The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by kantor, 2022-04-13 21:40:00

Kitab Jawa Kuno

Kitab Jawa Kuno

tuwin, katelune Karsaya, mengke yen wus pangguh, tutura lamun
sun-duta, bocah telu mangko wand madya ratri, padha kinen sumewa."

Matur nuwun sandika cantrik dwi, gya lumengser sira ngarsa
Sang Dwija, sumedya nuruh kadange, njunjug mring tegilipun, katon
maksih sami ndhangiri, taneman palawija, samana dupi wus, perak
nulya awawarla, ring kadang tri makaten denira angling, "Dhuh kadang
tri sadaya. Den pirengna wuwusku kariyin. ywa katungkul dhangiri
tanduran." Wau tau cantrik katrine, dupi miyarsa wuwus, sigra
noleh bareng tumoleh, sareng samya tumingal, yen kadangnya
sepuh, kakalih angulatana, pun Citaya, Budaya, Karsaya santi, merak
nungsung pawarta.

Pan makaten Citaya derangling, "Lah ta kakang paran wigatinya,
de sira nusul marene", ]iwita nambung wuwus, "Aywa dadi kageting
ali, nggonku katemu sira, ana parlunipun, manira ngemban dhawuhnya,
Sang Pandhita tekaku kinen animbali, boem telu prasamya.

2016Mengko yen wus wand tengah wengi, jeneng sira padha didhawu-

hana, mrih ngadhepa neng ngarsane, mungguh ing parlunipun,
aku tan wruh kurang mangerti," Citaya Ian Budaya, Karsaya trinipun,

erpusdadupi ngrungu ling mangkana, saur manuk mangkana dennya

mangsuli, "dhuh Kakang mengko sira.
Umatura ri Sang Maha Yogi, yen wong telu umatur sandika, ri

Sang Dwija timbalane, mangke kewala dalu, kula mreg sowan Sang

edia PYogi", wauta pun ]iwita, Rahsaya dwinipun, reh wus trang wangsu-

lanira, gya pamitan wangsul yun matur Sang Yogi, dennya samya
dinuta.

lih MTan wibawa lampahnya neng margi, mung pinunggel mrih gan-
Acanging crita, wuS prapta ngabyantarane, Sang Yatnajati wiku,

marikelu denira linggih, anekeri Sang ]ati, meh anguswajengku,
Sang Pandhita angandika, Mring ]iwita makaten sabdanya Yogi.

"Paran wusananira, sakorone anggonmu ngulati, baya bisa pi-
nanggya sadaya, kadangmu tetelu kabeh", pun ]iwita umatur, "Sa-
king antuk barkah pamuji, paduka Sang Pandhita, duk wau amba
wus, tiga pisan lagya dhedhangir neng tegil, nulya kawula undang.

Dupi sampun sami anyelaki, kadya kula dhawuhken timbalan,
dene mangke dalu, badhe sowan ngadhepi", ya ta ri Sang Pandhita,
duk miyarsa atur, kacaryan jroning wardaya, Sang Awiku anulya
ngandika malih, Mangkana sabdanira.

"Lah ta payo wus bubaran cantrik, ingsung arsa angasoken ba-
dan", "sumangga" cantrik ature, laju linggar Sang Wiku, pun ]iwita
Rahsaya tuwin, maksih neng pacrabakan, anata dudunung, kang

265

j

Den adhepi cantriknya kakalih, pun jiwita kalawan Rahsaya,
caket tumungkullungguhe, Sang Wiku manah darum, marang cantrik
ingkang ngadhepi, "Heh cantrik sireku, apata padha wus lama,
sakarone anggonmu pada ngadhepi, aneng ngarsa manira".

Pun Jiwita andheku sumaji, mring Sang Dwija makaten atumya,
"Dhuh Sang Widra saestune, wau saderengipun, sang pandhita pinarak
munggwing, madyaning pacrabakan, pun cantrik wus ngantu,
maera rawuh andika, anyenyambi anata mangrasikani, bale kang
kagem lenggah."

Sang Awiku angandika malih, mring Rahsaya mangkana sabdanya,
"Lah cantrik paran wartane, nggonmu padha nenandur, palawija apa
lestari, myang tanduranmu gaga, apa bisa metu." Rahsaya matur
ngrerepa, "Estunipun angsal pangestu Sang Yogi, s.agung taneman
kula.

Subur genjah tan wonten kang gering, kang makaten tarlen sing
berkahnya, pamuji ndika yektine, Ian pangestu Sang Wiku, kang

2016sumebar nyamati wiji, temah saged widada, thukulnya ngrembu-

yung, lulusa datanpa sangsaya, kang rninangka dados rarabuking siti,

erpusdategal-tegal sadaya."
Nggih punika wawatek Sang Yogi, dennya tansah arnbek pararnarta,
mamayu amrih ayune, sadina-dina manggung, angecani tyasing
sasami, sirik weh seriking Iyan, mung anggung anggunggung, lumuh

Psungkan y~n nacad, ala becik sanityasa ing ngalemi, met susukaning
edialiliyan.

Dene ingkang minangka sirarning, tataneman ing tegal sadaya,

lih Mpunika·saking dayane, sih kadarmaning Sang Wiku, dera manggung
Adadana mintir, mring janma kang kasrakat, ri ratri lumintu, salami

datanpa kembat, anenuju sakarep-kareping janma, tan arsa karya
cuwa.

Sang Pandhita manambung sabdanis, mring Jiwita tanapi Rah-
saya, makaten pangandikane, "Ya bangetirp meng sun, nggonmu
njunjung kluhuran kami, sapata kang kuwawa, junjung prawirengsun,
kajabane amung sira, ing samengko seje kang dakwuwus genti,
kadangmu kang titiga.

Ana ngendi tan angaphepi", pun Jiwita umatur prasaja, mang-
kana cantrik umature, "Nuwun ndika ndangu pun cantrik, kadang
kula tetiga, neng tegalan macu\, samya andamel gadhangan, badhe-
nipun kataneman kacang ruji, kenthang n:>iwah katela."

Sang Awiku angandika malih, mring dwi cantrik sabdanya mang-
kana, "Sira sun duta ge-age, nulatana kadangmu, si Citaya Budaya

264 j

osiking pramakluk, atas karsaning Pangeran, kang kwasa sung pati
urip.

Begya cilakaning janma, kojur-mujur tarlen karsaning Widdhi,
titah mung darma lumaku, tan bangkit karya muga, marmanira
samengko padha den emut, angelingi mulanira, purwanta nggenira
urip.

Dumadi neng ngalam donya, wineruhke lelakon ala becik, Ian
sira kinen dudulu, gumlaring ngalam donya, wit urip puniku wis
ginawe punjul, timbang sarananging gesang, titah Iiyane sujanrni.

MuIane wajib manuswa, analangsa sumungkem ing Hyang
Widdhi, ywa pegat ing siyang dalu, supyantuk nugraha, dingapura
sakabehing dosa nireku, dene teranging panembah, mangkene padha
dieling.

Ana sembah catur swanta, yeku sembah kang konjuk mring
Hyang Widdhi, catur papa! tegesipun, swanteku kaweningan, awit
sapa sumedya nembah Hyang Agung, mrih bisa konjuk Hyang

2016suksma, kanggo budi sukci.
Mangkene menggah terangnya, tumanjane sembah kang catur

erpusdawarni, mring trape sajuru-juru, kapisan sembah rasa, kapindhone

sembah cipta aranipun, tri sembah jiwa ramra, kaping pat sembah
ing dhiri.

Tegese sembah ing rasa, dina-dina netepna yeming ati, aywa

Pdhemen ngumbar napsu, ajegna ayeming tyas, iku wus wajibing
ediapanembah, marga ayemu nuntun padhanging kalbu, sembah ing

rasa sayekti.

lih MDe sembah rahsa kumangka, kanggo minta amrih ungguling
Ajurit, supaya manggya rahayu, aneng jroning payudan, aywa nganti

tumekaning lara lampus, kapindhone sembah cipta, mangkene
patrape kaki.

Sadina-dina den bisa, anetepke amrih sengsemingati, ywa
ngumbar hardaning kayun, dikukuh ing panancang, awit yen wus bisa
sengsem jroning kalbu, kawawa asung papadhang, neng jroning
pangraseng urip.

Iku wus dam panembah, pikantuke kanggo manggayuh mamrih,
katekana sedyanipun, sedya kang mrih utama, katekane sembah jiwa
patrapipun, sadina-dina den bisa, ngesema rarasing ati.

Katamana lara penak, bener luput ala tanapi becik, tanggapen Ian
sukeng kalbu, ngudiya eseming tyas, aywa nganti darbe pangresula
kulup, karana eseming nala, iku bangkit maweh wening.

Neng jroning pangraseng gesang, weninging tyas dadi sembah

267

sayekti, panembah ingkang kadyeku, kinaryannya amiminla, ulama-
ne ing lembe praplaning layu, muga-muga amanggiya, rahsa sudib-
ya ing ngakir.

Kaping pal sembah raga, de legese sembah raga puniki, wekel
kas sing badanipun, diajek ing panindak, kang saregep tindak kang
jujur, iku wus wajibing panembah, sembah ing raga sejati.

Pikantuke sembah raga, pan kinarya anjangka mring rijeki, kado-
nyan sasaminipun, kang kanggo jroning gesang, kabeh mau marga-
ne bisa pikantuk, mrih kalekaning panjangka, kanthi nganggo walek
kadwi.

Siji leman Ian anlepan, lamun bisa nganggo walek kadyeki,
manawa inggal tinemu, ing samupakatira, katimbalan alase sakeng
darbe kayun, marmanya padha den laha, ywa nyerang saliring kapti.

Lan canlrik rehning wus lerang, bab panembah konjuk ing
Hyang Widdhi, samengko gantya cinatur, sun arsa miterangna,
ulamaning watek I<ang bisa nununtun, widada dumadinira." Can-

2016trik gangsal matur inggih.
erpusdaSinom

Wajibe janrna taruna, turnitah neng donya kaki, sabisa-bisa den
arah, nganggo watek nem prekawis, mangkene trangireki, mungguh
wawatek nem iku, kang kapisan istiyar, mantep ingkang kaping kalih,

Ptelu temen dene kaping pat tetepa.
ediaKalimane angapura, kanenem narima kaki, mangkene kalranganira,

wijange sawiji-wiji, den titi ing panampi, ywa nganti ana tumpang

Msuh, legese tembung istiyar, ngaurip iku wus wajib, angupaya apa
Alihkang dadi butuhnya.

Kapindho manlep tegesnya, sabisa-bisa ngaurip, ngesthiya anteping
budya, budi kang arnrih basuki, aywa pisan ngendhoni, yen durung
bisa kacakup, wit kodrating Pangeran, sapa kang darbe pengesthi, larnun
mantep lawas-lawas kaleksanan.

Katri temen legesira, utamani neng ngaurip, nganggo watek
temen ika, ywa dhemen tumindak juti, palacidra gorohi, murka
candhala laku dur, awit kodrating suksma, sakehing turnitah urip,
sapa darbe watek temen tinemenan.

Kapingpale tembung tepa, mangkene tegesireki, sayogyane ing
ngagesang, sabisa-bisa mangudi, ngegungna tepa kaki, tepa mring
samining ngidhup, ywa dhemen lindak siya, aja nganggep lawan
edir, nglegutakna asih tresna mring sasarna.

Lima tembung ngapura, mangkene tegese kaki, ngaurip neng

268

ngalam donya, darbeya watek utami, dhemen amemenehi, ngapura
sainining makhluk, kang nandhang kaluputan, ywa sira males ngalami,
marsudiya murih kamol bubudenira.

Kaping nenem tembung narima, tegese mangkene kaki, ngaurip
sayogyanira, darbeya narimeng takdir, ywa nyerang ing pambudi,
tan prayogya temahipun, kabeh tindak sumengka, iku nir prayitneng
batin, marma samya den ageng paranirnanta.

Wateke budi narima, unggul wekasaning wuri, seje budi kang
nyerang, tangeh yen bisa lestari, marma welingku kaki, den abanget
panganggepmu, aywa sira nyingkura, marang pitutur kang becik,
sayektine bakal ana paedahnya.

Yen sira mituhu jarwa, warsitaku kang kawijil, mbokmanawa
tembe sira, anemu kamulyan kaki, lulus bisa basuki, tanana sangsayani
pun, mangkeneku wus dadya, pranatan adiling Widdhi, sapa becik
bakal antuk kabecikan.

Kadiparan cantrik sira, nggonmu tampa wangsit, apa wus bisa

2016trewaca, pun Jiwita amangsuli, dhuh-dhuh Sang Maha Yogi, yen

andika dangu u1un, sadaya warsitanta, sampun cumanthel mbokbilih,

erpusdaamung kantun kadang kula kang sakawan.
Punapa wus saged pana, punapa dereng tan uninga, mbok ka-
danguwa priyangga, wauta sakawan cantrik, nambung umatur aris,
dhumateng Sang Maha Wiku, makaten aturira, dhuh sang pupun-

edia Pdhen dasih, estunipun kula ugi wus trewaca.
Sang Pandhita malih nabda, semu kacaryaning galih, mangkana

Mpangandikanya, "Heh cantrik lilima sami, sarelming sira wus, bisa
lihanyakup pitutur, tutur kang kawahya, samangko ingsun aganti, sume-
Adharnya saha nglairake piwulang.

Utamaning gagayuhan, kang pantes gagayuh dhingin, mung
ana patang prakara, anggepen ingkang nastiti, tancepna sanubari,
cancangen kenceng ing kalbu, mrih ywa nganti katriwal, kanggowa
salami-lami", pan cantrik sareng umatur sandika.

Ngandika malih Sang Dwija, "Lah saiki sun murwani, amedhara-
ke warsita, prakara panggayuh becik, padha kapareng ngarsi," can-
trik gya mangsah umaju, tumungkul pasang kama, mangliling wisik
Sang Yogi, Sang Pandhita manabda malih mangkana.

Mangkene katranganira, "Silahnya sawiji-wiji, panggayuh patang
prakara, kang tumrap kanggoning ngaurip, supaya angindhaki,
ngancik lalakon kang bagus, lah padha wiyarsakna, wijanging
panggayuh kaki, lakonana kalayan karsaning tyas.

269

Asmaradana
Juga kena den ranira, kawiryan den kapindhonya, artawan ka-
ping telune, kagungan kaping patira, guna kawiryan ranira, papat
iku pedahipun, mangkene katerangannya.
Kawiryan tegese kaki, kagem ratu Ian parentah, yeku drajat kapya
yen, marga wong kagem Sang Nata, tanapi pamarentah, gedhe cilik
sor unggul, nanging wis mengku wibawa.
Tegese wibawa kaki, den ajeki ing sasana, lamun wus darbe papas-
then, balanja sapantesira, tinampan saben candra, dene pahargyan
amung, mayar nora ngrekasa.
Marmanya den sami ngudi, mamrih kagema Sang Nata, kanggepa
ing salawase, norane kagem Sang Nata, kagema pamarentah, kapa-
renga anggegadhuh, nindakake panguwasa.
Mangkoneku pan keni, kinarya pikuwatira, uripe neng donya
kiye, sanadyan orane bisa, sugih nanging wus mayar, bisa ajeg pa-
nganipun, lumintu sadina-dina.

2016Dene artawan kaping dwi, mangkene mungguh terangnya, yogane

ngaurip darbe, panggayuh rnring kasaguhan, mrih bisa rawat ban-

erpusdadha, ngungkuli sasaminipun, dadi aran urip mulya.
Amarga jaman samangkin, sapa kang wus sugih bandha, mukti-
ne meh lir Sang Katong, barang kang sinedya teka, ingkang cinipta
ana, linulutan sameng ngidhup, labed dayaning sang arta.

PMarma welingku dieling, ywa lumuh nggayuh arta, udinen mrih
ediabisane, awit lamun nora bisa, kalakon rawat bandha, uripmu nistha

kalangkung, sinat'll sapadha-padha.

MKatelune dipun nastiti, tegese tembung gunawan, munggul1 te-
Alihrangnya mangkene, ngaurip sabisa-bisa, mangudi mrih sampuma,

tegese sampurna putus, mumpuni saliring guna.
Kasusastran miwah ngelmi, ywa nganti dhagel tan yogya, nora

nana paedahe, seje Ian kang wus sampuma, ngelmu tanapi sastra,
uripe nora pakewuh, anggone angupaya boga.

Wit manungswa kang wus ngenting, sakridhaning kasusastran,
kawruh gaibe apadene, iku dadi pangungsenya, janma kang tuneng
sastra, Ian janma sepen kawruh, tekane kanthi weh ruba.

Marmanya weh ruba awit, arep minta pitulungan, apa sing dadi
butuhe, kang supaya tinuduhan, barang kang durung wikan, kang
wus dadi wajibipun, ingulat tan mrih pinanggya.

Kamangka sira wus bangkit, maweh tuduh kang sanyata, yekti
gedhe tarimane, kajaba gedhe trimanya, aweh bungah mring sira,
mangka Iiruning pitutur, ruru basa kuwasanya.

Awit bakuning wong Jawi, duk kuna prapteng samangkya, kudu
weiuh ngelmu gaibe, gaid kodrat tegesira, marma den bangetsira,
mangudi mrih lebdeng kawruh, kanggo pikuwating gesang.

Ganepe kaping pat kaki, diyatna Ian den prastawa, tembung guna
kawignyane, pan mangkene tegesira, sabisa-bisa janma, andarbenana
panggayuh, mumpuni saliring karya.

Kang dadi praboting ngaurip, kalumrahe ing akathah, udinen
awit amrih wignyane, wit manungswa kang wis lebda, mumpuni
\iring karya, akeh wong kang minta tuiung, kinen garap pakaryannya.

Apa sing kang den senengi, ing mangka sira wus bisa, nuruti
apa karepe, sayekti dahat sukanya, agung pangalemira, mring sira
dene wus besus, bisa anuju sakarsa.

Apa maneh yen wus dadi, barang ingkang sira garap, pasthi ana
1i1irune, dhuwit ing sapantesira, tinimbang keh ing karya, wus jemak
mangkono iku, mangkana tinimbanganira.

Kang mangkana iku kaki, manawa uga wus kena, kanggo piku-

2016wat uripe, sanadyan nora sugma, nging uripe tan nistha, wit panga-

ne wus kacakup, nora nganti kakurangan.

erpusdaBogan yen sira tan ngudi, lawan nora manggayuha, mrih cukup

salah sijine, sokur-sokur lamun bisa, papat kacakup pisan, orane
siji wus !owung, ugere bisa katekan.

Yen tan kacakupa kaki, salah siji mbokmanawa, uripmu tiba nis-

edia Pthane, wit tuna pambudidaya, akale tanpa guna, tanapi piyandelipun,

uripe temah sangsara.
Dadine banjur netepi, ana paribasan ika, aji godhong jati amoh,

lih Mupamane bangsa ganda, ambune arum jamban, tanana kang dadi
Awanuh, labet samar yen kakenan.

Lah ta cantrik rehning uwis, titi terange warsiteng wang, kira
tanana kang cewet, saiki manira arsa, paring pitutur sira, nerangke
sihing Hyang Ngagung, kang tumrap marang manuswa.

Rahsaya matur umaris, "Dhuh Sang Dwija pepundhen kula,
kang tuhu wicaksanane, sayekti prakadang kula, agung mangayam-
ayam, ganjaraning Sang Wiku, pamarsita kang utama."

Sang Pandhita nabda malih, makaten dhawuh Sang Dwija, "Heh
cantrik lilima kabeh, sira padha angrungokna, saUring warsiteng
wang, samengko wiwit sun catur, pocung samya kaestokna."

Pocung
"Kaya kang wus dakwejangake mring sireku, salah sajuganya,
aywa nganti tuna kaki, dene yen wus kacakup salah sajuga.

271

Sira laju rina wengi den sujut, manembah Hyang Suksma, sajro-
ning sujut sireka, nunuwuna wahyu nugrahaning Suksma.

Kang sinebut sastra jendra yu linuhung, awit sastra jendra, meng-

ku rahmat kang linuwih, kang kawawa sung papadhang donyakerat.
Yektini pun kalamun sira wus antuk, nugrahaning Suksma, inga-

ran sastra jendra di, jroning ngurip tanana sangsayantra.
Marmanipun tanana sangsayen ngidhup, awit kodrating Hyang,

sapa manuswa kang bangkit, gayuh marang sastra jendra ayuningrat.
Bakal antuk kanugrahaning Hyang Agung, ana catur warna,

wijange mangkene cantrik, kang kapisan ka paringan kanugrahan.
Kadwinipun kayuwanan kang tumurun, dene katelunya, kabra-

yan ingkang wus mesthi, kaping pat ganepe iku kayuswan.
Tegesipun catur bab mangkene kulup, tembung kanuragan, iku

pinaringan gaib, lwih teguh Ian nganggo meguru sira.
Dene tembung kayuwanan tegesipun, pinaringan kodrat, dening

Hyang Kang Maha Luwih, keslametan lulus sajroning ngagesang.

2016Kang katelu de tembung kebrayan kulup, mangkene tegesnya,

jinampu dening Hyang Widdhi, pinarengke lulus mengku kluwarga.

erpusdaTegesipun bisa tumerah tumuruntun, uripe tan cuwa, bisa men-

carake wiji, tutug nggone amengkoni anak rayat.
Kaping catur tegese kayuswan iku, antuk kamurahan, palirnirma-

ning Hyang Widdhi, uripira pinaringan urip dawa.

edia PBisa tutug anggonmu ngemong anak putu, janma kang mangka-

na, iku kena den arani, urip mulya siniyan dening Hyang Suksma.
Heh ta puthut dadi kawruhananrnu, sarehning samangkya, wus

lih Mtiti terang baresih, pituturku mring sira kang wus kawahya.
A De pikirmu apa carem apa durung, yen durung matura, mupung

ana ngarsa kami, lamun durung pan ingsun maksih kaduga.
Weh pitutur mrih bisa carem pikirmu, ywa sumelang sira, uger

aku misih urip, nora kewran yen sira mung minta wulang.
Nulya' matur Budaya sarwi tumungkul, makaten aturnya, mring

Sang Wiku Yatnajati, mugi-mugia andadosna uningan.
Manah ulun tanapi kadang sadarum, samangke wus padhang,

datan wonten kang ngalingi, dupi sampun nampi warsita andika.
Ingkang kantun raosing tyas lir ginrujug, kang tirta nirmala,

panggesangnya wong sabumi, adhem asrep sumyah rasanira.
Pindhanipun kadyangganing wit kang alum, duk mangsa katiga,

ngaretek ronya barindhil, dupi sampun kataman dresing sang warsa.
Uwitipun seger waluya tan alum, wus rumaos gesang, wit pan-

tuk dayaning warih, kadya tangi garegah saking kantaka.

272

Anguripi sakehing titah donyeki, bisa nukseng malembat, cilik
tan kena tinitik, cedhak tur nora singgolan.

Anira dhingini sagung dumadi, kawawa manuksma, nora sesek
ing ngarempit, datan logro ing ngajembar.

Yen wujud dalem buta tan kena jinimpit, adoh tanpantara, cedhak
rumaket neng dhiri, yeku Pangeran sanyata.

Coop semanten rumiyin atur kula. Nyuwun pangaksami menawi
katrangan kula sawetawis kapenggalih radi panjang. Wusana mugi
sami basuki lestari. Nuwun.

Wassalamu'alaikum wr. wb.

Kinanthi
Kapriye kanthine puthut, nggonira padha nanggapi, warsita kang
limang ebab, baya wus samya nyakupi, yata wau pun Jiwita, mang-
suli umatur ris.
"Dhuh-adhuh Sang Maha Wiku, mugi andadosna uning, pun

2016dasih lawan pra kadang, dupi anampeni wangsit, andika ingkang

pungkasan, raosing tyas ulun kadi.

erpusdaSiniram tirta sawlndhu, adhem asrep anyrambahi, marang saran-

duning angga, sanadyan pra kadang ugi, pan makaten ciptanira,
cocog sarni tan nalisir.

lngkang makaten puniku, wau tetela yen antuk sih, kanugraha-

Pning Pangeran, tinurunan wahyu gaib, kinodrat dening Hyang Suk-
ediarna, kula Ian pra kadang sami.

Wus tinakdir ing Hyang Agung, kalamun saged nampeni, warsi-

Mta ndika Sang Dwija, mboten langkung mugi-mugi, angsala barkah
Alihandika, lulus ing salami-Iami.

Sageda awet lestantun, nggen kula ndherek Sang Yogi, neng
donya prapteng delahan, tan sumedya angoncati, makaten ubayeng
driya, kadang-kadang kula sami."

Yata wau Sang Wlku, duk myarsa turira cantrik, sumedhot jro-
ning wardaya, wasana ngandika aris, "Lah cantrik lima sadaya, atur-
mu kang wus kawiji.

Banget panarimaning sun, de sira padha darbeni, tyas setya kaya
mangkana, yekti bakal dak timbangi, asih tresna marang sira, tim-
bange styanireki.

Kajaba ta iku puthut, rehning wus antara lami, nggonmu nga-
dhep neng ngraseng wang, lahya yo bubaran sami, wis padha sira
ngasoa sun arsa nungku semadi."

. Pra cantrik bubaran sampun, sosowangan samya mulih, wau

274

f

la Risang Pandhila, gya mangsa muja semadi, miminla sihing Bathara
ywa ana sangsayeng dhiri.

Kandhane prasarjana nung, kabeh manungswa yen mamrih,
rahayun gesangira, nganlepna mulyaning budi, nindakna alusing
lingkah punloning tyas ywa gumingsir.

Rasakna sajroning kalbu, den praslawa bab kang lili, angger-
anggering Pangeran, ngadat walaking dumadi, beraten budi kang
nistha, ijolan kang ulami.

Kipatna den kongsi jauh, rong bedahal mrih ywa bali, galo keh
tuladhanira, warnane janma kang nyingkir, sinau mulyaning
budaya, tangeh lamun bisa becik.

Alih Media Perpusda 2016

275

BAB XII
SERAT NITI SRUTI

l.Pangeran Karanggayam
Pangeran Karanggayam memberi pelajaran kepada para raja Jawa

tentang ilmu sosial kontemporer. lsi ajaran yang dituju Nitisruti yang
diteladani, diperhatikan dengan sepatutnya, dipilih yang bermanfaat,

2016dan bagi lazimnya jaman sekarang. Menuju ke kemajuan untuk

mencapai kesejahteraan, keselamatan di tanah Jawa. Jangan sampai

erpusdaterlalu ketinggalan dalam hal pengetahuan. Dahulu para ahli bahasa

terpikat pada soal pengetahuan untuk menguasai kehidupan sejati.
Akhimya asyik dalam kesibukannya mempelajari soal kematian se-
hingga masalah keduniaannya menjadi sangat terabaikan. Karena

Ptidak dipikirkannya kini yang dikehendaki oleh para sarjana winasis
ediadiusahakan agar diperhatikan.

Adapun keselamatan dunia supaya diusahakan agar tinggi

Mderajatnya. Agar tercapai tujuannya tapi jangan lupa akan tata hidup
Alihdari pendahuluan. Nitistruti membekas sebagai dasar maksud baik

agar tercapai tujuan hidup. Jangan abai budaya Jawa begitulah
maksudnya. Sebenarnya hati nurani bagai tubuh menyelam dalam
lautan api. Tapi tetap terapung saja akhirnya memberikan sasmita.
Pada hari Rabu Legi, pada bulan Sura bulan pumama tahun Wawu
sang sangkala dihitung. Bahni maha astra candra saat menyusun
Kitab Nitisruti ini.

Alasannya ya karena itulah terpaksa menyusun terdorong hati
untuk memberi ajaran halus. Agar selamat beserta rahasianya hanya
memikirkan keselamatan dunia. Dan menuntun dalam memperhati-
kan semua perbuatan orang lain. Meski tak ada gunanya sudah tak
terpikirkan dalam hati. Karena kurang perhitungan pemikiran
terlanjur berbuat yang menyesatkan. Dalam ajaran itu bagai menulis
dengan jari. Tapi harus didasari kepandaian, karena itu perm~ntaan

276

saya kepada semua yang hendak mencipta aturan pengetahuan.
Memberi ajaran sesuka hati hendaklah diresapkan dalam hati. Karena
daJam inti ajaran itu bagaikan orang linglung sehari-hari, namun
tetap berkehendak memberi ajaran.

Tentang rahasia ajaran jaman dahulu hanya mengambil ajaran
yang terlupakan. Lalu diolah sekedamya yang diajarkan oleh para
ahli, beserta para sarjana winasis lerdahuJu yang sudah termashur.
Mahir daJam iJrnu pengetahuan, pandai dalam mempelajari keiJrnuan-
nya, dan siap memberikan ajaran sebagai perwujudan pe'.'gabdian-
nya. Ajaran dalam buku Nitisruti, isinya juga mengenai hidup sejati.
ltuJah yang menjadi watak para sarjana winasis yang ahli. Hatinya
bagaikan cendana indah meskipun ditebang, dipotong-potong pun
hanya akan menyebarkan bau harum semerbak. Karena hatinya luas
bersih bagai angkasa yang jemih tersapu awan semburat. Ajarannya
dalam mendaJami pengetahuan dan dalam hati tak hentinya memberi
petunjuk. Memberikan derma kepada orang banyak karena sudah

2016berhasil menghindari segala kehendak yang tak baik. Hatinya suci

bersih, baik budi pekertinya, suka memberi sesama manusia, dan

erpusdabijaksana suci bagaikan teJaga yang bening yang tentu tampak mulia

sekali.
Perputaran siang malam tak lain yang diharapkan hanyalah ke-

selamatan dunia raya yang diagungkan dalam ajaran. Dipelajari dan

Pdidalami, dipt!Iajari setiap hari agar berhasil menjadi teladan anak
ediamuda. Dihayati sebagaimana mestinya sesuai dengan jaman seka-

rang. Terserah dalam mengambil teladan mulia, untuk mencapai tu-

lih Mjuan hidup. Maksud ajaran yang mula-mula mengenai kedudukan
Apara Brahmana yang sudah benar dan sesuai dengan kedudukannya.

Begitu rupa hatinya dalam hati tanpa penutup sesuatu. Karena sudah
waspada mengenai letak kedudukannya dan yang harus disembah
menjadi sudah biasa dalam menguasai keadaan yang menuju
kesejahteraan sejati.

Mengenai kebenaran yang demikian itu sesungguhnya tak
terbuka daJam hati manusia yang tanpa pengetahuan dan yang masih
bodoh tolol tanpa pemikiran. Karena itu haruslah hati ini mau terus
berusaha mengambil teladan pengabdian kepada para Brahmana
yang sudah mahir. Sebagai kemuliaan yang sejati. Maksud rasa hati
yang sudah sampai pada kebenaran yang sudah sima kotomya diri.
Mencegah segala yang tidak baik bagai tubuh yang cantik bersih.
Yang demikian yaitu bila telah sampai luar dalam. Akhimya selaras,
bersih tak tercampuri apa-apa yang kemudian sudah dapat disebut

277

sirna sifat manusianya. Artinya yang demikian itu sudah tak ada
Gusti dan hamba-Nya. Karena sudah sirna rasanya, sedangkan bag;
yang tidak tahu pengetahuan yang telah diuraikan tak dapat dicerita-
kan. Bagaimana cara hidupnya, karena sudah penuh dengan bisa
hanya kedurhakaan sajaJah yang dilakukan, halnya bag; yang sudah
kuat budinya.

Latar belakang sebab mendapat lindungan Tuhan. Segala sesuatu
yang diceritakan, semua berguna sebagai pengabdiannya bagi kese-
jahteraan negara, karena selalu mendapat Iindungan Tuhan. Selamat
segaJa yang dilakukannya, segala tindakan yang tidak baik dijauh-
kan oleh Tuhan Yang Mahakuasa, ibarat orang yang sudah tahu
bahaya dijauhkan dari tindakan jahat. Dan hatinya sudah sungguh
sud, kedudukannya sudah lebih kuat, yang tetap, demikian sesung-
guhnya. Sudah menjadi perabotnya, mengetahui satu kebenaran.
ManunggaJing Kawula Gusti. Keduanya selaras juga memahami itu
yang sudah dapat dikatakan sarana sejati, telap manlap kedu-

2016dukannya.
Sedangkan alat untuk mencari ilmu yang pertama bersungguh-

erpusdasungguh lak gentar. Serba baik tutur kalanya baik budi bahasanya

bila sudah begitu tentu dapat dikalakan sudah siap. Luar dalam
sudah selaras madu dan manisnya, telah terasa menyatu yang se-
sungguhnya tak dapat dipisahkan lag;. Yang kedua daJam &rteng-

Pgang rasa. Memperhatikan ulah yang kurang baik dicampur dengan
ediaulah kebenaran. Kelahuilah olehmu siap menghadapi mara bahaya

bila hidup mengandung racun/bisa. Sungguh tidak pantas dan bila

Mtertawa mengandung rahasia. Lebih baik misalnya lanpa racun tapi
Alihmenyindir orang lain. Bila demikian sesungguhnya masih dapal

dibuka dengan tenggang rasa. Caranya pun tidak sukar, sedang
yang ketiga yang disebutlah perkiraan. Yakni ulah timbang-menim-
bang dengan memperhatikan tujuan. Sebagai imbangan kemampu-
annya dan kemampuan yang dapat dilerapkan harus alas perki-
raan yang lepat.

Selanjutnya yang keempat penerapan ajaran-ajaran. Sebagai
imbangan penerapan perkiraan. Memperlimbangkan segi baiknya
dan jatuhnya. Pelaksanaan kehendakmu itu dipertimbangk!ln jangan
sampai disertai kelergesa-gesaan. DaJam pelaksanaan jangan lerburu-
buru. Tunggulah sampai semuanya siap, pelan tenang tetapi telap
berhasil. ]angan melupakan ajaran yang terdahulu dan masa kini
sebaiknya juga diketahui. Ambillah yang bermanfaat. Adapun yang
kelima, kemauan tiga perkara. Pertama sanggup sehidup semati,

278

-.

yang kedua memalikan keinginan, yang keliga membersihkan <liri.
Masih ada bila hendak <lituliskan semua tapi inti keluhuran.

Pada singkamya hanya tekad dan niat harus sanggup dan lidak
segan-segan melakukan semua pekerjaan. Meski menemui kesulitan
bila sudah berani lidak akan goyah. Hadapkan gunung baja ataupun
lautan api. Bila sudah berani jangan bimbang pada akhimya kebe-
ranianmu itu diakui orang di seluruh negara. Keenam yang lebih
utama dapat menguasai berbagai bahasa. Memahami semua bahasa.
Mampu mengatasi perhubungan serta mampu mengakrabi siapa saja.
Segala polah tingkah masyarakat semuanya dipahami. Meman-
faatkan kemampuannya untuk mendapatkan simpali rakyat senega-
ra, selalu memikirkan keselamatan dunia.

Hubungan baik sebagai dasar cinta kasih sesama. Hendaklah
mampu menguasai segala kepandaian. Jangan lekas menjadi heran,
pandai-pandailah menjaga perasaan. Bila terlalu mudah heran

2016ilmunya akan mudah berkurang. Kehilangan kemampuannya kare-

na bagi yang berhali begitu. Semua ilmu muncul dari kemauan dan
merasuk ke dalam jiwa. Jadi jagalah jangan sampai nampak. Tidak

erpusdaterlalu jelas kentara hanya terkesan menyungging senyuman. Panda-

ngan mata tampak tenang sesuai dengan rasa hali yang telah meli-
hatnya. Bila ada orang pandai yang berpura-pura bodoh. Perhalikan

Pdengan waspada jangan sampai terbuka rahasia sehingga tidak
ediamendapat cela:

Hidup menjadi man tap oleh karena bila membicarakan i1mu.

MPandai-pandailah menyampaikannya agar jadi lebih baik dengan
Alihperlimbangan dalam perbuatan segala yang dilakukan hendaklah

berdasar kira-kira. Dalam berkata-kata, umpama nyala lampu, ke
sana kemari tetap berguna dalam hali tetap akan menarik. Sebab
orang pandai yang unggul telah memiliki kemampuan melihat
kemahiran orang. Tak terlihat pada raut mukanya tampak sepi tapi
menghimpun, menguasai segala kepandaian. Maka dari itu jangan
ketahuan dalam penglihatan orang lain. Ditutupi dengan perpaduan
rahasia keselarasan lindakan baik dan tenang bila ketahuan orang
lain.

Pejuang sejati dan tekadnya orang yang berani mati. ltulah yang
menjadi dasar keberanian. Sakit dan malu tak dihiraukan meski
begitu bila diperlihatkan dengan terang-terangan, ditunjukkan
seketika. Ketika diucapkan, terlalu disampaikan dengan kesombo-
ngan. ltu akan dikira orang yang kurang berani, batallah kebera-
niannya. Hal yang demikian tanpa pertimbangan. Tutur katanya

279

tidak dibatasi, terburu-buru menurut gejolak hati. Agar terlihat
keberaniannya tak kuasa mengekang keinginan. Memuaskan hawa
nafsu tidak awas dan sadar. Tindakannya tanpa perhitungan hanya
terdorong mempertunjukkan keberanian, itu tidak baik.

Seyogya~ya tenanglah dan berbicara manis, pandangan mata
tenang tapi jangan lengah. Keluamya tutur kata dengan tenang jika
engkau sungguh bersedia. Jangan tergesa hendak kelihatan kebe-
ranian dalam tingkah dan jangan sombong. Bagaikan banteng men-
dum mesiu, menggeramkan menakutkan, menerjang dengan penuh
kesombongan. Mengaku sebagai yang terhebat di dunia. Bersumbar-
sumbar dengan kesombongan, congkak dan selalu takabur penuh
dengan kejumawaan. Mengaku sangat pemberani meJebihi orang
senegara. ltu tidak tepat, biasanya orang yang akan demikian hanya
sebatas itulah kemampuannya sampai tujuannya berganti ketakutan.
Pelajaran tentang ilmu sosial kontemporer di atas berguna bagi

2016kepernimpinan para raja Jawa.

2. Belajar Ilmu Tata Negara

erpusdaPangeran Karanggayam memberi peJajaran kepada para raja Jawa

tentang ilmu tata negara. Adapun pelajarannya adaJah sebagai be-
rikut. Hati yang sombong berlebih-Iebih. ApaJagi bila sud~ duduk
di punggung kudanya membawa tombak menghujam tanah. Tam-

edia Ppak dirinya merasa seperti kekurangan musuh dalam pertempuran.

Mengebat kudanya Jari terbirit-birit sambil berteriak-teriak sampai

Msebegitulah batas keberaniannya.
lihPerlu diketahui bahwa bentuk berperang seperti itu tindakannya
Aseperti sampall. Menunjukkan watak, yang rendah dengan beraninya

mengatakan agar orang lain mau bersabar. Tak tahu bahwa dirinya
tampak rasa takutnya meJarikan diri tidak berani demiIGan itu ting-
kah yang kurang baik. Lebih baik itu hindariJah tingkah yang me-
malU1<an dilihat orang. Tirulah para cerdik pandai dan para ahIi yang
sudah menguasai semerbak baunya hamm. Bila sudah disebutkan
dalam buku bacaan kisah sang patih, sang Koja jajahan dan sang
raja.

Teladan utama sebagai ratu di negeri Mesir, yang dipegang oleh
para cerdik pandai, yang dijabat sebagai ajaran. Sebagai teladan yang
bijaksana untuk orang di seluruh negeri mengenai kesabarannya
dan ketenangan pandang matanya, tutur katanya amat terpuji agar
tidak dikatakan bijaksana. Adapun cacat tindakan, menerapkan
perhitungan. ltu bila hendak mencapai sesuatu seJalu menjauhkan

280

diri dari yang tak baik. Karena tidak diketahuinya, asal muasalnya
yang diperoleh itu karena dari ucapannya yang pandai dan lancar
bicara. Banyak sarjana winasis terkecoh oleh kata-katanya.

Lalu akhirnya menjadi ngawur, ajarannya tidak berguna. Karena
kurang perhitungan dalam bergaul dengan orang lain. Karena
kurang pemikiran untuk mencapai yang bukan-bukan. Dengan
demikian akhirnya, ditinggalkan bahkan dijauhi karena tergoda
untuk menyebut diri pandai. Yang akhirnya merugi sendiri. Rugi
banyak berbicara tutur katanya tanpa akhir hilang tersapu angin.
Yang demikian itu, dahulu pernah disebutkan dalam ajaran kuna-
kuno, kata-kata yang merasuk baik, dan lagi disertai pekerti yang
baik. ltu sebagai tata krama untuk orang seluruh negeri. Sudah
pemah dijadikan ajaran dijabarkan dalam tiga hal. Pertama berbuat
bail< dan segala tingkah laku serta cara memperhatikan. Demikianiah
nyatanya yaitu nista, madya dan utama.

Keterangan dan lagi penjelasannya ajaran tiga hal di atas. Dahulu

2016sudah pernah disampaikan begini yang mula-mula. Perihal tingkah

laku para cerdik pandai, sedangkan yang kedua perihal tingkah laku

erpusdapara saudagar. Ketiga adalah tingkah laku para durjana, itulah yang

dimaksud nista, madya, dan utama. Tapi meski tingkah laku durjana
juga mengandung nista madya utama. Karena terdiri dari berbagai
bentuk, merampok dan menjambret, dan ada pula maling perempu-

edia Pan, pencuri harta di mal am hari. Tingkahnya macam-macam ada

yang menggunakan a1at, ada juga yang mendobrak pintu. Ada yang
membunuh orang sedangkan durjana yang utamaberani menam-

lih Mpakkan diri. Sebabnya dikatakan jahat, karena ia berbuat jahat/salah.
AMemiliki banyak kelebihan lebih unggul dari orang banyak mampu

menyamar campur dengan mereka tingkahnya seperti orang baik-
baik.

Belajar dan sering melatih diri memusatkan pada tujuan,
. memohon untuk terkabulkan. Sebab meski berbuat jahat'juga dapat
mengatakan mengenai perbuatan yang baik. Hanya mematikan raga
sedangkan yang dimaksud laku madya hanya diam dan mencari
kelengahan orang. Ada yang menggunakan perkakas, bandrek pintu
linggis gunting, sedangkan pencuri yang nista nekad tidak tahu
malu merebut, mencopet, dan ngutil. Meski ketahuan dipukuli sudah
tidak dirasakannya. Karena sudah tidak berperasaan memburu
kemegahan dan kehendak hatinya. ltulah yang paling hina, selalu
murka dan tamak. Bagaikan rayap sedang makan, siang malam tanpa
henti. Sebagai orang yang paling laknat tubuhnya bagaikan

281

mengandung najis, sedangkan cara sudagar yang kuat perasaannya

hanya memusatkan diri pada kerjanya.

Supaya demi mencapai tujuannya tapi ya apabila cara mengum-

pulkan hartanya, dari merugikan orang lain. Melulu mengambil

untung dengan cara menipu. Sungguh akan lekas hancur tidak kekal

bahkan lekas sima ada pula saudagar yang lain lagi. Ada yang tidak

sudi kenai dengan orang yang menderita. Tak mau bergaul dengan

orang yang hina-dina. Bertemu pun ia akan menyingkir takut terke-

na sial. Bila ada orang miskin/pengemis dihinakan caranya menge-

mis, diusimya seperti anjing. Agar lekas pergi darinya jangan sampai

mendekati lagi dan jangan masuk pekarangannya yang nanti akan

merugikan. ltulah orang yang sudah lupa nalamya sudah bingung.

Tertutupi oleh banyak keinginan tak menyadari asal mulanya, karena

kedanan pada kesenangan. .

Memang tak ada yang dilihatnya kecuali harta benda. Lupa ke-
pada Tuhannya, manusia yang demikian itu celaka dunia akhirat.

2016Bila rusak tak akan·mendapat pertolongan karena pada waktu kaya

raya suka bertindak sewenang-wenang, kepada Tuhan ia tak

erpusdaberbakti. Adapun 1ingkah laku Brahmana banyak yang melatih diri,

maksudnya untuk mengagung dirinya. Ada yang terbiasa menyepi
di tengah-tengah bulan pegunungan, ada yang berada dalam istana,
ditawari bermacam harta, busana dan harta benda serta berhak ber-

Pistri cantik. Agar diresapkan oleh mereka yang menyaksikannya dan
ediadicintai banyak orang dan senang bila dikatakan memenuhi ke-

inginan orang. Adapun maksud semua itu Brahmana yang demikian

Mumpama bunga yang disimpan tapi baunya tetap menebar harum.
AlihKenyataannya tak urung .lentu banyak yang mencarinya hendak

mendapatkan bau harum itu. Tapi yang demikian itu sungguh ja-

rang yang mengetahuinya karena tidak terlihat. Lain dengan yang

tampak jelas nyata bertapa khusuk jarang tidur dan makan serta

. menghindari keramaian dan kesenangan. Karena perbuatan yang

demikian melebihi yang berperang sabil. Pasukan yang merusak

mengganggu agamanya begitulah yang utama. Seyogyanya ter-

masyhur terkenal ke mana-mana suka meny.ebarkan bau wangi sam-

pai merata kepada anak saudara. Semuanya melaksanakan agama

yang diturunkan lewat Nabi terpilih. Muhammadinil Mustafa teros

sampai lahir batin. Karena bila tidak sampai ke batin batal tidak

mampu muncul karena kesempumaan. Ibadah kepada Tuhan tidak

boleh dilakukan dengan pura-pura.

Berhubung dengan itu maka dari itu para Brahmana yang me-

282

,

nyembah dalam sepi dan yang tinggal di dalam gua menahan angkara
murka diri, tahan tak makan dan tidur, memerangi hawa nafsu,
mencegah segala kejahatan, dan meninggalkan rasa benci tapi bila
tersesat dari bertapa. Artinya masih suka dipuji, ketahanan lapar
mematikan diri, itu tak memperoleh surga bahkan menemui neraka.
Harapannya hilang musnah habis merugi tanpa hasil, akhirnya
tanpa guna apa-apa, tujuannya tidak jadi akhirnya susah selalu ber-
keluh kesah. Tidak diterima oleh Tuhan. lbarat wayang di layar
kelir terpaksa berkata sendiri. Sang dalang tidak mengetahui maka
dari itu perjalanan resi di masyarakat dan pegunungan tidak dapat
diperbandingkan. Harus turut dan tertib harus ditata dalam jiwa.

Perlu adanya dukungan bila Brahmana di masyarakat hal-hal
yang dituju memusatkan diri pada ketenangan dan tata kesopanan.
Meski sedang berjalan di jalan, ketenangan hatinya tak ketinggalan.
Tata krama sejati terungkap pada wajah yang ceria, menjauhkan
kedengkian dari dalam hati. Bila masih mendengki dalam hati akan

2016menjatuhkan martabat Brahmana. Sungguh akan tampak di mata

tampak suram tak baik karena mengandung kedengkian. Masih

erpusdamemuaskan hawa nafsu sedangkan cacat yang besar bagi para

Brahmana bila masih suka menikmati harta benda.
Oleh karena itu menyebabkan bersamaan dengan ketenangan

hati dan memberikan kesedihan, resah dan sedih. Bila ada yang da-

Ptang cintanya akan tersalurkan. Mata ceria dan berseri-seri itulah
ediasebagai ungkapan hati akhirnya tidak dapat menahan hawa nafsu.

Karena masih sangat menyayangi suka akan hal yang serba indah.

MAkhirnya menjadi terbiasa menuruti keinginan duniawi seperti hal-
Alihnya orang di masyarakat. Mengabdi kepada raja sungguh harus

berimbang mengimbangi kecintaan dari raja dan harus berhati-hati
dalam tingkah. Harus setia dalam hati waspada, mengikuti kehendak
raja dan mengambil cinta sesama serta sesama kawan mengabdi.
Jadi akan menguasai dan tidak 'mengalami kesulitan memenuhi
Waradarma dalam tingkah dan perkataan, itu menjadi petunjuk baik
buruk.

Hendaknya bisa dan mampu menangkap keinginan sang raja,
seperti ajaran sang Patih. Koja jajahan di Mesir memberikan ajaran
nasihat cara mengabdi kepada raja. Pertama menghilangkan ke-
inginan harapan hati karena pada jaman dahulu. Cara orang me-
ngabdi raja yang dikatakan baik, rasa hati hanya berserah diri
mengikuti kehendak Raja dianggap diri sendiri. Bercermin di kaca
besar gerak bayangannya yang ada di dalam cermin tidak beda

283

dengan yang sedang bercermin. Dan jangan sayang kepada istri dan
saudara serta anaknya sanak keluarga kerabat. Bila tidak demikian
tentu jelas tipis harapan. Tak ada gunanya, akhirnya menjadi
sengsara dan hanya memberatkan diri tak diterima dan buyarlah
harapannya. Pelajaran tentang ilmu tata negara di atas digunakan
oleh para raja Jawa untuk memimpin Kraton Mataram.

3. Belajar Ilmu Panguripan
Hendaknya Pangeran Karanggayam bisa memberi pelajaran

kepada para raja Jawa tentang ilmu panguripan. Adapun pelajaran-
nya adalah sebagai berikut. Karena itu hanya salah satu, mana yang
dilaksanakan jangan sampai terhenti dan menoleh. Di pemerintahan
bila tak begitu lebih bail< .menyingkir ke hutan gunung dan gua-
gua sepi jangan terbiasa ke kota. Sedangkan tingkah manusia yang
membikin gara-gara, keonaran besar menakutkan yakni pada jaman
sangara. Bukan tingkah jagad, sesungguhnya hanya tingkah manu-

2016sia yang mengaku pandaL
Sesungguhnya banyak yang menggunakan tirai bertutupkan
macam-macam bercampur dengan segala sesuatu. Berkata-kata

erpusdaketerlaluan, bedagak pandai dan berlagak berani, menyampail<an

ajaran, mengaku pandai bijaksana. Dengan angkuhnya hendak
melindungi kepada para fakir miskin, yang tinggal di gunun~ dan

Plembah, supaya keselatannya. Akhirnya para miskin kebingungan
ediakian kemari saling bere9ut tidak karuan. Berbondong-bondong

mendatangi, mengepung yang sedang berpromosi hendak memper-

Mtahankan kesejahteraan, meninggalkan kebutuhan rumahnya akhir-
lihnya tak ada gunanya, hanya mengikuti arus kawannya, tidak tahu
Amaksud sebenarnya.

Kemudian kembali ke soal mengabdi raja bila ada restu raja. Harus
berserah pura-pura bodoh, setuju semua titahnya. Mengikuti semua
kehendaknya, karena sang raja, setuju berkuasa memberi hidup dan
mati. Harus selalu tunduk menyembah, menyatakan patuh dalam
hati, menyadari keberadaan diri, merasalah sebagai hamba/budak
diatur dan dikuasai oleh baginda raja, merasalah tidak berhak hidl.lp.
Mantapkan hati sampai mati melaksanakan kehendak raja yang tidak
mengenal waktu. Sedangkan tata aturannya bila dicintai raja yakni
pada waktu diperintah tidak perlu dengan pujian. Dan yang menjadi
tanda bukti diterima hasil karya yang ditugaskan, sering mendapat
hadiah dari raja tapi bila sudah begitu jangan engkau sembarangan.
Hati lalu menjadi pasang sumt maksud pasang sumt itu.

284

Penjelasannya yakni dalam melaksanakan tugas rajin lalu menye-
h!weng! malas, membolos tidak karuan. Mengandalkan bahwa sudah
diterima janganlah kau begitu sebab cinta dari raja tidak dapat
diandalkan. Sebab bila kehendak raja, ingin memasang cobaan/jeba-
kan, waspadalah dalam melihat, seperti dalang melihat wayang.
Bagaimana gerakannya selalu perhatikan raut wajahnya agar mema-
hami kehendak raja. Jika ada jebakan batin terselubung tak kelihatan.
Sesungguhnya telah dijabarkan tergelar di depanmu. Perhatikanlah
semua itu bila kau tak menyadari tentu terperangkap jebakan.

Sebaiknya diketahui sebab kamu salah paham, tak memahami
tindakan karena selalu samar dan rahasia. Tidak memahami gerakan
mata akhirnya menemui celaka, terlalu mengabaikan terlanjur
terkena perangkap. Karena terlengah hatinya akhirnya masuk jebakan
sebab tergoda harapannya bila membanggakan dirinya teguh hati
malah kelihatan kebodohannya, sama dengan yang telah melakukan

2016aib. Kapan akan sampai pada apa yang dicita-citakan. Sebab selalu

terbentur di hati terlanjur terhenti di jalan tak lancar cita-citanya.
Tidak melaksanakan perintah raja terlanjur mengaku sebagai or-

erpusdaang pandai. Lain dengan yang sudah mantap dijebak tidak akan

mempan. Pikirannya terpusat pada cita-cita semula untuk mendapat
restu raja secara merata jangan salah lancar oleh pengawasan teliti.

PLalu karena sudah tahu bahwa sang raja itu yang berkuasa mem-
ediaberikan perintah. Maka dirimu harus waspada berhati-hati dalam

tingkah laku, hali selalu selia dan taat untuk mengabdi sang raja.

MBila kebetulan sedang melihat gerak lirikan raja tenangkanlah dirirnu
lihmenerima perintah dan tindakan dan harus menangkap isinya.
AMelaksanakan apa saja haws berkenan di hati raja. Oengan wajah

yang selalu ceria dengan gerak yang menyenangkan, tenang tapi
kelihatan senang. Sebab bila tidak kelihatan itu sarna saja dengan
yang tidak tahu isyarat karena katanya salah rasa.

Sedangkan bila belum mampu mengadu kemahiran menangkap
tindakan. Lebih baik duduk terdiam dengan hati yang ditenangkan,
jangan gentar di depan raja. Jadilah seperti sinar dari api yang sedang
menyala. Agar mendapat sayang, cinta dari raja yang berbelas kasih.
Kepada abdi yang memperhatikan maka dari itu bila ada dapat mele-
gakan hati raja. Seyogyanya ketahuilah yang menjadi penyebabnya.
Dan mana yang tidak mendatangkan cinta, sebab itu yang menja-
dikan petunjuk yang kelihatan. Menunjukkan bahasa yang jujur
ada peribahasa, tak ada air mengalir ke atas. Begitulah caranya
mengabdi.

285

engkau selalu, membelanjakan kepunyaan raja. Pelajaran i1mu eko-
nomi tersebut digunakan oleh para raja Jawa untuk meningkatkan
kesejahteraan rakyat.

4. nmu Ketentraman
Pangeran Karanggayam memberi pelajaran kepada para raja Jawa

tentang i1mu pertahanan dan keamanan. Adapun pelajarannya ada-
lah sebagai berikut. Yaitu orang yang murka segunung. Bila kamu
demikian tak mungkin akan dipercaya lagi. Ibarat siapa yang akan
mampu mendekati pintu yang dimakan rayap. Berisik makan siang
malam tiada henti-hentinya. Dari mana dapatnya nanti untuk dapat
terus mengabdi raja dan lagi bila dipercaya sang raja.

Setiap insan perlu memikirkan rahasia, waspadalah dirimu. Ha-
rus awas cermat dalam hati, tahu segala sesuatu yang runtit dengan
menyamar rahasia dari pembicaraan pada penjahat. Jangan berhenti
berpikir teruslah berusaha kuat. Laksanakan sampai mati kurangi

2016tidur di malam hari tekunlah bersamadi belajarlah untuk mati. Dan

ketahuilah caranya mempergunakan perkakas. Demi mengalahkan

erpusdamusuh yang menyerang negara dengan penuh kesigapan dan

mampu menangkap isyarat dari raja.
Penjelasannya yakni yang selalu melihat memperhatikan raut

muka. Sejak mula dan akhimya jangan sampai tersesat pemikiran.

PMeski sudah dikatakan pandai-mencakup semua pengetahuan. Belum
ediatentu diterima oleh raja bila engkau belum tahu, telltang apa yang

dikehendaki raja. Bagaikan bertapa memikirkan samadi, usahakan

Msampai tahu, hakekat yang Mahaagung. Sampai tahu akhirnya
Alihtampak yang dikehendaki Yang Mahaagung. Bagaikan ukiran

tergelar di atas layar sampai kamu paham segala gerakan wayang
tidak usah melihatnya lagi. Dan yang diserahi kerahasiaan negara.
Melestarikan lagu-lagu dari semula tidak ada lagi. Hanya dari
kidungan kakawin, hendaklah kamu juga suka' bagaikan terhadap
saudara.

Oleh karena itu agar tepat cara kerjamu menyelaraskan rasa.
Gaya lagu-Iagu itu dikuasai segala bentuk lagu pun mau. Gubahan-
nya indah enak didengar menyenangkan. Tahu kata-kata yang sulit
dan mengandung kiasan. Mmenggunakan kawi dalam karangannya
sang Wadhayaka dari Kediri. BHa "5ungguh begitu akan mendapat
perhatian raja. Sang raja memberikan perhatiannya karena merasa
senang. terpuaskan keinginan hatinya. Bila begitu hidup ini akan
lebih baik berusaha agar cukup. Pertama-tama janganlah meninggalkan

287

ketekunan. Rajin bertanya dan meniru kelak akan baik jadinya. Dan
usahakan memperhalus pikiran dengan tutur bahasa yang baik, tapi
hati janganlah terlena.

Orang yang menyenangkan hati saja akhirnya tidak pada tem-
patnya. Sedangkan bagi yang waspada hatinya, misalnya orang
yang bersembunyi. Meski ·tidak kelihatan tetap terkenal ke mana-
mana. Dan sikapnya dalarn tata negara, yakni bila ketahuan kesa-
lahannya yang dilakukannya. Tak tahu mana bicara yang keras dan
gerakan mata memahami kata orang lain. Akhirnya bukan sisi
bicaranya, kemudian menimbulkan kesulitan. Bagi yang sedang
berbicara dengannya, sedangkan yang menjadi cacat abdi bila tidak
baik budinya, bodoh lekas marah dan dungu. Ketika sedang dihadap-
kan raja terus-menerus terbengong. Sebab terlalu terlena karena
kemurkaan keinginannya. Akhirnya dianggap membantah dan tolol.
Karena itu ketahuilah cara mengabdi raja. Siapkanlah hatimu
menghilangkan kedengkian orang banyak. Menyenangkan hati
orang banyak. Sesarna yang sedang mengabdi usahakan selalu akrab

2016dan rukun.
Manusia sebaiknya menjauhkan kemurkaan diri, selalulah

erpusdaberwajah ceria. Dalarn perjarnuan tetaplah tenang hanya menyampai-

kan segala nasihat dan segala larangan ajaran yang utarna. Carilah
i1mu yang tinggi agar berhasil sebagai teladan orang banyak. Bila

Pdemikian yang mendengarkan tentu akan mencintainya terpesona
ediaajarannya. Semua cinta menganggap seperti orang tuanya. Meskipun

sang raja beserta para putra kerabatnya berkenan di hati akhirnya

Mjatuh cinta. Semua abdinya akan berguru kepadanya. Demikianlah
lihsesungguhnya, selalu disetujui oleh orang lain yang berkenan di
Ahati. Meskipun di negeri asing banyak pula yang menyayangi

senang mempelajarinya.
Sedangkan para sarjana winasis dan para petani yang rendah

hati dalam semua tingkah lakunya. Penuh perhitungan karena
menuruti segala tingkah manusia dengan bahasa yang indah. Yang
menyenangkan sesama manusia disertai dengan raut wajah, sebab
sudah banyak rasa pangaksamanya. Akhirnya hanya menentram-
kan hati orang lain sesama makhluk. Dan bila kamu telah marnpu
menyenangkan orang lain dan pikiran orang semua. Tetap menjadi
asaI tata krarna sudah pantas ditiru, dipercaya dan diteladani. Dimin-
ta ajarannya sampai kelak. Nasihatnya dilaksanakan, sedangkan
yang menjadi hambatan dalam mempelajari tingkah laku bila ingin
imbalan suka berbuat yang tidak baik.

288

Adapun gerak-geriknya suka hal yang tak baik akhimya salah
tingkah. Melupakan tata krama dan meremehkan bila demikian akhir-
nya nanli. Tak ayal kamu terkena pengaruh watak yang jahat. Lain
dengan keturunan bangsa yang berbudaya. Budirnan halinya mam-
pu setinggi puneak gunung yang sangat tinggi, dan kedalaman
lautan Masih kelihatan dan angkasa terlihat. Wujudnya yang sejali
tampak, sedangkan rahasia manusia yang disimpan dalam hali tak
kelihatan. Tak dapat diduga karena terlalu dalamnya wujudnya lidak
kelihatan. Meskipun begitu bagi yang waspada. Paham akan panda-
ngan muka mampu memperkirakan dari kemampuannya memper-
timbangkan, mempertahankan ketenangan pandangan. Jangan
sampai lekas diketahui sebenamya. Belajar ilmu pertahanan dan
keamanan berguna untuk menjaga stabilitas Kraton Mataram. Para
raja Jawa tekun sekali mempelajarinya.

5. Belajar nmu Kebudayaan

2016Pangeran Karanggayam memberi pelajaran kepada para raja Jawa

tentang ilmu kebudayaan. Adapun pelajarannya adalah sebagai

erpusdaberikut. Lain dengan keturunan bangsa yang berbudaya. Budiman

hatinya mampu setinggi puneak gunung yang sangat linggi dan
kedalaman lautan masih kelihatan dan angkasa terlihat. Wujudnya
yang Sl!jali tampak, sedangkan rahasia manusia yang disimpan dalam

Phati tak keJihatan. Tak dapat diduga karena terlalu dalamnya
ediawujudnya tidak.keJihatan.

Manusia lidak dapat mengetahui sesuatu, meskipun begitu bagi

Myang waspada paham akan pandangan muka. Mampu memperkira-
Alihkan dari kemampuannya memperlimbangkan mempertahankan kete-

nangan pandangan. Jangan sampai lekas diketahui sebenamya. Bila
sampai tahu isi hali serta apa yang dikehendaki akhimya kelihatan.
Dari lirikan matanya yang disembunyikan akan tampak terang tidak
samar-samar sampai hal yang keeil-ked\. Demikian pula yang
dinamakan tata negara. Keluamya perintah penting dalam pertemu-
an. Bila sudah mampu begitu, sama saja mampu mengakhiri serbuan
musuh, pandai mengatur siasat perang.

Orang akan membuat takut para musuhnya sehingga dilepasi
panah yang beruntun di langit. Banyak sekali bersamaan sampai ke
dasar bumi semuanya penuh panah yang dilepaskan dengan tajam.
Menghujam panah tak kelihatan, namun menimbulkan luka yang
banyak. Karena terlimpa panah sabdatama (kata-kata) mengenai
terus-menerus liada henli secara kiasan menyebar sampai ke hali.

289

Akhirnya menambah keindahan budi. Menjadi kebail<an budi sikap
pemikirannya tampak cerah ceria. Ucapan-ucapan nasihatnya bail<
selamat menjadi terbukanya hati yang bahagia. Demikianlah
penjabaran sabdatama sebagai hiasan diri. Pemikiran yang
menyejahterakan bagaikan mahkota emas. Keramahan wajahnya
bagaikan tiara yang dikenakannya. Kalung gelang dan lumping
telinga.

Oleh karena mampu melakukan tipu muslihat, menyampaikan
yang rahasia, dipadukan dengan ajaran karena telah mempersiapkan,
siaga dalam hati bagail<an cincin lalu keluarlah kata-katanya. Bagai
panah terlepas memenuhi angkasa bertubi-tubi tiada henti bagail<an
serdawa keras. Caranya mengambil hati bagai gerimis bertaburan
memburu nyawa dengan kesaktian yang dikeluarkan. Yang terkena
menjadi hancur lebur, semuanya lebur terbakar, yang terlanggar
roboh. Rusak sangat menderita dalam terkena pandangannya,
bagail<an daun tertiup angin berguguran di tanah.

2016Pada kenyataannya memang beginilah tandanya bila telah benar-

benar sempurna. Bagai diikuti angin ke mana pun diikuti tak bi-
ngung dan bimbang Hatinya semuanya takluk dikuasai budi yang

erpusdaluhur. Tanda kesaktian yang sesungguhnya bagi manusia yang pan-

dai hanya keluhuran budinya, karena itu menjadikannya membikin
kesejahteraan duma lagipula mampu menjaga setiap bahaya. ]ika

Pmampu mengurail<an kemampuannya.Yang tersentuh tidak jadi le-
ediabur sarna sekali. Hilang sirna tanpa bentuk, terkena panah yang

sakti senjata, senjata cipta, akhirnya mampu menduga.

MTerutama hati orang-orang lain membekas bagi yang diukumya
lihitu. tertumpahlah keasliannya bagai mati seketika, karena sudah
Aserba tersisih, kalah oleh pengaruh, maksudnya tidak sampai. Tapi

manusia yang demikian itu, sungguh akan merugi, terlanjur buruk
hatinya, bila bicaranya dianggap baik, malah melantur seperti ber-
belit-belit, terputar-putar, gentar hatinya khawatir. Hatinya bingung
kelimpungan, tertegak tak mampu bicara, meski begitu tetap, merasa
dirinya mampu, naik menghadap raja, tapi tidak tahu, ia telah
dianggap mati.

Selanjutnya maka dari itu bila berkata-kata, usahakan secara tepat,
selaraskan dengan hatimu, dalam memperlihatkan wajah, tunjukkan
dengan roman yang jernih, dengan memperhatikan, maksud pembi-
caraan lawan bicara. Siapa yang hendak memikat-perhatian, berbi-
caralah dengan pelan, memperhatikan waktu dan tempat, mengikuti
adat di sana, bila bercakap dengan petani, resapkanJah, cara hidup

290

di pedesaan. Begitulah cara hidup orang pandai, di sembarang tem-
patlidak lupa, mempergunakan pernikirannya, dipertirnbangkan me-
nuru\ bobotnya, bila orang lain yang kurang pengetahuan, tang-
gapilah sepantasnya, sesuai kedudukannya jangan berlebihan. Bila
dengan petani bicaralah, tentang tata pertanian dan, segala sesuatu
peralatannya, garu bajaknya, maka bila hendak berpikir, teladanilah,
isi kitab yang mi. Nitisruti ikutilah semua ajarannya, cara hidup
para sarjana winasis, itu harus mampu, mengarnbil hati orang sene-
geri, agar meresap perhatikanlah, masukan dalam hati, agar menjadi
benih yang baik. Pelajaran tentang ilmu kebudayaan digunakan
oleh para raja Jawa untuk meningkatkan peradaban Mataram.

6. Tanamkanlah Cinta Kasih
Yang disebut dalam hidup mengenai watak luhur, yang tiada

tandingannya, yaitu orang yang mampu, menyenangkan hati se-

2016samanya. Sarna saja, hamba Tuhan yang dilahirkan, semua jangan

dibedakan, tanarnkanlah cinta kasih, kepada orang tua jompo yang
tak berdaya. Dan lagi, sayangilah yatim piatu, dan fakir miskin,

erpusdapara papa anak yatim, rawatlah sebatas kemampuanmu.
Hendaknya bagi yang bersalah, berilah pangaksama sebesar-
besamya, manusia seluruh negeri, ambil hatinya agar sayang, begi-

Ptulah bertapa yang sesungguhnya. Bila berkata-kata, jangan ribut
ediadan cerewetnya; tentu banyak yang terganggu, bagaikan beo ber-

nyanyi-nyanyi, lupa niatnya karena banyak bicara. Tidak tahu, apa

Misi yang dikatakannya, hatinya tersumbat, tak menyadari raut wajah
lihdan lirikan, terkecoh oleh pandangan yang salah (Anand Krishna,
A1999). Sedangkan bila, tak merasa telah mengatakan, lebih baik di.am-

lah, tapi yang mengandung kesungguhan, dan ramahlah dengan
wajah yang tenang.

Diketahuilah bila diamnya itu, terbengong-bengong bagai pa-
tung, dengan wajah cemberut, dengan roman yang menyirnpan den-
dam, tampak menimbulkan kebencian. Yang demikian itu, di mana
terlihat; mengotori mata, tidak menyenangkan hati, tidak pantas
bergaul di masyarakat. Orang berkata-kata, dalam pergaulan umum,
hendaklah sesuai, setiap kata harus hati-hati, perhatikanlah ajaran
Nitisastra. Yang termasuk, manusia unggul di dunia, orang yang
mampu, mernilih apa yang hendak dikatakannya, sungguh akan
tampak dari mukanya. Roman muka itu, menerirna isi hati, kata
yang terucap, bersarnaan dengan yang dilihat mata, hendaklah tang-
gap akan pikiran orang.

291

Ketahuilah maka dari itu, sang Widhayaka dahulu, yang sangat
waspada, mengetahui semua rahasia, karena telah berhasil dalam
pemikiran. Sebab inlinya, hidup adalah rasa hali, ingin disayangi,
oleh sesama makhluk, tapi untuk disayangi sesama manusia. ltu
haruslah, dikau menyayangi lebih dahuJu, sebagai sarananya, harus
mampu mendekati, segala sesuatu yang didengar dan dilihatnya.
Yaitu, yang berfungsi sebagai cerminan, hams mampu menghilang-
kan, yang tampak pada diri, mampu menghiJangkan celaan bagi
sesama. Semua itu, terapkan pada dirimu, bagaimana bedaya, bila
kau menyaksikan, tingkah laku yang menjengkelkanmu.

Hendaknya biarpun ratu, juga liada bedanya, sang baginda raja,
sebagai cerminan dunia, harus mampu menghimpun rasa cinta.
Karena sudah, diangkat sebagai raja, disebut pemjmpin manusia,
sebagai raja bidang tata krama, karena menyenangkan hali sesama
manusia. Yang diinginkannya, seluruh dunia terpikat padanya, ingin
mengabdi, agar mendapatkan kasih sayangnya, yang kemudian
banyak yang menemuinya. Maka dari itu, harus marnpu meredakan

2016kehendak, dari caranya, mampu menciptakan kesejahteraan dunia,

dan caranya memakmuran dunia. Sebab usahanya, terus memberi-

erpusdakan ajaran, nasihat sejak jaman dahulu, diteladani dan dipertahan-

kan, disampaikan dalam bahasa yang baik.
Pelan-pelan secara halus, dikatakan dengan penuh kelembutan,

disertai dengan kekuatan, hali yang selalu prihatin, yang hendak

edia Pmempertahankan keselamatan dunia. Yaitu raja, tetap mampu mem-

pengaruhi, menguasai dan memerintah, selumh warga negaranya,

Mpengaruhnya merata di seluruh negeri. Selanjutnya keinginan,
lihmengasihi kepada yang menderita, terhadap fakir miskin, para papa
Aanak yalim, para pengemis dirawat dan dibantunya. Para penjahat,

.durjana diburu-buru, yang mengotori dunia, diserang dan dising-
kukan jauh-jauh, para pempu dan pemalsu dihukum.

Andaikan serba mungkin agar menja& baik, jera berbuat keja-
hatan, menjadi selalu selia, bila masih tetap lidak mau, dipaksa
hukum lebih bera!. Sang raja, caranya menerapkan hukuman, diusa-
hakan seadiJ-adiInya, ibaratlautan api, sembunyi ke manapun tetap
dihukum. Yang dituju, semua yang berbuat jahat, liada yang mela-
wan, atas perintah sang baginda raja, karena berlaku adiJ dalam
menghukum. Akhirnya, termasyhur di seluruh dunja, tetap me-
nguasai, seluruh isi duma, semuanya takluk oleh pengaruhnya.
Ajarannya, teralur dan berlaku, semua manusia, ditunjukkan akan
aturan kesopanan, akhimya sernua patuh berbuat baik.

292

Hal itu diumpamakan, bersuntungkan bunga-bungaan, baunya
semerbak ke mana-mana, sekaligus menunjukkan wujudnya, me-
nyebar di seluruh dunia bagai tirtamarta. Semuanya, yang berhak
memberikan ajaran, ditunjukkan pada, segala yang mengandung
rahasia, agar semuanya ikut menjaga kesejahleraan negeri. Karena
sang raja, yang selalu dipikirkan, hanyalah keseJamatan dunia, ke-
pandaian deJapan hal, semua dipadukan menjadi satu. Yang dilekuni,
diteJadani dan diikuti, semua ajarannya, dari Ramawijaya dahulu,
kepada sang adik Gunawan Wibisana.

Perjalanan siang malam, memusatkan pada delapan kemampuan,
dikatakan dan dipelajari, gilekuni tak boleh Jupa, setiap hari selalu
mempelajari Asthabrala. Yang pertama, meneladani perbualan, Sang
Hyang Indra, selalu menyebarkan lala krama, kepada manusia selu-
ruh dunia. Semua perbuatannya, dikerjakan agar bermanfaal, dalam
menjaganya, demi kesenangan hali, diserlai dengan mengalimya
kekayaan. PeJajaran i1mu humaniora digunakan oleh para raja Jawa

2016untuk meningkalkan derajat kemanusiaan rakyal Malaram.
erpusda7. Sang Hyang Yama

Sekarang beralih perbuatan dari Sang Hyang Yama, selalu menye-
barkan hukuman, kepada orang yang berbuat jahal, semua penjahat
d~a, dihukumnya tanpa pilih-pilih. Walau sanak keluarga, bila

Pjahat dibunuhnya, siang malam tiada henti, meneliti dan memper-
ediahatikan, semua yang berbuat jahat, dihabisi lanpa sisa. Lalu diusir-

nya ke mana saja, bila tertangkap dipukuli, ditendang leher dipan-

Mcung, semua penjahat, sirna lenyap diberantasnya, dihabisi tanpa
Alihampun. Habis laksana dimakan api, sekarang perbuatan yang ketiga,

mengenai Batara Surya, selalu menuntun hati manusia, seumpama
menghisap air, meski cepat caranya. Tak terasakan habisnya, karena
dilakukan dengan tenang, penuh perhitungan dan sabar, dihirup
dengan pelan-pelan, bila ada musuh diserang, kalah perang di tengah
medan. Didiketai dengan cara damai, dibujuk dengan hati-hali, agar
hilang rasa takutnya, dan dengan sopan santun, demikianlah Batara
Surya, caranya memimpin manusia.

Harap dikelahui sekarang perbualan keempat, teJadanilah Sang
Hyang Candra, meratakan kesejahleraan, selalu menyenangkan seliap
keinginan, bagi semua manusia, dilatih memperhalus budi. Usahanya
dengan gelak tawa, dipadukan dengan tujuan kerja, kala-kalanya
enak didengar, disertai pikiran yang halus, tidak hecla dengan Dewa
lndra, caranya menyenangkan hati. Sangat termasyhur, akan ke-

293

mampuan Dewa Candra, dalam menyenangkan pikiran, memberikan
kebahagian, akhimya mereka setia, mengenai kesungguhan orang
seduma. Yang kelima, perbuatan sang Hyang Bayu, kesempumaan
ilmu, selalu memperhatikan semua, gerak tingkah isi dunia, tahu
pikiran orang seluruh dunia.

Orang mengetahui isi hati, kemudian mampu melihat, hal-hal
yang mengandung misteri, dari kemampuannya akan hal-hal yang
rumit, tampak dari lirikan matanya, kelihatan cerah ceria dan ramah.
Dengan hati yang ikhlas, agar selalu memberikan, pedapatan setiap
hari, menghasilkan harta benda, bagaikan banjir yang meluap-Iuap,
membasahi manusia sedunia. Hatinya senang tanpa rasa marah,
disindir tidak tersinggung, ia suka memberikan maafkan, kepada
mereka yang bersalah, akhimya seisi dunia, menyayangmya dengan
penuh cinta. Yang keenam perbuatan, Sang Hyang Kuwera, yang
selalu memberikan nafkah, demi kemakmuran negeri, selalu menye-
nangkan hati, tiada bosan setiap hari.

2016Masing-masing menjaga kekuatannya, agar semuanya mampu,

untuk mencari ilmu kebenaran, mengetahui asal mula kehidupan,

erpusdajangan tergiur kesenangan saja, hidup di dunia tidak lama. Kelak

tenlU akan mati, maka dari itu bila dipikir, mengenai diri Sang Hyang
Kuwera, selalu bersedih hatinya, setiap hari tiada henti, memuji
yang serba gaib. Perbuatan yang ketujuh, mengenai Hyang Barw;ta,

Pselalu menyandang panahnya, panah pemusnah musuh, memberan-
ediatas perusuh dunia, dan demi kekuatan hati. Tiada lagi mara bahaya,

mempermudah hal yang serba rumit, dan bila berdiskusi, dengan

Mcara cerdik pandai, kebingungan hatinya tidak malu, menyerahkan
Alihkepada pihak yang mampu.

Sebaiknya agar tiada henti mengumpulkan, semua kepandaian
manusia, termasuk yang tidak baik, dipelajari agar mengetahui, ak-
himya astabrata, itu yang selalu diingat. Sedangkan perbuatan kede-
lapan, mengenai Hyang Brahma, selalu membakar musuh, hingga
tertumpas habis, yang melawan dihabisi, bagaikan harimau makan
dagmg. Nyala berkobar-kobar, gemuruh menyerang penjahat, didu-
kung dengan doa mantra, memperhatikan bebab manusia, demi men·
jaga isi duma, diusahakan dengan sepenuh upaya. Dan kekuatan
hati ini, tiada putus bagai wujud, pertemuan sang cincin, tak pemah
renggang sedikit pun, demi kesejahteraan dunia, tak hentinya siang
dan malam. Dengan menjalin persahabatan bersama negara sahabat,
Kraton Mataram bertambah wibawa. Oleh karena itu para raja Jawa
rajin belajar ilmu diplomasi.

294

8. Belajar llmu Agama
Pangeran Karanggayam memberi pelajaran kepada para raja Jawa

tentang ilmu tata negara. Adapun pelajarannya adalah sebagai beri-
kut. Selesailah sudah jabaran Astabrata hendaklah jangan sampai
lupa, mengenai perumpaan yang disebutkan, dalarn ibarat Kitab Ni-
tisruti, ambillah maknanya saja. Agar menangkap inti ajarannya,
dan lagi sebagai orang' Islam, yang ditakdirkan unggul, meskipun
para kafir, boleh pula mengarnbil cennman.

Sedangkan mereka meneladani Astabrata, seperti disebut di muka,
oleh karena itu maksudnya, bila dikalahkan orang kafir, dan para
Buddha yang dernikian. Karena Islam yang sangat luhur, tiada ban-
dingannya itu, dalam usahanya menghimpun ilmu, demi kesejah-
teraan lahir batin, memang benar luhur tiada tara. Kembali soal
ajaran perbuatan, kewajiban para senapati, rnemimpin dalam per-
tempuran, itulah yang dikehendaki Brahrnana, mendoakan agar
menang perang. Tiada henti dalam melatih diri, mempelajari siasat

2016perang, karena sudah dikatakan, keutamaan bertapa, hanyalah seba-

gai pemimpin perang.

erpusdaOleh karena itu yang nyata rela hati, rela sampai mati, meskipun

harus mandi darah, anak istri tak dipikirkan, hanyalah mati yang
diinginkannya. Maka dari itu pasukan yang baik, melebihi bertapa-
nya Brahmana, bertapa di atas kesulitan, di balik gunung besi, disem-

Pbah di medan-perang. Dan lagi bila membentuk perang, agar menang
ediaperang, waspadalah caranya_ pembukaannya di depan, agar menda-

patkan keunggulan. Asalnya dari serba tahu, batas dan arah jalannya,

Mdisertai setia selalu, tetap teguh jangan gentar, tepatilah sarnpai ajal
Alihtiba.

Apabila di pertempuran jangan birnbang, yang akan membaha-
yakan diri, sungguh besar akibatnya, tetaplah niat semula, pusatkan
pikiran pada perang. Meski ada ribuan panah, bila ingin selamat,
beserta bendera kekalahannya, kainnya tidak sobek, ikut dijaga oleh
Tuhan. Awalnya sampai terjadi pertempuran, jangan sampai
mendahului, meski menyerang lebih dahulu, bila sudah terdesak,
melawan pun tidak salah. Perbuatan di depan musuh, jangan
menyapa dengan bengis, saling menantang dengan riuh, agar di-
dengar sang raja, dan mendapatkan pujian. Demikian itu tidak baik,
sebagai seorang prajurit, lebih-lebih para pemimpinnya, usahakan
berbuat baik, terutama di medan perang.

Para senapati memakai panah ampuh, di pertempuran saling
menyerang, serta terus membantu, beratnya yang ada di depan, jaga-

295

lah jangan sampai kalah. Tujuan perang menghabisi masalah, tidak
segan menggempur musuh, demikianlah seharusnya raja, tak
bingung mengatur pasukannya, demi kemenangan perang. Para
menteri diatur di belakang, tak terlalu banyak yang kalah, hanya
yang menjaga raja, dengan senjata selengkapnya, hati tabah berwas-
pada. Sambil memperhalikan pasukan yang berperang, bila ada yang
terdesak, kalah di tengah pertempuran, raja harus segera, memerin-
tahkan pasukan agar siap.

Bala tentara dan prajurit berkuda harus membantu, menolong
yang terdesak, menggantikan yang kalah, bila demikian halnya,
tenarlah keagungan raja. Tetap bertapa berada di puncak, gunung
senjata yang sesungguhnya, karena cinta kepada makhluk, tak
gentar sampai mati, mantap berjuang dalam perang. Dan sudah
mengetahui perihal, asal mula kehidupan, tidak ada sakit dan mati,
hanyalah hidup yang tak berubah, abadi bersatu dengan Tuhan.
Dan tajamnya senjata tak diltiraukannya, jangan merasa akan mati,

2016percayalah kepada Tuhan, sungguh arah anak panah, tentu akan

tidak menemui sasaran.
Segala upaya akan gagal biarpun kena takkan sakit, dan yang

erpusdahampir mati, tak kuasa membuat kematian, menurut wejangan lelu-

hur, contoh yang sudah terjadi. Siapa yang dihatinya hendak mati,
tentu akan mendapatkan jalan kematian, yang menyakiti tentu akan

Pterkena sakit, semua tingkah kehidupan, tentu saling membalas saja.
ediaSedangkan perihal nista madya utama prajurit, yang diangkat seba-

gai menteri, yaitu bila dahulu, begitu itu dikatakan, kenistaan mantri

Msebagai berikut. Bila berperang mati lebih dulu, pasukannya masih,
Alihtinggal dalam medan pertempuran, madyanya para menteri, bila

gugurnya belakangan.
Perkara yang baik yakni mati ketika berperang, semua pasukan-

nya mati bersama, demikianlah dahulu terjadi, tapi sekarang, para
menteri tak terkisahkan. Maka halnya jaman dahulu, banyak para
menteri, maju perang mati lebih dulu, sedangkan yang demikian
itu, bila dilihat sulit diteladani. Sebab pasukannya bagai anak ayam,
ditinggalkan mati induknya, ke sana ke mari tanpa tujuan, hanya
pasrah saja, tinggal menunggu perintah. Tanpa usaha meningkatkan
diri, akhirnya mengecewakan, banyak ajaran jaman lampau, yang
tertulis dalam buku, mengajari agar unggul. Mengenai nista madya
utama, para menteri bagaikan di muka, penulisnya tidak mampu,
pura-pura tidak tahu, mengenai segala buku yang unggul.

Diceritakanlah sekarang bila berkenan di hati, hendaklah sudi

296

mengetahui, perihal nista dan keutamaan hidup, dan tahu asal
kehid";pan, agar selamat sampai di tempat. Pelajarilah semua kitab
ajaran, dan dalamilah Nitisruti, walau demikian tentunya, masih
ditertawakan orang, karena banyaknya watak manusia. Sesungguh-
nya sangat sulit, membuka hati semua orang, membingungkan
dalam bertindak, dirinya sendiri tidak tahu, karena rumitnya yang
dimaksudkan. Maka hingga sekian ajarannya, bagi yang mau me-
ngetahui, segala tingkah makhluk, karena oleh penggubah, masih suka
pesta pora.

Pada akhirnya yang diyakini hanya, tingkah laku yang tidak
baik, karena terlalu sesatnya, akan tingkah laku makhluk semua, dalam
hal menyembah Tuhan. Karena tidak mengetahui, siapa yang wajib
disembah, akhimya merana hati, laIu hanya berdoa, tiada henti sampai
akhir jaman. Berakhir sudah buku ini, dinamakan Serat Nitisruti,
diselesaikan hari Jumat tanggal tujuh, bulan Dulkaidah tahun Jimakir,
Nir wisaya srireng Manon, 1850. Pelajaran ilmu agama berguna sekali

2016untuk memelihara budi pekerti aparat dan rakyat Mataram. Para

raja Jawa rajin belajar ilmu agama.

erpusda9. Nitisruti Kang Sinudarsana
Dhandhanggula
edia PMamanising wasita kaesthi,
Nitisruti kang sinudarsana,
Mtinulad ing sapantese,
lihpinetan kang pakantuk,
AIan jamaking jaman samangkin,
tujuning kamajengan,
asedya arjayu,
yuwananing nuswa jawa,
aywa kongsi kalantur-larrtur kawuri,
kewraning pangawikan.

Nguni-uni pra paramengkawi,
kawileting ring reh pangawikan,
kang mikani ing kajaten,
temah katrem katungkul,
kanikmaten kawruhing pati,
dadya kadunyanira,
kawuri kalantur,

297

awit datan ginraita,
marma mangkya karsaning pra sarjanadi,
binudi mring widagda.

Widada ing kadunyan supadi,
bangkit dadya ruhuring darajad,
mrih kapraptan sakajate,
nanging aywa kalimput,
tiJar taler tataning nguni,
Nitisruti tinilas,
talesing sedyayu,
supadya tanceping dpta,
aywa oncat careming carita Jawi,
mangkana kang wasita.

Jatinira tyas kadya angganing,

2016sinilem ing samodra dahana,

nging paksa tumimbul bae,

erpusdasatemah sinung pemut,

nujweng ari Budhaka manis,
Sura candra purnama,
ing warsaka: Wawu,

Ppunang sangkala kaetang,
ediabahni maha astra candra duk manganggit,

Nitisruti pustaka.

Alih MYa marmanta apaksa manggupit,
kadarpeng tyas mamardi mardawa,
mrih widada sawadine,
mung raharjeng rat ketung,
myang nititia neningali,
saulah bawaning Iyan,
nadyan tan pakantuk,
wus tan rinasa ing driya,
awit saking kirang wiwekaning kapting,
katenta paprenesan.

Ing reh pindha nurat kalam jari,
nanging kedah ingalema wignya,
marma parnintaba mangke,

298

I

mring sagung kang sedyayun,
manungkara wuryaning ruwi,
wawarah ngayawa,
den aksameng kalbu,
wit ning sarasaning gita,
pindha janma awuru saari-ari,
nging paksa sung wasita.

Wawadine kang warsita nguni,
mung met wara kang wus katriwal,
rinuruh ing sakadare,
sing reh pra sujana nung,
myang sarjana ing nguni-uni,
kang wus samya kasusra,
sru pratarneng kawruh,
wasis ulah kawaskithan,

2016myang satata kertata sung wasitadi,

wis dadya puruhita.

erpusdaNalaring srat ingran Nitisruti,

lire iya jatining wiweka,
iku pan dadi ambeke,

edia Ppara pandhita putus,

tyasnya pindha candhana adi,
sandyan tinegora,

lih Mpinecela muhung,
Aasung ganda marbuk ngambar,

wit tyas wiyar resik lir akasa keksi,
kesisan irna manda.

Gilutane anggelung pangawrin,
myang jroning tyas tan pegat tumedah,
asung kadarman ring akeh,
saking sampun amungkur,
sumingkiring ring reh tan yukti,
tyasnya sukci legawa,
param'arta arum,
berbudi bawa laksana,
myang dyatmika nirmala ngurnala wening,
yayah pasthika maya.

299

Rina wengi tarlen kang kaeksi, •
mung arjaning jagad pramudhita,
gung sinidhikara ing reh,
pinulata ginilut,
legutanuya dimene dadi,
tuladhaning pra mudha,
cinandhi kang cundhuk,
candhake Ian jaman mangkya,
mangsa borong dennya met darsana sidi,
kasidaning parasdya.

Surasanya kang pinurweng ruwi,
kang minangka lengsahing pandhita,
yen sarnpun Jeres rarase,
nulusa raosipun,
jroning nala tanpa ling-aling,

2016dening sarnpun waspada,

duninging panebut,

erpusdaatanapi kang sinembah,

dadi gambuh ngambuh ing kaanan jati,
jati mulyeng kasidan.

PRarasing kang mangkana sayekti,
ediatan kabuka neng manahing janma,

kang tanpa pangawikane,

lih Mmuwah kang mudha punggung,
Abodho bundhu datanpa budi,

marmanira kumedah,
tyas kalaten atul,
met tuladha puruhita,
maring para pandhita putusing jati,
jatining kanindhitan.

Kartining tyas yen wus tekeng jati,
pan wus sima reregeding angga,
ruwat sagung mamaJane,
kadi sarira ayu,
kang mangkana yeka manawi,
trus prapteng jero jaba,
babarane jumbuh,

300

ning wening tan kawoworan,
ing satemah pan wus keni den wastani,
syuh sima manungsanya.

Tatelane kang mangkono yekti,
wus tan ana Gusti Ian kawula,
saking wus sima rasane,
dene ta kang tan weruh,
ing pangawruh kang wus jinarwi,
tan kena cinarita,
caraning tumuwuh,
wit wus kebak mesi wisa,
mung duraka kewala kang den raketi,
'beda kang wus santoso.
Saking antuk nugrahaning Widdhi,
sabarang kang winicara samya,

2016pan wus dadya labet kabeh,

tumraping praja ayu,

erpusdasaking tansah rinakseng Widdhi,

widada sasedyanya,
salwiring reh dudu,
dinohken ing Hyang Wisesa,

edia Pbabasaneowong kang wus waskitheng westhi,

rinekseng Widdhi dhusta.

lih MLwan tyasira wus satuhu sukci,
Alenggahira wus luwih santoso,

ingkang mangkana yektine,
wus dadya prabotipun,
waspada ing jatining tunggil,
tunggal Gusti kawula,
sakarone jumbuh,
iya waspada punika,
pan wus keni ingaran busaneng jati,
tetep mangka pirantya.

Pirantine wong angulah ngelrni,
kang kariyin temen tan kumedhap,
sarwa manis wicarane,

301

semu arereh arum,
lamun wus samekta,
jaba jero jumbuh,
madu lawan manisira,
wus sarasa atunggal rasane jati,
tan kena pinisahna.

Kaping kalih ulahing dudugi,

niniteni ulah kang tan yoga,

winor Ian ulah kayekten,

sira dipun sumurup,

sameptaning wasisteng westhi,

yen marta ngemu wisa,

sayekti tan arus,

Ian yen guyu ngemu rahswa,
luhung lamun tan mawi wisa,

2016sayekti tan arus,

Ian yen guyu ngemu rahswa,

erpusdaluhung lamun tan mawi wisa upami,

ngarah lor kidul kena.

Yen mangkana sayektine maksih,

Pkeni binuka lawan duduga,
ediapangudining nora angel,

dene ping tiganipun,

Mkang winastan ulah watawis,
Alihiku ulah timbangan,

angon iang panuju,

animbangi kang sambawa,

Ian sambada kang kapareng narawungi,

tinengah ing watara. .

Ping sakawan traping pamrayogi,

animbangi patraping watara,

duga-duga prayogane,

kalawan tibanipun,

tumanduking karsanireki,

kinin aywa ngantya,

amasmu kasusu,

ing lamapah ywa daya-da a,

302 .1., TOR PRH"[1 Jf\TENG

f

angantia lamun wus sarwa miranti,
sareh ning amrayoga.

Aywa tilar wuwulang ing nguni,
Ian iang mangkya yogya katepungnya,
pinet ing sapakantuke,
dene ping limanipun,
kapurunan telung prakawis,
dhingin sabaya pejah,
ro mateni kayun,
katelu anglugas raga,
maksih ana lamun tinulusa sami,
nanging wosing kadiran.

Ringkesane mung tekading kapti,
kudu saguh gagah nora wegah,

2016sumanggem sabarang gawe,

nadyan tekeng pakewuh,

erpusdayen wus wani nora gumingsir,

tempuhna gunung waja,
myang samodra latu,
yen wus wani aywa ulap,

Ping wusal1a kaprawiranira dadi,
ediaingendel wong sapraja.
lih MKaping nenem kang luwih sayogi,
Abisa nganan anuntagi basa,

wruh sakehing basa kabeh,
. bangkit ambingkas nambung,
Ian manuksma ing agal alit,
saulah bawaning rat,
saosik kawengku,
amiguna ing ngaguna,
bangkit mamrih sihing iaruna sanagari,
tansah mrih arjaning rat.

Talesing tyas asih ing sasami,

myang den bisa mot ing kapinteran,

ywa kaduk gurnuna reke,

den bisa angon semu,

303

lamun kaduk gumuna yekti,
kawruhe kalong-longan,
kaeJangan parlu,
de kang mangka prananira,
salwir kawruh tarlen saking sarwa bangkit,
angrasuk sarasanya.

Dadya tajem semune tan keksi,
nora mantra-mantra kawistara,
ing pasmon mung masmu sumeh,
pasaning metya ruruh,
ngarah-ngarah ring tyas mekani,
lamun ana sujana, .
sangadi balilu,
winulata den waspada,
kang supadya aywa kawadakeng wadi,
dadi datan cineda·.

2016Marma lamun micareng pangawrih,
erpusdaden abisa sasap ing wacana,

amamriha prayogane,
Ian winatareng fanduk,

Pumindaking dugi prayogi,
ediawinoran ringa-ringa,

pangarahing wuwus,

Mupama urubing damar,
lihmaramene anggaremet mikenani,
Ajroning nala kapranan.

Wit putusing sujana linuwih,
waskitheng tyas mawas kawasisan,
tan kawistara semune,
samun nanging mangimpun,
animpuni kagunan sami,
marma ywa kawistara,
ing pamawasipun,
den samar met moring rahsa,
rarasing reh dena manis masmu aris,
manawa kawangunan.

304

Lan tekade wong kang wani mati,
iku dadya makaning kasuran,
lara whang tan tinoleh,
ewa samano lamun,
ungas sanget amingis-mingis,
pinintonken sakala,
kalane kawuwus,
kawanteren umuk ombag,
iku bakal kinira wong kurang wani,
batal kuwanenira.
Kang mangkana tanpa pamatawis,
wuwusira nora winaranan,
kasusu sukaning tyase,
katona wanteripun,
tan kuwana nayuting kapti,
anguja nepsu hawa,

2016nora awas emut,

labete tanpa warana,

erpusdamung kumudu mintonken yen sarwa wani,

iku nora prayoga.

Dena anteng lawan dena manis,

edia Pnetya sunleh nanging aywa ulap,

laraping wicara sareh,
yen sira tuhu purun,

lih Maywa kongsi kasusu keksi,
Akuwanenen ing tingkah,

Jan aywa ombag umuk,
pindha bantheng mambu obat,
manggung angro anggigiro girl-girl,
gambira goragadha.

Ngaku dadi gegedhunging bumi,
sumbar-sumbar obrol kabrabeyan,
jubriya tekabur bae,
angkuhe kumalangkung,
ngaku kendel ngungkul-ungkuli,
ngungkuli wong sapraja
iku nora mungguh,
. ngadate wong kang mangkana,

305

mung samono kewala katoging budi,
prapteng don liron kama!.

Sinom

Tyas kumlungkung kumawagya,
luwih maning lamun uwis,
munggwing luhuring turangga,
ngembat watang numbak siti,
katon esthanya kadi,
kurang mungsuhing ngapupuh,
anyanderaken kuda,
mamprung alok cerik-cerik,
kang mangkana mung samono notoging prana.

Dhapur amerang lengenan,

2016para tandang nyanyampahi,

tandha candhula-candhala,

erpusdakumawawa angarani,

sabar mring liyan janmi,
tan wruh lamun dhewekipun,
katon ing jerihira,

Pangucira nora wani,
ediakang mangkana iku tingkah tan prayoga.
Mv Yoga kaki singkirana,
Alihtingkah kang saru kaeksi,

nulada para sujana,
myang sarjana kang nimpuni,
ngambar gandane wangi,
apan ta uwus kasebut,
ana ing layang wacan,
caritane kyana patih,
ri sang Koja jajahan Ian sri Narendra.

Nata ing Mesir nagara,
tataning pra sujana di,
kang binabar dadi wulang,
karya sudarsana sidi,
maring wong sanagari,

306

menggah kajatmikanipun,
muwah antenging netya,
manising wacana luwih,
~rih ywa nganti ingaranan wicaksana.
Dene cacading panindak,
anandukken pamatawis,
iku yen mawa pangangkah,
angong kang marang tan yukti,
saking tan den wekani,
bubukaning kang pakantuk,
wit saking wuwusira,
kongas-kengis sarwa wasis,
para tama kalimput landheping sabda.

Ing satemah ngayawara,
warahe tan migunani,

2016wit saking kurang wiweka,

amengku mring liyan janmi,

erpusdasaking kurang pamikiI,

kang ora-ora ginayuh,
yektining pamataIa,
tinilar malah den dohi,

Pkang mangkana wit kalimput ngaku limput.
ediaoJ'Ing satemah kapitunan,
lih Mtiwas muwus angacuwis,
Awuwuse tanpa wusana,

sima katubing maruti,
ingkang mangkana kaki,
ing nguni pan wus kasebut,
wasita kuna-kuna,
pangucap kang tancep becik,
lawan maning pakaIti ingkang utama.

Iku dadi tatakrama,
tumerah wong sanagari,
wus ana wawarahipun,
ginelar telung prakawis,
tunggal ambeg utami,
lawan solah bawa kulup,

307

tanapi pamariksa,
mangkene nyatane kaki,
iya iku nistha madya Ian utama.

Lawan maning jarwaning,
warah kang telung prakawis,
ing nguni wus wanasita,
mangkene ingkang kariyin,
kramaning sujana di,
nenggih kaping kalihipun,
caraning pra sudagar,
patraping durjana katri,
yeka aran ambeg nistha madyatama.

Ning nadyan patrap durjana,
ya nistha madya utawmi,

2016wit saking awama-wama,

ambegal nyebrot tanapi,

erpusdaana maling pawestri,

maling rajabrana dalu,
patrape neka-neka,
ana kang mawa piranti,

Pana ingkang anggunting madung wiwara.
ediaAna kang mateni janma,
Mdene durjana utami,
Alihkang wani ngendheng katingal,

marmanta winastan sHip,
wit dennya laku juti,
abangkit kalangkung-langkung,
ngungkuli janma kathah,
bangkit namar angemori,
tingkahira kadi janma ulah budya.

Lan asring ngluluh sarira,
amelang sedyaning kapti,
pininta kalakonira,
wit nadyan wong laku juti,
uga bisa ngarani,
mungguh sampumaning laku,

308

/:

amung mateni raga,
de madyanira laku jati,
amung meneng Ian mrih kalimpe kewala.

Ana kang mawa pirantya,
bandrek pintu jugil gunting,
dene ta mating kana nistha,
anguthuh tan wirang isin,
angrebut nyeler ngutil,
nadyan konangan pinenthung,
wus tan nganggo rinasa,
labete wong tuna budi,
amburu wah nuruti murkaning manah.

Yaiku nisthaning nistha, \
ngangsa ngangah-angah kadi,

2016rayap kumriyeg manangsa,

sari-ram tanpa ririp,

erpusdatelas tilasing janmi,

jasate lir jis-jis wutuh,
de caraning sudagar,
ingkang santoso ing budi,

edia Pamung mungkul wekel dennya anggaota..

Murih katekaning karsa,

lih Mananging inggih manawi,
Agenya ngimpun rajabrana,
saking mbeg sikareng janmi,

milulu melik bathi,

Iinabuhan ambaJithuk,

sayekti menggal rusak,

tan lulus temah sirnaning,

kang saweneh nenggih patraping nangkoda.

Ana ingkang nora sotah,
wanuh Ian wong kawlas-asih,
tan arsa wawanwicara,
lawan wong kang nistha-nisthip,
kapethuka sumingkir,
bok nulari apesipun,

309

yen ana pekir priman,
sinikara dennya ngemis,
dyan ginusah ingesotken sona rodra.

Supadya enggal lungaa,
aywa kongsi nanaketi,
muwah ywa tunggal satanah,
asatemah nguciwani,
yeku wong kang wus lali,
pangling nalarira liwung,
kalingling melikan,
tan eling purwaning urip,
wit kayungyun milulu ing kabungahan.

Tan ana kang kasatmata,
kajaba mung emas pici,
lali mring Pangeranira,

2016ianma kang mangkana yekti,

cilaka dunya ngakir,

erpusdayen rusak tan antuk tulung,

wit duk katunggon dunya,
karem nyikara sung runtik,
mring Hyang Suksma lali tanpa pangastawa.

edia PDene kramanira pandhita,

akeh kang nundhingan dhiri,

lih Mlire ngengungken sarira,
A ana kang kulineng sepi,

neng wana-wana wukir,
weneh aneng jro prajagung,
tinawing wama-warna,
busana rajabrana di,
myang rinengga anggarwa wanodya endah.

Supadya rinesepana,
maring sagung kang ninggali,
muwah siniha ing kathah,
Ian bungah yen den wastani,
anekaken kapti,
dene ta ing karsaningpun,

310

pandhila kang mangkana,
pama puspa den simpeni,
nanging meksa kongas arum marbuk ngambar.

Tan wun akeh kang ngupaya,
kapengin ing ganda wangi,
nanging la ingkang mangkana,
yekli arang kang udani,
saking nora kaeksi,
beda kang nglela kadulu,
kalon lapa bralnya,
alala jin dhahar guling,
myang sumingkir ing karamen kakareman.

Awil laku kang mangkana,
ngluwihi kang aprang sabil,

2016sabalane kang angrusak.

angrusuhi ing agami,

erpusdamangkana kang utami,

sayogya ingkang misuwur,
sumawur wartanira,
suka nawurken wawangi,

Pprapteng wuri marlani sula sewaya.
ediaSamya sumanggem agama,
lih Mageming Nabi sinelir,
AMuhammadinil Mustapa,

aterus ing lair-balin,
wit yen tan trusing batin,
batal Ian bangkil lumimbul,
krana sampurnanira,
pangasluli ing Hyang Widdhi,
nora kena rinerangan rewa-rewa.

Marmanla para pandhila,
kang manembah neng ngasepi,
myang mahas sajroning guwa,
amepet angkareng kapli,
lahen Ian dhahar guling,
amerangi hawa nepsu,

311

nyirep sagung wiyasa,
myang birat sakeh sakserik,
nanging lamun kalimput sihing atapa.

Lire bungah ingalema,
betah luwe matiragi,
iku tan antuk suwarga,
malah naraka pinanggih,
pujinira sima nis,
brastha tiwas ambaluwus,
wekasan tanpa tuwas,
sedyanira nora dadi,
ing satemah susah manggung anggaresah.

Tan katrima ing Hyang Suksma,

2016upama wayang neng kelir,

kapeksa muwus priyangga,
dhalange tan nguningani,

erpusdamarma lampahing resi,

kang neng praja myang ing gunung,
nora kena pinadha,

Pkudu turut ataretip,
ediatinataa pakantuking jro wardaya.
MLamun pandhita ing praja,
lihjejere ingkang piniji,
Aameleng ing kajatmikan,

atanapi tata krami,
nadyan lumakweng margi,
jatmikaning tyas tan kantun,
tuhuning tata krama,

winantu ing u1at manis,
animakken sakserik trusing wardaya.

Yen maksih esak ing driya,
dadi asoring maharsi,
yekti katinggal ing netya,
amasmu kucem tan manis,
dening angemu runtik,

312

maksih ngumbar hawa nepsu,
dene agenging cacad,
medaning para maharsi,
lamun maksih karem kerem rajabrana.

Wit iku amarakena,
sareng Ian sarehing kapti,
tanapi suka sungkawa,
kusut sekunging astuti,
lamun ana kang prapti,
samya lumuntur sihipun,
netya sumeh sumringah,
yaiku medaning kapti,
temah datan bangkit mekak nepsu hawa.

i

,I

f·" Saking maksih sugih tresna,

2016remen mring kang sarwa asri,

ing wekasan tantan tuman,

erpusdanuruti medaning bumi,

lir trape wong neng nagri,
ngawula suwiteng Ratu,
sayekti wawalesan,

Panimbangu sihing Gusti,
edialawan kedah ngati-ati ing pratingkah.
MKudu setya tyas waspada,
Alihamawas karsaning Gusti,

myang mamet sihing sasama,
muwah sarowanging ngabdi,
dadi bangkilmumpuni,
ing sanalika tan ewuh,
netepi Waradarma,
solah muna lawan muni,
iku dadi panengeran ayu ala.

Muwah tanggaping sasmita,
prayananing Narpati,
lir warahe sang Apatya,
Koja jajahan ing Mesir,
asung wulang weweling,

313

palane ngawula ratu,
dhingin angilangena,
pangira kiraning kapti,
akarana nalika jaman sama.

Patrape wong angawula,
ingkang winastan prayogi,
rarasing tyas mung sumarah,
nurnt sakarsaning Gusti,
dipun kadi angganing,
angilo paesan agung,
solahing wawayangan,
kang aneng sajroning carmin,
nora siwah lawan kang ngi/o ing kaca.

Myang aywa tresna ing garwa,

2016tanapi sewaha siwi,

sanak kadang kulawarga,

erpusdade yen tan mangkana yekti,

tipis dennya dadasih,
tuwas liwas kasang-kusung,

Pwekasan kasangsaya,
ediatemah mung ngaswrat-awrati,

tan katrima wurung dennya danasmara.

Alih MAsmaradana

Marma mung salah sawiji,
endi ingkang lineksanan,
ywa ngantya mandheg tumoleh,
neng praja yen tan mangkana,
aluwung sumingkira,
mring wanarga guwa samun,
aywa kulina neng praja.

Dene tingkahing dumadi,
kang akarya gara-gara,
kagiri-giri gorareh,
yeka ing jaman sangara,
dudu tingkahing jagad,

314

,

yekline mung patrapira,
manungsa kang ngaku guna.

Samya mawaa tatawing,
awarana neka-neka,
ambabarung ing wawarnen,
micara kaduk gumuna,
kuminter kumasura,
amedharaken wuwuruk,
ngaku wasis wicaksana.
Angkuhe arsa ngoyomi,
mring para papa kasimpar,
kang aneng ngarga myang ngare,
supaya rahayunira,
satemah para papa,
samya bingung ling balulung,

2016rebut dhucung salang tunjang_
erpusdaTing garubyug amarani,

ngrubung ingkang wara-wara,
arsa ngreksa raharjane,
anilar preluning wisma,

Pwusana tanpa tanja,
ediamung gumrudug anut grubyug,

nora weruh rembugira.

Alih MvMangsuli suwiteng aji,
yen ana karsaning nata,
kudu sumarah ambodho,
saature mung tumadhah,
andherek sakarsendra
karana sri naraprabu,
kawasa sung pejah gesang.

Kudu tuhu angastuti,
santa susetya ing driya,
nalangsa srah trus aline,
rumangsaa yen kawula,
kapurba kawasesa,

315

marang panjenengane Ratu,
ngrasaa tan darbe gesang.

Den mantep tumekeng pati,
nglabuhi karsa Narendra,
kang tanpa mangsa kalane,
dene ta pranatanira,
lamun sinihan Nata,

yaiku lamun den utus,
datansah inga lembana.
Lan kang dadi tandha yekti,
katrimanya dinuta,
sring tampi ganjaran Katong.
ananging yen wus mangkana,

2016aywa sira sembrana,

tyas nu]ya apasang surut,
lire pasang surut ika.

erpusdaSumanggemira ing kardi,

sregep nuli salewengan,

Pamalincur klencar-klencer,
ediangendelken yen wus katrima,

iku aywa mangkana,

Mkarana asihing Ratu,
Alihtan keni ingandelena.

Wit yen ana karseng aji,
akrya pasangan coba,
den awas ing pamawase,
lir dhadhalang muJat' wayang.
solahe gung kawangwang.
tansah winaspadeng semu,
mrih sumurup kurseng nata.

Yen ana pasangan batin,
arungsit tan kawistara,
sajatine wus den eJer,
gumelar neng ngarsanira,
iku dipun prayitna,

316


Click to View FlipBook Version