,
luwih mwneh adol lempung, Ian pari durung mangsa, nadyan adol
adegan nora pakantuk, kalebu wong nggesa mangsa, maweh rekasa
ing wuri.
Nadyan adol gegedhengan, Ian badhulan kabeh kurang praY0gi,
beike padha tinutu, dolen wus dadi beras, pakolehe antul ninggal
dhedhak katul, ngayemi aneng padesaan, dadi gajuling rijeki.
Tinimbang buruh mring liyan, anggarapa darbekira pribadi,
neng omah denira nutu, iya untuk pituwas, menir agalliniwet dhewe
pakantuk, kecere nora jinarang, rnring pitik iwen nglemoni.
Mulane samektanana, angingua bebek ayam kinardi, nadhadi
gogroganipun, yen kurang kang pinangan, nora sambat mung
sasaba luru-Iuru, den eling padha parlokna, ingon-ingon aja sepi.
Muwuhi regenging desa, yen mangsane wus ngendhong saben
ari, sapa kang sinungan lawuh, tirkadhang salong kena, sira cangking
neng pasar kinarya buwuh, sasat batin uga-uga, angrewangi rarnbut
2016kardi.
Ana mareh buwuh tadhah, yen jro desa katrajang kalen mili,
gawe suwakan pakantuk, saben pasar wus kena, sinambetken ing
erpusdabocah pasthi gurnrudug, me1ik mulih oleh iwak, tur antuk sukaning ati.
Yen ginawe pangangguran, nyuwekane suwakan cilik-cilik, yen
surup den ipuk-ipuk, dhingin pyuarana dhedhak, sawatara yen ana
iwak malebu, adhangana senik wong, ginobyak iwake keni.
edia PLawon gawae wiyasa, kang prayoga pinangsang wayah bengi,
tetelik kalaning welut, cangkringan maring sawah, sinambia sembari
Mngingrih banyu, dimen kopen tan kapiran, tur ngiras nganglang
lihing wengi.
AReweke nora sapira, pira bara narik renaming ati, pakolahe lora
telu, tur menek kabeneran, nuju oleh ulihe wus nyangking lawuh,
upama sun neng padesaan, iku rada sun miliki.
Reskanen sakeh wowohan, den telaten ngenteni tekeng wanci,
yen gedhang kang nganti suluh, krambil kang kongsi kocak, aja
pisan dhemen ngundhuh denganipun, ing mburi krambile rusak,
mateni awak pribadi.
Ngungundhuh kang durung mangsa, yen rinasa padha katuanan
sami, tunane kasusu ngundhuh, saking sudane rega, tinimbang
pitunane wong kang kuku, yen pinangan ora enak, tarkadhang
malah ngalarani.
Nadyan enak rujak degan, mung dolanan dudu bakuning bukti,
muiane aja kasusu, kanggone yen wus tuwa, nora nyatur yen nuju
ginawe jarnu, iku aran mangsa kala, nora dadi ngapa yekti.
235
tani sadarum, tur ananing wong padesaan, akeh kang katunan budi.
Beda lawan pra nangkoda, miwah kriya samya darbe pangarti,
yen mired kang wus kadulu, kabeh kang dadi kriya, rI)ung sarana
nunulad nora sianau, prandene katon tumindak, tarkkadhang wus
rada wegig.
Iku minangka pratandha, lamun padha mempan budine minter,
mamane pantes binantu, mrih majuning pakaryan, lamun kena
rembuganadimen kumpul, kang mikir sakehing reka, pra warga kang
ahli budi.
Sarana mired nunulad, pirantining kriya ngamanca nagri, lamun
maksih kurang kawruh, becik null miliha, ingkang Iimpad patahen
dimen ngguguru, ngupaya kawruhing liyan, waragade den uruni.
Ing benjang yen wus sampuma, pangarwruhe pinencaraken null,
mrih lulus bisane maju, aja mung tanpa mundhak, sakeh kudhi
udhag-udheg tekan empluk, kapingina liyan bangsa, kang bisa
ambakar beling.
2016Tan liya bakale lemah, nora kurang ing jagad kebak siti, dadine
mung saking kawruh, iku udinen samya, yen wus ngong kukudang,
erpusdaanak anung ngluluwihi.
Kabeh-kabeh nora beda, marsudia kaundhakane sami, upama
kang tukang nenun, iku kudu ngaraha, ngantih lawe kang putihe
kongsi mencur, pira bara null bisa, niniru anenun mori.
edia PNadyan dunmg warna-warna, lora iku kang banget ngong pengini,
baya wus sewu pi tulung, kanggo neng jagad jawa, yen pinentang
Mbathine maewuewu, karana tekaning tadhah, wus tanpa wragad
lihneng margi.
ALawan adegining pakaryan, mung gina rap kadang warga
pribadi, wiwit nandur wijinipun, tekan dadi tenunan, kang anggarap
uga wong maewu-ewu, kabeh bakal kawaratan, antuk pagaweyan
sami.
Wekasane wuwus ingwang, asung rembug kang padha laku gremi,
sudaghar Ian llyanipun, wiljib nyantosanana, mring pra kriya rewa-
ngana urun-urun, pamrayoga Ian waragad, mrih mragang bisa
ngadani.
Lir barange wong ngamanca, tinuladha aja mandheg kepingin,
yen padha kenceng ing gayuh, pa gene nora bisa, santosakna kalawan
tulung tinulung, sakadare kira-kira, ingkang nora ngereksani.
Upamane kalampahan, nora lawas urune pasthi pulih, malah
mulih likel gulung, lire lamun wus bisa, nara susah kukulak mring
liyanipun, lah pira sudaning wragad, kang adapt Hang neng margi.
237
BAB X
SERAT NIRATA PRAKETA
1. Paduka Bhatara Paramartha
a. Kumohon ampun eli bawah paduka Bhatara ParamMtha ([uhan
yang Maha tinggi) yang sangat gaib, yang senantiasa menjaeli
tujuan sarnaeli (dan) bersernayam eli tengah-tengah kagaiban yang
2016gulita, di persemayaman Kahampaan.
Bhatara laksana surya dengan perkasa memenuhi segala makhIuk
erpusdadengan cahaya yang gemilang; Terang dan nyata (Bhatara) dianggap
sebagai (yang) bercahaya dengan sendirinya, yang menyinari
hati yang tak goyah dengan sepenuh-penuhnya.
b.Dengan demikian maka sudah selayaknyalah (Bhatara) teros
Pmenerus ada.m dalarn hati yang sangat sud dan utama, agar menjadi
ediasyarat bagi hamba yang hendak mempergunakan lambang sebagai
tongkat untuk mempelajari (memegang teguh-teguh) i1mu penge-
Mtahuan.
AlihBegitulah maksud hamba berdoa tiap hari dan malam untuk
mohon perkenan (Bhatara), supaya memberi segala daya (kepada
hamba, agar) mampu merangkai kata-kata menjadi sanjak.
c. Karena hamba sangat dungu, karena selama-lamanya (hamba)
adalah (makhluk) yang rendah dan dinistakan oleh dunia.
Maka jauhlah hamba dari i1mu karang-mengarang; (tak tahu)
rasa daripada buku-buku ilmu pengetahuan dan memaklumi
arti ilmu agama. Hanya duka dta saja membebani (hati) yang
meliputinya bagaikan gulita yang merajalela.
(Hamba) tal< mampu meredakan keduanya yang tiada tara dan
itulah sebabnya hamba mengikat sanjak ini.
d. Mustahillah katak dapat menikmati wangi bunya tunjung yang
banyak berkembang di air.
Berhari-harian dan bermalam-malaman ia tinggal eli tempat yang
239
2. Hendak Meneapai Kepandaian
a~ Bagi orang yang hendak meneapai kepandaian yang tinggi tidak
lain Galan) kecuaH bertindak dengan sabar.
(Demikianlah) juga (hendaknya) dikerjakan oleh orang yang
pandai yang hendak memikat gadis juwita.
(Demikianlah pula hendaknya) hatimu bila mengabdi kepada raja
atau hendak mendaki puneak sebuah gunung. ltulah empat
perkara yang tak dapat dicapai dengan tergesa-gesa.
b. Bulan pun bertambah besar berdikit-dikit pada waktu paroh
terang.
Pohon beringin pun berasal dari biji yang sangat keeil, (dan)
tidak menjadi besar dengan seketika.
Demikian pula lebah menghisap madu (dengan berdikit-dikit,
tapi dengan teratur sehingga banyak terkumpuI). Orang yang
berusaha dengan tak berhenti-henti akan segera berhasil demi-
kian dan akhirnya menjadi sempurna.
2016e. Lagipula segala kepandaian, walaupun tampaknya tak berharga
hendaknya dipegang kuat-kuat.
erpusdaLihatlah kepada si pedagang yang menyimpan baik-baik bermacam-
maeam benda.
(Untuk) mendapatnya iii pergi ke berbagai daerah dan negeri;
maksudnya ialah agar tidak ada yang kurang bila ada orang yang
edia Phendak membelinya.
d. Sesudah banyak hartanya, apa juga yang dikehendakinya dapat
Mterlaksana;
lihTetapi tiada berhenti juga ia meneari benda-benda yang bernilai
Atinggi, agar ia senantiasa dapat berhasil dalam meJaksanakan ber-
bagai-bagai pekerjaan yang utama.
Katanya, "Agar dapat menemukan kehidupan yang laksana
permata yang tiada tara."
e. Ringkasnya tidak ada kekayaan yang betapa pun baiknya
melebihi amal yang saleh.
Dengan sesungguhnya emas, permata dan perhiasan semuanya
dapat binasa.
Begitu juga isteri, anak dan sanak saudara akan terpisah pada
suatu ketika.
Bahkan yang terutama yaitu 'ji"wa' (!<ita pun) pada suatu ketika
akan musnah.
241
f. Sungguh orang-orang pun akan demikian pula halnya, bila
tidak dapat mengendalikan hatinya.
Karena raga (keinginan) senantiasa membelenggu hati orang-
orang dengan kokoh dan kuatnya,
Menyebabkan kemabukan dan kebingungan bertahta dengan
sangal kuatnya di hati dan memenuhinya selama-lamanya.
Teranglah, bahwa hal ini menimbulkan kekacauan karena (orang-
orang yang bodoh) lenlu akan menconloh mereka dalam
menurulkan segala kehendak mereka.
g. Kekualan keinginan ilu melewati batas kalau diperangi.
Deng,,!, apakah ia dapat dialahkan?
Kalau dibunuh, pikiran pun akan hilang dan menimbulkan
dukacita dan kelesuan hati.
Kalau dihancurkan membual hati tak peduli dan terang akan
menimbulkan was-was dan menggoncangkan kegairahan hati.
2016Kalau dimanjakan dan diperturu.lkan akan menjadi makin
berbahaya dan mem,bawa (kita) ke naraka.
erpusda4. Karmendriya
a. Karma (perbuatan = amal) indriya (indra) ilu menjadi pemimpin
dari hati kila.
PKarmendriya ilu jalan unluk berlemu dengan Sukma. Maka or-
ediaang yang 'telah mengetahui percampuran/pertemuan dengan
S,:,ksma (mengelahui) hal ilu.
Mb. Ada ajaran kebenaran yang menjadi puncak segala kegaiban,
lihPradana (materi) 1ahir, sangat kecilnya liada hingga; dengan
Asegera pecah menjadi berlain-lainan dan berganda-ganda,
menjadi duapuluh lima dan duapuluh empat buah benda
kebenaran.
c. ltulah yang menjadikan segala sesualu di tiga alam ini; benda-
benda yang kasar maupun 12 buah benda yang lain.
Dengan kelima unsur dasar (panca mQhabhuta) dan kelima benda-
benda yang tak tersifatkan (malratatwa = tan malra tatwa).
Telapi hanya 2 buah benda yang menjadi sumbernya dan lebih
sempuma.
d. Di dalam 'pancabhuta' lerdapal'guna' dan lima 'moira' (= tan moira)
yang sempuma.
(Mereka) membual hati 1a1ai dan sangal sukar dihilangkan;
dengan senang memupuk asmara cinla dan asyik dalam hati;
segala yang bagus dilihal dan didengar lercakup olehnya.
243
Tanpa dikelahui dan tiada henti-hentinya (sifal jahal itu) mem-
beri (manusia) anugerah yang berupa rasa ajmb penuh rahasia. (Sifal
jahal itu) lak dapal dikalahkan yang dengan sempuma, walau-
pun diusahakan benar-benar, karena lidak mempunyai sifat.'
b. Sebagai syaral (mengalahkan kejahalan) pergunakanJah doa,
sembahyang dan segaJa sesuatu hal menurul kelentuan-kelen-
tuannya.
Juga pemusatan pikiran, dikir, tapa dan samadi dan lain-lain
harus diusahakan dengan sungguh-sungguh. Tetapi semuanya
itu belum tentu menjadi sebab diketemukan 'puncak kesempur-
naan yang utama', bila (manusia) tak tahu dengan tepat perle-
muan gaib', maka segala sesuatu tiada berguna.
c. Karena tujuan segala 'yoga' itu ialah (agar) ia juga turon, tetapi-
katanya-dengan tiba-tiba ia datang untuk memberi anugerah dan
orang yang sedang bersemadi itu, tanpa mengetahuinya, bersatu
badan dengan yang menjadi pusat tujuan sernadi itu (fuhan), dan
2016Ia ikut bersemadi.
Ia itu tidak memerlukan syarat-£Yarat (nirsadhana), tetapi menjadi
erpusdasyarat menuju ke Kebahagiaan dan selalu tersembunyi di dalam
semedi.'
d. Bagaikan api yang sangat tersembunyi di dalam segala kayu
Ptiada bandingan, walaupun dibelah dengan kapak ataupun palu,
ediamustahil 'api akan keluar.
T~tapi bila (orang) tahu mempergosokkan dua potong kayu dengan
Mcepal dan kuat, lentu api akan keluar membakar kayu itu sampai
Alihhabis.'
6. Tujuan Pertapa
a. Seperti ituJah hal-Nya, Dewa yang ada di dalam dan memenuhi
segala makhluk.
I Oi sini berarti, bahwa jahat atau baiX. itu refatif. Sesuatu hal msialnya dapat dianggap
jahat oleh seseorang, tetapi baik oleh orang lain. Oi dalam Caton Arang misalnya
dikatakan. bahwa isi buku Calon Arang itu adalah Hmu yang sangat tinggi untuk menuju
ke arah keselamatan dan kebahagiaan
1 Pak Poerba menterjemahkan kata 'sandi ning somaya' dengan 'verbinding van de
afspraak'. Kami menterjemahkan ungkapan ini dengan "'pertemuan ga'ib", yaitu yang
biasa disebut uoio mystica atau 'pamoring kawula gusti' dalam bahasa Jawa. (5).
, BandingkanJah dengan Nagaralcretigama. LIb: sang sukmeng tiling ing samadhi (S~
4lndische Spruche 67~. agnis tejo mahalloke gudhas tisthati darus na copayunkte
tad daru yavan noddipyate paraih sa eva khalu darubhyo yada nirmathya dipyate tad
daru Calon Arang vanam clnyam nirdahat yar;u tejasa.
TtrjtmllhllnnYIl : Oas Feuer, eine machtige Kraft in der Welt, ruht verborgen in
How un dversehrt dieses nicht, so lange es niehl durch andere in Flammen gesetzt
wird. Selzt man aber eben dieses Feuer durch Reiben der Holzer unci auch wohI einen Waldo
245
,
Saki, mati, dukacita, mana ia akan takut pada semuanya itu?
(Semuanya itu) telah terbakar di dalam hatinya, karena ia telah
menjadi dewa Rudra yang mahakuasa di dunia.
8. Kesaktian Ada Batasnya
a. Konon demikianlah halnya orang yang telah mencapai perte-
muan gaib yang utarna.
Tetap dan tenang ia senantiasa bersatu badan dan jiwa dengan
Bhatara.
Hatinya teguh bagaikan lingga yang berdiri di tempat yang
sama dengan tetap di kerajaan dewa siwa.
Kesaktiannya tak ada batasnya dan meliputi seluruh dunia serta
membawa kebahagiaan yang kekal.
b. Demikianlah halnya orang yang sepenuhnya mencapai persa-
tuan atau pertemuan dengan dewa Acintya melalui ctikir (smrh)
abadi yang teratur.
2016Tidak hanya dirinya sendiri yang suci, bahkan orang-orang
lain pun menjadi suci karenanya.
erpusdaIa berpikir, bahwa kepentingan orang lain adalah kepentingan-
nya sendiri dan sudah barang tentu akan membawa kebahagiaan
seperti hujan bagi orang lain.
Pltulah tandanya, bahwa Tuhan telah 'mengejawantah' dan ber-
ediasatu did "aengan kekal dengan dia.
c. Lagipula tidak ada orang yang nista (= hina), madhya (= perte-
Mngahan) dan utlama (= utama) baginya, dengan sarna rata diper-
lihhatikannya kebahagiaan mereka,
AJuga jalan lepas mereka dad neraka, (sehingga) dapat mencapai
dunia kebahagiaan (= sorga) (diperhatikannya). Kalau melihqt
orang mendapatkan dukacita, hatinya sangatlah kasihan pada-
nya,
Karena ia lahu, bahwa pada dasarnya orang itu tak ada bedanya,
sebenarnya semua itu sarna.
9. Yang Dipikirkan dan Diperbuat
a. Tidak begitulah orang-orang yang biasa. Apa yang dipikirkan
dan diperbuatnya, hanyalah yang dapat memuaskan hatinya.
Ia sangat tidak senang terhadap kemampuan orang. lain, dan
berkata, bahwa kemampuannyalah yang lebih.
Kesalahan-kesalahannya yang besar disembunyikannya dalam
dirinya, dan disimpannya, sehingga tidak dapat kelihatan.
247
matahari, segala panas alah oleh panas hati penjahat yang melihat
harta berlimpah, hati penajhat yang melihat harta berklimpah, amat
panas di hati belumlah reda bila belum dapat dicuri.
A1kisah, lalat manipu tebang, sepatutnya menghendaki bau-bau
harum belaka namun bemafsu mencari luka dan kudis, amat sangat
keliru tentang burung bangau ia mampu terbang melebihi segala
maeam burung, seakan mengapai langit sepatutnya, ia minta
kelebihan kepada dewa, agar dapat meneapai surga, narnun malah
mengintaj mencari eari, bangkai yang meari olehnya. Demikianlah
manusia berwatak jahat dari lubuk hati bersifat penjahat, tidak
urung membuat susah hati manusia yang berharta
Demikjanlah jugalah ulama, sejak awal telah diinsyafi, dan
diusahakan selalu dalarn tapanya, sabda keselamatan, demikjanlah
yang ia gemari bulan dan bintang dipakai sebagai pelita di waktu
malam hari di waktu siang yang menjadi pelita bumi di seluruh
2016jagad adalah sinar terang matahari yang menjadi pelita hati manusia
sejagad inj tidak lain hanyalah tafsir sastra yang sud, bergua dan
erpusdamemberi terang mengarah kebaikan. Arti kata supulra ialah anak
laki-laki yang dianugeraru kepandaian menafsir sastra yang sud,
berguna, dan memberi terang anggota keluarga, bapak serta ibu
semuanya terdidik dalam sastra dan laku agarna, demooanlah yang
Pdisebut sapulra. Sungguh-sungguh ia memberi kebahagiaan ibu dan
ediabapaknya. Anak ulama jikalau asyik bersukaria, akhirnya tidak
menjadi utama, tidak mirip manusia tuanya.
MAnak para pejabat jikalau tidak mirip manusia tuanya, sepatut-
Alihnya ditinggalkan oleh para waruta mereka yang berusaha meneladaru
kelakuan bapak pasti akan berhasil, susila, melatih diri dalam
kebaikan dan sastra agama pasti banyak wanita mendekat,cinta
kepada manusia cendek;a.
Orang beranak jahat selayak hutan tua dengan kayu-kayuan
yang mengering, bergesekan, akhirnya menjadi api, lalu hutan
terbakar, kemudian menjadi abu. Maka para pejahat eendekia,
hendaklah menmdik anak, jangan sarnpai seorang cendek;a beranak
penjahat. Janganlah mengaku iliri pemberaru dihadirat raja, jikalau
kalian belum mengusai ilmu memenangkan peperangan, jikalau
kalian sudah mengalahkan seratus prajurit tertangkap di medan laga
jikalau telah demikian tidaklah mengapa engkau mengaku diri
pemberani.
Janganlah cepat mengaku diri ulama di hadapan raja mesk;pun
kaJjan khatarn dalam segala makna aksara, jikalau kaJjan belum juga
171
mengalahkan seribu ulama, meskipun ada seribu ulama yang cerdik
pandai, itu semua kalah oleh widayaka. Manusia yang mengaku
diri serba mampu dan mengaku diri mampu dalam segala karya, itu
tidak patut sebagai tingkah seorang cendekia sejati, singkirilah hal
itu. Jikalau kalian mengandalkan kesanggupan jika tidak terpenuhi,
maka kesanggupan itu membuat kalian tidak percaya oleh pimpinan
negara ramalan pujangga, demikian ini besok jikalau datang jaman
kaliyoga, tidak ada yang melebihi manusia kaya, tidak ada buruk
dan baik pejabat dan pertapa, manusia sakti dan u1ama, mereka itu
hilang kewibawaannya, mereka bersujud kepada manusia danis-
wara manusia daniswara maksudnya, manusia melarat yang menjadi
kaya. Pada jaman kaliyoga secara tiba-tiba banyak manusia meng-
khianati budi baik, pertapa hilang wibawa raja tidak takut berbuat
salah, sarnpai-sampai keluhuran raja hilang, para punggawa tidak
takut lagi menyanggah, anak menjelek-jelekkan bapak, tidak ada
rasa takut u1ama di mana-mana dimensi semua manusia diliputi budi
2016angkara dan keserakahan ada dimana-mana dengki dan jahat
membengkak bertumpuk jikalau sudah sampai kaliyoga, tidak ada
erpusdayang melebihi kewibawaan manusia yang kaya harta
Peganglah sabda dari raja wejangan ten tang arah kepala di
waktu tidur, jikalau menempatkan tempat tidur dan arah kepala ke
barat akan panjang umur, sedangkan jikalau arah kepala ke utara
Psenantiasa kedatangan harta, demikianlah arah kepala yang patut
ediajikalau ke timur akan terputus dari handai taulan dan kawan
berusahalah mencapai hal-hal yang patut, kepercayaan tentang arah
lih Mkepala ketika tidur, bantal di utara akan patut menjauhkan kekhawa-
Atiran duniawi, jikalau manusia tidur bantal ada diselatan mendadak
akan matui, rusak. Siang hari panas matahari dan di kala sore sebagai
penyiram agama
~. Cara Mengasuh Anak
Cara mengasuh anak, ketika berumur lima tahun, bersikaplah
laksana mengabdi raja, demikian cara mengasuh anak. Jikalau umur
mencapai sepuluh tahun bersikaplah seakan mengekang hamba
didorong ke arah kerja yang baik, berilah semangat agar berusaha
untuk paham sastra,
]ikalau umumya enam belas tahun bersikaplah seakan terhadap
kawan dekat bangkitlah ia telah berbuat salah, pukullah dengan
peribaratan, cambuklah dengan air muka, jikalau anak sudah
berputra, tunjukkan kepada pepatah dan petitih, dan tunjukk~ ke
172
tingkah laku yang benar dan salah jangan menurutkan pikiran hina
akhirya kalian seakan dikuasainya jangan menurutkan pikiran wa-
nita, sebab kalian akan dipermalukan oleh sesama, dan jangan
menuruti kehendak hati wanita kalian akan mendapat sengsara,
salah-salah sampai ajal, meskipun patut dalam penalaran, sabar-
kanlah dahulu,
Pertimbangkanlah, tuturkan lewat kehendakmu sendiri.
Beginilah pesan dari pujangga utama: jarang budj wanita yang tulus
hatinya. Jikalau ada tunjung tumbuh dibatu, dan gagak berwarna
putih, di situlah ada wanita berhati mulia
Maka, para pejabat cendekia seyogyanya hati-hati memelihara
wanita kata mereka yang telah mafhum pria dan wanita satu
dibanding delapan dalam segala kemampuan, kewaspadaan dan
ketelitiannya wanita seperdelapan laki-laki kata Drupam tidak ada
wanita kenyang dengan lelaki barang siapa ingin mendapatkan
keutamaan rudup kerjakanlah wejangan Guru hal yang membuat
2016manusia mabuk diri ada lima macam, inilah rinciannya: muda, wajah
tampan, lagi pula kaya, mampu bekerja, yang kelima dalam hal darah
erpusdaketurunan biasa saja.
Akhirnya ada terkandung cacat karena suka minuman keras
akhirnya mendapat sengsara ialah mabuk sungguhan tanpa tahu
malu, akhirnya tidak berharga banyak manusia menertawakan.
edia PJangan kalian memperkatakan manusia cacat, segala yang terbentang
di dunia ini, tidak ada yang tidak menyandang cacat. Batara Guru
meyandang cacat, hitam lehernya, rutam gelap, Balara Wisnu juga
lih Mmengandung cacal, cacatnya ia penggembala banleng Batara endra
Acacat banyak mala, semua bagian tubuhnya ada bermala, banyaklah
cacat Balara Endra.
Jikalau ada manusia mengelahui perrutungan hari baik ada hari
buruk keduanya dipahami, itu sangatlah patul, sepanlasnya, oleh
pengetahuan itu, 'ia diberi derma oleh pejabal negara. Da,ri tutur
bicara manusia mendapat kemulyaan, demikjanlah sebabnya manusia
mendapat sengsara, kurang sandang dan pangan, juga karena
kosong bicaranya. Sedangkan muka kosong karena tidak makan
sirih, maka muka tidak ada sinar wibawanya. Ketiga macam sepi
itu kalah oleh satu sepi, sangat sepi jikalau manusia tidak punya
harta.
7. Tala Tri Gora Ratu
Dhandhanggula
173
Makirtya ring agnya narpasiwi
nular pralampitaning Sang Wusman
Ing Surakarta wedhare
Tata tri gora ratu
Ri sangkala witning winarti
Nitisastra inaran
Winarnaeng kidung
Kadi kadanging sarjawa
Limaksana sasananing kang janmadi
Adi yag kadriyana
wuryaning reh janma kang datanwrin
subasita yeku ingaranan
wong midha punggung yektine
tegesing midha punggung •
midha bodho tan wrin ing westhi
2016tegesing punggung janma
sor pamilihipun
erpusdaIan malih kang subasita
ing tegese silakrama kang rumiyin
kapindho basakrama
edia PTegesing sila puniku linggih
Tegesing krama punika basa
MBasa kang becik tembunge
lihKadya ta yen alungguh
APasamuwan dipunbecik
Wong ambekel kelawan
Iya wong ambatur
Wa carub awor ing lenggah
Myang babasan tan sayogya awor titih
Andhap luhuring janma
Tegesing sila puniku linggih
Tegesing krama punika basa
Basa kang becik tembunge
Kadya ta yen alungguh
Pasamuwan dipunbecik
Wong ambekel kelawan
Iya wong ambatur
174
Ywa carub awor ing lenggah
Myang babasan tan sayogya awor titih
Andhap luhuring janma
Sangking panjengenganing narpati
Panatane ing wadya marmanya
Ywa nganti gepok sarehe
Ya ing nitining ratu
Lawan malih yen janma tan wrin
Ing subasita sasat
Iya nora weruh
Ing rahsa kang nem prakara
Kecut pedhes asin pait legi gurih
Jengkep aran sad rasa
2016Kadya ta wong dereng wruh rahsaning
Sedhah wohan lire wong tan anginang
erpusdaYen aneng pasamuhe
Pan pucat mukanipun
Saking Iathinira aputih
PJanma inkang mangkana
ediaYwan sira panuju
Ana rasaning sastra
MMeneng bae nora tumor angudhoni
Alihsaking dene tan bisa
Arsa tumut sarwa nora bangkit
Mukanira kadya lenging gua
Kewala melongo bae
Mangkana ing tumuwuh
Wruheng wisa sakiki-siki
Wisaning wong anembah
Ing Ywang Kang Maha Gung
Yen carobo ing tyasira
Dadya reged kethuh amatuh muIintir
Nembahe tan katrimah
Dadya eman nir tang pangabekti
Kadya ta wisaning wong adhahar
175
Yen tan ajur panggiJute
Karya sangsayeng untu
Myang janrna tan darbe arteki
Iwire pan wong malarat
Ing saujaripun
Tuna tan antuk serana
Tanpa dadi temah wisa awakneki
Denira tan katekan
Ing karepanira tanpa dadi
Kadya wisaning kang perawan
Yen wus tuwa sariranek.i
Denya kang samya miyat
Ewa ing tyasipun
Tan seneng tan resep mulat
Pun kang aran janmadika Iwirireki
2016Ya kang ngresepi manah
erpusdaIng sarowangira sami linggih
Ngecani tyas data pinurikan
Tan kaenten wacane
Anduga-dugeng kalbu
edia PNetyaning wong sawiji-wiji
Tan pegat jaga baya
Bayanireng tanduk
lih MWong rucah nora pinancah
A Bisa amumungu kawanening janmi
Kasuraning ayuda
Bisa angresi ing tyase sami
Para sujana saarjeng netya
Pan janmadika ambeke
Amumpuni sawegung
Agung paramartanireki
Kadya ta yen wong priya
Ing sayoganipun
Yen pareka lawan wanudya
Garwanira myang selirira upami
Sinome rinasana
176
sinom
Muwus arum ing pareman
Wiyosing sabda minta sih
Den amanis manohara
Den amanis manohara
Den alus den ngarih-arih
Prihen lunturing kang sih
Ywa kongsi rengat ing kalbu
Yen sin lulungguhan
Lan para pandhita santi
Atanyaa sagung ujaring kang saslra
Trus sagunging pangawikan
sampumaning para bekli
Yen sira amangun yuda
2016Miearaa rehing jurit
Sudira amrih tilih
erpusdaWidigdayaning prang pupuh
Mring wanining kang bala
Mandining ula upami
Lan galaking singa yekli kena ilang
edia PIya saking japamantra
MKang anyirep ing wiseki
lihMyang sametaning dipangga
ARubuh dening angkus yekti
Temah sirna kang runlik
Mung krodhaning manungsya nung
Kaonang ing ranangga
Kakarening mungsuh mali
Iki nora mari dening japamantra
Mari-mari wikramanya
Yen wus katekan ing pali
Lan nepsuning kang durjana
Dureara dursila juli
sayekli nora mari
Ye dening japamalreku
177
Yen sira arsa wikan
Panengeran jroning warih
Lah jabuden tunjung kang tumanen toya
pira kang kacub ing toya
yekti semono jroneki
yen pranenganing manusya
susilarja,Ius ing budi
awasena ta dhingin
tingkah kramaning pamuwus
ping kalih palengahan
ruruh semune katawis
yen wong becik ayem santosa trus ing tyas
Tajem tan rongeh liringnya
Miwah kalamun abukti
2016Ririh rereh tan rekasa
Tan barabah lamun angling
erpusdaSih samaning aurip
Momot ing driya tan keguh
Pupucuking wieara
Selundhupan nora apti
edia PNora amrih karusakaning sasama
MYeku eih naning anyata
lihJati kula araneki
A Tandhaning janma utama
lng panengran tan ngendrani
Iwire tan cidreng jangji
Ring antara wus tinemu
Yekang aran pandhita
Sastra genyang ta limeki
Tar angendhak sagung patanyan
Kang prapta
Kang susastra sinembadan
Nenggih sakayunireki
Singungsung sabda norraga
Ririh manis nawang kapti
Meruhken kang pinurih
178
Amadhangi ing tyas !imut
Sung sukaning asusah
Ngenaki tyasing sasami
Putus ing tumuwuh wruh rahsaning sastra
Yeku wiku sastra genyang
Kang wus sampuma ing pamrih
Tan murih parah ing sorah
Kalamun ana wong sugih
Arta peru retnadi
Nanging ta panganggenipun
Kusut busana datan
Amurwat ing sawatawis
Myang kalamun mangan kang datan mirasa
Tan weweh maring pandhita
Tan lorna ing pekir miskin
2016Wong kang mangkono punika
Tan wruh celeking kang dhiri
erpusdaNyana tuwuhireki
Panjang nora nu!i lampus
Mungguh ig umur datan
Ana kang bisa amasthi
edia PMangkana ta ana manusya wus !impad
MBarang wirasaning sastra
lihMyang sakramaning negari
ALakune teka anasar
Anut ing durjana juti
Dadya wong mangkoneki
Padha Ian wong kang durung wruh
Kawruhe tanpa guna
Kabisane tanpa kardi
nang bae enggoning !impad ing sastra
Ana ianma wus tuwa
Tur panjang umurireki
Tan karem mring kabecikan
Tan alul rahseng sastreki
Kasudarmaning budi
Nora pisan-pisan ayun
179
Yeka janma nir ing ral
Jujuluking manusyeki
Pan uripe puniku dalanpa karya
Sami lawan salo kewan
Neggih kang kalal binukti
Kang koeap eandhaleng jagad
Cairo ingkang wus kawijil
Ohandhang ingkang rumiyin
Cendhala mungguh ing manuk
Yen salo kang suku pal
Gadarba alanireki
Yen ig budi manusya kang dalan arsa
Tan remen ing kabecikan
Tan ngabekti ing Hyang Widi
Katungkul ulah kawiryan
2016Kunang eandhala kaping tri
Catur ingkang winarni
erpusdaIng apawong mitra tuhu
Kang wus saekapraya
Ing wasana nguciwani
PLali denya pawong milra nunggal cipla
ediaKang mangkono iku iya
MCandhala kalri kawuri
lihKongkulan ing saprakara
A Prasaksal gelah ing bumi
Oureara mageng jUli
Tengraning jun isi banyu
Yen kebak nora lukak
Waleke Ian koeak-kacik
Anleng lamun cinangkinga rehning kebek
Ingkang lembu panengranya
Yen swaranira geng yekti
Kedhik puhane tan misra
Wong miskin mengkono malih
Keh-akeh solahneki
Bawane denya mrih antuk
Cukupa kang binoja
180
Mangkana wong kurang warni
Ing tegese tan gambuh rupane ala
Gambuh
Akeh tenaganipun
Iya amrih katana abagus
Masang uJat iya katana respati
Yen ana manusya lwnuh
Ujaring kang sastreng kana
Sugal saujaranipun
Wangkot nora anut ing pitutur
Nora rereh tan sareh yen mawi kapti
Kataragal barang tanduk
Katir tindake kaledhon
2016Iku wong nora patut
erpusdaPancen goprak kewala tan mungguh
Ing ngawirya aneng pasamohan sepi
Sapanen akrya rusuh
Saru siriken sakeh wong
edia PIng pawong mitra tuhu
Awya kadi Sang Singa rehipun
lih MLan Sang Wana atut arukun ing nguni
AReksa rineksa akukuh
Mulya kalike baiera
Sayekti nora wurung
Rinusak dening manusya gupuh
Binabadan ginaganan dadya tegil
Parandene alas iku
Ngresula kanggonan ing wong
Iya Sang Singa iku
Mangsa nuli manggiha rahayu
Pasthi enggal pinaten ing manungsyeki
Parandening marang ingsun
Asring pangucape awon
181
Mangkana singa gupuh
Kesah saking ing penggenanipun
Tilar wana memereng tepining tegil
Tan antara gya kadulu
Mring wong desa awawartos
Sanak myang tangganipun
Prapta sagagamane gumrubyug
Singa sampun kinepung rinujak mati
Pinurak ing manungsya gung
Rikang sapejahireng monrng
Sang wana mari sintru
nang kumarane sonya sampun
Binabadan dening wong desa simanting
2016Dene wus tanpa pakewuh
Babyane wus mecethot
erpusdaTan rininga dhusun
Singa wana sareng rusakipun
PMacan mati alas binabad tinegil
ediaYeku alaning tumuwuh
Bangkelan waon-waonan
lih MRebut reh rebut unggul
A Palaning tan rukun nora arus
Prayogane sagung aurip puniki
Darbea mahasraya nung
Tegese kang winiraos
Pocung
Pucungipun
Den mateng denya kakaruh
Pawong mitra lawan
Wong utama kang linewih
Kang sembada berbudi tindak raharjo
182
Kaya iku
Sang Naga pantes tiniru
Duk binuru marang
Nenggih ri Sang Endra Paksi
Dumadakan Sang Naga kapanggih lawan
Mitranipun
Bathara Sramba Iingipun
Heh Naga ta sira
Angapa lumayu gendring
Turing Naga arnba punika Bathara
Binabujung
Mring sang garudha pukulun
Saking jrih kalintang
Tan wande kula binukti
2016Turing Naga pan sarwi ajulalatan
erpusdaWuwusipun
Bathara sramba sireksu
Heh ta Naga iya
Sira apa arsa urip
PIya ingsun kang tutu lung marang sira
ediaAturipun
lih MSang Naga inggih kalankung
AKawularsa gesang
Nuhun pitulung sayekti ing Bathara dadya manggiha raharjo
Angling arum
Sang Bathara sramba wau
Enggal kumalunga
Sira aneng jongga mami
Sigra nembah Naga mulet ing Bathara
Praptanipun
Sang Endra paksi andulu
Yen Naga wus ana
Sang Bathara sarireki
Dadya ilang krodanira Sang Garuda
183
Ajrihipun
Maring Balhara Srambeku
Dadya arsa nembah
Wirang mring Naga Ian sipi
Tan nembaha ajrih maring Sang Balhara
Bok kasiku
Keneng ila-ilanipun
Dadya Sang Garudha
Ngabekli saking wiyali
Wusnya alur sembah Garuda gya kesah
Mangsanipun
Aneles sanaya aungsung
Tiru solahira
2016Bapa biyagnya Ian nisir
Le sUlaning paksi pan mangkana Uga
erpusdaLamun mungguh
Ing manusya Ian kadyekku
Rumeksaining anak
PAliI mila cinagkidhng
ediaPrapeng luwa rineksa sandhang Pangannya
lih MMyang winuruk
A Tala-lilining alungguh
Parandene arang
Tiru lingkahing sudarmi
Akeh tinggal pakartine wong atuwa
Sutanipun
Ing wiku akeh laku dur
Dadaai doracana
Murang raras Ian prayogi
Kandhang sutaning dUrjana ana dadya
Pandhita gung
Utama ambek rahayu
184
Tan liru wong tuwa
Ewuhing au rip iki
Ala ayu gumelar ung dhandhanggula
Dhandhanggula
Sampun sampat neg manusya sami
Barang kalon sanepa sadaya
Saniskara surahsane
Sayogyanya sang wiku
Awya esah denya mabekti
Den kukuh lapabrala
Nira supayantuk
Pakoleih mulyakken praja
Lamuin tuhu pangestuning para resi
Praja anul raharja
2016Yen ing janna anul tan sumisih
erpusdaMarang sawalinging punang sastra
Dadya akukuh budine
Budi kang mring rahayu
Bisa anorraga mrih asih
PAdoh karya canhala
ediaMrimg wong sapraja gung
Yen mungguh sang amangkural
lih MAria miwah kananira pan sami
ASayugya danakena
Marang wadyalanlranla sakyehing
Miwah sekul ulam den aurnrah -
Palane kedhep nitine
Saparenlahe linul
Ajrihira pan ajrih asih
Kukuh prajane karta
Tekeng lepis dhusun
Kawengan dana sang nala
Lau mungguh ing wunudya yen alaki
Olehe anak lanang
185
Kang akendel nanging ayya kadi
Kekendelaning singa susuta
Amung sapisan kendele
Mukyaning busaneku
Kang linewihaken ta dening
Para sujana datan
Liyan sangking karnpuh
Yen mungguh ing papanganan
Puwan sapi kang linewihaken dening
Bremana resi sabrang
Marna mangkana bremana nguni
Alit mila sinusona puwan
Sapi mingaka biyunge
Yen ing sujana tuhu
Kang linewithaken sayekti
2016Tan iya sarining sabda
Santosa rahayu
erpusdaLarnun muktaying wanudya
Tan iyan gemuhing kang payudara kalih
Ingene neg papreman
edia PYen ing sastra kang mangsud linewih
Tan iyan sangking werdiing pandhita
MKarana wus pakartine
lihYen sira san awiku
AAnggugulang ing sastra widi
Sapitud'uhing sastra
Linakyan sakayun
Iyan malih winasitaa
Utamaning ulih arta larnun saking
Guna kaya priyangga
Madyaning arta kalamun saking
Yayah pinagkaning kang ardana
Nistahaning oleih artane
Kalamun saking biyung
Wonten malih nisthaning oleih
Yen saking anak rayat
Arta asalipun
186
Tegese saking martuwa
Yektu nama nistha nisthaning pakolih
Liyan maJih kang utama
Pan utama utamaning olih
Pangunape sairib janmi
Yen mungguh ing wanudya
Kang linewih iku
Wanudya kang patibrata
Lan kang hecik suwamanira uparni
Tegese patinbrata
Yen lakine mati amilu mati
Nora mati asuduka jiwa
Myang ta kuwu ing sentrane
Yeka kewala lamun
2016Lakinipun tumengkeng pati
Tan karsa krama liyan
erpusdaTumeka ing lampus
Yeka dyah kang patibrata
Sedya tumut mring delahan wong kekalih
Tembe kanthena asta
edia PKinanthi
lih MYen ana manusya iku
ANegukuhi pakartine besik
Ujaring sastra tinulad
Mantep tan arsa rarenggi
Ing tembe tanwun amnggya
Kaluhuraning dumadi .
Kamulyan sagotraningpun
Angerobi angungkuli
Saking wong kang tanpa sastra
Yan marmaing manusyekti
Karena limpad ing sastra
Kathah pakantuke pasthi
187
Mangkana ingkang amuwus
Kang mesudi ing sastreki
Saisining rat punika
Samuhan ri wus pinaggih
Munggawing sadaleming sastra
Yen wong ulah kang sayekti
Kalamun sira arsa wruh
Ing werdine pisan iki
Iwih wong ngadepken pamanya
Dipangga galak geng inggil
Kang misih neng wana pringga
Iwire angele tan sipi
Yen arsa putus satuhu
Ing sastra kudu sireki
2016Kangenen samektanana
Tegese deneling nguni
erpusdaIng wuruking gurunira
Tumraen ing anla sami
Kadi ta sang maha wiku
edia PKang linewihaken dening
Tar iyan pangabektiniramaring Hyang kang Maha Luwih
MKalamun wong anom ika
AlihIngkang wibawa tur mukti
Paribawanaya wus lurtutug sakayunireki
Eman tan putus ing sastra
Iwire tan limpad ing tulis
Datan bisa amamaca
Nadyan baguse kang warni
Muwah keha garwanipun
Sugiha ing emas picis
Pepaka kulawangsanya
Tur pusuts sabarnag gendhing
Yekti wong mengkono iya
Surem cahyane tan becik
188
Munggeng pasarnuhan samun
Nyanyengit nora prak ati
lwir sekar tepus uapama
Manggah warnaning abrit
Nanging sepi tanpa ganda
Lamun kembang nora wangi
Tanpa karyaa satuhu
Kadya kang upama malih
Wog becik panengranira
Katareng semunireki
Lawan trapsilaning basa
Myang titining ujar tuwin
Prayoga sabarang tanduk
Alep ing pamuwus aris
2016Sumarambah ing akathah
Wasiteng sasmita !iring
erpusdaYen wong ngaku tan umangan
Wnak saben-saben ari
Gampang ing panengranipun
PYen lemu awake yekti
ediaYen kuru· punika dora
Tuein wong ngaku sisirih
lih MNgaku betah tapabrata
APenengran mengkono maning
Kalamun awake kuru
Langse pasemone resik
Iku yekti nora dorayen lemu awake pasthi
Dora tan betah ing lapa
Pengetaning wong asih
Asih pawong mitranipun
Tan iyan panembramanekipandhita panengranira
Nihan wisaning kalabang
Munggeng sirah unggyaneki
189
Kalajengking munggeng buntut
Sarpa neng siyung wisekiigkang mandi-mandi samya
Ana prenahing wiseki
Mung wisaning kang durjanatan karuwan prenahneki
Wisanya warata sagung
Kebek sabadanireki
Pan dadya wisa sadaya
Saranduning awakneki
Tanpa sela kabeh wisa
Menggih wuwuswn puniki
Sektining kang lare lamun
Tinunggu ing yayah bibi
Pepak kulawarganira
Yen mular tunulung nuli
2016denarih-arih ing biyang
panjeluke deturuti
erpusdaYen iwak loh sektinipun
Duk aneng sajroning warih
Utameng kedhung kang jembarmiwah yen toyanya wening
edia PSektine kang manuk nyata
Yen pepak laring suwiwi
lih MYekti kuwat iberipun
A Inggal mahawan wiyati
Saktining kang para raja
Yen pePak wadyabala ji
Lan jenegken mantri mukya
Catur kang samakta sami
Kono sidaning kang ratu
Sudibyo kalokeng bumi
Awya na maido sira
Ing wuruking para resi
Dumadak lara lapa
Utama sira danami
190
Asmaradana
Sagunging manusya sami
Awya maida ing sastra
Tan wun papa geng tembe
Lan aja maido sira
Wuruking gurunira
Yekti parek patinipun
Lir panjang tumibeng sela
Pecah tan kena pinulih
Mangkana ingkang uparna
Tegal yen ilang sukete
Sayekti enggal tinilar
lng buron kang mamangan
Dadya sepi kirang sernu
2016Tuwin bangawan lamun sat
Tan sinaba dening paksi
erpusdaPaksi kang saba ing toya
Yen pandhita uparnane
Tilar pangabektinira
Nuju becik kang dina
edia PSupe ing penambahipun
Yekti doh lan pangeranya
lih MKalamun pandhita pasthi
ATebih Ian pengeranira
Manggih cilaka temahe
Mangkana sang maharja
Yen tan parikseng bala
Kurang paramartanipun
Anggung rengu aduduka
Tan wurung tinilar nuli
Mring sagunging wadyabala
Yekti sepi negarane
Yekti mungguh wong sugih arta
Kalawan sugih garwa
Yen prapta ing patinipun
Karo tan ginawa pejah
191
Tan milu neng kubur sami
Tan karem neng pajartan
Yen mulih kang ngiringake
Saprapataning wisma samya
Anak rabi karuna
Ing sadhela milu lampus
Saking dahat ing sungkawa
Nor lawas null marl
Kalingane wong agesang
Duk misih arjeng ngunine
Awya katungkul ta samya
Nmanggung ulah kawirywan
Suka-suka mangan nginum
Amriha mbek kasudarman
2016Dadanaa sih ing miskin
Lamun darbe arta kathah
erpusdaKaryanen ingkang saparo
Karahayon ing samangkya
De kang saparonira
PIng delahan karyanipun
ediaArjaa ring sangkan paran
MSaJamet dunya Ian akir
lihCukup sakarone kena
A Wong anom tuwa wekase
Wong urip wasana lina
Yen mati punang arta
Iya tan ginawa lampus
Cedhaning awak salwimya
Kabeh tan kabekta mati
Sima larut tanpa guna
Yen wong kang becik wamane
Nanging asor kulanira
Karyane mung kewala
Munggwing pasamohan mungguh
Resep sagung kang tumingal
192
Wong becik kulanireki
Utama pekik wamanya
Yeku pinilih badhene
Dene sang maha marendra
Yen janma kang susatra
Jatmika kalamun lungguh
Nadyan tunggala sujana
Tan katiwang mor ing tiring
Yen wong kang limpad ing sastra
Angresei tyas semune
Bisa mong karsaning kathah
Miwah sang siniwaka
Yen ana wong kang kadyeku
yeku kagungning raja
2016Yen mugguh ing narapati
Titi pamariksanira
erpusdaMaring kawula sakehe
Yen arsa sih marang ·bala
Catur prakara trapna
PKang dhingin traping alungguh
ediaPing ro ing kagunanira
MPing tri pakaryanireki
lihKaping catur ing kasuran
AYen ing emas upamane
Nengih pamariksanira
Dhingin dinadar sela
Kapindho denobong latu
Tinugel kaping tiganya
Wajibing ratu sayekti
Titi pamarikseng bala
Tutulanen den tulaten
Supaya ja kalungkangan
Barang tingkahing wadya
Tan kena bosen yen ratu
Padhanen Ian dhahar nendra
193
Sandining sang narapati •
Yen arsa ngadohken bala
Tanapi marekake
Anenggih catur prakara
Iwire staunggal-tunggal
Cinobeng eslri karuhun
Kapidho cinobeng arta
Ping tri cinobeng kawanin
Kaping sakawan kabisan
Cinobeng estri pamine
Anguciwani ukara
Cinobeng artopama
Angenesi nora lulut
Cobanen karya saengga
2016Angalenthar tanpa dadi
Jerih cinobeng kasuran
Yen wus catur pariksane
erpusdaSepi tan tumamang angga
lku wong tan prayoga
Yen winora denya lungguh
PSinoming para sujana
ediaSinom
Alih MPisahen lawan wong kathah
Tan pantes tinunggal nanging
Kalamun trahing sujana
Myang wadya suatya sami
Sampun binuwang nuli
Antinen manawa emut
Dhingin dhendhanen wada
Dhendhanen arta ping kalih
Lamun nora mari dhendhanen ing lara
Yen nora Iinaran .....
lku dhendhanen ing pati
Catur pamarikseng nata
Pamgnkune maring dasih
194
l
Tan kena denselaki
Saujaring sastra kudu
Tinut barang rehira
Nihan caturing pralabio
Suka duka nengigih wong utang piutang
Duk nalikaning autang
Akakan-kakan sayekti
Ayayen-yayen prayoga
Yen wus mangsane tinagih
Mung bandha semayeki
Kajuweten temah padu
Crah denya paeong sanak
Kadya wong karen upami
Suka-suka anungku ing parisuka
2016Tan wurung anemu duka
Sungkawa yekti ing wuri
erpusdaTegesipun nora lana
Suka-sukanira nguni
Iwir wanita yen lagi
Sinanggaman marang kakung
edia P-Sipi sukatting driya
Yen wus ~angsane garbini
MPraptaning lek dukanira tanpa ingan
AlihNaniging tan lawas dukanya
Iwire tan kawus ing wuri
Tan ana bosene samya
Kadya marta Ian wiseki
Yen awor nggennya nunggil
Lah ambilen martanipun
Buwangen punang wisa
Tegese marta sakalir
Kang ngenaki kang ngasrepi
Maring badan
Tegesing wisa sabarang
Iya ingkang nyilakani
Kang manasi amring badan
19S
Iku wisa tegesneki
Saengga mas anunggil
Lan tinja ambilen iku
Pan emase kewaJa
Tinjane buwangen nuli
Resikana kumbahen kalawan toya
Mangkana ing pangawikan
Saenggon-wnggonireki
Yogya ambilen denira
Ina papa kang darbeni
Ya pilaJanen ugi
Datan ana sirikipun
Mrih dadining kasidan
Yen estri ayu kang warni
Nora nanade yen denalapa
Nadyan wijil ina papa
2016Tan ana sirike yekti
Malih ingkang kawuwusa
erpusdaKang abot ing,jagad iki
Niora na iwir arteki
Duk pametira karuhun
PDagang miwah alayar
ediaMrih wuwuhing arta nenggih
Asru ngukih rinewang guna nastapa
Alih MAneng paran kang sinedya
Wus antuk sabarang olih
Sapraptaning wismanira
Sangsaya bot pangrekseki
Tansah amerem melik
Deniker-iker ing padung
Yen i1ang punang arta
Sangsaya dhat prihatin
Kalingane ing wong kang sugih arta mas
Reksanen ingkang utama _
Tegesipun kang prayogi
Wewehna para pandhita
Jakatna ing pekir miskin
196
l
Tulung meing repot sami
Kinarya ganjar ing wadu
Yen wong sugih .upama
Eman kalamun arnendhit
Datan arsa jakat mring para pandhita
Tan welas ing karepotan
Tan lorna ing pekir miskin
Tan mulasareng abdinya
Upama bendungan warih
Binungken tan denwehi
Pisan ilen-ilenipun
Yekti mambeg kang toya
Tan wurung bedhahe null
Sima larut salajere Hang
Mangkana ngaurip samya
2016Awya kumed ing wong rniskin
Kurned ing pandhita aja
erpusdaDinukan dening Ywang Wdi
Ing akir tan praY0gi
Nemu cilaka tan wurung
Mungguh kang para dewa
edia PKang linewihken pribadi
Datan kadya sang Bathara Nilakantha
lih MAngadheni dahananya
ALewih adheming kang warih
Amadhangi sabuwanasor wulan ujwalaneki
Ya parandene kari
Bathara Guru srepipun
Pan msish asrep uga
Wacananing kang maharsi
Lawan nenggih panase ingkang pawaka
Ngungkuli panasing surya
Parandene ana malih
Ngesorken karo panasnya
Bathara surya Ian agni
Misih panas angenti
Duratmaka wuwusipun
197
Laler miber saktinya
Ppantese amarani
Nenggih sekarkang wangi-wangi gandanya
Teka marani barah
Kudrus nanah denleketi
lwir paksi bango upama
Lamun miber angluwihi
Angayuh ing wiyati
Kadya silem mega bim
Singgih papantesira
Mintaa kasekten adi
Moog sawarga rnilalu andemung lola
JDuurmudd•eamk umnegdhun mangandhap
2016Kulingling tumiling manglung
Ngulati ing bathang mambu
Tan sembada ing budaya
erpusdaWasana kodhok cinucuk
Mangkana juti durjana
Sabecikane tyasipun
edia PNgakua wus pratameng tyas
Nadyan pratignyaa sampun
MTar wun karya susahipun
AlihRing sasamaning agesang
Yen tinula-tula ing tyas
Pan amung sabda rahayu
Wintang Ian wulan punika
Mangka pandam yen ing dalu
Madhangi subawana gung
Surya pandan ing rahina
Yen saguning manusyeki
Kinarya pandhanging ing tyas
Tarlen sastra nitipun
Putra suputra winanrna
Tegese anak kang bagus
198
I
Kang abangkit sarwa putus
Tur !impad ing sastra arja
Ing krama alus ing tembung
Punika begjane sarnya
Kalihe bapa Ian babu
Yen suta jalu kang rongkah
Kumalikih ambeg angkuh
Bodho sarwa nora pecus
Mung kllmenthus amelinthas
Aleman digung gurnagus
Tan weruh ing sastra tan bisa
Tan purun sor dhirinipun
Tan ayun anggugurua
2016Mring pandhita kang wus putus
Iku manusya tan patut
erpusdaTuna bet wong tuwanira
Tan antuk begja sajumput
Tuwas kangelan kewala
Tanpa iii ing tumuwuh
P.'
ediaAnaking sujana entar
Teka Iiwar ngalur-alur
lih MLali lukitaning tanduk
ASastra mung kinarya rucah
Amiyagah ing tumuwuh
Ing pangrasane wus pasah
Barang kapinteranipun
Angungkuli ing wong kathah
Langkah tan wruh sisiku
Ciptane wus nora mangguh
Samun isining nagara
Mung prinbadine ngendhukur
Lacut kang mangkono iya
Tuna karo kang susunu
199
Marmane suteng sujana
Aja katungkul gumunggung
Mameng-ameng tanpa urus
Akarya susahing yayah
Akarya prihatin ing biyung
Tansah peteng ingkang manah
Sungkawane tanpa madu
Ohandhanggula
Yogya tinilar dening parestri
Lamun ada janna kang mangkana
Balik yen tiru yayahe
Ulah susastra putus
Ing kadarrnan tyas amaledi
Kyeh wanudya tiyarsa
2016Manungsung padha yun
Myang tyasing para sujana
Samya resep yen wong kang adarbe siwi
erpusdaCandhala murang krama
Iwir wana kaananing kaywaking
PRagas anggerit dening kanginan
ediaTemah ingobar alase
Rusak wana katunu
MYeku iwirning manawa nenggih
AlihRing wong abecik awya
Age-age ngaku
Wani digjayeng ayuda
Neng ngarsaning nata lamun
Durung uwis
Ngasorken kang prawira
Jangkep satus kasor kang prajurit
Katawan neng madyaning ngalaga
Awya ngaku pandhitane
Yen durung sng awiku
Ngasorken satus pra resi
Laan angumpulena
Kang bisa wong sewu
200 - -
Tur ingkang padha pandhita
Ingkang sewu prandene kasoran dening
Wong ingkang widayaka
Wong kang ngaku asanggup tuwin
Yeku dudu goIongan sujana
Nora wenang gedhekake
Ing wani Iawan sanggup
Lamun mungguh ing sujana di
Yen tan tuhu ing sagah
Tan kendel ing wuwus
Dening sang utameng praja
Menggih ujarira sang parameng kawi
Ywan tekang kaliyoga
2016Nora nana ingkang angluwihi
Marang ing wong kang asugih arta
erpusdawong becik wong ala dene
pan wusora kacatur
kang aguna myang sang maharsi
samyo kasor mring wong kang andaniswareku
Ping muiane wong papa pan dadi sugih
ediaing jaman kaliyoga
lih MAkeh-akeh wisayaning janmi
ARatu datan jrih ing kasalahan
Tan nolih mring karatone
lIang tyasing sang wiku
Santosane mungguh ing widi
Tan kejeng kasangsaran
Ing sapurugipun
Anak samya ngala-ala
Maring bapa tan jrih ing tulah sarik
Dyah nir tang kawirangan
Nihan ucapen uloning guling
Yen manguion uloning anendra
Eong ika panjang yuswane
Yen mangalor kang ulu
201
Ning anendra palanireki
Tansah katekan arta
Yen ulon mangidul
Dumadak celak patinya
Yen amngetan uloning wong kang aguling
Sinengitan wong kathah
Kuneng tingkahing wong asisiwi
Duk sedhenge umur limang warsa
Wasitanan karepekadi ngawuleng ratu
Enggonira among ing siwi
Yen wus sadasa warsa
Pangrehireng sunu
Den kadya nitih ing wadya
Pratingkahe amerdi pakerti becik
Wruhna sastra prawita
I 2016Yen wus umur nembelas warsi
Den kadya sih ing apawong mitra
erpusdaRiringanen dudugane
Taha-tahanen ing yun
Pidananen ring ciptaning ling
Myang ssmita tiarsa
PPecuten ing semu
ediaGitiken sireng pralambang
Putra yen wus asusuta priyen uning
Alih MIng cipta Ian sasmita
Wangwangen satingkah solahneki
Bener luput sira tuduhena
Ing reh ala myang arjane
Wong punika ywa manut
Budining wong sudra tan becik
Temahan winawasa
Ing para myang kayun
Ayya manut budining dyah
Atemah denerang-erang ing sami
Kang sujana pararja
Oleh wirang ing wong sangari
Yen anurut budining wanudya
202
I
Tanwun papa tinemune
Yen sisip tekeng lampus
Iku kawruhana sayekti
Nandyan silih patuta
Ing budi rahayu
Yen medal saking wanudya
Awya age linakon budinen dhingin
Welokna salinana
Saking ing karsaning pribadi
Magnkana ngling sang paramengsastra
Ana dyah bener atine
Yen ana gagak pingul
Lawan tunjung tuwuh ing curi
Kono ana wanudya
Atine rahayu
2016Kalingane ing sujanaden prayitna
yen pinarak ing pawestri
erpusdaywa kena manis ujar
Wuwuse kang wus (putus) ing ngelmi
Kaprawolu wanudya Ian priya
PIng kbian myang kuwate
ediaTuwin wiwekanipun
Pan kapara astha la malih
M. Dewi drupadi majar
AlihYen wanudya iku
Tan ana tuwuk ing priya
Ya marmanta den prayitno barang rehning
Kang amawi wania
Rikang janrna yen arsa manggih
Ing kalewihan sira lekasna
Wuruking guru ywa supe
Dene la wong kang wuruamuroni dhiri pribadi
Dhingin bagusing rupa
An~m dhasaripun
Sugih tur bisa ing karya
Lawan mungguh kulane arang tumandhing
Wong ingkang wus mangkana
203
Limang prakara wus angenggoni
Yekti wuru yen wuru wong ika
Anemu papa temahe
Lamun papa wong iku
Temah asor apes pinaggih
Ring janrna ywa memada
Nanacad wong iku
Tan ana kang tanpa cacad
Sang hyang guru janggane cemeng iwir mangsi
Hyang wisnu cacadira
Angon bantheng Hyang Endra ta malih
Cacadira netranira kathah
Sagung gegelilan kabeh
Pan wonten nelranipun
Marma awya nanacad janmi
2016Yekli datanpa guna
Amaoni tuwuh
Yen ana janma kang wikan
erpusdalng rahayu petunging dina kang becik
Yogya sungana dana
PPan saestu-estuning sayekli
ediaSaking wasilanira kang mangka
Amangih kasugihane
MMyang marganing anemu
Alihlng kamuklen Ian !iyan saking
Pangucape priyangga
Mulaning anemu
Pawong sanak sih sinihan
Myang mulaning manggih lara prihatin
Myang manggih pali gesang
Tan iyan saking sabdane pribadi
Sepining muka yen ora nginang
Sepining garwa Ian darbe
Suta sepi satuhu
Myang sepining punang nagaritan ana ratunira
Satemah arusuh
Sepi liga punika
204
b
Pan kuciwa iya saking lewih sepi
Wong kang tan darbe arta
Tan katekan ing sabarang kapti
Lamun janma tan darbe arta
Singgih punika sepine
Marmaning turnuwuh
Den nastiti tataning urip
Reh 13 arnawi karsa
Awya selang surup
Narnpani ujaring sastra
Awya tungkul ing lagu rniwah ing uni
Titi panistisastra.
Alih Media Perpusda 2016
205
BAB IX
SERAT PAMRAYOGA UTAMA
1. Nilai Kawibawan ]awa
Inilah wejangan Kyai Ageng ]aya Wigata dalam Seral Prayoga
Ulama. Semakin ramai bumi ]awa, memasuki zaman maju, yang
dituju hanyalah jangan sampai, diperlakukan sewenang-wenang
2016niatnya menjunjung, nilai kawibawan ]awa, menyatu tekad dan
pikiran, kiranya atas kehendak Tuhan. Mengerakkan hati yang
sungguh mulia, muncul dalam kata: kemerdekaan, wajar jikalau
erpusdamenjadi buah bibir, nyatalah seribu kanugerahan, niat hati tinggalah
memohon, benih kemajuan itu, bangkitlah menuju, menyatu dengan
sang pencipta, dan semua yang pantas memberi perlindungan, demi
Pkesejahteraan rakyat banyak.
ediaTumbuhkanlah rasa welas asih, karena tak lain jiwa jalma itu,
terikat pula akan welas asih-Nya, sedangkan yang bermaksud rukun,
Mpilihlah hanya yang dapat menolong, menunjukkan jalan bebener,
Alihjanganlah tergesa-gesa, karena jikalau tidak dipikirkan, tak pelak
lagi tentu bagai laroh masuk api, bersama jatuh sengsara. Bukannya
menghina para priyayi, akan tetapi jikalau menyadari wong kedl
biasa, belum tahu seluk beluknya, terburu-buru ikut serta, tanpa
mengukur kekuatan diri, terpengaruh tindakan wong banyak, tidak
tahu masalahnya, hanya ikut ke sana kemari, besar kecil dan wong-
wong desa, sampai pada para pakaryannya.
Ingin segera meninggalkan capingnya, beraganti topi meniru
wong asing, membenci baju luriknya, ditinggalkan tak dipakai, dan
segera menggantikan dengan jas putih, leher baju selebar satu jengkal
lagi penuh hiasan, membawa tongkat bergaya, keinginan hanya
hidangan yang enak-enak, di meja pesta besar-besaran. Makan puas
sambi! minum brendi, merasa demikianlah yang dinamakan,
kemajuan dalam uripnya, tak mengetahui kesalahannya, yang begitu
l....2-06.-- ___
diabaikannya, tidak perlu dipelajari, jikalau sudah mampu membeli,
berapa pun halnya wong berpakaian, tidak sulit jikalau halnya lurik
berganti putih, itu bukan masalah.
Lebih mudah lagi berganti makanan, tak sulit menyantap ong-
klok kentang, kentang rebus digigit tidak keras sarna sekali, tak perlu
di bahas, sedangakan yang perlu di usahakan, meninggalkan sema-
ngat berikhtiar, agar sesuai, cukup untuk urip, menjalani urip yang
utama, pantas dilihatldicontoh wong lain. Demikianlah yang harus
dicari, ibarat: jangan besar keinginan, rusak tanpa persiapan, oleh
karena itu janganlah salah jalan, harus tertib waktu memulai, dengan
usaha penuh, dan tetap bersatu, bekerja sarna dengan seluruh warga,
mempertimbangkan masak-masak dan hati-hati, memperhatikan
segala tingkah laku kita.
Bila telah bersatu tekad, jangan lupa bersama-sama mengerjakan,
tidak boleh patah semangat, mantapkanlah dalam bertindak, angan
suka menyimpang dari rencana, maksudnya bagi kaum pekerja, rajin-
2016rajinlah selalu, melaksanakan tugas-tugasnya, dengan mutu yang
terjaga baik. Apalagi yang bekerja sebagai petani, tekunlah menger-
erpusdajakan sawahnya, mencari akal demi kemudahan, dan peningkatan
hasil, sampai pada tegal dan kebun mereka, dan para nakoda, pebakul
antar-pulau, teruslah tekun dalam bekerja, mencari jalan untuk ber-
bakul agar lebih banyak utang.
PHal yang laksana itu memang sulit, tapi bila dipikirkan bersama,
ediatentu akan ada perubahan positif, daripada menyimpang jalan, biasa-
nya berhenti dan gagal, seumpama pandai besi di desa, yang tugasnya
lih Mmembuat cangkul dan mata bajak, ingin menjadi tukang emas,
Ahanyalah payah bekalnnya habis dijalan, dipelajari pun belum tentu
bisa. Kalau tidak tekun misalnnya petani, ingin merangkap sebagai
pembuat rangka keris, pikirannya mencabang-cabang, rangka
kerisnya tidak laku dijual, karena kalah mutu dengan ahli keris,
dan lagi sawahnya terbengkelai, tidak sempat menyiangi, demikian-
lah watak yang suka aneh-aneh, tak ayal tentu akan merugi dua-
duanya di sini rugi di sana pun rugi.
Laksana dilambangkan dalam cerita lama, ada wong setengah
tua, dengan rambut sudah mulai berubah, meski begitu ia ingin
beristri lagi, masih muda istri keduanya itu, setiap suaminya tidur,
ubannya ia cabuti, jikalau sedang berada bersama istri pertama, setiap
tidur rambut hitamnya ia cabuti, akhimya kepala suami itu menjadi
gundul. Karena demikianlah perlu saya ulangi lagi, tidak baik wong
yang tanpa kemantapan hati, sebab hanya akan membuang-buang
207
kerja, lebih selamat wong yang tekun, tidak tergiur rayuan malah
kokoh pendirian, keberhasilannya dalam uripnya, hanya tidak mem-
bum pertambahan, tetapi juga mengukur kekuatan dirinya, jangan
suka yang muluk-muluk, jikalau kurang malah membikin sakit.
Yang sudah tampak gejala masa kini, agaknya semua yang
dikerjakan, hams berhasil menjadi kaum terpelajar, itu tujuan yang
salah, jikalau terlanjur akan memgikan, karena belum dipikirkan
masak-masak, dan ditimbang panjang lebar, pedoman dalam urip
ini, sandang dan pangan berasal dari kaurn tani, digarap oleh para
pekerja. Setelah menuai dan dikumpulkan, ditampung oleh para
nakoda/pebakul, menyebarkan bakulannya ke pulau lain, demikian-
lah cara kerjanya, yang sudah menjadi atauran di bumi, bukan hanya
di sini saja, yang demikian itu, berlaku juga di negeri lain, di negeri
seberang atas angin bawah angin, aturannya tidal< berbeda. Bukan-
nya mencemooh wong menuntut ilmu, memang nyata dapat membu-
ka, pintu semua ajaran, oleh karena itu tidaklah mudah dilakukan,
2016tidak dangkal jikalau benar-benar dipelajari, jikalau hanya ingin
dapat membaca, memang tidak sulit, akan tetapi kedalaman artinnya,
erpusdajauh sekali tidak mudah dicapai, kecuali oleh para pujangga.
Oleh karena itu sudah ada batas masing-masing, bagi yang men-
jalankan pemerintahan, hams menguasai bidang masing-masing,
sedangkan yang mementingkan tenaga, hanyalah sekedar tidak buta
Phuruf, hanya biar agak terang, mengetahui benar salah, agar jikalau
ediamendapat perintah, memahami dan melaksanakan tugasnnya, tidak
salah pengertian.
MTapi jikalau semuanya menuntut ilmu, tentu sawahnya menjadi
Alihterlantar, darimana hasilnya, janganlah salah paham, menyebut
mereka yang terpelajar, lebih baik atau paling baik, hal yang demikian
salah, semuanya tidak berbeda, masing-masing pekerja pebakul dan
petani, jikalau baik akan dihormati.
Apakah sesungguhnya yang disebut bail<, hati bersungguh-sungguh
tekun bekerja, memenuhi kewajibannya, demikianlah pedoman
lakunya, amalkan dan usahakan, jikalau dapat begitu adanya, sudah
mencukupi kebutuhannya, untuk bekal urip, didukung dengan
sikap cermat dan teliti, demikianlah ilmu di dunia. Kalau kita tekun
mencari, dan selalu menghitung penghasilan kita, tentu akan cukup
uripnya, demikianlah amalan yang sebaik-baiknya, tidak ada yang
melebihinya, akan tetapi janganlah memisahkan, dua syarat tadi,
meskipun rajin mencari nafkah, jikalau tidak hemat tentu tidak
cukup, digunakan untuk mengumbar nafsu.
208
I
Apabila hanya laksana cara urip sekarang ini, umumnya hanya
meocari pujian, mementingkan keadaan gagahnya, belum tahu asal-
usulnya, terlebih dahulu sudah membuang yang ada, malu jikalau
sampai kalah, dalam berpakaian dan makan, padahal jikalau dipikir-
kan, urip mewah biayanya tidak sedikit, kalau dihitung berlipat
ganda. Berpakaian serba mahal, melebihi milik wong lain, padahal
tidak awet dipakai, hanya tampak putih bersih, setiap hari harus
mengeluarkan biaya, untuk mencucikan baju putihnya, jikalau kotor
merasa tabu baginya, akan tetapi jikalau sering distrika, jahitannya
akan lekas rusak compang-earnping, sarna saja juga memaJukan.
Yang dimakan harganya amat mahal, pesanan laksana wong
luar negeri, padahal rasanya tidak begitu lezat, harganya berlipat
ganda, jikalau dinalar tidak ada gunanya, bukanlah kebutuhan ma-
kanan itu, hanyalah agar merasa kenyang, bukan untuk dipamer-
kan, kelezatannnya hanyalah sepanjang lidah, yaitu diujung lidah.
Janganlah memanjakan keserakahan hati, tak ayal nanti akan jatuh
2016sengsara, jikalau dijabarkan demikian maksudnya, seumpama dihitung,
jatah yang cukup sebulan, jikalau mau untuk mewah-mewahan, hanya
erpusdacukup delapan hari, nah mana yang dijadikan penyarnbung kebutuhan,
apakah hanya akan menggit jari, hingga dua puluh dua hari.
Akhirnya mundur tidak terus maju, ibarat bagai o~or blarak,
menyala hanya sekejap, nyala mengecillalu mati, ditiup pun percuma '
Phanya buang tenaga, tinggallah lidinya, tentu tidak akan bisa me-
edianyala lagi, demikianlah kalau tanpa perhitungan, gagal maju terpe-
rosok ke dalam derita, sengsara terus-menerus.
lih MJangan tergesa-gesa bersabarlah dalam hati, jikalau mau hati-
Ahati dan tidak memaksa diri, tentu akan tercapai tujuannya, jangan
sampai menyesal, tidak membandingkan dengan wong berada, mak-
sudnya yang serba mampu, itu lain lagi masalahnya, akan tetapi
walaupun demikian, jikalau meleng mengabaikan perhitungan tak-
kan jadi, terperosok ke dalam kerusakan. Tak perlu dijelaskan lagi,
jikalau mau meresapkan dalarn hati, sudah terang benderang mak-
sudnya, kini mengulang pembicaraan dahulu, yakni mengupas
perihal cita-cita, terjadilah suatu perkumpulan, bertujuan menjalin
kerukunan, saling menjaga terhadap bangsa, jikalau terlaksana
demikianlah yang terbaik, rukun dan sentausa.
Seumpama sapu lidi yang diikat simpai, ikatan lidi itu bersatu
padu, tak mungkin dapat dipatahkan, demikianlah wujud keruku-
nan, kekuatannya menajubkan, akan tetapi jikalau dilepas ikatannya,
lidinya tercerai berai, tentu amat mudah dipatahkan, demikianlah
209
wujudnya jikalau tidak bersatu tekad, lemah dan tak berdaya. Oleh
karena itu, dari itu berusahalah rukun, bagi seluruh warga yang ada,
agar pemikirannya lebih sempuma, karena sifat setiap pendapat itu,
kadang-kadang menemui alpa, terkadang jatuh salah, bahkan berke-
baJikan, laksana halnya pergantian sandang pangan, sama halnya
mematikan diri sendiri, kehilangan pakaryan.
Seumpama tukang menenun lurik, didukung adanya modal dan
gagasan, sungguh jikalau demikian merupakan kanugerahan besar,
lebih-lebih lagi bila, diperkuat laksana bengkel kerja, meskipun hanya
kecil-kecilan, tentu akan mendapatkan hasil, biayanya diatur secara
gotong royong aturannya dipikir dengan serba tertib, berlaku untuk
setiap warga.
Para nakoda/pebakul yang harus mendukung, menerima semua
barang, dengan memberikan harga yang pantas, agar dapat terus
berkelanjutan, jangan berhenti dalam pakaryan, jadi agar dapat dija-
dikan nafkah, tidak sampai bangkrut, jikalau sudah dikumpulkan
2016bakulan itu, lalu ada yang bertugas, memikirkan distribusinya.
Semua warga diajak serta, setiap hari diusahakan, memakai baju
erpusdalurik semua, sungguh akan tampak nyaman dipandang, tak menge-
cewakan wong yang berbusana lurik, apalagi lurik dari masaran
Sragen, y~g dikerjakan secara halus, tampak mengkilap bak kaca,
terutama bagi kaum wanita, bukan main serasi mereka. Coba
Pdengarkan akan saya lukiskan, seumpama lurah Klampisan, pergi
ediaketempat hajat dengan istrinya, sang suami tampak pesolek, berikat
kepala modang kemada sungging, berpakaian ikatan rapat sekali,
Mdengan variasi yang halus, berkain batik kawung kemplang, ikat
Alihpinggang lurik gerusan perkentin, dengan tirnang berbentuk.ular-
ularan.
Berpakaian beskap lurik kecil-kecil, kancing lehernya bertatah
intan dan mirah, mengepit cantle tanpa tali, di pinggang terpasang
keris, tangan kirinya memegang wiron kain, dasar kumisnya pan-
jang, hitam mengkilat dibelai-belainya, apakah laksana itu masih
mengecewakan, saya kira sungguh pantas laksana itu, pakaian wong
Jawa. Bu Lurah berjalan di belakang, dengan kain lurik merah,
berkain penutup dada tuluh watu, berselendang bledak berlantar
putih, wah tampak serasi, bagaikan Dewi Sri turun dari langit, setiap
wong yang berpapasan, sampai menoleh bahkan ada yang membi-
carakan, itu dugaan saya.
Ketika diidamkan waktu dahulu, wohing anggur rujakane tam-
paknya, tak suka berlepas dengan tampaknya, jikalau berpakai~n
210
tarnpak pantas, bahkan kelihatan serasi benar, tak bosan saya rne-
rnandang, hanya rnenelan ludah, sungguh beruntung lurah Klam-
pisan, tak rnahal pak lurah mendapatkannya, akan tetapi juga ada
kekurangannya. Karena ia tidak rnarnpu rnernbuat tenun, karena
berasal dari kota, ia hanya dapat kain, putih model dari Bandung,
berkain batik lereng bersabuk angkin, pantas dikenakan dan serasi,
lineah tidak kaku, sarnpai suaranya pun rnerdu, jikalau menyuarakan
dudukwuluh diiringi gitar, ditingkah lagu kernbang kaeang.
Saya harus menyebut daJarn hati, sungguh seirnbang illaha
ilallah, bertemu sarna-sarna eekatan/lineah, hanya jikalau terlalu
terpengaruh, Ki Mas Lurah tidak setuju, serba lurik juga tarnpak
gagah, kiranya berkalung usus, oleh karena itu disebut dernikian,
jikalau berpakaian serba kain tipis, sebentar saja tentu sudah koyak.
wong asing berpakaian putih, dan kain yang tipis yang jarang-
jarang, itu memang rniliknya sendiri, jadi sudah sepantasnya,
mengenakan kepunyaan sendiri, oleh karena itu janganlah suka
2016berlagak, suka ikut-ikutan, yang tampak pantas dijadikan eontoh,
hanyalah kepandian rnereka kita tiru, itu akan lebih baik.
erpusdaJangan mengira jikalau tak berbaju putih, tidak dapat dijadikan
wadah, rnenarnpung isi kepandaiannya banyak, nanti akan rnenjadi
bahan tertawaan, kepandaian itu ada di dalarn hati, pikiranlah yang
rnengerjakannya, harus dapat meneukupi jikalau sudah sungguh
edia Pdikuasai, rneskipun dibungkus dalam lurik ini, tentu tidak akan lepas
jua.
Saya suka. jikalau ada priyayi, baik besar maupun keeil sehari-
lih Mharinya, berpakaian serba lurik saja, tentu akan tampak tampan,
Amenghemat biaya dan bermanfaat, jikalau kemudian terbiasa, laksana
yang telah disebutkan, semua tentu akan mernperoleh kernudahan,
tak akan lepas hasilnya untuk semua, kepada sesama warga. Tak
berbeda dalam hal pangan, apa yang kurang dalam hidangan, yang
menjadi rnilik kita, terrnasuk buah-buahannya, apakah kurang yang
baik-baik, harganya serba murah, tidak mahal sekaJi, dan lagi eocok
rasa di lidah, semua itu memang sudah dikehendaki, oleh Tuhan
Yang Mahakuasa.
Dan lagi jangan salah mengerti, sandang pangan dari luar negeri,
mengapa harganya mahal, tidak karena unggul rnutunya, dan kele-
zatan yang berlebihan, hanya untuk sarnpai di sini, banyak biaya-
nya, untuk alat-alat dan ongkos jalan, sernua biaya itu dilipatganda-
kan, dan ditimpakan kepada dirimu.
Apabila sekedar membiayai, tidak dapat dirasakan dalam kelezatan
211
makanan, sedangkan produksi kita sendiri, jikalau dikirim ke negeri
asing pun, biaya juga berlipat ganda, hanyalah sekedar memanjakan,
kepada wong-wong yang suka bergaya, apalagi jikalau telah disan-
tap, sekejap jikalau lidah sudah dibalikkan, hilang kenikmatan itu.
Yang demikian ketahuilah, jangan lupa hanya keinginan sekejab,
ingatlah hari esok, jikalau lengah tak ayal lag;, besok lebih berat
dari hari kemarin, karena makan yang sekali itu, harganya tinggi
sekali, sama dengan hiaya makan dua hari, dengan tekad ompong
tak jadi apa, sama saja dengan menjemput kesengsaraan.
Hanya sombong suka membuang uang, tidak ingat kepada yang
tinggal di rumah, banyak yang menang;sinya, meskipun sudah serba
kecukupan, apa jeleknya kita menabung, lebih untung bila dapat
tersisa, hendaknya berdermalah, kepada sesama jalma, tentu akan
mendapatkan kebaikan lahir-batin di dunia dan di akhirat.
Bila semua berniat rukun sepenuh hati, sungguh akan dapat
dirasakan dalam hati, tak mau hanya memburu enaknnya, karena
2016jikalau hanya memburu enaknnya, tentu akan menjadi tega tak
berwelas asm, terhadap saudara yang menderita, menginginkan ikan
erpusdaasin, apalagi ikan, biasanya hanya sambal dan tempe bungkil, dima-
kan mentah-mentah. Itu semua kenyataan yang ada, tak usah tergiur
khayalan, harus berganti segala hal, karena yang terjadi, di zaman
sekarang ini, merasa sudah cukup, tidak dianggap buruk, seumpama
Plurah Klampisan, sudah dianggap wajar 'dan baik.
ediaUsahakanlah dalam hati, cukuplah kita dalam taraf wajar, pelan-
pelan yang akhirnya, dapat terus maju, oleh karena itu harus me-
Mngendalikan diri, mencapai jalan terang, jangan terburu-buru; ingat-
Alihlah pada peribahasa, biar lambat asal selamat yang dituju, yakni
seribu anugerah. Akan tetapi jangan segan belajar, berpeganglah
pada peribahasa uler kambang semampu kita, jikalau berhenti kerja-
nya, kembali malas itu namanya, janganlah menjadi malas, segalanya
diabaikan saja, ingatlah akan batas-batas, segala kerja ada yang dapat
diabaikan, ada pula yang hams dikerjakan.
Yang harus diperhatikan, mampu merasakan sebagai jalma, ja-
ngan mau diperbandingkan, dituntun ke hal-hal yang buruk, bagai
kerbau dicocok di hidung, kalau niat kita mencari kesejahteraan, dan
tak punya kesalahan, menjalani perbuatan benar, walau melawan
setan jahat jangan takut tatap mantap dan tekunlah.
Sampai berkepanjangan tembang dandanggula, menjabarkan
pemikiran yang salah, menjabarkan pemikiran yang salah, menja-
barkan jaran pitutur, lagaknya laksana wong pandai, dalam.hal
212
rahasia urip ini, sesungguimya lidak lahu, namun biar ala kadar-
nya, disampaikan secara gamblang, lerserah kepada yang menjalani,
biarlah mereka rasakan sendiri. Memang sudah ada yang berwe-
nang, saya kan lidak ikul berhak eampur, akan lelapi hendak ikul
berbicara, memberikan petunjuk demi kerukunan, sekedar memberi-
kan lambahan, syukurlah jikalau dilerima, tidak merugi menyampai-
kannya, maksudnya hanyalah untuk menjaga, jangan sampai kila
menuruli saja, kehendak gejolak anak-anak.
2. Penyebab Semua Kesengsaraan
Karena itu jangan banyak tingkah, kendalikan segala nafsu diri,
penyebab semua kesengsaraan, karena kila lupa, lak mau mengingal
pengalaman, rajin dan hemal dalam berbual, memulai hendak me-
langkah, menempuh tindakan yang baik, akan lelapi sengsara karena
salah jalan. Seumpama yang dituju, mencapai puncak gunung, harus
lahu jalan yang benar, untuk meneegah sengsara lagi, jikalau tidak
2016lepal, meski lahu jalan yang benar, untuk meneegah sengsara lagi,
jikalau tidak tepal, meski tahu tujuan langkahnya, jikalau lerlalu mernak-
erpusdasa, kaki payah dilengah jalan, salah-salah dapal lerpelesel masuk
jurang.
Jangan lupa akan paribahasa, sesal itu dalangnya kemudian,
maksudnya jikalau sampai lerlena, bersenang-senang seliap hari,
Plak lama lentulah, hatinya merasa menyesal, akan lelapi wala" me-
edianyesal sekalipun, sudah jauh yang diSesalinya itu, diburu pun lentu
akan semakin suli!. Oleh karena itu, sering saya pituturkan, pilihlah
Myang memberi kanugrahan, meskipun dia wong lain sekallpun, yang
Alihmau memberi petunjuk jalan, jikalau sudah diyakini, lernyala dapal
dijadikan eonloh, yang hendak membimbing dirimu, baik kau ikuti
dia, sebab sewajarnyalah dilolong sesama.
Sebagai walak wong desa pegunungan, jikalau ada pendalang
asing, yang bingung lak lahu' arah, lalu lekas ia lerima, ditunjukan
jalannya, dengan penunjuk ke sana kemari, panlas pula agak dieari
akal, biar agak lama sedikil, agar dapal ikul menikmati bekalnya.
Ketika dulu saya berkelana, naik ke gunung Merapi, demikian pula tidak
berbeda, dilerima oleh kakek-kakek, eerilanya bermaeam-maeam,
dasar ia pandai membujuk, berkisah sepanjang jalan, lak lupa ia selalu
memamerkan, apa saja yang ada dijurang dan gunung.
. Serpihan belerang merah, buah polong dan masuk angin, kala-
nya memiliki tuah, itu hanya dieari-cari saja, akan lelapi bagi saya
sendiri, lak ada gunanya, hanya lerlarik rayuannya itu, saya bell
213