Kinanthi
Kabege pinara telu, Dalah ingkang wama ringgit, sadarum katur
negara, kang sadumanipun maring, pekir miskin jompo tuwa, anak
yatim sadayaki.
Dene kang sadumanipun, kaparingaken kang manggih,
Suryanala langkung suka, antuk kucahing narpati, wus kalilan
mulih marang, ing wismanira pribadi.
Suryanala nulya mundur, mbentoyang amanggul anggris, neng
marga tan kawursita, saprataning wismaneki, panggih anak-
rayatira, sami ngurubung anangisi.
Miwah pawong mitranipun, tangga sadesa gya prapti, sadaya
anglut karuna, taken warta karuna, taken warta ganti-ganti, jinar-
wan saking purwanya, tekeng madya wusaneki.
Sadaya sami gegetun, wusana suka tan sipi, mumuji dhateng
nagara, saking adaling narpati, luhura karatonira, tulusa mengku
rat Jawi.
2016Kasingeg kang sukeng kalbu, kocapa Ki Ageng, Wigyapradata
sineba, sagung kang para pulisi, taksih munggwing wawangunan,
erpusdaDyan Behi ngandika aris.
"Sagung kanca-kancaningsun, manira Tanya sayekti, dhateng
prikanca sadaya, wau kalane miyarsi, kayu bisa anyuwara, paran
denira andalih,"
PSagung pulisi, sumaur, subiyantu atur neki, "Kawula mbonten
ediaangira, lamun dede dhemit yekti, amargi kabaring jenma, ingkang
sepuh-sepuh nguni.
MLamun janma gentur laku, cegah guling, lajeng saged pawong
Alihmitra, kalih dhemit peri ejim, sapocapan kacli janma, naming wujud
tan kaeksi.
Damelipun among tutur, bilih den raosi janrni, awon sae tuwin
seja, angawoni ngangkah pati, mitra wau lajeng sanjang, makaten
damelireki:"
Raden wadana gumuyu, kalih angandika aris, "Yen makoten
among kula, priyongga ingkang nggesehi, muiane si Suryanala,
kadakwa dursila maling.
Boten nganggo kula trungku, sabab empun kula piker, gugate si
Candranala, basa nganggo saksi dhemit, kula nuli duwe kira, gugat
pitenah sayekti.
Sabab Suryanala busuk, sarta temen lamun tani, ketara aturanira,
nalikane den tekoni, kakang Behi Wigyasastra, cocog Ian aturing
langsir.
154
Basa kature teng ulun, gugat jawab kula liling, teranging
pangliling kula, meh kawetu kula runtik akon negor randhu wana,
nuli tyas kula sabili.
Nggih si Candranala niku, wong pinter kablinger yekti,
paribasan dalan rupak, alumuh dipun dhisiki, rasa risi nalanira,
kena alate wong becik.
Puniku wewelehipun, ing Allah Kang Maha Sud, wong ala kudu
ketara, wong becik pasthi ketitik, kilap enggal laminira, saestu sami
katawis.
Nggone gawe saksi iku, panggrasane luwih bedk, ooten ngira
dadi ala, nuduhake goroh neki, panitikaning manungsa, enten solah
muna-muni.
Si Malawasa puniku, sasolah tingkahireki, kena gianawe
tuJadha, pangeling-eling ing burl, kinarya warah teng pucra, wayah
ingkang kari-kari.
Supaya ngedohna niku, budi akal tan basuki, dadi jaruna mati
2016murka, kurang panarimaneki, katarik ati sarakah, laali pawong micra
becik.
erpusdaKandhutane jroning kalbu, wong ajeng urip pribadi, wusana
mati priyangga, golek bener dadi sisip, gawe saksi tan prasaja,
satemah dadi mateni.
Balik Si Nalasayeku, wong ngantepi bener bedk, temen mantep
edia Ppawong micra: teka arep den pateni, Gusti Allah Kang Kuwasa, iku
ora anglilani.
MMarmane manungsa iku, lamun temen seja becik, ora seja gawe ala,
lihlamun arsa den alani, sayekti ora tumeka, ambalik mring kang ngalani.
ASamergane kudu kliru, Dialah karsaning Widi, Kawalik
engetanira, ngendi ana manungseki, duwe sanak pawong mitra,
setan thethekan memedi.
Niku anglengkara tuhu, kula boten anyampahi, entene kang
bangsa setan, sapadhane bangsa iblis, jer'kesebut enten kitab,
nanging yen kula pribadi.
Sabangsanireng lelembut, kula padhakake kalih, sabangsane sato
kewan, kutu-kutu buron warih, buron warih, buron dharat
ingkang nyawa, gumreget sapaddhaneki.
Manungsa pasthi tan weruh, basane sarwa kumelip, pripun
nggone cecaturan, Ian pripun pundhuhireki, anjaba kewan omahan,
kang lumrah kaingu janmi.
Nadyan kewan ingon pundhuh, uga tan wruh basaneki, mulane
yen enten jalmi, tutur percaya mami.
155
Basa kature teng ulun, gugat jawab kula liling, teranging
pangliling kula, meh kawetu kula runtik akon negor randhu wana,
nuli tyas kula sabili.
Nggih si Candranala niku, wong pinter kablinger yekti,
paribasan dalan rupak, alumuh dipun dhisiki, rasa risi nalanira,
kena alate wong becik.
Puniku wewelehipun, ing Allah Kang Maha Suci, wong ala kudu
ketara, wong becik pasthi ketitik, kilap enggal laminira, saestu sami
katawis.
Nggone gawe saksi iku, panggrasane luwih becik, ooten ngira
dadi ala, nuduhake goroh neki, panitikaning manungsa, enten solah
muna-muni.
Si Malawasa puniku, sasolah tingkahireki, kena gianawe
tuJadha, pangeling-eling ing burl, kinarya warah teng pucra, wayah
ingkang kari-kari.
Supaya ngedohna niku, budi akal tan basuki, dadi jaruna mati
2016murka, kurang panarimaneki, katarik ati sarakah, laali pawong micra
becik.
erpusdaKandhutane jroning kalbu, wong ajeng urip pribadi, wusana
mati priyangga, golek bener dadi sisip, gawe saksi tan prasaja,
satemah dadi mateni.
Balik Si Nalasayeku, wong ngantepi bener becik, temen mantep
edia Ppawong micra: teka arep den pateni, Gusti Allah Kang Kuwasa, iku
ora anglilani.
MMarmane manungsa iku, lamun temen seja becik, ora seja gawe ala,
lihlamun arsa den alani, sayekti ora tumeka, ambalik mring kang ngalani.
ASamergane kudu kliru, Dialah karsaning Widi, Kawalik
engetanira, ngendi ana manungseki, duwe sanak pawong mitra,
setan thethekan memedi.
Niku anglengkara tuhu, kula boten anyampahi, entene kang
bangsa setan, sapadhane bangsa iblis, jer'kesebut enten kitab,
nanging yen kula pribadi.
Sabangsanireng lelembut, kula padhakake kalih, sabangsane sato
kewan, kutu-kutu buron warih, buron warih, buron dharat
ingkang nyawa, gumreget sapaddhaneki.
Manungsa pasthi tan weruh, basane sarwa kumelip, pripun
nggone cecaturan, Ian pripun pundhuhireki, anjaba kewan omahan,
kang lumrah kaingu janmi.
Nadyan kewan ingon pundhuh, uga tan wruh basaneki, mulane
yen enten jalmi, tutur percaya mami.
155
Lah punika nyatanipun, Candranala mitraneki, dhemit malih
Naladhusta, trange wong kang padha muni, apek setan kasurupan,
kinawongake ing iblis.
Nuli padha dadi dhukun, lamun teka kang nyurupi, salin
tingkah solahira, dalah suwarane salin, null meca lara-kena, wiyasa
piranthi.
Cature kaya wong ngelindur, ngaku bisa karya sugih, mring
wong miskin tanpa karya, ngansur datan narnbut kardi, serta bisa
gawe wirya, wong bodho lurnuh ing kardi.
Anulya dadi tumenggung, iku catur dora yekti, balilu marang
rnanungsa, kang bodho cupet ing budi, agawe bodho nagara, pantes
den kalungi wesi.
Ing rnangke kula pitutur, dhateng sagung kanca rnarni, pulisi
nagari desa, kang nyepeng prentah geng alit, yen nindakakae
prakara, kang resile budinereki.
$erta pangabdining ratu, kang ternen-ternen ing ati, nggonira
2016jago rurneksa, marang prajaning narpati, arnurih agemah harja,
ngenaki lyase wong cilik.
erpusdaWewalesing kawulaku, rnarang gusti Sri Bupati, denya kinula
wisudha, sinung pangkating priyayi, sabobote dhirinira, kang
dhingin narirna ing sih.
Ira kanjeng sang Aprabu, paring karnulyaning dhiri, ngangsari
Panak rabinya, walese ngesrahken dhiri, surnarah ing ngarsa nata,
ediatan gumungsir tekeng patio
Ingkang kaping kalihipun, sabisa-bisanereki, gawea tata-
Mpranata, kang sakira maedahi, marang wong ing bumi desa, utawa
Alihwong rnarang Narpati.
Dene ingkang kaping telu, ngaraha wuwuhireki, parnetune ing
nagara, tarnbah tegal sawahneki, aja gawe kapitunan, nggonira
rurneksa burni.
Rupane rurnernksa iku,ngeman suda· rusakneki, taberi
angiderana, rnring desa bawahireki, mirsani kuranganira, saben sasi
kaping kalih.
Sarta takona-sireku, apa anira bumi, salamet Ian oranira, lamun
wis takon prakawis, nuli sira warahana, laku ingkang bener becik.
Budi kalakuanipun, ala kasingkima sami, panggawe rnrih kapi-
tunan, lah gawe rusaking dhiri, utawa gawe cilaka, iku aja den lakoni.
Rehning empun adatipun, wong cHik cupet ing budi, kurang
sesurupanira, gurnunan dhateng pawarti, gugon-tuhon rnanahira,
kadi catur kula ngarsi.
156
Bab dhateng bangsa pitutur, ingkang mokal den gugoni, niku
pada amulanga, dhateng paong rehireki, dhewe-dhewe kang supaya,
wong cilik padha mangerti.
Wong padesan gunung-gunung, ngilangna pikirireki, gugon-
tulon ngandel warta, ingkang mokal-mokal sami, tegese pawarta
mokai, setan bisa gawe sugih.
Loro bangsa pethel< etung, mesthekake during lair, iku aja den pracaya,
kaping telu guna sekti, ngaku awas sarta bisa, andadekake priyayi.
Wong bodho kang isih ngindhung, iku mokal satus kethi,
mangkana sapadhanira, iku aja den parduli, kang sarana dhesti jimat,
iku aka! ngapusi.
Sarana jimat kang tuhu, wasis sastra : Sudha-Landi, Jawa-Mlayu
sabasanya, budi klakuwane becik, suwita ing Kangjeng Tuwan,
temen mantep maju kardi.
Semono during kinaruh, bisane dadi priyayi, yen nora katunggu
2016beja, apa maneh bodho tuwin, sungkanan Lumuh ing karya,
budhune nganggo penyakit.
Mokal ingkang kaping catur, pituturira ing janmi, ana
erpusdapanggonan utawa, kayu watu kewan tuwin, buron banyu buron
wana, ana ingkang angker singit.
Sebab ana dhemitipun, bisa gawe lara pati, bisa aweh ka!uhuran,
Psarta bisa gawe sugih, iku banget mokalira, poma aja den gugoni.
ediaAnjani saJ<ing puniku, sagunge pri-kanca mami, ing wingking
sami engetna, lelepian ing prakawis, lampahe pun Candranala, kalih
MNaladhustha saksi.
AlihPuniku tetela sampunsaking inaning pulisi, nalika pun
Candranala, kadangu dipun Wani, ambekta rewang sajuga, ngrungu
saliring pakarti.
Naladhustha wusnya ngrungu, nulya angles amiranti, Upami
pun Naladhustha, tan miring parentah mesthi, tan saget amesthi
dina, Senen Dhangu dhateng saksi.
Ing buri kari kalamun, adangu barang prakawis, sampun
kaWananggawa, rewang siji kang nyedhaki, sarta lungguh ora kena,
cedhakan kalawan saksi.
Sarupane janma padu, gugat gingugat prakawis, kapisahna
lungguhira, wetan kulon ingkang tebih, pandangunira kawitan,
ganti maju siji-sji.
Apa dene saksi iku, sapira akehing saksi, sadurunge kapariksa,
sabab nggone angawruhi, apa ananing prakara, kudhungana imbar
dhingin.
157
Imbar temenira weruh, loro imbar atur neki, ingkang temen
aturira, aja matur dora sandi, lamun matur datan nyata, kenoa
ingimbar iki.
Lamun wis kaimbar iku, sakathahe para saksi, kapisan
Iungguhira, aja paguneman pikir, ing rujukake paturan, apa dene
saksineki.
Mungsuhira lawan padu, kapisah siji-siji, tunggalna Ian
saksinira, mungsuhira padha siji, Lamun arsa amariksa, sapisan
aturing saksi.
Masiha panggonanipun, kang sakira tan miyarsi, ature mring
kancanira, saksi natiyanireki, aturane tulisana, aja kurang aja luwih.
Saksi kang uwis kadangu, singkima denira linggih, tan kena
parekan janrna, mangkana saurut neki, darapon sakSi wedia, tutur
kang nora sayekti.
Kang sarta pandangunipun, saksi aja sapisan thi!, rambahana
kaping tiga, seje-seje kang nakoni, saben takon tulisana, apa
2016saaturing saksi.
Mangkonoa sapandhuwur, kalamun ndangu prakawis,
erpusdapamurihira supaya, yen saksi tan wruh sayekti, pasthi awedi supata,
Ian geseh paturaneki.
Lamun kawor lungguhipun, Ian rewange padha saksi, kang
nunggal prakaranira, sarta bareng den takoni, pasthi nunggal aturira,
Paku saksi peteng yekti.
ediaKapindone saksi iku, lamun tan kaimbar yekti, sadurungira
kapirsa, yen tan nyata anrngawruhi, pasthi awedi supata, datan sida
Manekseni.
AlihMangkana panemuningsun, darapon resik kang saksi, Kang
uwis datan mangkana, sumpahe mung den agagi, tan kasurnpah,
temen dadya, kurang resikireng saksi.
Pramila saksi puniku, kadangu rambah kaping tri, sarta
kapundhut tekennya, utawa dumukireki, mengko nuli cocogena,
apa geseh apa sami.
Dene kuwajibanipun, Wong dadi rangga pulisi, rurneksa marang
nagara, sarta rumeksa wong cilik, kapurih padha raharja,
sabawahira pribadi.
Aja pegat apitutur, marang wong bawahireki, weruhna ing lata
krama, adat caraning nagari, laku bejik laku ala, panggawe kang
ngrusak dhiri.
Kang dhingin ngelingna iku, marang janrna karem main, kang
nganggo totohan arta, lanang wadon gedhe cilik, iku p0m.a
158
walerana, sing kenceng prentahireki.
Kaping kalihnya apemut, marang janma kang madati, sineret
sarta inguntal, sinaruput den larangi, marga iku gawe rusak, marang
dhiri anak rabi.
Pitutur kang kaping telu, maadon jina den larangi, iku gawe
rusak uga, lawan sarak den larangi, kaping patira wong mangan,
minum iku den larangi.
Karana panggawe catur, iku padha ngrusak dhiri, dalah anak-
rayatira, padha milu rusak sami, marma iku winaleran, angeman
badanireki.
Ana maning kang pitutur, marang lurah bekel neki, utawa kaum
kabayan, para kami tuwaneki, kampung-kampung tuwin desa,
prentahana amiranti.
gegamanireng prang pupuh, tumbak keris pedhang bedhil,
anjagani mbok-manawa, ana amuk kecu maling, landang tutung
2016rumantia, jaga diri Jan nagari.
kapindho prantia iku, tong kopoh Ian ganthol wesi, cuwak
andha sapandha nya, kang bakal kanggo kinardi, tandhang tulung
erpusdambok-manawa, ana wisma kang kabesmi.
Piranti bab kaping telu, pacul linggis pecok kundhi, sapadhane
kang kinarya, negor kayu ndhudhut siti, mbok-manawa ana karya,
Pparentahireng nagari.
ediaNegor-kayu ngeJih lurung, utawa kencana cilik, ingkang meskin
kasripahan, lurah wajib anulungi, marang kasusahanira, pawong
Mrehira wong cilik.
Alihbab kaping nem : Lurah kampung, parentahana mbeciki, dalan
laren njabanira, ing desa wajibireki, utawa sajroning desa, padha
becikana sarni.
Sawise mbeciki lurung, sakalene pinggir margi, sarta dalane
simpangan, nuli becikana maring, pager dhadhah ingkang jaba,
saubenge desaneki.
iku kang santosa kukuh, karya pakewuhe maling, yen wis becik
pager jaba, nuli mbecikana maring, pager cepurining wisma,
anganggoa lawang kori.
Inebira ingkang bakuh, jroning pager ingkang resik, karya
pekewuhira, marang wong kang laku juti, mangk~moa sakehira,
janma kang wisma pribadi.
Sarta ingkang rukun guyup, janma sadesa puniki, gawea enggon
patrolan, kang sakira kiwa sepi, kang patrol angubengana, ing desa
ping pat sawengi.
159
Jam sanga sapisanipun, jam sawelas kaping kalih, jam siji ping
tiganira, jam telu ping patireki, murih salameting desa, kalis ing
dursila maling.
Pitutur bab kaping pitu, para lurah bekel sami, ngencengna
parentah marang. kancanira among tani, ambecikana bendungan,
sarta wangun daJan warih.
Ingkang maring sawahipun, pribadi sarta mbecik, galenganing
sawahira, lawan kinon angrabukti, tegal sawah saben mangsa, iku
aja laJi-lali.
Supaya tanduran lemu, Ian sagunge para tani, kang padha akas
adhangan, sarta ingkang ataberi, ngati-ati ping tiganya, kaping catur
: wekel gemi.
Ngati-ati denya mluku, kang jero sarta kang napis, adhayung
gadhanganira, lamun uwis den tanduri, kang taberi marang sawah,
ngopeni banyunireki.
Aja asat aja agung, lamun nganti asat garing, gelis thukul
2016suketira, lamun agung lodhoh mati, yen wis urip tandurira, utawa
gumadhung nuli.
erpusdaKawatuna tanduripun, kang saregep marang sabin, Manawa
kena ing ama, utawa dipun pageri.
Makaten wong dadya sepuh, angerehaken wong cilik, tan
kendhat sung warah, ing pratikel ingkang becik.
PDenya mariksa rehipun, kapesthia saben sasi, sapisan Ian asung
ediawarah, angosikna ingkang lali, ngelingna panggawe harja, kang
Alih Mbakal dadi prayogi.
160
BAB VIII
SERAT PANITI SASTRA
1. Subasita Ian Tata Krama
Kekhusyukan dalam sembahyang dan doa, inilah menjadi tujuan
kalbu adalah Batara Kistu, maksudnya ialah Batara Wisnu
sedangkan Wisnu Kupuja sebab memberi terang di hari yang kedua
2016kusembah Batara Suman maksudnya Sang Batara Rawi Dewa
Matahari ia memberi terang kepada dunia.
erpusdaKini hendak mulai menyusun wejangan yang bemama Nitisastra
dirangkai dalam bentuk syair dhandanggula, mudah-mudahan dapat
terungkap keselarasan maknanya dengan yang ada dalam bentuk
Jarwa bagaimanapun juga sukamya, akan diusahakan agar terungkap
Pkeselarasan dlilam turur ini, sebab petuah-petuah dalamnya patut
ediadiwarisi tenang subasita aturan dalam bebrayan agung.
Kata subasita aturan maksudnya ialah sila krama aturan tingkah
lih Mlaku: arti yang kedua ialah basa krama aturan tutur bahasa. Mak-
Asudnya, dan kata krama maksudnya tutur yang baik. Misalnya,
manusia yang baru duduk dalam pertemuan, ada aturan bahwa
manusia batur hamba sahaya bersama dengan manusia bekel manusia
berpangkat terendah, tidak diperbolehkan duduk bersama. Demikian
juga dalam bertJ1tur kata.
Tidaklah patut disapa dengan bahasa tinggi manusia tingkat
batur oleh manusia tingkat bekel, sopan santun seyogyanya dibuat
kasar, demikian juga tata tertib dalam hal duduk bermula dari
perintah raja maka ada ketertiban, demikianlah tuntu tan dari raja
manusia yang tidak paham akan sopan santun terbengong-
bengong, tidak tahu tata tertib, mudha punggung namanya.
Kata mudha maksudnya manusia tidak berbudi, kata punggung
maksudnya manusia yang rendah budinya, ia belum mengenal sad-
rasa enam rasa, maksudnya, sad berarti enam rasa berarti yang terasa
161
•
I
di pucuk lidah hal itu macamnya iaJah, amla, kasaya, lawana kathuka,
tikta, dan yang lerakhir mandura, lengkap sudah rasa yang enam
macam.
Amla maksudnya asam lawana maksudnya kelal kathuka maksud-
nya pedas, dan tikta maksudnya pahil, sedangkan kala madura
maksudnya manis kala sedhah, pucungan, dan tambula maksudnya
sirih, pinang, dan kapur, kala widya maksudnya wajah, kala sepi
maksudnya leJah selesai.
Manusia yang tidak makan sirih, jikaJau duduk dalam perlemuan
wajah pucal dan bibir memulih, manusia semacam itu jikalau ada
pembicaraan lenlang aksara dan saslra yang diperbincangkan ia
lerdiam kehabisan lenlang aksara dan saslra yang diperbincangkan,
ia lerdiam kehabisan akal, akan ikul berbicara ia namun lidak
mampu, selayak manusia berlapa membisu yang sedang khusuk,
diam dan lernganga saja mulutnya.
Orang semacam itu diibaralkan wajahnya selayak lubang gua.
2016Kin! akan dibicarakan lenlang racun, racun manusia bersemedi
jikaJau ia lengah, berJaku tidak lurus, racun manusia makan jikalau
erpusdatidak cepallumal, akan ikul berbicara ia namun tidak mampu, selayak
manusia bertapa membisu yang sedang khusuk, diam dan lernganga
saja mulutnya.
Racun wanila jikaJau ia sudah lertaburi uban, itu menjadi racun
Pbagi dirinya, sebab pria tidak ada yang lerlarik untuk memperiSlrinya
ediaalaupun sekedar memandangnya meskipun ia masih perawan seakan
lenyap kegadisannya jikalau ia lelah lerjamah uban. Tanda seorang
lih Minsan ulama ialah menyenangkan hati manusia yang duduk berlanya.
A Tidak lersendal serla sabar cara bicaranya selalu membaca air
muka manusia kewaspadaannya tiada pulus namun tidak ada
manusia yang merasa lersinggung, selalu ia mengusahakan diri
bersikap sebagai insan ulama, dalam hatinya selalu dibangkitkan
kebenarannya, bukan hanya kebenarian dalam hal' perang, dalam
halinya selalu dibangkitkan keberanian, bukan hanya kebenarian
dalam hal perang, dalam kerja yang lain pun ia bersemangal kerja
besar dan kecil, demikianlah yang disebul insan ulama.
Sebaliknya seorang pria selagi duduk bersanding dengan wanita,
baik islri maupun gundiknya, seyogyanya memperbincangkan
harum dan nikmalnya ranjang lidur, dan jikalau bercakap
bersikaplah menghimbau, bersikaplah halus daJam kala,
perlihalkanlah keramahan wajah, usirlah cemberul, berusahalah
larul dalam kasih. .
162
2. Perdalamlah Ilmu Pengetahuan
Jikalau duduk bersama ulama bertanyalah tentang sempumanya
kematian dan perdalarnlah terus pengetahuanmu itu sampai kepada
sempurnanya puja bakti dalam peperangan baiklah memperbin-
cangkan peri keberanian dan kepahlawanan agar supaya menjadi
mantap keberanian bala wadyabala ular itu ganas dan kehebatan
racunnya dapat dikalahkan oleh mantera penawar bisa, jinaklah
kebuasan u1ar itu, dan beringasnya macan juga seperti itu, jinaknya
oleh mantera gajah dengan arnuknya dapat dijinak oleh tombak yang
tidak terjinakkan oleh mantera, ialah amarah manusia berperang,
hanya dapat dipadam jikalau ada salah semanusia yang menang.
Jikalau sudah saling berbunuhan janganlah lalai terhadap
tawanan perang yang belum mati, mereka ini tidak urung akan sakit
hati kedalarnan air, caranya mengetahui, cabutlah sulur teratai, pasti
akan diketahui berapa dalam air itu, seberapa basah sekianlah
dalamnya tanda manusia yang baik, perhatikanlah tingkah lakunya,
2016tata tingkahnya selagi bicara.
Duduknya rapi, bersikap tenang selagi berbicara, air mukanya
erpusdatenang, lagi menarik hati, pelan dan tenang selagi bersantap,
berusaha bersikap kokoh sentausa, tenang dan perlahan, jikalau
berbicara jelas, teratur, dan lurus rata, jelas maksudnya dan jujur
serta mempertimbangkan sesamanya demikian demikianlah tanda
Pmanusia baik,'demikianlah inti darah keturunan, seperti yang
ediadisebut u1ama sastra genyang Ialap akan sastra, maksudnya ia tidak
menutup pertanyaan, kepada manusia yang datang bertanya,
Mkesusatraan mereka jelaskan, agar hati mereka tenang dengan bicara
Alihyang halus memperjelas hal yang gelap memahami makna sastra,
demikianlah yang disebut ularna sastra genyang.
Ada manusia kaya emas manikam, narnun berpakaian tidak layak
makanannya tanpa rasa enak dan tidak mau berderma kepada u1ama,
tidak bermurah hati kepada kaum fakir miskin, manusia demikian
itu seibarat hewan layaknya tiada punya budi, tiada punya pikir,
pada sangaknya didunia ini tidak ada kematian, maka ia bertingkah
demikian. Ada manusia yang telah mahir, dan tahu sopan santun
dan aturan namun jahat dan berlaku durhaka sia-sia saja kema-
hirannya, sarna saja laksana manusia yang tidak marur.
Ada seorang lelaki yang sudah kakek dan pula umumya sudah
lanjut, malah sampai pikun. Namun tidak berniat melakukan
kebaikan tidak mau berbicara perihal sastra dan aturan bebrayan
agung dan agama, tidak mau berguru, manusia demikian itu lupa
163
akan makan hidup, hasratnya sarna laksana hewan' maksudnya,
cara hidupnya.
Perihal binatang buruan yang hidup di hutim yang bersifat
durhaka tidak lain selain warak, dan durhaka ketiga, adalah manusia
yang meninggalkan laku kebaikan, tidak mengusahakan puja bakti.
Orang durhaka kepada kawan maksudnya, manusia yang lakunya
membuat kecewa kerabat dan kawannya, inilah durhaka yang
melebihi ketiga macam durhaka tadi. Jun yang susut isinya sifatnya
berguncang-guncang, yang penuh isinya sifat tetap selalu jikalau
sapi betina bersuara besar maka sedikit air susunya
Manusia yang ditakdirkan miskin pastilah banyak bertingkah
agar mudah mendapat makan. Demikain pula manusia yang tidak
baik budinya banyak polah tingkahnya, tidak mengenal ketertiban
dan kebaikan manusia yang tidak menurutkan wejangan sastra tidak
tahu sastra, ia menyimpang dari sopan santun dan segala bicaranya
kasar.
2016Orang berkawan seyogyanya jangan laksana macan dan hutan,
jika seperti itu akan rusak kedua pihak macan dan hutan lama
erpusdakelamaan bertengkar pendapat bosan berkawan, berlawanan maksud
sedangkan kata macan isi hutan ini, jikalau saya tidak ada,
dihancurkan oleh manusia
Ia malah mengeluh karena saya tempati, padahal bieara si hutan,
P"ah, si macan ini, jikalau saya tidak ada, saya tidak lindungi, pasti
ediaterlihat oleh banyak orang, pasti segera hancur mampus dikeroyok
orang." Maka, macan meninggalkan hutan, mengungsi dalam
Mjurang.
AlihKetika mengungsi di jurang yang dalam dan sunyi terlihat dalam
dan sunyi terlihat oleh manusia dikeroyok akhimya mati. Setelah
hutan kosong, karena ditinggalkan macan yang sudah mati, lalu
terbakar oleh manusia banyak, kayu-kayuan lebur, bersih dan
menjadi padang demikianlah akibat manusia yang saling menjahati,
manusia berkawan yang kemudian bertengkar
3. Carilah Kawan Sejati
Dalam perjalanan hidup ini janganlah tidak mempunyai pelindung,
maksudnya, kawan sajati. Adalah pula patut ditiru ketika si naga
lari dikejar oleh burung garuda, ketika berpapasan dengan barata
sramba, maka sramba berkata: "Hai naga, apa sebab kalian lari
terbirit-birit ada apa?" Sedangkan si naga jawabnya: "Tuan, singkat
kata, hamba dikejar oleh garuda besar, ingin sekali memangsa saya.
164
Saya takut kepada burung garuda hamba minta tolong hendaklah
tuan memberi hidup."
Sramba berkata: 'Baiklah kutolong: melingarlah dileherku."
Segeralah naga melingkar pada leher batara sramba menjadi ciri
kedewaannya segeraJah garuda tiba. Melihat naga yang kini sudah
menjadi ciri kedewaan di badan sramba sangatlah ia takut, akan
menghormat ada naga pergi tanpa menyembah tentu akan lebur
kena kutuk, maka dari atas ia menyembah.
Seyogyanyalah para putra dan putri dalam segala ulah dan
tingkah meniru manusia tuanya berlakulah laksana si buJus, jikaJau
bertelur ditimbuni, lalu di tinggal selamanya sampai masa menetas
tidak sekali pun dijengkuk, namun demikian, segala ulah dan
tingkahnya temyata laksana manusia tuanya.
Seyogyanya kalian meniru ketiga macam binatang ini, anak
burung, anak ikan, dari yang ketiga anak bulus, akhimya mereka
akanmeniru kedua manusia tuanya, baik yang laki maupun yang
2016wanita, segala kerja, dan makanan serta sifat dan watak tidaklah
berubah, semua sama laksana manusia tuannya tanpa diberi petuah.
erpusdaAnak manusia tidaklah demikian, sejak kecil dijaga dan didik
perihal kesopanan dan tata tertib namun jarang anak yang dapat
menurut petuah manusia tua mereka. Ada anak penjahat malah
menjadi penghulu, ulama malah mempunyai anak menjadi penjahat.
edia PSeorang ulama janganlah putus dalam berbuat puja bakti berte-
kunlah dalam tapa,
Hal itu akan kesejahteraan negara. Manusia yang menurutkan
lih Mtafsiran sastra berwatak kokoh budinya dalam berusaha ke arah
Akesejahteraan, ia jauh dari pikiran busuk terhadap bebrayan agung
dan negara. Para pejabat, jikalau harta, pakaian dan perhiasan serta
sandang dan pangan didermakan kepada bela wadyabala maka akan
dipatuhi segala perintahnya,
Jikalau kawula masih pengikut kasih kepada junjungannya
maka kerajaan akan kokoh serta pemberani. Dalam hal pakaian, yang
dianggap utama ialah knmpuh kain batik kebesaran oleh para pejabat,
dalam hal makanan adalah susu yang dianggap utama oleh para
uJama dari negeri seberang.
Bagi para pejabat yang diutamakan adalah makna bahasa, bagi
ulama minyak sapi yang dianggap utama, maksudnya, mentega
demikianJah sebabnya maka ulama menolak sarna sekali tidak mau
makan daging sapi, itu karena sejak kecil ularna sudah disuap dengan
mentega, maka sapi dianggap sebagai babu penyusunya.
165
Sedangkan wanita yang menjadi pilihan pria, ialah wanita
dengan payudara montok, merupakan kegemaran para pria
sedangkan dalam hal sastra yang patut menjadi pegangan kuat
adalah tafsiran oleh ulama, sebab ulama senantiasa menggeluti
tafsiran sastra, yang dapat kokoh dipercaya adalah wejangan sastra
Perihal harta benda. Yang bemilai utama, ialah yang berasal
dari harta kekayaan usaha sendiri, yang bemilai nista harta yang
berasal dari ibu, yangbemilai sedang harta yang berasal dari bapak,
sedangkan yang bemilai amat sangat nista ialah, yang berasal dari
anakdan ism, dan yang berasal amat sangat utama ialah, harta yang
berasal dari rampasan menang perang, yang didapat dari menjarah
negeri.
Cara mengusahakan keunggulan dalam berperang dan cara
menjaga kerahasiaan usaha ada empat macam, sedangkan yang
bemilai lebih dari antara keempat macam cara rahasia itu ialah, usaha
dan pengalasan, serta pemberian maaf, demikianlah. Meskipun
2016telah lebih dari lengkap semua syarat usaha itu, namun belum
membuat mantap maju perang, jikalau tidak ada dana jikalau
erpusdamenghadapi musuh bersungguhlah menerapkan keempat usaha itu,
Satu pun jangan ditinggalkan. Jikalau sudah terlaksana keempat
usaha itu, musuhmu pastilah takut, pasti kalah perangnya, perang-
nya terdesak. Perlihatkanlah ketakutan pihak musuh, dan janganlah
Psampai ketakutan pihak musuh, dan jangan sampai ketahuan bila
ediamengikutimu takut. Demikianlah ulah dalam berperang.
Dalam membangun kejayaan perang, bangkitlah keberanian bala
lih Mpengikut, agar mereka beringas akan musuh, sebab hal itu membuat
Apanas di hati, akibatnya, musuh menjadi waspada. Dalam ber-
musuhan pakailah sikap api, tanpa suara, bila menerpa memus-
nahkan. Bagi manusia yang berkawan.
Kawan yang dinilai utama jikalau saling berkunjung, tegur
sapanya tulus, keihlasan hatinya mendalam musuh yang sangat .
dengki itu tidak ada yang laksana budi kotor, ini menjaddi seteru
kehidupan. Perihal kesaktian, kesaktian manusia sejagad tidak ada
yang kesaktiaanya melebihi kesaktian dewa. Manusia yang meme-
gang tguh segala wejangan sastra, ia tegas apabla berbicara, dan
pula berwibawa dalam perbuatan. Seperti itu, sebab segala isi dunia
telah dicapai olehnya, dengan segala wejangan sastra. Namun,hal
itu sangat sukar dan gawat, seperti manusia yang menghadapi gajah
yang masih ada di hutan, yang terpisah dari kelompoknya, dan
berada di tepi jurang.
166
4. Wejangan Seorang Guru
Manusia yang ingin khatam dalam sastra, tidak dapat lain selain
mempelajari sastra itu. Dalam hal ini yang penting ialah mem-
perhatikan wejangan seorang Guru, tiada henti selalu mengingat-
ingat. Bagi seorang ulama, hal yang diutamakan hanyalah
sedangkan burung yang dianggap utama burung beo, karena dapat
berbicara lagi pula bagus warnanya sedangkan wanita yang berparas
cantik, ialah wanita kapatibrata bersumpah pada suami, maksudnya,
bukan wanita yang bunuh diri bula suami meninggal, arti kapatibrata,
ialah sampai saat mati wanita itu tidak mau menikah lagi seakan
ikut mati
Manusia yang memegang teguh segala wejangan sastra ia tegas
jikalau berbicara dan pula berwibawa dalam perbuatan. Seperti itu
ia, sebab segala isi dunia telah dicapai olehnya, dengan segala
wejangan sastra namun, hal itu sangat sukar dan gawat seperti
2016manusia yang menghadapi gajah yang masih ada di hutan, yang
terpisah dad kelompoknya, dan berada di tepi jurang.
Manusia yang ingin khatam dalam sastra tidak dapat lain selain
erpusdamempelajari sastra itu. Dalam hal ini yang penting ialah memper-
hatikan wejangan seseorang Guru, tiada henti selalu mengingat-
ingat bagi seorang ulama, hal yang utamakan hartyalah kebaktian
Pkepada Tuhan. Bagi seorang muda yang kaya sejahtera, akan sayang
ediadan mubazir jikalau ia tidak dapat membaca.
Meskipun tampan dan berparas menarik, lagi harta melimpah
Mserta terampil bermain gamelan, namun wajahnya kosong. Dalam
Alihpertemuan tampak bingung karena tidak menguasai sastra, manusia
itu jikalau dimisalkan bunga kiranya bunga tepus merah, namun
tanpa bau harum anda manusia yang baik, bagi ukuran manusia,
adalah teratumya bicara,
Jikalau wajah jernih, serasi, tutur bahasanya teratur, pastilah
itu pertanda manusia yang baik. Jikalau ada manusia yang mengaku·
selalu berpesta setiap had, tanda buktinya, ialah: jikalau badannya
kurus ia berdusta, ucapannya itu sombong, seorang kawan, tanda-
nya bila ia penuh sayang serta ikh1as tegur sapanya sedangkan tanda
seorang ulama utama adalah bakti dan pujinya matsika maksudnya
kala merah, racunnya ada pada kepalanya, mrecika, maksudnya
kalajeking tempat racunya ada pada ekor, racun ular ada pada igigi,
racun seorang penjahat memenuhi seluruh tubuhya yang melebihi
keempat macam racun itu tadi hanyalah racun manusia jahat, sukar
membuangnya, sebab bercampur dengan budinya kesaktiannya
167
,
seorang anak jikalau rnasih lengkap ibu dan bapak serta keluarganya, i
jikalau ia rnenangis rnereka datang rnenolong, sernua saudara ikut
rnenenangkan rnenjaganya agar ia tidak ribut j
Kekuatan ikan ada di dalarn air jikalau air dalarn, luas dan jemih, ,1
dernikianlah yang rnenjadi kesukaan ikan, sedangkan kesukaanya
burung jikalau sayapnya lengkap, tidak tanggal, kuat bulu luar di
kedua sayapnya, cepat terbangnya. Sedangkan seorang raja, jikalau
.lengkap kawula dasih, wadyabala, kerabat, dan pejabat yang ernpat
macamnya,
ltulah benar-benar kesernpumaan seorang raja rnaksudnya rnulia
dan t~nggi ilrnunya dan kalian, rnanusia utarna dan berbintang bila
kalian, rnanusia utarna dan berpangkat jangan rneneladani delapan
rnacarn binatang bila kalian teladani kedelapan binatang itu akan
sengsara badan binatang yang tidak dapat diteladani ialah, anjing,
kintel, dan ular bunglon, tokek, lalat, ulat, itu sernua harus dising-
kiri, dan tikus durut adalah yang kedelapan
2016Jangan kalian tidak percaya ularna sakti karena rnendadak akan
rnendapat ~akti dan lapar, dan jangan tidak percaya akan wejangan
erpusdasastra lapar dan sakti yang hebat akan didapat,atau, bila tidak
percaya segala wejangan Guru seakan-akan dekat pada kernatian,
seibarat barang pecah belah yang dipanting pada batu, pecah tidak
karuan. Tegal tanpa rumput ditinggal kan oleh binatang, tidak
Pdikunjungi, tegal jikalau tidak ada berurnput kernudian sepi, kosong,
ediatidak ada binatang rnendatangi sebab tidak ada yang dirnakan.
Sungai besar narnun airnya kering pastilah tidak didatangi oleh
lih Mburung yang biasa rnancari rnakan di rawa-rawa.
A Laksana ularna, bila ia rnangkir bcrbakti di hari yang baik, rnelo-
wongi puja baktinya, akan jaluh ia dari dewa, hanya nasib celaka
yang rnendekati padanya seibaral raja, beliau rnengabaikan kewaspa-
daan dan sikap rnaaf, serta keadilan, kernudian negaranya akan sepi,
karena dilinggalkan oleh para penggawanya.
Pada akhimya hidup ini akan rnenernukan kernatian, anak istri,
harta, dan ernas lidak ada yang dibawanya sebagai kekayaan. Setelah
dikubur lalu dilinggal pulang kerurnah oleh saudara dan rnanusia
tua. Anak dan islri seakan ikut mati, ikut berduka dengan tangis,
narnun hanyalah sebentar.
Bagi rnanusia yang bersiap rnenghadapi kernatiaan, sernua
pekerjaan, sernua tingkah laku yang baik, yang ia pilih akan menun-
lut ke jalan bahagia jikalau pekerjaan jahat yang dipilih, akan
rnenuntun ke jalan bahagia jikalau pekerjaan jahal yang gipilih,
168
akan mengantar ke jalan· celaka, nerakalah yang didapatinya maka,
manusia yang masih hidup seyogyanyalah mempergunakan pikiran
dalam sembarang karya, berupaya mendapatkan pahala yang baka
maksudnya, jikalau ditakdirkan kaya, seyogyanya harta dipakai
untuk menjaga kesejahteraan di jaman nanti, dan yang kedua dipakai
untuk menyejahterakan hidup ini. Muda akhimya tua, tua berakhir
dengan mati, kekayaan tidaklah dibawa mati, kekayaan tidaklah
dibawa mati, tidak ikut lenyap dalam kematian
Orang hidup ini, jikalau tampan rupanya, ia menjadi bunga
dalam pertemuan: dan manusia yang tinggi darah keturunanya serta
berwajah tampan, ia menjadi bunga negara, akan dipilih oleh raja.
Manusia terpelajar yang patut cara duduknya, rupawan wajahnya,
yang tidak pudar wibawanya oleh para punggawa bila dalam per-
jamuan.
Demikian juga, manusia yang sudah khatam tafsir sastra, mereka
itu menyenangkan hati, segera ia akan diminati oleh raja. Ada empat
2016hal yang diteliti, pertama, cara duduknya, kedua, ketrampilannya,
dan yang ketiga, cara kerjanya, keempat keberaniannya. Cara
memeriksa emas mumi juga empat cara, mula pertama, digosok,
erpusdakedua dipalu, ketiga, dibakar dengan api, cara memeriksanya,
sedangkan keempat kalinya, dipatahkan, demikian cara
membuktikannya. Dan bagi raja, punggawa rahasia raja juga
Pdiperiksa dengan empat cara, sedangkan macamnya, mula pertama
ediadicoba dengan wanita, cara kedua, dengan harta, cara ketiga,
kemampuan kerja, sedangkan cara keempat, keberaniannya,
Mdemikianlah hal-hal yang dicobakan jikalau oleh wanita sering
lihmengecewakan, dan dalam hal kerja tidak ada hasH dalam hal
Akeberanian padam, maka gagal keempat cara pemeriksaan itu. Tidak
patut ia diikutkan seperjamuan yang layak sejajar dengan para
punggawa.
Namun, terutama bagi anak keturunan para pejabat, dan juga
bagi anak keturunan manusia yang paham tafsir sastra, seyogyanya
diperlakukan dengan sabar. Mula pertama, dijatuhi hukuman kata,
kedua dijatuhi hukuman harta, hukuman ketiga, ialah hukuman
ketiga, ialah hukuman badan seperlunya dan keempat, dijatuhi
hukuman mati. Ada empat yang termasuk golongan
5. Suka dan Duka
Ketika masih berkawan, manusia berhutang dan berpiutang
laksana kakak dan adik, akhimya laksana anjing dan kambing
169
manusia yang berhutang jikalau ditagih hanya mengembalikan kata
janji, manusia yang berpiutang marah, akhirnya saling dongkol-
mendongkol, saling mencaci, ini akan membuat pecahnya per-
kawanan.
Manusia yang bersuka-sukaan setiap hari ia akan cepat menda-
pat duka, tidak bertahan lama sukanya. Bagi seorang wanita riangnya
jikalau barn diajak senggama oleh pria, lalu menjadi duka, jikalau
mendapat banyak anak, tidak lama kemudian riang kernbali, rneng-
harapkan kasih suami, agar rnembelai rambut keningnya. Sedangkan
.arti kata amarta, ialah segala sesuatu yang membuat segar dibadan.
Jikalau amarta bercampur racun, patuUah dipilih, ambiUah amarta,
segera dibuang yang racun seibarat emas bercampur tinja, emasnya
diambil, segera dicuci, tinjanya yang dibuang demikian pula, kecer-
dikah dan pengetahuan rneski telah jelas berasal dari manusia
kebanyakan, seakan racun narnun rnanfaatkanlah juga, tidak ada
celanya demi kebijakan. Jikalau wejangan itu baik, pasti menuntut
2016ke jalan utama, meskipun berasal dari rnanusia miskin patuUah kalian
turut segala wejangan yang baik
erpusdaDemikianlah pula wanita, jikalau cantik parasnya meskipun
anak manusia papa seyogyanya dipilih juga. Yang terasa berat di
dunia ini hanyalah harta, sewaktu dibawa berduka nestapa amat
kekurangan tidur, mengupayakan harta. Jikalau usahanya tercapai
Pbanyak harta, dan menjadi kaya semakin susah dihati, sebab diincar
ediapencuri jikalau terjadi diambil pencuri, makin susah di hati, berduka,
merasa kurang, karena ditinggal harta, lalu bersedih demikianlah
Msebabnya ulama meninggalkan harta.
AlihOleh karena harta menyebabkan sakit hati, lebih lagi, mengotori
budi seyogyanya manusia kaya, harta seyogyanya dipakai untuk
rnenolong fakir miskin. Cara menjaga harta agar menjadi kuat,
berdermalah kepada ulama harta itu bagaikan air mengalir yang
dibendung, jikalau hanya ditambak tanpa diberi aliran akhirnya
akan putus karena air yang besar, otot-otot tambak tercabut, hilang
hanyut tidak tersisa itu seibarat harta tanpa derma manusia yang
petit kepada ulama dan petit kepada fakir miskin, pasti mendapat
marah dari Tuhan mendapat duka dan celaka di jaman akhirat tiada
selamat.
Di antara dewa tidaklah ada laksana Batara Guru, rnemberi sejuk
serta memberi terang melebihi terang matahari namun begitu tidaklah
seberapa sejuk dari batara hari ini, lebih sejuk lagi sabda wejangan
sang ulama tidak akan ada yang melebihi panas api, lebih lagi p~as
170
matahari, segala panas alah oleh panas hati penjahat yang melihat
harta berlimpah, hati penajhat yang melihat harta berklimpah, amat
panas di hati belumlah reda bila belum dapat dicuri.
A1kisah, lalat manipu tebang, sepatutnya menghendaki bau-bau
harum belaka namun bemafsu mencari luka dan kudis, amat sangat
keliru tentang burung bangau ia mampu terbang melebihi segala
maeam burung, seakan mengapai langit sepatutnya, ia minta
kelebihan kepada dewa, agar dapat meneapai surga, narnun malah
mengintaj mencari eari, bangkai yang meari olehnya. Demikianlah
manusia berwatak jahat dari lubuk hati bersifat penjahat, tidak
urung membuat susah hati manusia yang berharta
Demikjanlah jugalah ulama, sejak awal telah diinsyafi, dan
diusahakan selalu dalarn tapanya, sabda keselamatan, demikjanlah
yang ia gemari bulan dan bintang dipakai sebagai pelita di waktu
malam hari di waktu siang yang menjadi pelita bumi di seluruh
2016jagad adalah sinar terang matahari yang menjadi pelita hati manusia
sejagad inj tidak lain hanyalah tafsir sastra yang sud, bergua dan
erpusdamemberi terang mengarah kebaikan. Arti kata supulra ialah anak
laki-laki yang dianugeraru kepandaian menafsir sastra yang sud,
berguna, dan memberi terang anggota keluarga, bapak serta ibu
semuanya terdidik dalam sastra dan laku agarna, demooanlah yang
Pdisebut sapulra. Sungguh-sungguh ia memberi kebahagiaan ibu dan
ediabapaknya. Anak ulama jikalau asyik bersukaria, akhirnya tidak
menjadi utama, tidak mirip manusia tuanya.
MAnak para pejabat jikalau tidak mirip manusia tuanya, sepatut-
Alihnya ditinggalkan oleh para waruta mereka yang berusaha meneladaru
kelakuan bapak pasti akan berhasil, susila, melatih diri dalam
kebaikan dan sastra agama pasti banyak wanita mendekat,cinta
kepada manusia cendek;a.
Orang beranak jahat selayak hutan tua dengan kayu-kayuan
yang mengering, bergesekan, akhirnya menjadi api, lalu hutan
terbakar, kemudian menjadi abu. Maka para pejahat eendekia,
hendaklah menmdik anak, jangan sarnpai seorang cendek;a beranak
penjahat. Janganlah mengaku iliri pemberaru dihadirat raja, jikalau
kalian belum mengusai ilmu memenangkan peperangan, jikalau
kalian sudah mengalahkan seratus prajurit tertangkap di medan laga
jikalau telah demikian tidaklah mengapa engkau mengaku diri
pemberani.
Janganlah cepat mengaku diri ulama di hadapan raja mesk;pun
kaJjan khatarn dalam segala makna aksara, jikalau kaJjan belum juga
171
tingkah laku yang benar dan salah jangan menurutkan pikiran hina
akhirya kalian seakan dikuasainya jangan menurutkan pikiran wa-
nita, sebab kalian akan dipermalukan oleh sesama, dan jangan
menuruti kehendak hati wanita kalian akan mendapat sengsara,
salah-salah sampai ajal, meskipun patut dalam penalaran, sabar-
kanlah dahulu,
Pertimbangkanlah, tuturkan lewat kehendakmu sendiri.
Beginilah pesan dari pujangga utama: jarang budj wanita yang tulus
hatinya. Jikalau ada tunjung tumbuh dibatu, dan gagak berwarna
putih, di situlah ada wanita berhati mulia
Maka, para pejabat cendekia seyogyanya hati-hati memelihara
wanita kata mereka yang telah mafhum pria dan wanita satu
dibanding delapan dalam segala kemampuan, kewaspadaan dan
ketelitiannya wanita seperdelapan laki-laki kata Drupam tidak ada
wanita kenyang dengan lelaki barang siapa ingin mendapatkan
keutamaan rudup kerjakanlah wejangan Guru hal yang membuat
2016manusia mabuk diri ada lima macam, inilah rinciannya: muda, wajah
tampan, lagi pula kaya, mampu bekerja, yang kelima dalam hal darah
erpusdaketurunan biasa saja.
Akhirnya ada terkandung cacat karena suka minuman keras
akhirnya mendapat sengsara ialah mabuk sungguhan tanpa tahu
malu, akhirnya tidak berharga banyak manusia menertawakan.
edia PJangan kalian memperkatakan manusia cacat, segala yang terbentang
di dunia ini, tidak ada yang tidak menyandang cacat. Batara Guru
meyandang cacat, hitam lehernya, rutam gelap, Balara Wisnu juga
lih Mmengandung cacal, cacatnya ia penggembala banleng Batara endra
Acacat banyak mala, semua bagian tubuhnya ada bermala, banyaklah
cacat Balara Endra.
Jikalau ada manusia mengelahui perrutungan hari baik ada hari
buruk keduanya dipahami, itu sangatlah patul, sepanlasnya, oleh
pengetahuan itu, 'ia diberi derma oleh pejabal negara. Da,ri tutur
bicara manusia mendapat kemulyaan, demikjanlah sebabnya manusia
mendapat sengsara, kurang sandang dan pangan, juga karena
kosong bicaranya. Sedangkan muka kosong karena tidak makan
sirih, maka muka tidak ada sinar wibawanya. Ketiga macam sepi
itu kalah oleh satu sepi, sangat sepi jikalau manusia tidak punya
harta.
7. Tala Tri Gora Ratu
Dhandhanggula
173
Ywa carub awor ing lenggah
Myang babasan tan sayogya awor titih
Andhap luhuring janma
Sangking panjengenganing narpati
Panatane ing wadya marmanya
Ywa nganti gepok sarehe
Ya ing nitining ratu
Lawan malih yen janma tan wrin
Ing subasita sasat
Iya nora weruh
Ing rahsa kang nem prakara
Kecut pedhes asin pait legi gurih
Jengkep aran sad rasa
2016Kadya ta wong dereng wruh rahsaning
Sedhah wohan lire wong tan anginang
erpusdaYen aneng pasamuhe
Pan pucat mukanipun
Saking Iathinira aputih
PJanma inkang mangkana
ediaYwan sira panuju
Ana rasaning sastra
MMeneng bae nora tumor angudhoni
Alihsaking dene tan bisa
Arsa tumut sarwa nora bangkit
Mukanira kadya lenging gua
Kewala melongo bae
Mangkana ing tumuwuh
Wruheng wisa sakiki-siki
Wisaning wong anembah
Ing Ywang Kang Maha Gung
Yen carobo ing tyasira
Dadya reged kethuh amatuh muIintir
Nembahe tan katrimah
Dadya eman nir tang pangabekti
Kadya ta wisaning wong adhahar
175
sinom
Muwus arum ing pareman
Wiyosing sabda minta sih
Den amanis manohara
Den amanis manohara
Den alus den ngarih-arih
Prihen lunturing kang sih
Ywa kongsi rengat ing kalbu
Yen sin lulungguhan
Lan para pandhita santi
Atanyaa sagung ujaring kang saslra
Trus sagunging pangawikan
sampumaning para bekti
Yen sira amangun yuda
2016Miearaa rehing jurit
Sudira amrih tilih
erpusdaWidigdayaning prang pupuh
Mring wanining kang bala
Mandining ula upami
Lan galaking singa yekti kena ilang
edia PIya saking japamantra
MKang anyirep ing wiseki
lihMyang sametaning dipangga
ARubuh dening angkus yekti
Temah sirna kang runtik
Mung krodhaning manungsya nung
Kaonang ing ranangga
Kakarening mungsuh mati
Iki nora mari dening japamantra
Mari-mari wikramanya
Yen wus katekan ing pati
Lan nepsuning kang durjana
Dureara dursila juti
sayekti nora mari
Ye dening japamalreku
177
Amadhangi ing tyas !imut
Sung sukaning asusah
Ngenaki tyasing sasami
Putus ing tumuwuh wruh rahsaning sastra
Yeku wiku sastra genyang
Kang wus sampuma ing pamrih
Tan murih parah ing sorah
Kalamun ana wong sugih
Arta peru retnadi
Nanging ta panganggenipun
Kusut busana datan
Amurwat ing sawatawis
Myang kalamun mangan kang datan mirasa
Tan weweh maring pandhita
Tan lorna ing pekir miskin
2016Wong kang mangkono punika
Tan wruh celeking kang dhiri
erpusdaNyana tuwuhireki
Panjang nora nu!i lampus
Mungguh ig umur datan
Ana kang bisa amasthi
edia PMangkana ta ana manusya wus !impad
MBarang wirasaning sastra
lihMyang sakramaning negari
ALakune teka anasar
Anut ing durjana juti
Dadya wong mangkoneki
Padha Ian wong kang durung wruh
Kawruhe tanpa guna
Kabisane tanpa kardi
nang bae enggoning !impad ing sastra
Ana ianma wus tuwa
Tur panjang umurireki
Tan karem mring kabecikan
Tan alul rahseng sastreki
Kasudarmaning budi
Nora pisan-pisan ayun
179
Mangkana wong kurang warni
Ing tegese tan gambuh rupane ala
Gambuh
Akeh tenaganipun
Iya amrih katana abagus
Masang uJat iya katana respati
Yen ana manusya lwnuh
Ujaring kang sastreng kana
Sugal saujaranipun
Wangkot nora anut ing pitutur
Nora rereh tan sareh yen mawi kapti
Kataragal barang tanduk
Katir tindake kaledhon
2016Iku wong nora patut
erpusdaPancen goprak kewala tan mungguh
Ing ngawirya aneng pasamohan sepi
Sapanen akrya rusuh
Saru siriken sakeh wong
edia PIng pawong mitra tuhu
Awya kadi Sang Singa rehipun
lih MLan Sang Wana atut arukun ing nguni
AReksa rineksa akukuh
Mulya kalike baiera
Sayekti nora wurung
Rinusak dening manusya gupuh
Binabadan ginaganan dadya tegil
Parandene alas iku
Ngresula kanggonan ing wong
Iya Sang Singa iku
Mangsa nuli manggiha rahayu
Pasthi enggal pinaten ing manungsyeki
Parandening marang ingsun
Asring pangucape awon
181
Kaya iku
Sang Naga pantes tiniru
Duk binuru marang
Nenggih ri Sang Endra Paksi
Dumadakan Sang Naga kapanggih lawan
Mitranipun
Bathara Sramba Iingipun
Heh Naga ta sira
Angapa lumayu gendring
Turing Naga arnba punika Bathara
Binabujung
Mring sang garudha pukulun
Saking jrih kalintang
Tan wande kula binukti
2016Turing Naga pan sarwi ajulalatan
erpusdaWuwusipun
Bathara sramba sireksu
Heh ta Naga iya
Sira apa arsa urip
PIya ingsun kang tutu lung marang sira
ediaAturipun
lih MSang Naga inggih kalankung
AKawularsa gesang
Nuhun pitulung sayekti ing Bathara dadya manggiha raharjo
Angling arum
Sang Bathara sramba wau
Enggal kumalunga
Sira aneng jongga mami
Sigra nembah Naga mulet ing Bathara
Praptanipun
Sang Endra paksi andulu
Yen Naga wus ana
Sang Bathara sarireki
Dadya ilang krodanira Sang Garuda
183
Tan liru wong tuwa
Ewuhing au rip iki
Ala ayu gumelar ung dhandhanggula
Dhandhanggula
Sampun sampat neg manusya sami
Barang kalon sanepa sadaya
Saniskara surahsane
Sayogyanya sang wiku
Awya esah denya mabekti
Den kukuh lapabrala
Nira supayantuk
Pakoleih mulyakken praja
Lamuin tuhu pangestuning para resi
Praja anul raharja
2016Yen ing janna anul tan sumisih
erpusdaMarang sawalinging punang sastra
Dadya akukuh budine
Budi kang mring rahayu
Bisa anorraga mrih asih
PAdoh karya canhala
ediaMrimg wong sapraja gung
Yen mungguh sang amangkural
lih MAria miwah kananira pan sami
ASayugya danakena
Marang wadyalanlranla sakyehing
Miwah sekul ulam den aurnrah -
Palane kedhep nitine
Saparenlahe linul
Ajrihira pan ajrih asih
Kukuh prajane karta
Tekeng lepis dhusun
Kawengan dana sang nala
Lau mungguh ing wunudya yen alaki
Olehe anak lanang
185
Tegese saking martuwa
Yektu nama nistha nisthaning pakolih
Liyan maJih kang utama
Pan utama utamaning olih
Pangunape sairib janmi
Yen mungguh ing wanudya
Kang linewih iku
Wanudya kang patibrata
Lan kang hecik suwamanira uparni
Tegese patinbrata
Yen lakine mati amilu mati
Nora mati asuduka jiwa
Myang ta kuwu ing sentrane
Yeka kewala lamun
2016Lakinipun tumengkeng pati
Tan karsa krama liyan
erpusdaTumeka ing lampus
Yeka dyah kang patibrata
Sedya tumut mring delahan wong kekalih
Tembe kanthena asta
edia PKinanthi
lih MYen ana manusya iku
ANegukuhi pakartine besik
Ujaring sastra tinulad
Mantep tan arsa rarenggi
Ing tembe tanwun amnggya
Kaluhuraning dumadi .
Kamulyan sagotraningpun
Angerobi angungkuli
Saking wong kang tanpa sastra
Yan marmaing manusyekti
Karena limpad ing sastra
Kathah pakantuke pasthi
187
Munggeng pasarnuhan samun
Nyanyengit nora prak ati
lwir sekar tepus uapama
Manggah warnaning abrit
Nanging sepi tanpa ganda
Lamun kembang nora wangi
Tanpa karyaa satuhu
Kadya kang upama malih
Wog becik panengranira
Katareng semunireki
Lawan trapsilaning basa
Myang titining ujar tuwin
Prayoga sabarang tanduk
Alep ing pamuwus aris
2016Sumarambah ing akathah
Wasiteng sasmita !iring
erpusdaYen wong ngaku tan umangan
Wnak saben-saben ari
Gampang ing panengranipun
PYen lemu awake yekti
ediaYen kuru· punika dora
Tuein wong ngaku sisirih
lih MNgaku betah tapabrata
APenengran mengkono maning
Kalamun awake kuru
Langse pasemone resik
Iku yekti nora dorayen lemu awake pasthi
Dora tan betah ing lapa
Pengetaning wong asih
Asih pawong mitranipun
Tan iyan panembramanekipandhita panengranira
Nihan wisaning kalabang
Munggeng sirah unggyaneki
189
Asmaradana
Sagunging manusya sami
Awya maida ing sastra
Tan wun papa geng tembe
Lan aja maido sira
Wuruking gurunira
Yekti parek patinipun
Lir panjang tumibeng sela
Pecah tan kena pinulih
Mangkana ingkang uparna
Tegal yen ilang sukete
Sayekti enggal tinilar
lng buron kang mamangan
Dadya sepi kirang sernu
2016Tuwin bangawan lamun sat
Tan sinaba dening paksi
erpusdaPaksi kang saba ing toya
Yen pandhita uparnane
Tilar pangabektinira
Nuju becik kang dina
edia PSupe ing penambahipun
Yekti doh lan pangeranya
lih MKalamun pandhita pasthi
ATebih Ian pengeranira
Manggih cilaka temahe
Mangkana sang maharja
Yen tan parikseng bala
Kurang paramartanipun
Anggung rengu aduduka
Tan wurung tinilar nuli
Mring sagunging wadyabala
Yekti sepi negarane
Yekti mungguh wong sugih arta
Kalawan sugih garwa
Yen prapta ing patinipun
Karo tan ginawa pejah
191
Wong becik kulanireki
Utama pekik wamanya
Yeku pinilih badhene
Dene sang maha marendra
Yen janma kang susatra
Jatmika kalamun lungguh
Nadyan tunggala sujana
Tan katiwang mor ing tiring
Yen wong kang limpad ing sastra
Angresei tyas semune
Bisa mong karsaning kathah
Miwah sang siniwaka
Yen ana wong kang kadyeku
yeku kagungning raja
2016Yen mugguh ing narapati
Titi pamariksanira
erpusdaMaring kawula sakehe
Yen arsa sih marang ·bala
Catur prakara trapna
PKang dhingin traping alungguh
ediaPing ro ing kagunanira
MPing tri pakaryanireki
lihKaping catur ing kasuran
AYen ing emas upamane
Nengih pamariksanira
Dhingin dinadar sela
Kapindho denobong latu
Tinugel kaping tiganya
Wajibing ratu sayekti
Titi pamarikseng bala
Tutulanen den tulaten
Supaya ja kalungkangan
Barang tingkahing wadya
Tan kena bosen yen ratu
Padhanen Ian dhahar nendra
193
Tan kena denselaki
Saujaring sastra kudu
Tinut barang rehira
Nihan caturing pralabio
Suka duka nengigih wong utang piutang
Duk nalikaning autang
Akakan-kakan sayekti
Ayayen-yayen prayoga
Yen wus mangsane tinagih
Mung bandha semayeki
Kajuweten temah padu
Crah denya paeong sanak
Kadya wong karen upami
Suka-suka anungku ing parisuka
2016Tan wurung anemu duka
Sungkawa yekti ing wuri
erpusdaTegesipun nora lana
Suka-sukanira nguni
Iwir wanita yen lagi
Sinanggaman marang kakung
edia P·Sipi sukatting driya
Yen wus ~angsane garbini
MPraptaning lek dukanira tanpa ingan
AlihNaniging tan lawas dukanya
Iwire tan kawus ing wuri
Tan ana bosene samya
Kadya marta Ian wiseki
Yen awor nggennya nunggil
Lah ambilen martanipun
Buwangen punang wisa
Tegese marta sakalir
Kang ngenaki kang ngasrepi
Maring badan
Tegesing wisa sabarang
Iya ingkang nyilakani
Kang manasi amring badan
19S
Tulung meing repot sami
Kinarya ganjar ing wadu
Yen wong sugih .upama
Eman kalamun arnendhit
Datan arsa jakat mring para pandhita
Tan welas ing karepotan
Tan lorna ing pekir miskin
Tan mulasareng abdinya
Upama bendungan warih
Binungken tan denwehi
Pisan ilen-ilenipun
Yekti mambeg kang toya
Tan wurung bedhahe null
Sima larut salajere Hang
Mangkana ngaurip samya
2016Awya kumed ing wong rniskin
Kurned ing pandhita aja
erpusdaDinukan dening Ywang Wdi
Ing akir tan praY0gi
Nemu cilaka tan wurung
Mungguh kang para dewa
edia PKang linewihken pribadi
Datan kadya sang Bathara Nilakantha
lih MAngadheni dahananya
ALewih adheming kang warih
Amadhangi sabuwanasor wulan ujwalaneki
Ya parandene kari
Bathara Guru srepipun
Pan msish asrep uga
Wacananing kang maharsi
Lawan nenggih panase ingkang pawaka
Ngungkuli panasing surya
Parandene ana malih
Ngesorken karo panasnya
Bathara surya Ian agni
Misih panas angenti
Duratmaka wuwusipun
197
Kang abangkit sarwa putus
Tur limpad ing sastra arja
Ing krama alus ing tembung
Punika begjane samya
Kalihe bapa Ian babu
Yen suta jalu kang rongkah
Kumalikih ambeg angkuh
Bodho sarwa nora pecus
Mung kumenthus amelinthas
Aleman digung gumagus
Tan weruh ing sastra tan bisa
Tan purun sor dhirinipun
Tan ayun anggugurua
2016Mring pandhita kang wus putus
Iku manusya tan patut
erpusdaTuna bet wong tuwanira
Tan antuk begja sajumput
Tuwas kangelan kewala
Tanpa iii ing tumuwuh
edia PAnaking sujana entar
Teka Iiwar ngalur-alur
lih MLali lukitaning tanduk
ASastra mung kinarya rucah
Amiyagah iog tumuwuh
Ing pangrasane wus pasah
Barang kapinteranipun
Angungkuli ing wong kathah
Langkah tan wruh sisiku
Ciptane wus nora mangguh
Samun isining nagara
Mung prinbadine ngendhukur
Lacut kang mangkono iya
Tuna karo kang susunu
199
Tur ingkang padha pandhita
Ingkang sewu prandene kasoran dening
Wong ingkang widayaka
Wong kang ngaku asanggup tuwin
Yeku dudu goIongan sujana
Nora wenang gedhekake
Ing wani Iawan sanggup
Lamun mungguh ing sujana di
Yen tan tuhu ing sagah
Tan kendel ing wuwus
Dening sang utameng praja
Menggih ujarira sang parameng kawi
Ywan tekang kaliyoga
2016Nora nana ingkang angluwihi
Marang ing wong kang asugih arta
erpusdawong becik wong ala dene
pan wusora kacatur
kang aguna myang sang maharsi
samyo kasor mring wong kang andaniswareku
Ping muiane wong papa pan dadi sugih
ediaing jaman kaliyoga
lih MAkeh-akeh wisayaning janmi
ARatu datan jrih ing kasalahan
Tan nolih mring karatone
lIang tyasing sang wiku
Santosane mungguh ing widi
Tan kejeng kasangsaran
Ing sapurugipun
Anak samya ngala-ala
Maring bapa tan jrih ing tulah sarik
Dyah nir tang kawirangan
Nihan ucapen uloning guling
Yen manguion uloning anendra
Eong ika panjang yuswane
Yen mangalor kang ulu
201
I
Tanwun papa tinemune
Yen sisip tekeng lampus
Iku kawruhana sayekti
Nandyan silih patuta
Ing budi rahayu
Yen medal saking wanudya
Awya age linakon budinen dhingin
Welokna salinana
Saking ing karsaning pribadi
Magnkana ngling sang paramengsastra
Ana dyah bener atine
Yen ana gagak pingul
Lawan tunjung tuwuh ing curi
Kono ana wanudya
Atine rahayu
2016Kalingane ing sujanaden prayitna
yen pinarak ing pawestri
erpusdaywa kena manis ujar
Wuwuse kang wus (putus) ing ngelmi
Kaprawolu wanudya Ian priya
PIng kbian myang kuwate
ediaTuwin wiwekanipun
Pan kapara astha la malih
M. Dewi drupadi majar
AlihYen wanudya iku
Tan ana tuwuk ing priya
Ya marmanta den prayitno barang rehning
Kang amawi wania
Rikang janrna yen arsa manggih
Ing kalewihan sira lekasna
Wuruking guru ywa supe
Dene la wong kang wuruamuroni dhiri pribadi
Dhingin bagusing rupa
An~m dhasaripun
Sugih tur bisa ing karya
Lawan mungguh kulane arang tumandhing
Wong ingkang wus mangkana
203
Pan kuciwa iya saking lewih sepi
Wong kang tan darbe arta
Tan katekan ing sabarang kapti
Lamun janma tan darbe arta
Singgih punika sepine
Marmaning turnuwuh
Den nastiti tataning urip
Reh 13 arnawi karsa
Awya selang surup
Narnpani ujaring sastra
Awya tungkul ing lagu rniwah ing uni
Titi panistisastra.
Alih Media Perpusda 2016
205
diabaikannya, tidak perlu dipelajari, jikalau sudah mampu membeli,
berapa pun halnya wong berpakaian, tidak sulit jikalau halnya lurik
berganti putih, itu bukan masalah.
Lebih mudah lagi berganti makanan, tak sulit menyantap ong-
klok kentang, kentang rebus digigit tidak keras sarna sekali, tak perlu
di bahas, sedangakan yang perlu di usahakan, meninggalkan sema-
ngat berikhtiar, agar sesuai, cukup untuk urip, menjalani urip yang
utama, pantas dilihatldicontoh wong lain. Demikianlah yang harus
dicari, ibarat: jangan besar keinginan, rusak tanpa persiapan, oleh
karena itu janganlah salah jalan, harus tertib waktu memulai, dengan
usaha penuh, dan tetap bersatu, bekerja sarna dengan seluruh warga,
mempertimbangkan masak-masak dan hati-hati, memperhatikan
segala tingkah laku kita.
Bila telah bersatu tekad, jangan lupa bersama-sama mengerjakan,
tidak boleh patah semangat, mantapkanlah dalam bertindak, angan
suka menyimpang dari rencana, maksudnya bagi kaum pekerja, rajin-
2016rajinlah selalu, melaksanakan tugas-tugasnya, dengan mutu yang
terjaga baik. Apalagi yang bekerja sebagai petani, tekunlah menger-
erpusdajakan sawahnya, mencari akal demi kemudahan, dan peningkatan
hasil, sampai pada tegal dan kebun mereka, dan para nakoda, pebakul
antar-pulau, teruslah tekun dalam bekerja, mencari jalan untuk ber-
bakul agar lebih banyak utang.
PHal yang laksana itu memang sulit, tapi bila dipikirkan bersama,
ediatentu akan ada perubahan positif, daripada menyimpang jalan, biasa-
nya berhenti dan gagal, seumpama pandai besi di desa, yang tugasnya
lih Mmembuat cangkul dan mata bajak, ingin menjadi tukang emas,
Ahanyalah payah bekalnnya habis dijalan, dipelajari pun belum tentu
bisa. Kalau tidak tekun misalnnya petani, ingin merangkap sebagai
pembuat rangka keris, pikirannya mencabang-cabang, rangka
kerisnya tidak laku dijual, karena kalah mutu dengan ahli keris,
dan lagi sawahnya terbengkelai, tidak sempat menyiangi, demikian-
lah watak yang suka aneh-aneh, tak ayal tentu akan merugi dua-
duanya di sini rugi di sana pun rugi.
Laksana dilambangkan dalam cerita lama, ada wong setengah
tua, dengan rambut sudah mulai berubah, meski begitu ia ingin
beristri lagi, masih muda istri keduanya itu, setiap suaminya tidur,
ubannya ia cabuti, jikalau sedang berada bersama istri pertama, setiap
tidur rambut hitamnya ia cabuti, akhimya kepala suami itu menjadi
gundul. Karena demikianlah perlu saya ulangi lagi, tidak baik wong
yang tanpa kemantapan hati, sebab hanya akan membuang-buang
207
I
Apabila hanya laksana cara urip sekarang ini, umumnya hanya
meocari pujian, mementingkan keadaan gagahnya, belum tahu asal-
usulnya, terlebih dahulu sudah membuang yang ada, malu jikalau
sampai kalah, dalam berpakaian dan makan, padahal jikalau dipikir-
kan, urip mewah biayanya tidak sedikit, kalau dihitung berlipat
ganda. Berpakaian serba mahal, melebihi milik wong lain, padahal
tidak awet dipakai, hanya tampak putih bersih, setiap hari harus
mengeluarkan biaya, untuk mencucikan baju putihnya, jikalau kotor
merasa tabu baginya, akan tetapi jikalau sering distrika, jahitannya
akan lekas rusak compang-earnping, sarna saja juga memaJukan.
Yang dimakan harganya amat mahal, pesanan laksana wong
luar negeri, padahal rasanya tidak begitu lezat, harganya berlipat
ganda, jikalau dinalar tidak ada gunanya, bukanlah kebutuhan ma-
kanan itu, hanyalah agar merasa kenyang, bukan untuk dipamer-
kan, kelezatannnya hanyalah sepanjang lidah, yaitu diujung lidah.
Janganlah memanjakan keserakahan hati, tak ayal nanti akan jatuh
2016sengsara, jikalau dijabarkan demikian maksudnya, seumpama dihitung,
jatah yang cukup sebulan, jikalau mau untuk mewah-mewahan, hanya
erpusdacukup delapan hari, nah mana yang dijadikan penyarnbung kebutuhan,
apakah hanya akan menggit jari, hingga dua puluh dua hari.
Akhirnya mundur tidak terus maju, ibarat bagai o~or blarak,
menyala hanya sekejap, nyala mengecillalu mati, ditiup pun percuma '
Phanya buang tenaga, tinggallah lidinya, tentu tidak akan bisa me-
edianyala lagi, demikianlah kalau tanpa perhitungan, gagal maju terpe-
rosok ke dalam derita, sengsara terus-menerus.
lih MJangan tergesa-gesa bersabarlah dalam hati, jikalau mau hati-
Ahati dan tidak memaksa diri, tentu akan tercapai tujuannya, jangan
sampai menyesal, tidak membandingkan dengan wong berada, mak-
sudnya yang serba mampu, itu lain lagi masalahnya, akan tetapi
walaupun demikian, jikalau meleng mengabaikan perhitungan tak-
kan jadi, terperosok ke dalam kerusakan. Tak perlu dijelaskan lagi,
jikalau mau meresapkan dalarn hati, sudah terang benderang mak-
sudnya, kini mengulang pembicaraan dahulu, yakni mengupas
perihal cita-cita, terjadilah suatu perkumpulan, bertujuan menjalin
kerukunan, saling menjaga terhadap bangsa, jikalau terlaksana
demikianlah yang terbaik, rukun dan sentausa.
Seumpama sapu lidi yang diikat simpai, ikatan lidi itu bersatu
padu, tak mungkin dapat dipatahkan, demikianlah wujud keruku-
nan, kekuatannya menajubkan, akan tetapi jikalau dilepas ikatannya,
lidinya tercerai berai, tentu amat mudah dipatahkan, demikianlah
209
tarnpak pantas, bahkan kelihatan serasi benar, tak bosan saya rne-
rnandang, hanya rnenelan ludah, sungguh beruntung lurah Klam-
pisan, tak rnahal pak lurah mendapatkannya, akan tetapi juga ada
kekurangannya. Karena ia tidak rnarnpu rnernbuat tenun, karena
berasal dari kota, ia hanya dapat kain, putih model dari Bandung,
berkain batik lereng bersabuk angkin, pantas dikenakan dan serasi,
lineah tidak kaku, sarnpai suaranya pun rnerdu, jikalau menyuarakan
dudukwuluh diiringi gitar, ditingkah lagu kernbang kaeang.
Saya harus menyebut daJarn hati, sungguh seirnbang illaha
ilallah, bertemu sarna-sarna eekatan/lineah, hanya jikalau terlalu
terpengaruh, Ki Mas Lurah tidak setuju, serba lurik juga tarnpak
gagah, kiranya berkalung usus, oleh karena itu disebut dernikian,
jikalau berpakaian serba kain tipis, sebentar saja tentu sudah koyak.
wong asing berpakaian putih, dan kain yang tipis yang jarang-
jarang, itu memang rniliknya sendiri, jadi sudah sepantasnya,
mengenakan kepunyaan sendiri, oleh karena itu janganlah suka
2016berlagak, suka ikut-ikutan, yang tampak pantas dijadikan eontoh,
hanyalah kepandian rnereka kita tiru, itu akan lebih baik.
erpusdaJangan mengira jikalau tak berbaju putih, tidak dapat dijadikan
wadah, rnenarnpung isi kepandaiannya banyak, nanti akan rnenjadi
bahan tertawaan, kepandaian itu ada di dalarn hati, pikiranlah yang
rnengerjakannya, harus dapat meneukupi jikalau sudah sungguh
edia Pdikuasai, rneskipun dibungkus dalam lurik ini, tentu tidak akan lepas
jua.
Saya suka. jikalau ada priyayi, baik besar maupun keeil sehari-
lih Mharinya, berpakaian serba lurik saja, tentu akan tampak tampan,
Amenghemat biaya dan bermanfaat, jikalau kemudian terbiasa, laksana
yang telah disebutkan, semua tentu akan mernperoleh kernudahan,
tak akan lepas hasilnya untuk semua, kepada sesama warga. Tak
berbeda dalam hal pangan, apa yang kurang dalam hidangan, yang
menjadi rnilik kita, terrnasuk buah-buahannya, apakah kurang yang
baik-baik, harganya serba murah, tidak mahal sekaJi, dan lagi eocok
rasa di lidah, semua itu memang sudah dikehendaki, oleh Tuhan
Yang Mahakuasa.
Dan lagi jangan salah mengerti, sandang pangan dari luar negeri,
mengapa harganya mahal, tidak karena unggul rnutunya, dan kele-
zatan yang berlebihan, hanya untuk sarnpai di sini, banyak biaya-
nya, untuk alat-alat dan ongkos jalan, sernua biaya itu dilipatganda-
kan, dan ditimpakan kepada dirimu.
Apabila sekedar membiayai, tidak dapat dirasakan dalam kelezatan
211
rahasia urip ini, sesungguhnya lidak lahu, namun biar ala kadar-
nya, disampaikan secara gamblang, lerserah kepada yang menjalani,
biarlah mereka rasakan sendiri. Memang sudah ada yang berwe-
nang, saya kan lidak ikul berhak eampur, akan lelapi hendak ikul
berbicara, memberikan petunjuk demi kerukunan, sekedar memberi-
kan lambahan, syukurlah jikalau dilerima, tidak merugi menyampai-
kannya, maksudnya hanyalah untuk menjaga, jangan sampai kila
menuruli saja, kehendak gejolak anak-anak.
2. Penyebab Semua Kesengsaraan
Karena itu jangan banyak tingkah, kendalikan segala nafsu diri,
penyebab semua kesengsaraan, karena kila lupa, lak mau mengingal
pengalaman, rajin dan hemal dalam berbual, memulai hendak me-
langkah, menempuh tindakan yang baik, akan lelapi sengsara karena
salah jalan. Seumpama yang dituju, mencapai puncak gunung, harus
lahu jalan yang benar, untuk meneegah sengsara lagi, jikalau tidak
2016lepal, meski lahu jalan yang benar, untuk meneegah sengsara lagi,
jikalau tidak tepal, meski tahu tujuan langkahnya, jikalau lerlalu mernak-
erpusdasa, kaki payah dilengah jalan, salah-salah dapal lerpelesel masuk
jurang.
Jangan lupa akan paribahasa, sesal itu dalangnya kemudian,
maksudnya jikalau sampai lerlena, bersenang-senang seliap hari,
Plak lama lentulah, hatinya merasa menyesal, akan lelapi wala.. me-
edianyesal sekalipun, sudah jauh yang diSesalinya itu, diburu pun lentu
akan semakin suli!. Oleh karena itu, sering saya pituturkan, pilihlah
Myang memberi kanugrahan, meskipun dia wong lain sekallpun, yang
Alihmau memberi petunjuk jalan, jikalau sudah diyakini, lernyala dapal
dijadikan eonloh, yang hendak membimbing dirimu, baik kau ikuti
dia, sebab sewajarnyalah dilolong sesama.
Sebagai walak wong desa pegunungan, jikalau ada pendalang
asing, yang bingung lak lahu' arah, lalu lekas ia lerima, ditunjukan
jalannya, dengan penunjuk ke sana kemari, panlas pula agak dieari
akal, biar agak lama sedikil, agar dapal ikul menikmati bekalnya.
Ketika dulu saya berkelana, naik ke gunung Merapi, demikian pula tidak
berbeda, dilerima oleh kakek-kakek, eerilanya bermaeam-maeam,
dasar ia pandai membujuk, berkisah sepanjang jalan, lak lupa ia selalu
memamerkan, apa saja yang ada dijurang dan gunung.
. Serpihan belerang merah, buah polong dan masuk angin, kala-
nya memiliki tuah, itu hanya dieari-cari saja, akan lelapi bagi saya
sendiri, lak ada gunanya, hanya lerlarik rayuannya itu, saya bell
213
disebut saja, sial bereampur·watak lupa, jikalau sadar tentu tak ikut
maH.
Maksud sadar memang demikian, tahu kebutuhan uripnya, hanya
meneari kebaikan, karena suatu saat nanti pasti mati, mengapa
menjadi pencuri, menfitnah sesama jalma, dosanya ada tiga maeam,
pertama dosa pada diri sendiri, kedua menimbulkan kesusahan
wong lain. Ketiga tidak merawat, terhadap karunia Tuhan, diajak
berbuat kejahatan, berkeliaran setiap malam, itu salah besar, meren-
dahkan titipan Tuhan, berlaku sewenang-wenang, kelak jikalau telah
sampai janjinya, tentu akan menjadi kerak neraka.
Yang saya beberkan itu semua, hanyalah sebagai tanda saksi,
bahwa sesungguhnya tidak ada, wong, tak ingin baik, dia belum
melaksanakan itu, sebagai warga yang meneari keselamatan, hanya
karena lupa dan sial, harap jangan diganggu, ingatkanlah untuk ke
jalan yang benar. Setelah berhasil sahabatilah, ajaklah bersatu dalam
tekad, untuk mendirikan kesentosaan, yang sangat kuat, apa yang
2016diinginkan, hamper dipastikan akan tereapai, oleh karena itu harus
melihat, ingat selalu untuk bersatu hati, rusak satu tentu akan rusak
erpusdasemuanya.
ltu yang selalu saya rasakan, sebagai kekhawatiran hati, jikalau
meneapai kenikmatan, demikianlah yang saya harapkan, ingin ikut
menikmatinya, hanya tinggal enak-enak saja, oh, Tuhan Yang
PMahakuasa, Yang Mahamurah dan Pengasih, menghendaki makhluk-
edianya selamat.
Terlanjur mengueapkannya, memang sudah menjadi eiri, bagi
Mbee yang berkieau, terdengar tidak karuan, jikalau didengar anak
Alihkeeil, tentu kan dijadikan taruhan, bagai tikus naik ke para-para,
demikianlah pantunnya, tidak becus ikut berbicara. Tapi hati saya
memaksa, terdorong untuk ikut andil, kema jikalau tidak waspada,
terlanjur buruk tak mendapat hasil, bagai meneari ikan di sungai,
jangan keruh airnya, tangkaplah ikannya saja, begitu yang saya
inginkan, tidak belepotan akan tetapi dapat makan ikan.
Demikianlah yang harus dipikirkan, diusahakan siang malam,
bagaimana seyogyanya, agar lekas tercapai, akan tetapi menurut pen-
dapat saya, seeara bodoh sebagai pelengkap, menurut wong banyak,
jangan terlalu muluk keinginan itu, tekunlah selalu dalam bekerja.
Karena segala ilmu pengetahuan, ada pada diri sendiri, seumpama
para sarjana, yang sudah menguasai sastra tinggi, dan siswa yang
telah lulus, dari perguruan tinggi, nah eoba tanyakanlah, dapatkah
ia menyabut rumput, dipaksa pun tentu akan putus jarinya.
215
sampai, terus belepotan lumpUr sawah, setelah mandi bersih, berganti
pakaian dan berhias, dapat melakukan rekreasi sejenak.
Sebagai sarananya, tak lain dari tekun dan rajm, mengerjakan ladang
dan sawah, dengan cara yang tepat, saya hanya memberi ancar-ancar,
hanya mengambil yang baku, maksudnya hanya ingin mengatakan,
mengenai cara bertanam padi, karena menjadi makanan pokok. Yakni
cara pengerjaan sawah, harus diselesaikan dulu, agar dibiarkan
sebentar, tidak lekas ditanami, agar rumput-rumputan di sawah itu,
yang baru saja dibajak, sudah hancur bersama tanah, menambahi
pupuk dan kesuburannya, bila tergesa tentu tidak baik.
Kema rusaknya semak-semak itu, baru mulai membusuk, mengan-
dung hawa panas berhama, jikalau tergesa ditanami, tanamannya
tentu kurus, terkena hanya daunnya layu, pucuk daun bersemburat
merah, jikalau biji tak.segar lagi, hama mentek seeing datang,
Selain pengolahan tanah, perlu juga memilih benih, carilah yang
baik dan segar, itu lebih penting, jikalau benih tidak baik, dari mana
2016hendak cukup hasilnya, dari bulir-bulir padi, tak lain dari benih,
pentingkanlah jangan cari yang bukan-bukan.
erpusdaLahan menyemai benih, bila telah dikerjakan dengan baik, dan
lekas rerumputan, telah menjadi tanah dan humus, segeralah diker-
jakan, buatlah jarak satu depa, panjangnya tiga depa, agar mudah
ditaburi benih setelah itu ratakan benih. Peralatan yang sebaiknya
Pdipakai, batang pisang dan bambu utuh, agar lahan menjadi rata,
ediaterbenam dalam lumpurnya, jikalau hendak disebari benih, usahakan
basah secukupnya saja, agar gabahnya melekat, iangan terbenam di
Mtanah, harus dapat mengira-ngira sendiri.
AlihCara pengerjaan gabah, yang hendak dijadikan benih, dilampi
di dalam tampah, yang kosong dibuang, lalu diadang-adang, yang
ringan agar terkumpul, ambil dan sisihkan, buat makanan sendiri,
jikalau ditanam hasilnya kurang baik. Gabah yang telah dipilih,
bernas berat lalu dilampung, dalam bakul bambu dan letakkan,
rendam dalam air mengalir, jikalau tak ada sungai, cukuplah dengan
air jernih, lamanya kira-kira, tiga hari tiga malam, jikalau ditebar di
saat hampir merekah.
Tapi jikalau sudah tiga hari, bakul hendaknya ditirikan dulu,
disebar secara merata, iangan sampai tertumpang tindih, agak jarang
sedikit, akan lebih baik pertumbuhannya, ukurannya jikalau setiap
gulma, benihnya sekitar setengah kati, jikalau lebih hendaknya di-
tambahkan yang jarang. Hendak diingat selalu, jangan sampai
terlalu rapat, jikalau terlalu banyak gabah, tak ayal tentu akan
217
,
Meski sering bersedekah, akan tetapi tidak dengan hati ikhlas,
narnanya masih dikatakan mundur, harus saling memberi, yang mis-
kin terpaksa ikut, mengikuti pengaruh yang mampu, si miskin
menangis dalam hati. Malah akan terbalik, yang dituju agar selaJu
baik, akan tetapi bukan kemampuannya, paling tidak hanya mempu-
nyai, sabit, parang tajam dan Iinggis cangkul, jikalau aIatnya baik,
membimbing ke arah cermat.
Bila memelihara temak, rawatlah sebaik-baiknya, setiap mempe-
kerjakan, gunakan tenggang rasa, temak juga termasuk makhluk
laksanamu, jikalau karnu tak bertenggang rasa, menyiksa dan tidak
merawatnya.
Sang temak juga akan mengeluh, menyebabkan kesialan bagi
dirimu, jikalau terperas tenaganya, kurus karena terlaJu berat be-
kerja, akhirnya sakit dan makin kurus, siapa yang akan merugi,
selain karnu sendiri.
Semua yang mempunyai kewajiban, tidak boleh terburu nafsu,
2016lebih lagi menjual tanah Iiat, dan padi belum masak, meski menjual
adegan tidak boleh, termasuk orang terburu nafsu, semakin me-
erpusdanyengsarakan kemudian hari.
Meski menjual besar-besaran, dengan jumlah berkuintal kurang
baik, baik ditumbuk sendiri, jual setelah menjadi beras, mendapat
tambahan dedak berkatul, menenteramkan hati wong desa, sebagai
edia Ppenukar rejeki. Daripada memburuh ke wong lain, mengerjakan
milik sendiri, di rumah menumbuk padi, juga akan mendapatkan
hasil, menir kasar enak ditanak sendiri, yang berceceran untuk pakan
lih Mternak unggas menggemukan.
AOleh karena itu siapkanlah, peliharalah itik dan ayam untuk,
memakan sisa-sisa yang berjatuhan, jikalau masih kurang juga, tak
akan mengeluh dan hanya mencari-cari, ingatlah untuk menguta-
makan, untuk memelihara temak. Menambah semarak desa, jikalau
sudah saat bertelur setiap hari, siapa yang mau lauk untuk makan,
terkadang sebagian dapat, kau bawa ke pasar untuk dijuaJ, sama saja
dengan saudara juga, karena juga membantu bekerja.
Ada lagi penghasilan untuk nafkah, jikalau musim penghujan
tiba, buatlah selokan, setiap pekan sudah dapat, diperintahkan anak-
anak temu suka, ingin pulang membawa ia kan, dan hatinya pun
jadi senang. Dapat juga dikerjakan santai-santai, buatlah kolam-
kolam kecil, jikaJau tahu peliharalah, pertama-tama taburi dengan
dedak, sementara jikalau ada ikan terperangkap, hadanglah dengan
jaring, diburu ia akan kena.
219
I
ia dapat membimbing, mencegah tindakan maksiat, sehingga menen-
tramkan jiwa.
Agar desa tampak indah, rawatlah pagar-pagarnya, pematang
dekat jalan kecil, baik dibuat lebih lebar, apalagi bisa sampai sedepa,
wong memikuJ dapat berpapasan, sehingga lebih menyenagkan. Akhir-
nya menguIang kata, besar kecil harus rukun dan adil, artinya yang
ada di atas, dapat melindungi bawahannya, jikaJau memerintah jangan
sombong, rakyat kecil pikirannya pendek, jikalau salah paham akan
berbahaya. Sebaliknya begitu, yang di bawah hams tunduk semua,
jikalau sudah benar perintahnya, lekas lakanakan, akan tetapi jikalau
tidak adil caranya, bail< laporkan saja, tentu akan lekas diadili.
Sampai di sini saya bicara, membimbing saudara di desa, demikian
jikalau cocok, tak sulit dilaksanakan, jikalau tidak ambilah yang
penting saja, kerukunanlah yang kita inginkan, agar selamat cukup
dan baik. Sekarang ganti masalah, demi kemajuan kerja dan perba-
kulan, akan tetapi uraian bieara ini, tak usah dijabarkan, yang baik
2016uraiannya sampai panjang, laksana ketika saya bieara, cara-cara
mengerjakan sawah.
erpusdaKerna pemikiran saya, penyebaran kaurn pekerja dan pebakul,
tak begitu bayak adanya, jikalau dibanding dengan, penyeberan wong
yang mengerjakan sawah, dan adanya wong desa, banyak yang kurang
pengertian. Lain dengan para pebakul, dan pekerja yang pengertian,
Pjikalau menyaksikan yang terdahulu, semua yang menjadi pekerja,
ediahanya dari meniru tidak belajar, meski begitu dapat melaksanakan,
kadang-kadang sudah agak terampil.
Mltu sebagai tanda, bahwa pemikirannya memang cemerlang, oleh
Alihkarena itu perlu dibantu, demi kernajuan pakaryannya, jikalau mau
ajaklah berkumpul, untuk membiearakan semua usaha, para warga
yang ahli pikir. Dengan cara meniru, peralatan kerja dari asing, akan
tetapi jikalau masih kurang tahu, baik lalu pilihlah, yang cerdas
. agar belajar, mencari ilrnu dari asing, biayanya ditanggung bersarna.
Kelak setelah berhasil, ilmunya ditularkan segera, agar dapat terus
maju, jangan hanya statis saja, semua kundi, udhag-udheg sampai
empluk, berhasrat laksana wong asing, yang dapat membakar tembi-
kar. Tak lain bahannya tanah liat, di dunia ini banyak tanah, jadi ha-
nya tinggal ilrnunya, itu carilah semua, jikalau sudah berhasil betapa
gembira saya, tentu saya akan menyanjung, sebagai anak yang hebat
sekali. Semua tak ada bedanya, mencari kesempumaan, seurnparna
dengan tukang tenun, dia harus berusaha, memintal benang putih
bersih, lebih lagi jikalau dapat, meniru membuat mori.
221
4. Kaprabawan Obahing Rat Jawa
Dhandhanggula
Hebating tyas kongsi tanpa manis, kaprabawan obahing rat jawa,
wimbuh gumrah sabawane, manjing jro jaman maju, kang tinuju
mung aja kongsi, rinengkuh den sawiyah, sejane anjunjung, ajining
derajat jawa, sayug hiyeg gumolong anunggal budi, baya karsaning
sukma.
Paring asik kang utama yekti, turnuwuh ing tembung: kamar-
dikan, lumrah dadi kembang lambe, nyata sewu pitulung, lenging
apta kari mumuji, wijining kamajuan, bangkita tumuju, jumbuh lawan
sang winenang, sumawana kang samya pantes ngayomi, ayuning
wiyah janma.
Tinuwuhna piwelasing galih, wit tan kiyan jiwa ning kawula,
tinalen sih wilasane, dene kang sedya rukun, mung miliha kang mitu-
lungi, tuduh benering marga, aja slura-sluru karana yen tan rineksa,
nora wurung kadi sulung lebu geni, bareng tibeng sangsara.
2016Nora ngekullekasing priyayi, nanging lamun wong cilik balaka,
during wruh kenthang kimpule, selak milu kasusus, tanpa naker
erpusdakuwating dhiri, katut gubyuging kathah, nora wruh ing rembug,
mung ngebyuk ubyung-ubyungan, agung alit miwah wong pedesan
sami, tumekeng narakarya.
Daya-daya denya mbuwang caping, salin topi kang cara ngaman-
edia Pca, ngewani klafnbi lurike, tinilar tan rinasuk, selak salin atela putih,
guIon amba setebah, tur sinetik tuwuk, nyangking gitik tetepakan,
Mkang seneja mung jajan kang sarwa aji, neng meja pesta raja.
lihAmbaruwah semben ngombe brendhi, pangrasane iku kang
Aingaran, majuning panguripane, tan wruh kaliru surup, kang mang-
kono ketemu mburi, nora susah ginulang, yen wes kuat tuku, pira angene
wong nyandang, nora obat yen mung lurik salin putih, iku dudu
pikiran.
Saya gampang salining pambukti, nora engel mangan ongklok
kenthang, cinakot pira atose, nora susah rinembung, de kang kudu
sarni binudi, majuning pangupaya, kang supa kurup, cukupe ginawe
tadhah, anglakoni panguripan kang utami, pantese tininggalan.
Iku ingkang kudu den parsudi, bebasane: jiwa kagedhen empyak,
peyok yen kurang jagake, marma aja kalimput, kudu tartib denya
mawiti, sinangkan pangupaya, den ajeg asayuk, sabiyantu Ian pra
warga, lilimbang met pikiran kang premati, tiniti patrap sira.
Yen wos golong gumeling budi, ajatlompebareng sarni ngangkat,
nora kena ting kalendhe, den mantep maring laku, aja dhemen
223
Marma ana watese pribadi, yen tumprape kang ulah nagara, kudu
ngugetni sastrane, dene kang bangsa bau, watesene weruh ing tulis,
mung amrih rada padhang, wruh ing bener luput, supaya yen pina-
rentah, null nyandang dhangane nglakoni wajib, nora selang surupe.
Nanging lamun kabeh oleh tulis, nora wurung sawae kapiran,
sakaing ngendi pituwase, aja kaliru surup, angaranai wong olewh
tulis, luwih aji priyangga, kang mongkono luput, kabeh-kabeh nora
beda, naja kriya nangkodha miwah wong tani, yen becik pinilala.
Apa lire kang ingaran beciI<, ati temen mungkul mring gaweyan,
nyukupi marang wajibe, iku ugering laku, gugulagen Ian pamarsudi,
lamun bisa mangkana, wus nyukupi butuh, kanggo sanguning nga-
gesang, rangkepane mung taberi lawan gemi, iku ngelmuning donya.
Lamun padha taberi ngupaya, anggemeni wetunw pinetang,
pasthi yen cukup uripe, iku retuning laku, nora nana ingkang ngungkuli,
nanging tan kena pisah, laku loro iku, nadyan taberi ngupaya, yen
tan gemi yektine nora nyukupi, kinarya ngumbar karsa.
2016Yen mung kaya ombyake samangkin, ingkang lumrah mung
munggah umpaman. kasusu katon bregase, durung wruh sangkanipun,
erpusdakadhisikan selak mbuwangi, wiring yen kongsi kalah, nyandhang
manganipun, mangka kalamun ginggas, urip bregas wragade nora
sathithik, pinetung titikelan.
Sandangane sarwa larang sami angungkuli darbeke priyangga,
Ptur nora awet anggone, mung katon putih menthur, saben dhina
ediakudu mragadi, nadhah opah putihan, yen regenda saru, nging yen
kerep den setlika, nuli dhedel domdomane modhal-madhil, sarune
lih Mnora beda.
AKang pinangan larange kapati, raratengan kang cara ngamanca,
tur nora pira enake, regane tikel tekuk, yen ginagas datan pakardi,
jer perlune wong mangan, mung supaya tuwuk, dudu bangsaning
pameran, rasa enak dawane among sanyari, yeku pucuking ilat.
Aja -ngiuja kamurkaning ati, nora wurung tumibeng sangsara,
ginelar mangkene lire, upamane pinetung, cacawangan tadhah
sasasi, yen nuruto bregasan, wolung dina rampung, lah endhi
sambunging tadhah, apa baya narima mung nyisii driji, nganti
rolikur dhina.
Dadi mundur tan maju lestari, babsane kadi obor blarak, mung
sakbelan gurnrubuge, mbalaerat null lampus, kinemiJUsa tiwas ting
krempis, karl bongkatan sada, mangsa ndadak murub, yeku lamun
ninggal petang, wurung maju kapleset tibeng bilahi, sangsara pira-
pira.
225
luselus, lah apa iku kuciwa, pangrasengan dene wus pantes kepati,
pak<l'ianne wong jawa.
Mbokrnas lurah lumaku neng wuri, tapih ijo tumenggungan,
lurik abang kulambine, kekemben tuluh watu, slendhang bledhak
tur latar putih, wadhuh katone jejek, sasat Sri tumurun, saben wong
kapapang marga, kongsi mlengak saweneh ana ngarasani, iku
pandunganing.
Nalika den idhamaken ing nguni, wohing anggur rujukane baya,
ala nganggur sajakane, yen nyandhang sarwaa patut, malah katon
nyontok kapati, ingsun tan wareg nyawang, kudu ngulu idu, begja-
ne kanca Klampisan, nora larang Mas Lurah Nglimang sukoni, nanging
cacade ana.
Dene nora wanuh nernun ngantih, wit pipikan saking jro nagara,
mung sembagi kuline, putih potongan bandung, tapih lereng sabukan
angkin, patut prigeling solah, sigrag nora sigug, tekan swarane peng-
pengan. yen angidung dudukwuluh den gitari, tibane kembang kacang.
2016Kudu nyebut yen sun raseng ngati, kabag temen illaha ilollah,
ketanggor padha canthase, mung yen sentor kalungkung, Ki Mas
erpusdaLurah nora ngrujuki, sarwa lurik ya bregas, baya kalung usus,
muiane kinong mangkana, yen anyandhang kang sembagi tipis,
sadhela mowak-mowak.
Wong ngamanca dennya nyandhang putih, lam sembagi kang
Ptipios ngarangan;jer iku darbeke dhewe, wus dadi wajibipun, duwek
ediadhewek den anggo sami, marma aja kageyan, kudu melu-melu, kang
patut dadi penginan, mung pintere yen kena den irib-irib, iku h.iwih
lih Mutama.
AAja ngira yen tan klambi putih, nora kena den anggo wawadhah,
isi kapinteran akeh, mundhak agawe guyu, pinter mono neng jroning
ati, budine kang tumandang, kudu bisa cukup, yen wus kecakep sanyata,
nadyan silih binuntel neng luri!< teki, mangsa ndadak mbrojola.
Ingsun seneng yen ana priyayi, agung alit yen nuju padinan. ngagem .
sarwa luri!< wae, denen katone mungguh, ngirid ragad tur makolehi,
lamun nuli kalumrah, kaki kang winuwus, kabeh antuk kamayaran,
ton kabrebet pituwase murakabi, mring bangsa kadang warga.
Nora beda pamikiring bukti, kurang apa pepaking ratengan,
kanga ran duweke dhewe, nadyan wowohanipun, apa kurang kang
adi-ad.i, regane warna mayar, nora ngaluk-aluk, tur rujuk rasaning
ilat, label saking pancene wus den panceni, saking karsaning Suksma.
Lawan malih aja salah tampi, sandhag panagn kang saking
amanca, marmane linarangaken, nora saking pinunjul, Ian rasane
227
f
nalar, ginelar jeneliraken, rekane kaya weruh, wewerite laku utami,
temene boya ninga, nanging babo lowung, wulange waleh walaka,
lukukike dumunung neng k.ang nglakoni, kono padaha rinasa.
Jer tan kurang kang wajib mengkoni, kene mono nora melu
wenang, nanging kudu cawe-cawe, weh pitudhing rukun, reka-reka
ngurun-uruni begjane yen katampa, nora tiwas muwus, wosing
seja mung anjaga, aja kongsi kalimput pijer nuruti, berage wong
nonoman.
5. Pekaken Hawaning Budi
Sinom
Marmane aja pepeka, pekaken hawaning budi, dadining sakeh
sangsara, karana kalingan lali, lumuh sarro ngelingi, teberi gemining
laku, lekas arsa jumangkah, angangkah lindak utami, temah pap
saking luput marganira.
Upamane kang sumedaya, marani pucaking ardi, kudu wruh
2016benering marga, sangsarane den wekani, lamun nora palilis, nadyan
wruh tujuning purug, baya ngekol kaliwat, yen selak theyol neng
erpusdamargi, luput-luput kepleset tibeng jujuring
Aja limut mring bebasan, si getun tekane keri, lire yen sami
kalenan, ngenak-enak sabenhi ari, nora lawas sayekti, aline kelebon
getrun, nanging puluh getuna, wus adoh kang den getuni, binurua
edia Pplayune wimbuh fekasa.
Marma ngong bebel wewarah, miliha kang mitulangi, nadyan
wong liyan balaka, kang saguh tuduh ing margi, lamun wus den liteni,
lih Mkaton katalanipun, sedya rumekseng sira, becik pituruta sami, wus
Ajamake tinulungan mring sasama.
Watake wong pagunungan, yen ana janmakang prapti, katon
bingung tan wruh prenah, nuli enggal den tampani, wineruhken
kothang-kathung, layak rada rineka, den engkol-engkol sathithik,
mrih aweta melu mangan sangunira.
Duk ingsun nguni lalmpah, munggah mring pucak Merapi,
mangkono nora prabeda, linampan wong kaki-kaki, kojahe warni-
wami, dhasar pinter anggalembuk, nggaremeng turut marga, tan
pegat ngiming-ngimingi, saananewijiling jurang myang arga.
Cucuwilan walirang bang, who polong Ian rasuk angin, jarew
sawaheprayoga, mung saking den athik-athik, nanging mung-
guhing manti, tan ana pinginepun, mung kelut piniluta, sun tuku
Ian rnituwasi, kongsi suwe lagi tekang selakapa.
Nengkono tyasingsun ngrasa, lamun rada den akali, kyaine nora
229
laku durjana, garumutan saben ratri, iku luput kapati, ngasoraken
titipanipun, sawiyah siya-siya, ing benjang tekaning janji, nora
wurung dadi intiping naraka.
Panggelaringsun mangkana, mung kinarya tandha saksi, yen
yektine nora ana, wong tan kepengin utami, nggone durung uman-
janing, mring warga kang mrih rahayu, mung lali Ian kapesan,
marma aja den cecengil, mung elingna ajaken ngangkah utam.
Wusing dadi rurukunan, gumolong anunggal budi, iku deging
kasantosan, karosone nggegrisi, apa kang den karepi, kalakone sast
tamtu, muIane kudu mulat, elinga wus nunggal budi, rusak siji
rusak bareng sanalika.
Iku kang tansah ngong rasa, dadi sumelaging ati, begja yen
tumekeng enak, yaiku kang sun pupuji, kepengin melu mukti, mung
kari kendhangan dhengkul, dhuh Hyang Mahakawasa, kang sipat
murah Ian asih, angarsakna titahe tibeng raharja.
Kabacut lacuting ucap, pancene wus ciriwanci, lir menco ngoceh
2016micara, clewa-clewo kapiyarsi, yen karengeng rarywa lit, baya ta
den ewul-ewul, lir tikus munggah paga, iku parikane saIni, ra rumangsa
erpusdanora pecus kok mocara.
Nanging ta tyasingsun meksa, saking kudu ngunguruni, karana
yen nora awas, tiwas ala nora olih, lir wong memet neng lali, aja butheg
toyanipun, mung minane den kena, mengkono kang nong pengini,
edia Pnora gupak nanging antuk ngepes iwak.
Iku kang kudu rinasa, binudi ing rina wengi, kapriye prayoganira,
Msupaya tekan tamuli, nanging mungguh ing mami, bodhon-bodhon
lihtambel butuh, yen tumpraping akathah, aja kadonan pambudi,
Amunungkula taberi anambut karya.
Jer sakehing pangawalian, ana tumprape pribadi, upamane pra
sarjana, kang putus marang sastra di, Ian siswa kang wus mijil, saking
pamulangan luhur, lah coba takonana, apa ndadak bisa ngarit,
dinadara drijine buntuk sakala.
Marma aja kUru tampa, kasusu ngaran-araru. sawijining kapinteran,
kinira parlu ngluwihi, iku pan durung pasthi, aja mlepes amelupuh,
kabeh kanggo ing karya, lamun wong ngingu turanggi, pasthi sira
wong ngarit kang pinilala.
Beda lawan pra sujana, kang kudu anjana langit, Ian mabur
ngideri jagad, iku pancen wus pinasthi, saking karsaning wjddhi,
dadi las-lasing tumuwuh, nanging ta nora susah, kabeh-kabeh
anglokoni, ngong narima ngrungu Ian nyawang kewala.
Destun meling mring kang bisa, basane wong ngatas angin,
231
mawa ama, yen kassusu den tanduri, tandure yekti gering, sundepen
ghodhonge alum, Ian abang pucuk sulang, yen ilang segering wiji,
menthek suka tekane nusul kewala..
Liyan pangolahing lemah, parlu yen mikira wiji, olehe kang seger
waras, iku kang perlu nguluwihi, yen wijine tan becik, saking endi
dennya ngukup, wetuni!'g wewulenan, nara llyan saking wiji, parla-
kona aja ngira ngarah apa.
Kedhokaning pawinihan, yen wus ginarap kang becik, Ian
tilasing rurukudan, wus dacti lemah Ian lemi, ginula-guJa null, kang
sedhepa ambanepun , dawane telung dhepa, mrih gambang yen den
sebari, ..:us mangkana null leren kang warata.
Pirantine kang praY0gi, gadebog Ian pring kang gilig, pamrihe
papan warata, den eleb kacakan sami, yen arep den sebari, kang
sedengan telesipun, mrih gabahe kreteta, aja mablas maring siti, duga-
uga aneng blabage priyangga.
Dene panggarape gabah, kang arsa den anggo wiji, aneng
2016tampah tinapenan, ingkang gabug den ilangi, tumull den enteri,
kang enteng amrih ngalumpuk, jupuken dhewekena, pinangan wae
erpusdaprayogi, yen sinebar kurang seger tuwuhira.
Gabah kang wis pipilihan, mentes anteb den wadhahi, neng
tengok nuli pamahna, kang kekum ing banyu rriili, yen ora ana
kali, mung banyu seger wus cukup, lawase winatara, telung dina
edia Ptelung bengi, yen sinebar meh malethek thukullra.
Nanging yen wus telung dina, tengoke den etus dhingin, penye-
Mbare kang warata, aja kongsi tumpang tidhih, rada wong salhitik,
lihluwih becik tuwuhipun, takare yen sagulan, gabahe setengah kati,
Alamun torah kang karangen wuwuhana.
Nanging poma elinga, aja kekerepen kongsi, yen kakehen gabahira,
nora turung tumpang tindih, tembe tuwuhing wiji, kang becik mung
dalemok cung, sabanjure mangkana, tumeke tuwaning pari, nora
bareng salong kasep panenira.
Sawusing wiji sinebar, wuwurane awu null, wratakna aneng
gadhangan, keh sitheke kang nyukupi, tinimbang kehing wiji,
watara tikel sepuluh, nulil leben ing toya, mrih urnes telesing siti,
yen wijine wis molethek null den satna.
Suwene kinira-kira, aja baceg aja garing, sabanjure gigiliran,
mrih ajeg urnes lastari, nurut walaking siti, mawa-mawa nora tamtu,
kongsi tumekeng mangsa, bakal pandadaring wiji, iku uga tangguhen
aja sembrana.
Watarane pirang ndina, sedhenge umuring wiji, kang rujuk
233