itulah usahaku.
Hendaklah itu kausepakati juga dan gunakan senjala jemparing yang
ampuh itu sebagai alat lempurmu." Inti sari sural Sanghyang Indra
menyampaikan anugerah yang sangal pantas. Maka lesulah dia yang
dipanggil, merasa kasihan akan ingkang raka dan adiknya. Sedihnya
orang yang ditinggalkan sarna dengan rindunya orang yang mening-
galkan. ltulah sebabnya dia diam, susah dan sedih memancar di
mala.
Lagi berkalalah mereka yang diutus, "Tuan, hendaklah berbelas
360
kasihan. Untuk sementara ambil alihIah kesaktian dan keunggulan
Sang Dewa Indra, Tuan. Pulihkanlah keindahan Suralaya, keru-
sakannya besar, sangat mengerikan. Seperti sudah sepantasnya karnu
menjadi penolong Suralaya, yang memang pantas ditolong:" ltulah
sebabnya dia Raden Arjuna terdiam, pasrah, tak hendak menolak.
Sakitnya orang yang diberitakan sebagai berkeunggulan dan berke-
mampuan, hams mernpertaruhkan bahkan hidupnya sendiri seakan-
akan menanggung malu. Berkat kernampuan anugerah dewata jua
dia berhasil memenuhi tugasnya nanti.
Saling berlomba merendahkan dill perkataan mereka yang sama-
sama fasih berbicara. Gumregah, berdirilah Sang Putra Mahkota,
seraya bersiap. Telah berbaju bulu domba dan berterompah sebagai
sarana berjalan di angkasa. Kedua apsara itu pun mengiringinya,
seraya membawa jemparingnya.
20164. Bintang dari Suralaya
Berpamitlah Sang Putra Mahkota pada hutan pertapan. Me-
nyembah puncak wukir Indra. Tak lupa akan asal kebaikan yang
erpusdadatang. Demikianlah konon tabiat manusia budiman. Berangkat,
tiba-tiba menoleh, manis pandangnya. Disambut lambaian cemara
dari lereng gunung, teriakan merak dan tangis hutan. Kecewa,
karena ditinggalkan, berselimutkan awan. Pergi, melenyap, jalannya
edia Phendak memJju ke timur. Bersama Sang Erawana dan Bajra sebagai
manggalayuda. Tak dilukiskan daerah yang dilampaui lewat udara.
MSebab sayup-sayup samar sejauh netra memandang.
lihKetika itu hampir tiba di Suralaya. Planet dan lain-lain serta
Abintang semuanya pad a tempatnya. Bersinar cemerlang, tiada
taranya, keraton di angkasa, tempat mengecap kenikmatan bagi orang
yang teguh dan unggul bratanya. Bulatan bintang, sang surya, dan
sang candra kecil kelihatannya dari manusia sendiri. Besar, namun
demikian karena jauhnya kelihatan dari bumi berkelip-kelip. Bintang
sangatlah kecilnya, samar-samar kelihatan, karena tingginya dari
bulatan bulan. Sejauh sang surya dari bulan, itulah jauhnya bumi
dari sang surya.
Tata surga beserta dengan keindahannya, rasinya merupakan
cengkerama, percakapan sepanjang jalan, pengajaran Sang Erawana
pada Sang Putra Mahkota bagaikan dalam impian, tak lagi di dunia,
pikirnya. Kelihatanlah kediaman Indra cemerlang bercahaya, di
sebelah timur wukir Semeru, membentang ke arah angkasa.
Bentengnya luas, gapuranya empat, terbuat dari manikarn. Membuat
361
malu sang surya dan sang candra senantiasa. Tak tarnpak bedanya
siang dan malam di Suralaya, berkat manikam, yang selalu serba
cemerlang. Hanyalah kembang teratai putih menandai malam, serta
burung belibis, bila berpisah dengan kekasihnya.
Tiada habisnya keagungan karya itu, bila hendak digarnbarkan.
Tak dilukiskan segala yang kelihatan oleh Raden Arjuna. Dalanglah
ia, siap bermaksud hendak menyembah, dipersilakan oleh utusan,
yang menyuruh supaya masuk.
Bagaikan kegembiraan pepohonan dan rer~mbatan, yang
ke1e1ahan, mendarnbakan hujan pertama pada sang candra keempat,
sukacila seisi kediaman Indra pada kedatangan Sang Putra Mahkola,
yang bagaikan pertama kalinya hujan. Lagi pula para widodari
mendadak bersemi rindunya oleh karena dia. Gemuruh guruh
laiknya kabar tentang dia, yang baru saja didengar-dengar. Semen-
lara dia masuk, disambutlah dia oleh para widodaTi. Menyongsong
daTi balai penantian dengan membawa sajian manisnya pandangan
2016mata. Disempumakannya pada cermin pandangan netra yang sayu,
diperpantas dengan mesam-mesem.
erpusdaSuka menyambutlah hatinya, menerima tamu, agar boleh ber-
gantian dalam ulah cinta. Segenap gadis kahyangan, yang berdiam
dalam keputren, tak ada yang ikut menyongsong. Seperti 13k terhi-
ngga kesedihannya, dilihat gejalanya oleh mbok emban yang merias.
PMenolak-nolak, bila hendak disisir, sambil berdalih-dalih kacaunya
ediahati. Maulah juga dia, namun bertingkah marah melulu, bila dijo-
dohkan. Ada yang berpura-pura tak lahu akan kedalangan Sang Putra
MMahkota, bermaksud acuh tak acuh. Namun asyik juga memandangi
Alihpayudaranya dan membenahi kainnya yang tak terlepas. Ada yang
bennain-main. Nah, dibuatnya sayap kumbang menjadi gambar Dewa
Cinla. Melamun caranya membuat, dibelai-belai, berlandaskan kuku.
Dan yang tujuh orang itu dahulu ketelanjuran tingkahnya di
gua. Tercengkam rasa malu, semuanya mencari lengah. Bermain catu,
ada yang berkelompok kesukan dhadhu, menyusun kembang hiasan
kepala. Yang lain selalu membenahi, hingga tak jadi jadi. Bagaimana
mungkin tidak gagal, terlalu mendengarkan kiTi kanan, setiap kali
merengut, bila ada yang menegur? Yang lain lagi pergi diam-diarn,
berpura-pura tidur, berpura-pura sakit, berparam serupa bulan. Me-
nganyarn larnunan cinta di dalarn hatinya, konon segala yang indah
dan mengharukan, tingkahnya dan perkataannya nanti pada dia
yang baru datang.
Tertidur pula akhimya. Nampak-nampaknya bennimpi-mimpi
362
jua konon. Lainnya bercakap-cakap dengan sesama terrian, berbisik-
bisik, seakan-akan rahasia. Ceria, berhadap-hadapan, berhias, lalu
berlindung-lindung cermin. Berganti-ganti yang dipercakapkannya.
Bila diganggu, melempar pandang melirik. Gemetar suaranya, terdengar
tersendat-sendat, disertai kerutan aliso Berkepanjangan, jika diceri-
takan asyik masyuk hati para widodari. Raden AIjuna datang, menuju
ke tempat Sang Dewa Indra. Kebetulan ia sedang membicarakan se-
cara rahasia siasat yang dibuatnya bersama Wrehaspati. Ada dewa
yang ikut, sekalipun sedikit saja. Mereka itu pun ikut ambil bagian.
Tunduklah Raden Arjuna, sementara menghormat, disapa oleh
Sang Dewa Indra, "Hendaklah sejahtera selalu, Putraku, penolong
orang yang tak berpelindung, yang jaya di mana-mana. Bersimpuh-
lah di atas permadani, bahagialah kamu, tak surut-surut. Putraku,
sebab musababnya akulah, sehingga kamu akan menyongsemg
bahaya. Inilah sebabnya aku berapat, bahaya kehancuran lagi
2016menemui kesulitan besar. Ada Raseksa sakti, si Prabu Niwatakawaca,
yang ternama di Trilokengrat. Telah berhasil mencapai maksudnya,
tak akan mati oleh asura, resi, dewa, dan danawa. Adapun kematian-
erpusdanya, Putraku, di tangan manusia jua, pesan Sanghyang Iswara.
Terdengarlah berita, bahwa aku minta tolong padamu, tetap men-
jadikan kamu perlindungan. Maka ia pun mengutus aSllra yang
kuat, agar membunuh kamu di hutan pertapan. Dia itu pun menjel-
edia Prna menjadi babi hutan, bersamaan ditempuh oleh Sanghyang
Iswara, yang menyamar sebagai pemburu, dulu, ketika dia memberi-
kan anugerah kepadamu. Demikianlah sudah kelihatan kamu mem-
lih Mperoleh anugerah, oleh karena itulah hendak kujadikan perlindungan.
ABersiaplah Prabu Niwatakawaca konon menghancurkan segala
yang ada di Kahyangan. Lama bermaksud menghancurkan Kahya-
ngan. HebaUah kemarahannya. Kamu jualah pelindungnya, Putraku.
Berbuatlah jasa bagi kami semua!" Demikianlah kata Sanghyang
Indra. Menjawablah Sang Putra Mahkota, setelah menyembah, "Apa
pun yang mungkin menjadi tugas perutusan terserah seturut titah
Sang Dewa Indra. Dilimpahi anugerah namanya ini, bahwa diberi
sabda olen Iidah Kang Murbeng Dumadi. Bagaimana mungkin tak
berhasil orang yang berkurnur taburan debu kaki Tuanku?
Apa yang harus dibuat, jika hendak melaksanakan yang dira-
patkan? Hendaklah diajar hamba Sang Dewa Indra ini, manakah
puncak siasat dan taktik," tanya Raden Arjuna, teguh hatinya. Maka
Sang Dewa Indra pun menyuruh Pandita Wrehaspati mengajar dia
tentang pelaksanaan yang dirapatkan.
363
"Putraku," demikianlah pokok pendapat Sang Dewa Indra dan
segenap resi, "Tak mau didatangi. Jelaslah Kahyangan hancur lebur,
jika diserang. Hendaklah kamu mendatangi musuh, dekatilah,
jangan ragu-ragu. Keunggulan luar biasa dan kesaktian Putraku
jua, Putraku, yang dinantikan untuk dijadjkan perHndungan. Lagi
pula Prabu Niwatakawaca itu sangat mahir, sakti, penuh keputusan.
Sekalipun dihancurleburkan, konon ia pun hidup jua berlimpah
kegembiraan. Pada tawarnya kesaktian luar biasa itulah terletak
puncak pesan. Tempatnya inilah perlu diketahui dengan cermat. Sia-
sialah berperang dengan membabi buta.
Adalah seorang widodari dimintanya, lama sekali, oleh
Sanghyang Dewa Indra tak diberikan. Dikirim yang lain, sampai
kini ia pun tak puas jua, selalu mengharap-harap. Dirasakan dengan
pasti, bahwa yang ini, bukan yang itu, mampu menandingi Ratih.
Dewi Supraba hendaklah menyerahkan diri untuk dinikahi. Pastilah
Prabu Niwatakawaca akan senang, tanpa was sumelang apa-apa.
2016Dengan harapan, bahwa Prabu Niwatakawaca akan memberi tahu
kelak, hendaklah diperoleh anugerah itu. Hendaklah sebatas
erpusdaterjamah saja dia ini yang kausebut Dewi Supraba. Hendaklah
didesak, sampai Prabu Niwatakawaca memberi tahu. Jika Sang Dewa
Indra m«:mberi tahu padanya Dewi Supraba, kemudian hendaklah
Dewi Supraba mengakhiri perjalanannya bersama dikau. Kawallah
Pdja, Putraku.
ediaYang penting menjadi tujuan Putraku, hendaklah diamat-amati
gelanggang musuh. Kuat dan rurnitnya benteng serta ikat perangnya
Mkelak hendaklah diketahui. Berbajulah bulu domba, berterompahlah,
Alihkenakanlah oles yang membuat tak kelihatan. Kami percaya,
Putraku. Bagaimana mungkin terjangkau oleh Prabu
Niwatakawaca? Kini beristirahatlah, Putraku, akan dijamu Sang
Dewa Indra. Ada sekadar sambutan berkenan. Dapatlah diharapkan
segenap dewata akan membalas dengan budi luhur," kata Wrehaspati,
dijunjung sembah oleh Sang Arya Arjuna.
Maka dijamulah Sang Putra Mahkota dengan kenikmatan
puncak enam rasa yang tanpa cela. Satu yang belum, kenikmatan
cinta dicegahnya, belum saatnya berbuka puasa. Niatnya, jika telah
mati asura itu, barulah dia akan menikmati cinta. Tak berapa lama
dengan hormat ia menghadap, berparnitan dengan bersujud di kaki
Sang Dewa Indra. Elok, bersama menyembah, pantas, serasi, seperti
telah bersatu cinta."Baiklah, Putraku, semoga kalian berdua
senantiasa berhasil bail<, berhasil mencapai tujuan," kata Sang Dewa
364
Indra. Raden Arjuna pun gumregah berdiri, yang menyertainya telah
tiba d.i luar.
Tiada berkata-kata, namun nelra mereka jua memberitahukan
isi hatinya. Sudah bersiaplah mereka, beriringkan rasa cinta, persalin
anugerah Oewa Kamajaya. Agak malu-malu cara mereka berjalan,
sekali-kali salah tingkah oleh karena perintah Sang Dewa Indra dan
seakan-akan hendak menunda-nunda, kalaupun harus demikian,
kelak saja. Itulah sebabnya mereka diam, dipergunjingkan oleh para
apsara dan widodari. Berjalan d.i angkasa, Iincah ceria, namun hati
mereka sarna-sarna terbeban cinta. Tiba-tiba saling mencurigai,
menerka-nerka siapa yang akan berjalan dahulu, serentak bertemu
pandang.
Sang Putra Mahkota berkata, "Nini, kamu saja berjalan dahulu,
jangan berselimut. Akan kuamati kerampingan pinggangmu, yang
2016kamu setiap kali selalu mesti ditengok. Jika bebarengan berjalan,
diperindah oleh tepi kain. Jika aku berjalan dahulu, Oinda, jelaslah
seakan-akan diizinkan untuk mendekat, nantinya menggandeng
erpusdadengan harapan dapat mengawasi.
juga. Pantasnya ada di belakang, sambil berlaku sebagai hamba,
Memanglah tugasnya merapikan sanggulmu, yang mulai terle-
Pkusut, marah, bila dipandang. Tak ada jeleknya juga marah, jika
pas, hampir mengurai. Gelisah jua, jika melihat wajah orang yang
ediadiselundupi c'erianya mesam-mesem. Jika di dalam dan di luar malam,
Murung berkerut juga keningmu, seakan-akan memberitahukan isi
maka menanti gelaplah rindunya orang yang memendam cinta. Tak
lihhati.
AOemikian katanya. Maka pura-pura tak tahulah dia yang di.
depan, berselisih jawab, "Raden, jauh sudah Sang Putra Mahkota
berjalan. Perhatikan jalan itu. Tata wilayah Suralaya membentang
teratur, mengelilingi wukir Meru. Wilayah negeri Barata di seratan.
Oi mana pula arah Hastina? Tak terharukah hati, melihat batas-
batas dhatulaya yang menimbulkan lara, rindunya keempat orang
ingkang raka dan adik, berlima dengan sang setia suami?" "Jangan
dihiraukan tangis orang yang berduka cinta selain dari dia ini,"
kata Raden Arjuna. Menjawab dengan sumpah jua dia, seraya
memandang mata. Oemikianlah cara dia memasang muslihat.
Tersebutlah yang terlintasi lewat angkasa. Bengawan di jurang
wukir Kabut, dalam hal apa kalah dari laut? Oalam hal pantai yang
berpandan, berkarang gajah, agak samar-samar kelihatan.
Oalam hal burung-burung, yang ngawe-awe, menjauh, mahir
365
menyita hati orang yang memandang. Tepinya rata, bagaikan
lengkung-lengkungan garis-garis pasir di sana. Indah, berangsur-
angsur berbatu sang surut. Andul, angsoka, bana, setiap kelompok
pohon masing-masing berpagar batu, ada yang meneelup ke air.
Akarnya seperti diukir, ada kalanya seperti dianyamkan; nutupi
permukaan batu. Sunyi, tiada manusia datang unggul. Hanyalah
orang yang tinggal ill bawah batu menganjur, orang yang terlatih
mengusahakan kesempumaan.
Brahmana yang tinggal di patirtan, mungkin pula Sang Ayogi
yang telah melepaskan segala ikatan. Serta bahagia berselimut kulit
rusa, ikut menyusup hutan bersama kijang. Mengharukan, kelihatan
gajah hutannya sedang asyik berupa-eara menghormat sang surya.
Air menyembur dari belalainya, bertelekung mentara berendam dlli.
Lagi ada hewan kesturi sedang menyusup di daun yang mengurai.
Matanya pedih, menghadap sang surya, seperti bertapa brata.
Bangunan serupa dalam tertutup hutan? Candi batu berantakan,
2016area Kalanya bagaikan menangis tersedu sedan.
Gugusan pohon angsoka mengembang ke sebelah. Pagar batu-
erpusdanya diruntuhkan oleh tumbuhan teratai. Kelapa gading menggiur-
kan hati, semuanya berbuah lebat, menurunkan anaknya, jika jatuh.
Konon tiada yang membawa lembar-lembar daun bertulis, mengem-
bara di tepi bengawan. Burung merak jua menikmati keindahan
Pawannya, yang baru saja datang memberitakan hujan. Asyik berte-
edialeng memandang kilat,yang melarat bagaikan gores tulisan di langit.
Tak acuh disanding bininya, yang membelai, menyelisik dari bela-
Alih Mkang..
5. Bersaji Sari Kembang Wangi
Ada pertapan baru saja kelihatan, illtunjukkan oleh rumbai-rumbai.
Tampak seperti lembu berbaring di bawah, memang dikapur putih,
berpayung kembung. Samar-samar, tak kelihatan atap sanggarnya
oleh karena kabut bengawan. Serupa Kahyangan, berdinding,
bergapura, serasa lenyap, jika ditengok. Ada widodari menggoda,
lalu menjalaru rudup sebagai peJtapa, dikutuk oleh sang resi. Bersaji
kembang ke dalam air, lagi memotong-motong dupa di dekat jurang.
Manisnya pandangan matanya tak jaill diluruhkan untuk menyong-
song pandangan tamu. Dilarang berkata-kata dia, maka kemudian
memberi isyarat dengan kemngnya ke arah hutan pertahaan.
Bengawannya membual dari anak gunung, terus-menerus
membentuk telaga alirannya di sepanjang jurang. Menggelegak di
366