๓๐๖ บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
ข้ันตอนที่ ๙ การทาํ นายผลการตอบสนองของชุมชนและทองถิน่ ตอผลกระทบทเ่ี กิดข้ึน
หาวิธีการคาดการณและทํานายอยางชัดเจน อธิบายส่ิงที่รูเก่ียวกับกลุมที่คาดวา จะไดรับ
ผลกระทบ และชนดิ ของผลกระทบท่คี าดการณไ ว เพือ่ ศกึ ษาวา
๑) ผลตอบสนองจากประชาชนทองถนิ่ จะเปนอยา งไร ?
๒) ความคิดเห็นของกลุมประชาชนเองหรือถูกชักนําจากความคิดของผูนําชุมชนหรือแกน
นาํ ?
๓) ผูนาํ ชุมชนและประชาชนมีความเหน็ ในดา นบวกหรอื ลบตอโครงอยา งไร ?
๔) มีแนวทางที่ประชาชนในทองถิ่นจะปรับตัวใหเขากับโครงการ หรือคาดวาจะเกิดการ
ตอ ตานคัดคา น ความขดั แยง หรืออื่นๆ อยา งไร ?
๕) กลุมประชาชนตางๆ ยังคงสามารถดํารงชีวิตอยางปกติสุข หรือจะเกิดการสูญเสียที่ไม
สามารถเรยี กคืนได อยางไร ? ระดบั ความทนทานหรือไมยอมรับทแี่ ตกตางกนั ฯลฯ
ข้ันตอนท่ี ๑๐ การพิจารณาผลกระทบทางตรง ทางออ ม และผลกระทบสะสม
อันท่ีจริงแลว ขั้นตอนนี้มิไดเปนสวนหนึ่งของการวิเคราะหกระบวนการ แตเปนการสืบหา
ผลกระทบตามประเด็นพ้ืนฐานของหลายๆ ขั้นตอน ผลกระทบทางสังคมเกือบทั้งหมดอาจไมเกิดขึ้นทันที
แตจ ะเกดิ ขึน้ หลังจากเกดิ เหตุการณไปแลว และอาจเกิดข้ึนไดแมในพื้นท่ีหางไกลจากโครงการหรือกิจกรรม
หลักผลกระทบสะสมจะมีความสําคัญมากกลุมประชาชนพื้นเมืองชนกลุมนอยอาจไดรับผลกระทบอยาง
รนุ แรงตอ ความเส่ียงของการสญู เสียวฒั นธรรมและสังคม หรือสูญส้ินคุณคาไปเน่ืองจากแรงกดดันตางๆ ที่
เกิดขึ้น และโครงการทเ่ี กิดขนึ้ อาจผลักดันใหก ลุมเหลา นีส้ ญู หายไปหรอื กอความขัดแยง
ขัน้ ตอนท่ี ๑๑ การแนะนาํ ทางเลือกใหมเ ม่อื ตอ งการ
เมื่อระบุผลกระทบที่รุนแรง และสําคัญออกมาไดแลว ตองพิจารณาหาทางเลือกที่จะทําให
ปญ หาเบาบางหรอื หมดไป โดยทาํ งานรวมกับผมู อี าํ นาจหรือผูวางแผนโครงการและกลุมผูไดรับผลกระทบ
เพ่ือพิจารณาวา ทางเลือกนัน้ มีความเปนไปไดหรือไม ตอ งแนใ จวา ไดท ําการวิเคราะหผลกระทบทางสังคม
และส่ิงแวดลอมของทางเลือกตางๆ แลว เม่ือมีการโตแยงท่ีเกี่ยวกับการพิจารณาทางเลือกหรือการเลือก
ทางเลือกเกิดขึ้น การเจรจา การประนีประนอมจะชวยแกไขขอขัดแยงได แตอยางไรก็ตาม ผูประเมินผล
กระทบทางสังคม จักตองไมทําใหตัวเองเปนปญหาหรือกอใหเกิดความขัดแยงใหม โดยพึงระลึกเสมอวา
ในทุกสภาวะปญหาและความขัดแยงน้ันจะมีทางออกเสมอ แนวทางและหลักการแกไขปญหาเดิมอาจไม
สามารถใชไดทุกคร้ังเสมอไป เสมือนเขาสูหองทึบท่ีจนตรอกและประตูท่ีเขามากําลังจะปดตาย แตขอให
เชื่อในหลักการ การคิดวิเคราะหเชิงบวก (Positive Thinking) จะทําใหพบประตูหรือหนาตางบานใหม
กําลังจะเปดออกสูส ภาวการณท ดี่ ีกวาโดยทุกฝา ยรวมหาวิธพี ิจารณาทางออกของสังคมรว มกนั
ข้ันตอนท่ี ๑๒ การจัดทาํ มาตรการลดผลกระทบ และตดิ ตามตรวจสอบแผนบรรเทาปญหา
การทํางานรวมกับผูวางแผนโครงการและกลุมผูไดรับผลกระทบเพ่ือหาทางกําหนดมาตรการ
บรรเทาปญหาทางสังคมที่อาจจะเกิดข้ึน และนําแผนดังกลาวไประบุไวในเอกสารและรายงานการ
บทที่ ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย ๓๐๗
วิเคราะหผลกระทบทางสังคม ซ่ึงตองม่ันใจวาแผนบรรเทาปญหาท่ีตองการนั้นมีคําอธิบายท่ีชัดเจน
สําหรับประกอบการตัดสินใจ โดยมีผูรับผิดชอบในการดําเนินงาน ระบุงบประมาณ และมีโปรแกรม
ติดตามตรวจสอบท่ีจะทําใหม่ันใจวามาตรการบรรเทาปญหานั้นเกิดขึ้นจริง และปองกันการยอนกลับมา
เปนปญ หาซํา้ ซอ นอกี มมี าตรการท่ใี ชลดผลกระทบ ๓ มาตรการ ดังนี้
๑. มาตรการและแผนลดผลกระทบ (Mitigation Measure and Plan)
๒. มาตรการและติดตามประเมินผล (Monitoring Measure and Plan)
๓. มาตรการ และแผนการเตือนลวงหนากอนเกิดเหตุการณผลกระทบ (Precautionary
Measure and Plan) จากการประเมนิ ความเส่ียงและการคาดการณทม่ี โี อกาสผดิ พลาด
อยางไรก็ตาม อาจมีบางปญหาที่ไมสามารถหาทางออกไดในขณะน้ัน ขอใหใชการเจราหารือ
หาขอ ยตุ ิกบั ทกุ ฝายจะดที ่สี ุด๒๔
๓) ประเภทโครงการหรือกจิ กรรม ทต่ี องการทําการประเมนิ ผลกระทบ EIA
ในปจจุบันพระราชบัญญัติสงเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดลอม ป พ.ศ.๒๕๓๕ ไดกําหนด
โครงการหรือกิจกรรมท่ีตองมีการจัดทํารายงานประเมินผลกระทบสิ่งแวดลอมไว ๒๒ โครงการ/กิจกรรม
ซึ่งควรมกี ารประเมนิ SIA รวมดว ย ดังนค้ี อื
๑. เข่ือนเก็บน้ําหรืออางเก็บน้ํา ที่มีปริมาณเก็บกัดนํ้าต้ังแต ๑๐๐ ลานลูกบาศกเมตรข้ึนไป
หรอื มพี ื้นที่เกบ็ กักน้ําต้งั แต ๑๕ ตารางกโิ ลเมตรขน้ึ ไป
๒. การชลประทาน ท่มี พี นื้ ท่ีการชลประทานต้ังแต ๘๐,๐๐๐ ไรขึน้ ไป
๓. สนามบินพาณิชยท ุกขนาด
๔. ระบบทางพิเศษตามกฎหมายวาดวยการทางพิเศษหรือโครงที่มีลักษณะเชนเดียวกับ การ
ทางพเิ ศษ หรือระบบขนสง มวลชนที่ใชรางทุกขนาด
๕. การทําเหมอื งตามกฎหมายวาดวยแรทุกขนาด
๖. นิคมอตุ สาหกรรมตามกฎหมายวา ดวยนิคมอุตสาหกรรมหรือโครงการที่มีลักษณะเชนเดียว
กบั นคิ มอตุ สาหกรรมทกุ ขนาด
๗. ทา เรอื พาณิชยทส่ี ามารถรบั เรือขนาดตง้ั แต ๕๐๐ ตันขึน้ ไป
๘. โรงไฟฟาพลังงานความรอนท่ีมีกําลังผลติ กระแสไฟฟา ตั้งแต ๑๐ เมกกะวตั ต ขนึ้ ไป
๙. การอุตสาหกรรม
๙.๑ อุตสาหกรรมปโตรเคมีท่ีใชวัตถุดิบ ซ่ึงไดจากการกล่ันน้ํามันปโปรเลียมและ/หรือการ
แยกกาชธรรมชาติในกระบวนการผลิตต้ังแต ๑๐๐ ตนั ตอ วันข้นึ ไป
๙.๒ อตุ สาหกรรมกล่ันนํา้ มนั ปโ ตรเลียมทุกขนาด
๙.๓ อตุ สาหกรรมแยกหรือแปรสภาพกาซธรรมชาติทุกขนาด
๒๔ เดช วฒั นย่ิงเจรญิ , ทฤษฎีและการประเมินผลกระทบทางสังคม: เอกสารการสอนประจําปการศึกษา ๒/
๒๕๔๖, (คณะสังคมศาสตร: มหาวทิ ยาลัยนเรศวร, ๒๕๔๖), หนา ๑๕๐.
๓๐๘ บทท่ี ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
๙.๔ อุตสาหกรรมคลอแอลคาไรน โซเดียมไฮดรอกไซด กรดไฮโดรคลอริคคลอรีน
โซเดียมไฮโพคลอไรด และปูนคลอรีน ที่มีกําลังผลิตดังกลาวแตละชนิดหรือรวมกันต้ังแต ๑๐๐ ตันตอวัน
ข้ึนไป
๙.๕ อุตสาหกรรมเหล็ก/หรือเหล็กกลา ทมี่ ีกําลงั ผลิตต้ังแต ๑๐๐ ตนั ตอ วนั ขนึ้ ไป
๙.๖ อุตสาหกรรมผลติ ปูนซีเมนตท ุกขนาด
๙.๗ อุตสาหกรรมถลงุ แรห รือหลอมโลหะ ซึ่งมิใชอตุ สาหกรรมเหล็กหรอื เหล็กกลาที่มีกําลัง
ผลติ ตงั้ แต ๕๐ ตันตอ วันข้นึ ไป
๙.๘ อุตสาหกรรมการผลิตเยอ่ื กระดาษทีม่ กี ําลังผลิตต้งั แต ๕๐ ตนั ตอวนั ขน้ึ ไป
๑๐. โครงการทุกประเภทท่ีอยูในพื้นท่ีท่ีคณะรัฐมนตรีไดมีมติเห็นชอบกําหนดใหเปนพ้ืนที่ลุม
น้าํ ชัน้ ๑B ทุกขนาด
๑๑. อาคารที่ตงั้ อยูร มิ แมน้ํา ฝง ทะเลสาบ หรือชายหาด หรือท่ีอยูใกล หรือในอุทยานแหงชาติ
หรืออุทยานประวัติศาสตร ซึ่งเปนบริเวณอาจจะกอใหเกิดผลกระทบกระเทือนตอคุณภาพส่ิงแวดลอม
อาคารที่มีขนาดความสูงตั้งแต ๒๓ เมตรข้ึนไปหรือท่ีมีพื้นที่รวมกันทุกชั้นหรือในหลังเดียวกันตั้งแต
๑๐,๐๐๐ ตารางเมตร ขนึ้ ไป
๑๒. การถมทดี่ นิ ในทะเลทกุ ขนาด
๑๓. การจัดสรรท่ดี นิ เพื่อเปน ทีอ่ ยอู าศัย หรือเพือ่ ประกอบการพาณิชย จํานวนที่ดินแปลงยอย
ตัง้ แต ๕๐๐ แปลงข้นึ ไป หรอื เนื้อทเี่ กินกวา ๑๐๐ ไร
๑๔. โรงพยาบาลหรือสถานพยาบาลท่ีมีเตียงสําหรับผูปวยไวคางคืน (ต้ังแต ๓๐ เตียงข้ึนไป
กรณีต้ังอยูริมแมนํ้า ฝงทะเลสาบ หรือชายหาด หรือท่ีมีเตียงสําหรับผูปวยตั้งแต ๖๐ เตียงขึ้นไป กรณี
โครงการทีอ่ ยนู อกเหนอื พน้ื ทด่ี งั กลาว)
๑๕. ทางหลวงหรือถนนซ่ึงมีความหมายตามกฎหมายวาดวยทางหลวง (ทุกขนาดท่ีเทียบเทา
หรอื สงู กวา มาตรฐานตาํ่ สุดของทางหลวงชนบทขน้ึ ไปโดยรวมความถึงการกอสรางทางใหมเพิ่มเติมจากคัน
ทางที่มีอยู) ท่ีตัดผานพื้นที่ดังตอไปน้ี (๑) พ้ืนที่เขตรักษาพันธสัตวปาและเขตหามลาสัตวปาตามกฎหมาย
วาดวยการสงวนและคุมครองสัตวปา (๒) พ้ืนท่ีอุทยานแหงชาติตามกฎหมายวาดวยอุทยานแหงชาติ (๓)
พ้ืนทล่ี ุมน้ํา (๔) พน้ื ทเ่ี ขตปาชายเลนท่ีเปนปาสงวนแหงชาติ (๕) พื้นที่ชายฝงทะเลในระยะ ๕๐ เมตร หาง
จากระดับน้าํ ทะเลขนึ้ สูงสดุ
๑๖. อุตสาหกรรมท่ีผลิตสารออกฤทธ์ิหรือสารท่ีใชปองกันหรือกําจัดศัตรูพืช หรือสัตว โดย
กระบวนการทางเคมีทกุ ขนาด
๑๗. อตุ สาหกรรมทผ่ี ลติ ปยุ เคมโี ดยกระบวนการทางทกุ เคมขี นาด
๑๘. โรงแรมหรอื สถานที่พักตากอากาศ ทมี่ จี าํ นวนหองพักตัง้ แต ๘๐ หองขึ้นไป
๑๙. อาคารท่ีอยูอาศัย ตามกฎหมายวาดวยการควบคุมอาคารท่ีมีจํานวนหองชุดต้ังแต ๘๐
หอ งชุดขน้ึ ไป
บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย ๓๐๙
๒๐. โรงงานปรับคุณภาพของเสียรวม เฉพาะสิ่งปฎิกูลหรือวัสดุท่ีไมใชแลวตามกฎหมายวา
ดวยกฎหมายวา ดว ยโรงงานทุกขนาด
๒๑. การพัฒนาปโตรเลียมทุกขนาด (๑) การสํารวจและหรือผลิตปโตรเลียม (๒) ระบบการ
ขนสง ปโ ตรเลียมและนํ้ามันเชอื้ เพลิงทางทอ
๒๒. อุตสาหกรรมประกอบกิจการเก่ียวกับน้ําตาล (๑) การทํานํ้าตาลทรายดิบ นํ้าตาล
ทรายขาว น้าํ ตาลทรายขาวบริสุทธท์ิ ุกขนาด (๒) การทํากลโู คส ซโี ทรส หรอื ผลิตภัณฑอื่นท่ีคลายคลึงกันที่
มีกาํ ลังผลติ ตั้งแต ๒๐ ตัน ตอวันขึ้นไป
๒๓. โครงการท่ีอยูหรือพัฒนาในพ้ืนที่ตามประกาศกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติ และ
ส่ิงแวดลอม เร่ืองกําหนดเขตพ้ืนที่และมาตรการคุมครองส่ิงแวดลอมในบริเวณเมืองตางๆ อาทิ ชลบุรี
ภเู กต็ กระบี่ เพชรบุรี ประจวบคีรขี นั ธ๒๕
๔) ขอจํากัดของการประเมินผลกระทบสิ่งแวดลอมและการประยุกตใชรวมกับการ
ประเมินผลกระทบทางสังคม
ขอจํากัดของการประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอมที่จะเกิดจากผูประเมินคือการใหความสําคัญ
ทางดานวิศวกรรมกับดานเศรษฐศาสตรมากเกินไป โดยไมไดมองลึกถึงมิติทางดานสังคมวิทยาและ
มานุษยวิทยา อีกทงั้ ไมมกี ารปรึกษาหาหรอื บอกเลาใหประชาชนไดรับรูในส่ิงท่ีจะเกิดข้ึนอันทําใหเกิดการ
คัดคานตามมาภายหลัง ดวยเห็นกับประโยชนของโครงการ (Project Benefit) มากกวาประโยชนของ
สังคม (Social Benefit) ดังน้ันการแกไขควรเร่ิมตั้งแตเปล่ียนแปลงทัศนคติของรัฐและเอกชนเปนมุมมอง
การพัฒนาที่ไมเนนเศรษฐกิจเพียงอยางเดียว แตใหประชาชนไดมีสิทธิ์เลือกวาการพัฒนาอยางไรที่
เหมาะสมกับชุมชน มีการตรวจสอบติดตามการดําเนินโครงการเปลี่ยนแปลงกลไกของหนวยงานของรัฐ
และผูทําการศึกษาตองเขาถึงประชาชนอยางแทจริง ควรมีกรรมการจากชาชนเขารวมในการพิจารณา
ตดั สนิ ใจในระดับนโยบาย โดยเร่ิมต้ังแตระดับทองถ่ิน คือหมูบาน ตําบลไปจนถึงระดับจังหวัดทองถิ่น คือ
หมบู าน ตาํ บลไปจนถงึ ระดบั จังหวดั หรอื จดั เวทีใหมีการพบปรึกษาหารือกันกับหนวยงานเจาของโครงการ
วิธีการนี้ อาจทาํ ใหเสียเวลาไปบางแตส ามารถลดปญ หาการคัดคานและความขดั แยงในระยะยาวได
จากหลกั การและแนวคิดที่กลาวมา จะเห็นไดวา การประเมินผลกระทบทางสังคมสามารถนํา
ใชในกรณีอ่ืนๆ นอกเหนือจากโครงการพัฒนาของรัฐไดดวย และควรทําตั้งแตเร่ิมตนโครงการการศึกษา
หาทางเลือกและตัดสินใจเลือกสิ่งที่ดีท่ีสุด อีกท้ังมีการแกไขปญหาผลกระทบในแตละดาน ควรประเมิน
ท้ังผลทางเศรษฐกจิ ระบบนิเวศ และดานสังคม คุณภาพชีวิตของคนในชุมชน ควรใหความสําคัญตอจิตใจ
มากกวาตัวเลข การศึกษาผลกระทบทางสังคมนั้น ตองทําการวิจัยกับชุมชนโดยตรง ท้ังดานทัศนคติและ
ปญหาของชมุ ชนที่ไดรบั ผลกระทบโดยทางตรงและทางออ ม ควรเปนการวิจัยเชิงพัฒนา แลกเปล่ียนความ
คิดเห็น ซึง่ จะทําใหไดขอ มูลท่ีเปน ประโยชน
๒๕ สํานักวิเคราะหผลกระทบสิงแวดลอม, ระบบการวิเคราะหส่ิงแวดลอมของประเทศไทย,
(กรงุ เทพมหานคร: สํานกั นโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาตแิ ละสงิ่ แวดลอ ม, ๒๕๔๘), หนา ๒๐๔.
๓๑๐ บทท่ี ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
สิ่งท่ีควรปรับเปลี่ยนในการศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอม คือ ตองใหความสําคัญในการศึกษา
ผลกระทบทางสังคมมากขึ้น มีการทบทวนและตรวจทางสังคม สภาพจิตใจ บนหลักการมีสวนรวม
วิเคราะหผลกระทบอยางละเอียดออนและเปนกลาง เพราะเปนเอกสารสําคัญในการตัดสินใจของรัฐบาล
และการศกึ ษาวเิ คราะหท่ผี ิดพลาดหรอื ไมครอบคลุมอาจสง ผลกระทบในระดบั มหภาคได
ดังนั้น รัฐบาลและผูมีอํานาจทางสังคมควรระลึกเสมอวา มีหนาท่ีอํานวยความผาสุขมากกวา
การใชอํานาจใหเกิดความผาสุขแกประชาชน และตองพิจารณาบทบาทใหมทางสังคมทดแทน
เปรียบเทียบไดกับบทบาทของรัฐแบบคุณพอไมดัดหรือนายอํานาจ ซึ่งเปนแบบคุณพอที่ตัดสินใจแทนใน
ทุกเรื่อง ควรเปลี่ยนจากนายอํานาจหรือการใชอํานาจ เปนนายอํานวยแทนหรืออีกนัยหน่ึง ก็คือ การ
ใหบริการอาํ นวยความสะดวกและกํากบั ใหเปนไปในทิศทางทส่ี ังคมประสงคห รือการพัฒนาที่ดีงาม เปนตน
แตอ ยางไรก็ตาม การประเมินผลกระทบทางสงั คมสามารถนําไปประยุกตใชในการดําเนินงานตางๆ ได ทั้ง
ในกรณีท่ีปญหาหรือผลกระทบน้ันเกิดข้ึนเองตามธรรมชาติ หรือเกิดจากการกระทําของมนุษยและสังคม
เพื่อใหการพัฒนาสังคมนาอยูและยั่งยืนดวยมิติท่ีเคารพตอมนุษยและสังคมตองเขาใจเสมอวาไมมีการ
พฒั นาใด (Developments) ไมกอใหเกิดการเปลี่ยนแปลง (Changes) ความสําคัญจึงอยูท่ีการกํากับการ
เปลย่ี นแปลงท่ีดงี ามและเหมาะสมในขณะนั้นมีชว งเวลาท่ยี าวนานมากข้นึ และยงั่ ยนื
๒) การประเมนิ ผลกระทบทางส่งิ แวดลอม (Environment Impact Assessment: EIA)
การประเมินผลกระทบสิ่งแวดลอมเปนวิธีการหนึ่งในการจําแนกคาดคะเนผลกระทบท่ีคาดวาจะ
เ กิ ด ขึ้ น จ า ก โ ค ร ง ก า ร ห รื อ กิ จ ก ร ร ม ต ล อ ด จ น ก า ร เ ส น อ แ น ะ ค า ด ก า ร ณ ใ น ก า ร แ ก ไ ข ผ ล ก ร ะ ท บ
(MitigationMeasure) และแผนการติดตามตรวจสอบคุณภาพส่ิงแวดลอม (Monitoring) ท้ังในระหวาง
การกอ สรางและการดาํ เนินโครงการพัฒนาตา งๆ
(๑) การวิเคราะหผ ลกระทบสิ่งแวดลอม (EIA)
การวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอม (Environmental Impact Assessment, EIA) ซึ่ง
หมายถึง “การวิเคราะหผลกระทบจากโครงการหรือกิจการประเภทตางๆ ที่อาจจะเกิดขึ้นตอ
สภาพแวดลอม หรือสภาพแวดลอมท่ีอาจจะมีผลกระทบตอโครงการหรือกิจการนั้น ทั้งในทางบวกและ
ทางลบ เพื่อเปนการเตรียมการควบคุม ปองกัน และแกไขกอนการตัดสินใจดําเนินโครงการหรือกิจการ
น้นั ๆ” เปน หนึ่งในจํานวนหลายๆ ระบบ สําหรับการวางแผนเพื่อตัดสินใจเตรียมการควบคุม ปองกันและ
แกไขปญหาสิ่งแวดลอ มท่อี าจจะเกิดจากการดาํ เนินโครงการหรือกจิ การตา งๆ ไมวาจะเปนของภาครัฐบาล
หรือเอกชน โดยในขั้นตอนที่ถูกตองและมีประสิทธิภาพจะเปนระบบที่ถูกเตรียมการในระดับการวางแผน
เพ่ือใหทราบถึงขอเท็จจริงทุกๆ ดาน วาถาจะมีโครงการหรือกิจการใดข้ึนมา จะกอใหเกิดผลกระทบตอ
คุณภาพส่ิงแวดลอมอยางไรบาง มีความรุนแรงมากนอยเพียงใด มีผลกระทบในระยะส้ันหรือระยะยาว
อยางไร เม่ือไดวิเคราะหในรายละเอียดทุกประเด็น รวมถึงทางเลือกตางๆ แลว จะมีการประเมินถึงผลดี
และผลเสียของโครงการหรือกิจการน้ันๆ และท่ีสําคัญท่ีสุดของระบบการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอม
บทที่ ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย ๓๑๑
จําเปนตองเปดโอกาสใหหนวยงานตางๆ ทั้งภาครัฐและเอกชน รวมถึงประชาชนไดโอกาสเขามาแสดง
ความคิดเหน็ ไมวา สนับสนุนหรอื คัดคานตอโครงการหรือกิจการน้นั ๆ ดว ย๒๖
ในขณะเดยี วกนั ถาโครงการหรอื กจิ การใดทีผ่ า นการเห็นชอบของหนวยงานผูรับผิดชอบในการ
พิจารณารายงานการวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอม หนวยงานเก่ียวของ และประชาชนแลว หลังการ
กอสรางเสร็จสมบูรณแลว ก็จะตองเตรียมมาตรการในการติดตามตรวจสอบ และประเมินคุณภาพ
สิ่งแวดลอมหลังจากท่ีโครงการไดเปดดําเนินการ เพื่อใหทราบวาโครงการหรือกิจการนั้นไดกอใหเกิด
ผลกระทบตอคุณภาพสิ่งแวดลอมมากนอยเพียงใด และไดปฏิบัติตามมาตรการลดผลกระทบส่ิงแวดลอม
ตามท่ีไดเสนอไวในรายงานฯ อยางเครงครัดหรือไมถามีขอผิดพลาดหรืออุบัติเหตุเกิดข้ึนก็จําเปนจะตอง
ปรับปรุงมาตรการปองกันและแกไขใหเหมาะสมย่ิงข้ึน (ซึ่งการติดตามตรวจสอบและประเมินคุณภาพ
สิ่งแวดลอมของแตละโครงการหรือกิจการ ตามกฎหมาย เชน พรบ.โรงงาน จะมีเจาพนักงานเขาไป
ตรวจสอบในการดําเนนิ โครงการหรอื กิจการนน้ั ๆ อยูต ลอดเวลา)
แตเน่ืองจากการจัดทําการวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอมในประเทศไทย ถึงแมจะเริ่ม
เตรียมการต้ังแตป พ.ศ.๒๕๒๔ ใหมีการจัดทํารายงานฯอยางจริงจังต้ังแตป พ.ศ.๒๕๒๘ ตามประกาศ
กระทรวงวทิ ยาศาสตรเทคโนโลยี และการพลงั งาน (ในขณะนัน้ ) กต็ าม ปจ จบุ นั ประชาชนและหนวยงานท่ี
เก่ยี วขอ งบางหนว ยงานยังไมเขา ใจถึงความสาํ คญั ของขั้นตอนในการจัดทํารายงานการวิเคราะหผลกระทบ
ส่ิงแวดลอม ระบบพิจารณารายงานการวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอมโดยคณะกรรมการผูชํานาญการ
พิจารณารายงานฯ รวมถึงสิทธิในการมีสวนรวมของประชาชน โดยเฉพาะอยางยิ่งเมื่อการประกาศ
พระราชบญั ญตั สิ ง เสรมิ และรกั ษาคณุ ภาพสงิ่ แวดลอมแหงชาติ พ.ศ.๒๕๓๕ (ตอไปจะใช พรบ. สิ่งแวดลอม
พ.ศ.๒๕๓๕) ไดมีการเพ่ิมหนวยงานเพ่ือการควบคุมและรักษาคุณภาพส่ิงแวดลอมใหมีประสิทธิภาพท่ีดี
ย่ิงข้ึน พรอมการปรับปรุงขอกฎหมายตางๆ เพื่อการลงโทษผูกอใหเกิดปญหาดานสิ่งแวดลอม สงเสริม
องคก รเอกชนชว ยในการดแู ลและรกั ษาทรัพยากรดานสิ่งแวดลอ ม และอํานาจในการประกาศเขตคุมครอง
ส่ิงแวดลอม และเขตควบคุมมลพิษ รวมท้ังการเพิ่มประเภทและขนาดของโครงการที่จําเปนจะตองมีการ
จัดทํารายงานวเิ คราะหผ ลกระทบส่ิงแวดลอม ทําใหผูประกอบการหรือนักพัฒนาทั้งหลาย คิดวากฎหมาย
ฉบับน้ีทําใหเกิดความลาชาในการพัฒนา เปนผลใหเศรษฐกิจของประเทศชะลอตัว และที่สําคัญจะตองมี
การเพ่ิมตนทุนในการควบคุมและปองกันปญหาส่ิงแวดลอมโดยใชเหตุ ในขณะเดียวกัน ในกฎหมายก็ได
กลาวถึงการใหสิทธิของประชาชนในการมีสวนรวมในการคุมครองและรักษาคุณภาพส่ิงแวดลอม แตมี
ขอ ยกเวนบางประการซงึ่ ถือวาเปน การกั้นสทิ ธิในการมสี ว นรวมของประชาชนอยา งแทจ รงิ
การวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมเปนเสมือนเครื่องมือท่ีชี้ใหเห็นผลกระทบที่อาจจะเกิดขึ้น
จากการดําเนินโครงการหรือกิจการตางๆ ทั้งทางบวกและทางลบ และเปนการเตรียมการเพื่อควบคุม
ปองกันและแกไขปญหาดานสิ่งแวดลอม ซ่ึงถือวามีความสําคัญตอการพัฒนาประเทศเปนอยางยิ่ง เพราะ
การท่ีจะใหประเทศเจริญกาวหนาตอไป จําเปนจะตองใหประชาชนในประเทศมีมีความเปนอยูดีข้ึน
๒๖ ทววี งศ ศรีบุรี, EIA การวเิ คราะหผลกระทบส่ิงแวดลอม, (กรุงเทพมหานคร: บริษัท มาย พับลิชช่ิง จํากัด,
๒๕๔๑), หนา ๑๐-๑๓.
๓๑๒ บทที่ ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย
โดยเฉพาะในสวนของคุณภาพชีวิต หมายความวาประชาชนของประเทศจะตองอยูในสภาวะแวดลอมท่ีดี
ไมมีปญ หาดา นภาวะมลพษิ เชน อากาศเสยี น้ําเสีย เปน ตน
การวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมจะสมบูรณไดจะตองใหประชาชนไดมีโอกาสเขามามีสวน
รวมในการยอมรับโครงการหรือกิจการน้ันๆ เพราะประชาชนในทองถิ่นจะเปนผูท่ีไดรับผลกระทบท้ัง
ทางบวกและทางลบจากโครงการหรือกิจการตางๆ ที่จะเกิดขึ้น ไมวาโครงการจะเปนขนาดเล็กหรือใหญก็
ตาม ปจจบุ ันประชาชนยังไมทราบวา ตนเองมีสิทธิในการเขามามีสวนรวมในระบบการวิเคราะหผลกระทบ
สิ่งแวดลอมอยางไร ระดับใด ทําใหตองมีองคกรเอกชน นักวิชาการ หรือผูรูทั้งหลายคอยใหความ
ชวยเหลือในดานขาวสาร ขอมูล และความรูทางวิชาการซ่ึงในบางคร้ังก็กลายเปนปญหาท่ีถูกกลาวหาวา
เปน การปลุกระดมมวลชนใหเกดิ การตอตานโครงการหรือกิจการน้นั ๆ โดยแทจ ริงแลวประชาชนในทองถิ่น
จําเปนจะตองมีความเขาใจถึงระบบการวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอมอยางชัดเจน และจะตองทราบถึง
สิทธิในการเขามามีสวนรวมในการตัดสินใจตางๆ อยางไร และระดับใด ในขณะเดียวกันเจาของโครงการ
หรือกิจการไมวาภาครัฐหรือเอกชนก็จําเปนจะตองใหโอกาสแกประชาชนไดเขามามีสวนรวม โดยจะตอง
เปดใจกวางยอมรับความคิดเห็นถึงความทุกขยากที่อาจจะเกิดขึ้นหลักจากการเร่ิมดําเนินโครงการหรือ
กิจการจะตอ งมกี ารเปด เผยถึงผลกระทบทอี่ าจจะเกิดขึ้น ชี้แจงถึงมาตรการติดตามและแกไขตางๆ เพื่อให
ประชาชนไดเขา ใจ และยอมรบั โครงการหรือกิจการนน้ั ๆ
ในหลักการและเหตุผลของการท่ีตองมีการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมของประเท ศไทย
ตาม พ.ร.บ. ส่ิงแวดลอม พ.ศ.๒๕๑๘ นั้น มีวัตถุประสงคที่สําคัญดังไดเคยพิมพเปนเอกสารเผยแพรโดย
สํานกั งานคณะกรรมการสิ่งแวดลอมแหง ชาติในป พ.ศ. ๒๕๒๓ ดังตอไปนี้๒๗
๑. เพ่ือจําแนกและอธิบายในเชิงปริมาณเทาที่สามารถจะกระทําได เก่ียวกับทรัพยากร
สิ่งแวดลอมและคุณคา ตางๆ ของมนุษยท ่ีจะถกู กระทบกระเทือนไป อันเน่ืองจากโครงการพัฒนานั้นๆ โดย
พจิ ารณาเปรียบเทยี บระหวางสภาวะทม่ี กี บั ไมมีโครงการดงั กลาว
๒. เพื่ออธิบายในเชิงปริมาณเทาที่สามารถจะกระทําไดเกี่ยวกับขนาดของผลกระทบ
ส่ิงแวดลอมท้ังบวกในแงการสงเสริมทรัพยากรส่ิงแวดลอมคุณคาตางๆ ของมนุษย โดยพิจารณารวมทั้ง
ผลกระทบที่เกิดขึ้นในระยะส้ันและในระยะยาว ท้ังน้ีเพื่อที่จะไดมีการพิจารณาในรายละเอียดเก่ียวกับ
วิธีการตางๆ ในการออกแบบหรือวางแผนโครงการเพื่อใหเกิดผลเสียหายนอยท่ีสุด โดยไดผลดีมากที่สุด
ดว ย
๓. เพ่ืออธิบายทางเลือกตางๆ ของโครงการที่มีผลกระทบส่ิงแวดลอมแตกตางกันแตสามารถ
บรรลุเปาหมายของการพัฒนาไดเหมือนๆกัน การนี้ใหกลาวถึงรายละเอียดกับผลกระทบกระเทือนตอ
คุณภาพส่ิงแวดลอ มอนั เน่อื งจากการเลอื กโครงการแตล ะทางดวย
หลังจากไดกําหนดวัตถุประสงคของการจัดทําการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมไวแลว
สํานักงานคณะกรรมการสิ่งแวดลอมแหงชาติก็หวังวาการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมจ ะชวยให
๒๗ เรื่องเดยี วกนั , หนา ๑๓-๑๕.
บทที่ ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย ๓๑๓
สามารถลดปญหาสภาวะแวดลอมท่ีเกดิ จากการพฒั นาโครงการหรอื กิจการตางๆ หรืออยางนอยก็สามารถ
ชใี้ หเ หน็ ถงึ แนวทางในการทจ่ี ะควบคุมหรอื ปอ งกันการเกิดผลกระทบสิ่งแวดลอม ดังน้ี
๑. มีการประเมินผลกระทบสิ่งแวดลอม ที่จะเปนสวนสําคัญสวนหนึ่งของการวางแผนพัฒนา
อันจะชวยใหม องปญหาตางๆ ไดกวางขวางยิ่งข้ึนรวมท้ังมีการพิจารณาดานสิ่งแวดลอมเพ่ิมขึ้นไปจากการ
มองเฉพาะผลประโยชนท างสังคมเศรษฐกิจในระยะสัน้ อยางทเ่ี คยปฏบิ ัติมา
๒. เนื่องจากการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมเปนการศึกษาที่อาศัยผูชํานาญงานเฉพาะ
ดา นแตกตา งกนั เชน วศิ กร นักวิทยาศาสตร นักธรณีวทิ ยา นกั เศรษฐศาสตร นักสังคมศาสตร นักวางแผน
และนักผังเมอื ง เปน ตน จงึ ม่นั ใจไดวา จะมีการมองปญหาตา งๆ ไดอยา งครบถวนสมบรู ณ
๓. แมวาจะมีการเรงรัดพัฒนาเศรษฐกิจเพียงใดก็ตาม แตหากขาดการบริหาร
ทรัพยากรธรรมชาติท่ีดีเพียงพอแลว ก็จะไมอาจมีทรัพยากรเพื่อการพัฒนาในระยะยาวได ดังนั้น การ
วิเคราะหผ ลกระทบส่ิงแวดลอ มจงึ ถูกนาํ มาใชเพ่อื ใหก ารพฒั นาในระยะยาวจะไดมีทรัพยากรใชอยางยั่งยืน
(long-term sustainable development)
๔. การวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอมยังสรางความเปนธรรมในสังคม โดยเฉพาะอยางยิ่ง
ประชาชนผูมีรายไดนอยซึ่งไดรับผลกระทบกระเทือนจากโครงการหรือกิจการนั้นโดยตรงก็จะไดรับการ
พิจารณาการชดเชย และ/หรือลดผลเสยี หายท่อี าจเกิดขึ้นได
๕. การวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมยังมีแนวทางสําหรับการติดตามตรวจสอบผลกระทบ
ตางๆ ท่ีเกิดข้ึนภายหลังจากที่ไดมีการกอสรางและใชงานตามโครงการเสร็จส้ินไปแลวอันจะเปนการ
ประเมนิ ผลสําเรจ็ ของการพฒั นาประเทศไดอกี ทางหนึง่ ดว ย
๖. นอกจากน้ีแลว การวิเคราะหผ ลกระทบสิ่งแวดลอมยังเปนเครื่องมือท่ีชวยใหสามารถบรรลุ
ปญ หาการใชประโยชนทรัพยากรธรรมชาติรวมกันในบริเวณชายแดนรอยตอระหวางประเทศได ถามีการ
รวมมือกนั อยา งจรงิ จงั เชน แมน ้ําโขง หรอื นานทะเลอา วไทยตอนลา งลงไป เปน ตน
สําหรับวัตถุประสงคของการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมตามพระราชบัญญัติส่ิงแวดลอม
พ.ศ.๒๕๓๕ ตําราเอกสารคําช้ีแจงประกอบแนวทางในการจัดทํารายงานการวิเคราะหผลกระทบ
ส่ิงแวดลอม โดยกองวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอม สํานักงานนโยบายและแผนสิ่งแวดลอมสิงหาคม
๒๕๓๗ มีดังน้ี
๑. เพ่ือจําแนก ทํานาย และประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอมจากโครงการ โดยเปรียบเทียบกับ
สภาวะที่ไมมีโครงการ และเพ่ือเตรียมการปองกันผลกระทบส่ิงแวดลอมตั้งแตขั้นวางแผนโครงการ ซ่ึงจะ
ชว ยลดคาใชจายในการแกไขปญหาที่อาจเกิดขึ้นจากการกอสราง และดําเนินโครงการ และเพื่อสนับสนุน
หลกั การพัฒนาทรพั ยากรส่งิ แวดลอ มอยางย่ังยนื
๒. เพ่ือใหมีการนําปจจัยทางดานสิ่งแวดลอมมาชวยในการวางแผนโครงการและตัดสินใจ
ดาํ เนินโครงการ
จากคําดังกลาวขางตนน้ัน จึงเห็นไดอยางชัดเจนวา การท่ีจะคุมครองและรักษาคุณภาพ
สิ่งแวดลอมใหคงอยูตอไปนั้น การวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอม เปนมาตรการหน่ึงท่ีรัฐบาลไดพยายาม
๓๑๔ บทท่ี ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
จดั สรา งเปน ระบบขนึ้ เพ่ือการตัดสินใจในระดบั การวางแผน เพ่อื การควบคุม ปอ งกนั และแกไขผลกระทบ
ส่ิงแวดลอมท่ีอาจจะเกิดขึ้นตอไปในอนาคต ถึงแมวาในระบบการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอมจะยังไม
สมบูรณตามความคิดเห็นของคนท่ัวไป ตามพระราชบัญญัติสงเสริมและรักษาคุณภาพส่ิงแวดลอม พ.ศ.
๒๕๓๕ ไดก ลาวถงึ สทิ ธขิ องประชาชนในการับรูขาวสารดานส่ิงแวดลอม แตยังไมไดมีการกําหนดเร่ืองการ
มีสวนรวมของประชาชนในกระบวนการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอม แตหนวยงานที่เก่ียวของ เชน
สํานักงานนโยบายและแผนสิ่งแวดลอม ก็ไดใหความสําคัญและกําลังศึกษาหาแนวทางท่ีจะใหมีการนํา
ข้ันตอนการมีสวนรว มของประชาชนมาใช
ถึงแมวาในประเทศท่ีพัฒนาแลวท้ังหลายจะไดใชระบบการวิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอม
เพอื่ การคมุ ครองและรักษาคุณภาพส่งิ แวดลอ มมาเปน เวลานาน ซ่ึงบางประเทศประสบผลสําเร็จอยางดีย่ิง
แตบางประเทศก็ยังมีปญหาในดานตางๆ มากมาย เชนเดียวกับประเทศไทยดังนั้นการที่จะใหระบบการ
วิเคราะหผลกระทบส่ิงแวดลอม เปนเคร่ืองมือในการควบคุมและรักษาคุณภาพส่ิงแวดลอมแตเพียงอยาง
เดียวนั้นคงเปนไปไมได จึงตองมีวิธีการปองกันและรักษาคุณภาพส่ิงแวดลอมอ่ืนๆ ควบคูกันไป เชน การ
กาํ หนดมาตรฐานคณุ ภาพส่งิ แวดลอ มดา นตางๆ การวางผงั เมือง เปน ตน
โดยภาพรวมการศกึ ษา EIA มีการศึกษาครอบคลมุ ๔ ดานหลกั ๆ ดวยกนั คือ
๑. ทรัพยากรกายภาพ เปนการศกึ ษาผลกระทบกายภาพวา มกี ารเปลี่ยนแปลงอยางไร
๒. ทรัพยากรชวี ภาพและนิเวศ เปน การศึกษาการเปล่ียนแปลงในดานตางๆ ที่มีตอระบบ
นิเวศ
๓. คุณคาการใชประโยชนของมนุษย เปนการศึกษาการใชประโยชนทั้งกายภาพและชวี
ภาพของมนษุ ยเ ชนการใชป ระโยชนท ี่ดนิ ระบบสาธารณูปโภคเปน ตน
๔. คุณคาตอคุณภาพชีวิต เปนการศึกษาผลกะทบที่จะเกิดตอมนุษย/ชุมชน เชน ระบบ
เศรษฐกิจความเช่อื คา นยิ มสาธารณสขุ เปนตน
(๒) กระบวนการประเมนิ ผลกระทบทางส่งิ แวดลอ ม
การพฒั นาปรบั ปรงุ เปล่ียนจากทเี่ คยเปนอยใู หด ีข้นึ กวา เดิม ถากระทําใดๆ แลวไมเกิดผลดีก็คง
ไมสามารถเรียกไดวา เปนการพัฒนา แตการพัฒนาไมวาจะเปนอุตสาหกรรม พลังงาน เกษตรกรรม การ
ต้ังถ่ินฐาน และอื่นๆ ลวนสรางปญหาทางดานส่ิงแวดลอมไมมากก็นอย ดังไดกลาวแลวในตอนตน เพ่ือให
การพัฒนาเปนไปในรูปแบบนิเวศพัฒนา และเปนไปตามหลักการอนุรักษส่ิงแวดลอม ในลักษณะ
กระบวนการประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอม โดยแบงออกเปน ขนั้ ตอน ดังรายละเอียดตอ ไปน้ี๒๘
ข้ันท่ี ๑ โครงการและขอ กําหนดการประเมนิ ผลกระทบ
ขั้นที่ ๑ นับวาสําคัญย่ิงเปนขั้นที่เร่ิมตนโดยนักพัฒนาจะตองเปนผูริ่เร่ิม หรือเตรียมโครงการ
และตั้งขอกําหนด (Term of Reference, TOR) แลวทําเปนขอเสอนในการทําเอกสารโครงการหรือ
Tender Documents อยางไรกด็ ี ขนั้ ท่ี ๑ นี้แยกใหเปน ๓ ขั้นตอน ซง่ึ ไดแ ก
๒๘ เ ก ษ ม จั น ท ร แ ก ว , ก า ร ป ร ะ เ มิ น ผ ล ก ร ะ ท บ ส่ิ ง แ ว ด ล อ ม ข้ั น สู ง , ( ก รุ ง เ ท พ ม ห า น ค ร :
มหาวิทยาลยั เกษตรศาสตร, ๒๕๕๔), หนา ๑๑๙-๑๒๘.
บทที่ ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย ๓๑๕
๑) โครงการและการรเ่ิ ริม่ โครงการ ซึ่งหมายถึง นักพัฒนาจะคัดเลือกโครงการท่ีดีที่สุดเพ่ือ
ในการเพ่ิมคุณภาพชวี ิตที่ดีทีส่ ดุ และใหเปนประโยชนตอ สวนรวมมากท่สี ุด
๒) การดําเนินการกอนทําการประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอม (Pre-EIA) หมายถึง การ
สํารวจการดําเนินการใหไดมาซึ่งขอมูลเบื้องตนภายในระบบส่ิงแวดลอม การวิเคราะหเบื้องตน เพื่อหา
รายละเอียดวา มขี อมูลอะไรบาง เปนการวิเคราะหใหทราบรายละเอียดพอควร เพื่อนําไปประยุกตในการ
กลน่ั กรองและกาํ หนดขอบเขตของงาน
Post- Audit EIA Stage v Post- Audit EIA
Implementation and Stage IV Pre- EIA
Monitoring
Stage I
Making Decision Stage III
Public Involvement Screening and Scoping
Tender Preparation
EIS or EIA Documentation EIA Implementation Stage II
แผนภาพที่ ๙.๕ แสดงวงจรของการประเมนิ ผลกระทบส่ิงแวดลอมโดยแบง ออกเปน ๕ ข้ันตอน๒๙
๓) การกล่ันกรองและการกําหนดขอบเขตของงาน (Screening and Scoping) เปนสวน
สําคัญของงานขั้นท่ี ๑ ซึ่งเปนข้ันท่ีไดรับภายหลังที่ไดกระทําการวิเคราะหทองที่คราวๆ แลว ทําการ
กล่ันกรองวาโครงการใดจะตองทํา EIA หรือไม ถาตองทํา EIA แลวจะมีขอบเขตของงานอะไรบาง อีกนัย
หนึ่งกค็ อื เปน การสราง TOR น่ันเอง
ในขั้นตอนที่ ๑ น้ี เมื่อกระทําท้ังสามขั้นตอนยอยดังกลาวแลวจะตองทําเปนเอกสารโครงการ
(Tender Documents) ซ่ึงเปนเอกสารเลมหน่ึง ซ่ึงมีขอความและรายละเอียดของโครงการ ขอกําหนด
ตางๆ ท่ีทางเจาของโครงการตอ งการ และ TOR ที่จะตองทําอะไรบาง รวมท้ังระบุเวลาดําเนินงาน การสง
รายงานและรายละเอียดปลีกยอยตามแตเจาของโครงการตองการ ทั้งน้ี เพื่อจะไดเปนเอกสารท่ี
๒๙ เร่ืองเดยี วกนั , หนา ๑๒๐.
๓๑๖ บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
เปรียบเสมือนขอชี้แนะในการทําการประเมินผลกระทบตอผูเสนอตน เพ่ือดําเนินการใหทราบขอเท็จจริง
ทั้งหมด และปฏิบตั ิ
ข้ันท่ี ๒ การปฏบิ ัตกิ ารศกึ ษาผลกระทบส่ิงแวดลอ ม
ขั้นท่ี ๒ เปนขั้นปฏิบัติการใหไดมาซ่ึงขอเท็จจริงตามขอกําหนด ต้ังแตการเก็บขอมูล การ
วิเคราะหการประเมินผล ขอเสนะแนะ และการทํารายงาน อยางไรก็ดี ขั้นที่ ๒ นี้ มีดวยกัน ๒ ขั้นตอน
ยอย ดังน้ี
๑) การปฏิบตั กิ ารประเมินผลกระทบสิ่งแวดลอ ม เปนขั้นตอนที่ตองทํางานหนักมากเพราะ
เนื่องจากจะตอ งมีการเก็บขอมูลทองที่ การวิเคราะหในหองปฏิบัติการ การประเมินผลกระทบและการให
แนวทางในการแกไขผลกระทบ
๒) การทํารายงานการศกึ ษาผลกระทบ ซ่ึงเรียกวา Environmental Impact Statement
(EIS) หมายถึง รายงานผลรวมทั้งหมดซึ่งเปนรูปเลมของการประเมินผลกระทบโครงการส่ิงแวดลอม
ทัง้ หมดรูปเลม น้จี ะเปน ขอมูลสาํ คญั ในการสรา งความเขา ใจ สําหรับผตู ัดสินใจแนวทางการแกไ ขผลกระทบ
ขน้ั ท่ี ๓ การตัดสินใจ
เปนขั้นตอนท่ีสําคัญท่ีโครงการพัฒนาจะตองตัดสินใจวาโครงการนั้นๆ ควรจะดําเนินการ
หรือไมโดยตองพิจารณาจากสิ่งตอ ไปน้ี
๑) ภายหลังกรรมการผูทรงคุณวุฒิซ่ึงแตงต้ังตามกฎหมาย ไดพิจารณาแลวตองฟงคํา
คิดเห็นจากสาธารณะหรือประชาพิจารณ (Public hearing หรือ Public involvement) หรือการมีสวน
รว มของประชาชน (People participation) ดําเนินการโดยการใหหนวยงานท่ีเก่ียวของดวยก็อาจเปนอีก
วิธหี นง่ึ อกี ดวย
๒) การตัดสินใจโครงการ เปนการดําเนินการขั้นสําคัญย่ิง โดยคณะกรรมการส่ิงแวดลอม
แหง ชาติการตดั สินใจนีจ้ ะตอ งรวบรวมแนวความคิดทุกแงท ุกมมุ ประกอบกัน
ขนั้ ท่ี ๔ การดําเนินการ
เม่ือโครงการพัฒนาไดรับการตัดสินใจใหดําเนินโครงการไดแลว ข้ันดําเนินการ
(Implementation) หรือปฏิบัติการจะเริ่มข้ึนตามความเหมาะสม ตั้งแตการกอสราง การตกแตง รวมไป
ถงึ การตรวจสอบการเปล่ียนแปลงดว ย
ขั้นที่ ๕ การประเมนิ ผลกระทบหลังดําเนนิ โครงการ
ผลการตรวจสอบการเปลี่ยนแปลงโครงการท่ีแนชัดวาไดมีการผิดปกติเกิดข้ึนในระบบ
ส่ิงแวดลอม อาจจะดว ยการควบคุมมลพิษเส่ือมประสิทธิภาพ หรือพฤติกรรมบางอยางของส่ิงแวดลอมถูก
ทาํ ลาย จึงจาํ เปน ตอ งทําการประเมนิ ผลกระทบหลกั การดาํ เนินโครงการ (post-audit EIA)
ท้ัง ๕ ข้ันตอนจะวนเวียนเปนวงจรซ้ําแลวซํ้าเลา ตราบเทาท่ีโครงการพัฒนาน้ันๆดําเนินการ
อยวู งจรการประเมินผลกระทบสิง่ แวดลอ มจําเปนตอ งวางแผนอยา งรดั กมุ มิฉะนั้นแลวผลกระทบโครงการ
กจ็ ะสรางผลกระทบข้นึ ไมม ากกน็ อ ย อยางไรกต็ าม ทั้ง ๕ ขัน้ ตอนนี้ จะมีรายละเอยี ดในตอนตอ ไป
บทที่ ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย ๓๑๗
ในทางปฏบิ ัตกิ ารจัดการแลว จําเปนตองใชแผนภาพที่ ๙.๖ ประกอบ กลาวคือเม่ือมีโครงการ
พัฒนาแลว จะตองศึกษากอนวา โครงการพัฒนาน้ันๆ กฎหมายตราไวหรือไมวา ตองศึกษาผลกระทบ
ระดับ EIA หรือ IEE แลวจึงคอยดําเนินการในข้ันตอไป ถาตองการ EIA เลย ก็ดําเนินการศึกษา EIA
โดยตรง ซ่ึงระบุไวชัดเจน แตถาตองการ IEE กอน จึงศึกษา IEE ถาพบวา จะศึกษา EIA ก็ตองดําเนินการ
ตามวิธขี อง EIA แตถา ไมตองการ EIA กต็ ดั สนิ โครงการไดทันที
โครงการพฒั นา
ความเปนไปไดท าง การยอมรับไดทางสงิ่ แวดลอม ความเปน ไปได
วิศวกรรรม กฎ/ระเบียบของโครงการ ทางเศรษฐศาสตร
ความตอ งการ EIA ตองการ EIA
ไมต องการ EIA การศกึ ษา IEE
รายงาน IEE
ตอ งการ EIA
การศึกษา EIA
การตัดสินใจโครงการ, การออกแบบ, การ
กอสรางและการริเริ่มดําเนินการโครงการ
ตรวจสอบ
แผนภาพท่ี ๙.๖ แนวทางปฏิบตั ิในการศึกษาผลกระทบสง่ิ แวดลอ ม๓๐
๓๐ เรอ่ื งเดยี วกัน, หนา ๒๒.
๓๑๘ บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
(๓) หลกั การจดั การการประเมนิ ผลกระทบส่งิ แวดลอม
การประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอม เปนการศึกษาการเปล่ียนแปลงส่ิงแวดลอมเชิงเดี่ยวหรือ
เชิงระบบ โดยแรงขับเคลื่อนของกิจกรรมโครงการพัฒนา ผลของการเปล่ียนแปลงและ/หรือผลกระทบ
สิ่งแวดลอมน้ีสามารถตรวจวัดขนาดได เพื่อนําผลการศึกษาไปควบคุมกิจกรรมที่ทําใหเกิดผลกระทบ
ดงั กลาวไดไ มม ากกน็ อย กิจกรรมเหลาน้ันก็คือกิจกรรมโครงการที่สามารถจําแนกไดเหลาน้ีเปนประเด็นที่
ไมยากที่จะเขาใจ ความจริงแลวแมจะงายในการทําความเขาใจแตก็เปนสิ่งยากมากตอการปฏิบัติเพราะ
การปฏิบัติการประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอมมีความละเอียดออนทางวิชาการตองใชศิลปการผสมผสาน
ของผูประเมินเชนเดียวกับความรูความสามารถทางวิชาการ ดวยเหตุดังกลาวน้ี ผูเขียนจึงขอนําเสนอ
หลักการจดั การประเมนิ ผลกระทบส่งิ แวดลอ มไว ดงั นี้๓๑
๑. คณุ สมบัติเฉพาะของผปู ระเมนิ
โครงการพฒั นาทมี่ คี วามตอ งการศกึ ษาผลกระทบส่ิงแวดลอม ตองมีผูศึกษาผลกระทบหรือ
ผูประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอมที่มีคุณสมบัติเฉพาะตัวไดแก การมีใบอนุญาตของสํานักงาน สผ.
กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม ผูมีสิทธิสอบเพ่ือขอใบอนุญาตตองไดปรัชญาส่ีสาขา คือ
วิทยาศาสตรสิ่งแวดลอม เศรษฐศาสตรสิ่งแวดลอม วิศวกรรมสิ่งแวดลอม และสาธารณสุขศาสตร หรือ
ปริญญาท่ีเที่ยบเทาทั้งส่ีสาขาดังกลาว และผูสอนวิชาส่ิงแวดลอมระดับอุดมศึกษาติดตอกันเปนเวลาไม
นอยกวา ๑๐ ปอยางไรก็ดี บคุ คลผูม ารวมทาํ การวิจยั ตอ งมปี ระสบการณอีกสี่ทานและควรมีหลายๆ สาขา
การท่ีตองการคุณสมบัติพิเศษของหัวหนาโครงการนี้ เพราะตองเปนบุคคลท่ีมีความรู ความสามารถ
ทางดา นส่ิงแวดลอมหลากหลายสาขา ตองสามารถดูภาพรวมเปนระบบไดดี มีศักยภาพในการผสมผสานดี
และมศี ิลปะในการสรา งรูปแบบการศึกษาเปนอยา งดดี ว ยเชนกนั
๒. โครงการพฒั นามคี วามเปน ไปได
โครงการพัฒนาที่จะทําการประเมินผลกระทบน้ัน ตองผานการกล่ันกรองมาแลววา
เหมาะสม ไมสรางผลกระทบสิ่งแวดลอมมากจนไมสามารถหาแนวทางแกไขผลกระทบไดเลย อีกท้ังตอง
เหมาะสมกับพ้ืนท่โี ครงการท่ีผานการกลน่ั กรองแลวเชน กัน ยิง่ ไปกวาน้ีโครงการน้ีตองมีความเปนไปไดโดย
ผานการศึกษาความเปนไปได (Feasibility studies) แลว เพ่ือพิจารณารวมกับผลการศึกษาทาง
เศรษฐศาสตรและวิศวกรรมการกอสรางโครงการแลว ซ่ึงเปนที่เช่ือไดวาโครงการน้ีเม่ือดําเนินการแลวมี
ความเปน ไปไดท างส่ิงแวดลอ ม เศรษฐศาสตรแ ละวศิ วกรรม
๓. ศกั ยภาพสง่ิ แวดลอมรองรับโครงการ
ศักยภาพส่ิงแวดลอม (Environmental potential) เปนส่ิงท่ีชวยบงบอกถึงความ
แข็งแกรง ความเปราะบาง หรือความสามารถในการฟนฟูตัวเอง ลวนมีความสําคัญที่จะรองรับโครงการ
พัฒนามิใหเกิดผลกระทบจนไมสามารถสรางมาตรการแกไขผลกระทบส่ิงแวดลอมไดก็ไมควรดําเนินการ
แตการท่ีดําเนินการโครงการพัฒนานั้นๆได ตองผานการกล่ันกรองพื้นท่ีโครงการแลว ซ่ึงพื้นที่โครงการก็
คือพื้นท่ีรองรับโครงการที่จะสรางผลกระทบมากนอยเพียงใดน่ันเอง อยางไรก็ดี โครงการพัฒนาท่ีตอง
๓๑ เร่อื งเดยี วกัน, หนา ๑๒๒-๑๒๘.
บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย ๓๑๙
ศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอมตองเปนโครงการที่สิ่งแวดลอมของพื้นที่โครงการมีศักยภาพรองรับโครงการ
น้นั ๆ ไดดว ย
๔. ความตอ งการหลกั การศกึ ษาอไี อเอที่เปนรูปธรรม
แผนงาน/วธิ ีการศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมตองดําเนินการภายใตหลักการศึกษาอีไอเอท่ี
เปนรูปธรรมเสมอ ท่ีสําคัญย่ิงก็คือการศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมเปนการศึกษาที่มีขั้นตอนหรือเปน
กระบวนการอยางเปนรูปธรรม ต้ังแตเริ่มคิด กล่ันกรอง และการดําเนินการศึกษา ท่ีเปนเชนน้ีเพราะวา
การศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมตองการขนาดของปญหาและโยงไปถึงขนาดของเหตุท่ีตองแก ไขเพื่อขจัด
ปญหาใหหมดไป ซึ่งวิธีการดําเนินการเพ่ือใหไดตาม “ความตองการหลักการศึกษาอีไอเอท่ีเปนรูปธรรม
ทุกๆข้นั ตอน สามารถสรา งมาตรการควบคุมอยา งเปนรูปธรรมได
๕. การพมิ พร ายงานผลการศกึ ษาผลกระทบ
การศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอมหรือการประเมินผลกระทบส่ิงแวดลอมมีกระบวนการ
ศึกษาท่ีเปนกระบวนการอยางเปนรูปธรรม มีความสลับซับซอนในเนื้อหาสาระ เพราะนอกจากจะมี
หลากหลายสาขาแลวยังมีความลุมลึกในเนื้อหาสาระของแตละสาขามาก รวมทั้งตองมีการผสมผสานเพ่ือ
ลดคาใชจาย เพิ่มประสิทธิภาพการประเมินผลกระทบสิ่งแวดลอมใหเปนรูปธรรมอันจะนําไปสูการสราง
มาตรการแกไ ขผลกระทบ แผนแกไขผลกระทบส่ิงแวดลอม องคความรูจากประสบการณของผูทรงคุณวุฒิ
อกี ดว ย
(๔) รูปแบบการจัดการการประเมินผลกระทบส่งิ แวดลอ ม
การประเมินผลกระทบสงิ่ แวดลอมเปนงานวิจัยเชิง “วิจัยและพัฒนา” หรือ “Research and
Development” กลาวคือ นอกจากจะมีงานวิจัยข้ันพื้นฐานและประยุกตควบคูกันแลว ผลการวิจัยตอง
นําไปสูการพัฒนาไดทั้งในรูปแบบของการนําไปสรางเทคโนโลยีหรือการดําเนินภาคปฏิบัติเชิงตอยอด
หมายความวาผลการศกึ ษา สามารถนาํ ไปสกู ารนําไปประยุกตตอไปไดเลย โดยเฉพาะอยางยิ่งการเปนตัวชี้
นําสูการดําเนินขั้นเทคโนโลยีและ/หรือนําไปสูขั้นพัฒนาไดเลย เพ่ือใหเขาใจส่ิงท่ีกลาวมาแลวจึงไดมี
รายละเอียดอยางมขี ้ันตอนดังนี้
๑. การรูแจงเหน็ จริงตอ โครงการพัฒนา
การนาํ โครงการพัฒนาใดๆเขา สูระบบส่ิงแวดลอมหน่ึงตองมีการกล่ันกรองโครงการที่สราง
ผลกระทบนอยท่ีสุด และกลั่นกรองพ้ืนที่โครงการใหเกิดผลกระทบนอยท่ีสุดเชนกัน ท้ังน้ีตองขึ้นอยูกับ
บทบาทหนาท่ีของระบบนิเวศดวยอีกเชนกัน เพราะบทบาทหนาท่ีของระบบส่ิงแวดลอมทั้งสามบทบาท
หนาที่ไดแก ระบบผลิตกรรม (Production systems) ระบบรีไซเคิล (Recycling systems) และระบบ
แปรสภาพ (Transformation systems) เหลาน้ีตางมีโครงสรางของระบบแตกตางกัน เหลาน้ีผูศึกษา
ผลกระทบสิง่ แวดลอมตอ งรูแจง เห็นจริงตอ โครงการพัฒนาดงั กลาว อยางไรก็ดีมีโครงการที่มีจุดเดนเห็นได
ชดั วา ตองสรา งผลกระทบอยา งแนน อนเชนโครงการกอ สรางทาเรือ โครงการทําเหมืองทุกขนาด โครงการ
สรางโรงผลิตกระแสไฟฟาทุกขนาด สนามบิน ทางดวน อุตสาหกรรมผลิตสารเคมีทุกโครงการท่ีนําเขาสู
พื้นท่ีอนุรักษทุกประเภท ฯลฯ อนึ่งเปนที่เห็นเดนชัดอีกวากระทรวงอุตสาหกรรมประกาศเม่ือวันที่ ๑๔
๓๒๐ บทที่ ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
กนั ยายน พ.ศ.๒๕๕๒ เกีย่ วกบั ๘ กิจกรรม (โครงการ) ท่ีทาํ ลายส่ิงแวดลอมและสุขภาพมนุษย คือ การทํา
เหมืองใตดินทุกขนาด การทําเหมืองแรตะก่ัวทุกขนาด การทําเหมืองสังกะสีทุกขนาด การทําถลุงแรดวย
สารละลายเคมีในช้ันดินทุกขนาด กิจการสวนเหล็กข้ันตนกรณีตั้งโรงงานกําลังผลิตตั้งแตสองหมื่นตันตอ
วันขึ้นไปและการขยายโรงงานดวยการเพ่ิมกําลังผลิตต้ังแต ๓๕ เปอรเซ็น ของกําลังผลิตเดิม
อตุ สาหกรรมปโตรเคมีข้ันตนหรือข้ันกลางท่ีกอมลพิษทางอากาศโดยกําหนดกําลังผลิต ๑,๐๐๐ ตันตอวัน
ขึ้นไป หรือการขยายการผลิตรวมกันเกินกวา ๓๕ เปอรเซ็น จะเห็นไดวาทุกโครงการท่ีระบุไวของ
กระทรวงอุตสาหกรรม ไดชี้ถึงภัยท่ีอาจเกิดตอส่ิงแวดลอมและสุขภาพอนามัย จึงบังคับใหมีการศึกษา
ผลกระทบสิง่ แวดลอ มเอาไว จะหลีกเล่ียงดวยกรณีใดไมไดเลย เทากับกระทรวงอุตสาหกรรมมีความรูแจง
เห็นจริงอยา งดียิ่ง จึงเปนสิ่งที่ผูศึกษาผลกระทบตอ งนาํ ไปปฏิบตั ิ
การรูแจงเห็นจริงตอโครงการพัฒนาน้ัน หมายถึงรูแจงเห็นจริงถึงกิจกรรมตางๆ ของ
โครงการพัฒนาท่ีนําสูระบบสิ่งแวดลอม ที่สําคัญย่ิงก็คือจุดเดนของกิจกรรมใดเปนตัวสรางแรงขับเคล่ือน
การเปลย่ี นแปลงสิง่ แวดลอม และตองรูใหลมุ ลึกลงไปกวาโครงสรา งกิจกรรมตัวใดเปนจุดเดนการสรางแรง
ขับเคลื่อนการเปล่ียนแปลงสิ่งแวดลอม อาจเปนเทคโนโลยี หรือพลังงาน หรือวิธีการ หรือเวลา หรือ
สถานที่หรือทั้งหาตัวเหลาน้ีเปนตน เพื่อที่ผูศึกษาผลกระทบจะไดนําจุดเดนการสรางแรงชับเคล่ือนการ
เปลยี่ นแปลงส่งิ แวดลอม ซึ่งจะเปน “เหตุ” หรือ “ตนเหตุ” ของปญ หา/ผลกระทบท่อี าจเกดิ ขนึ้ นั่นเอง
ความจริงแลวการพัฒนาใดๆ ก็ตามตองการ “ผลิตผลกาวหนา” (Progressive Yields)
อันเปนส่ิงทีผ่ ูศ ึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมตองรูแจงเห็นจริง เพราะขนาดของ “ผลิตผลกาวหนา” สะทอน
ใหเห็นวาตอ งดําเนินการกับกิจกรรมโครงการอยางไร และผลกระทบจะรุนแรงอยางไร เหลาน้ีเปนตน ซึ่ง
ผลของการรูแจงเห็นจริงนอกจากจะนําไปสูการระมัดระวังการเปล่ียนแปลงสิ่งแวดลอมจากโครงการแลว
ยังนําไปสูการควบคุมกิจกรรมโครงการใหสามารถดําเนินการไปไดภายใตมาตรการควบคุมผลกระทบ
ส่ิงแวดลอ มนนั้ ๆดวย
๒. หลักการคิดรเิ ริ่มโครงการและพ้ืนทโ่ี ครงการ
การริเริ่มโครงการพัฒนาตองใชปญหาและเหตุของปญหาเปนตัวนําเปนสําคัญ ซ่ึงผูที่จะ
ริเริ่มโครงการพัฒนาตองมีหลักการคิดริเร่ิม ในขณะที่ผูศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอมก็ตองเขาใจจาก
เจาของโครงการพัฒนาท่ีเปนผูริเร่ิมโครงการดวยเชนกัน เพราะตางมีบทบาทหนาที่ข้ันพิจารณาผล
การศึกษาผลกระทบตางกัน กลาวคือผูริเร่ิมโครงการตองเปนผูช้ีแจงโครงการตอคณะกรรมการ
ผทู รงคณุ วฒุ ทิ ี่พิจารณาผลการศกึ ษาผลกระทบสงิ่ แวดลอ ม สวนผูศึกษาตองนําผลแหงความริเร่ิมโครงการ
หรือโครงการและพื้นที่โครงการเพ่ือศึกษาผลกระทบใหเปนไปตามขอบังคับการศึกษาผลกระทบ
สงิ่ แวดลอมของกระทรวงทรพั ยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอ ม อยางไรก็ตามมีหลักคดิ รเิ ริม่ ดังนี้๓๒
หลกั การที่ ๑ ความย่งั ยนื ของผลิตผลจากระบบสง่ิ แวดลอ ม
เปนที่ทราบแลววา ปญหาสิ่งแวดลอมก็คือ ขนาดของบทบาทหนาท่ีท่ีไมสมบูรณของ
สิ่งแวดลอมเชิงเดย่ี วหรอื เชิงระบบ ซ่ึงปกติแลวจะมีคาธรรมชาติหรือคามาตรฐานไดกําหนดไว ดังนั้น เม่ือ
๓๒เร่ืองเดยี วกนั , หนา ๑๒๕.
บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย ๓๒๑
พบความผิดปกติของบทบาทหนาที่หรือศักยภาพของส่ิงแวดลอมเชิงเดี่ยวหรือเชิงระบบที่ไดจากการ
ติดตามตรวจสอบหรือผลการวิเคราะหสิ่งแวดลอมเชิงเด่ียวหรือเชิงระบบเหลาน้ีจะนําไปสูการคิดริเร่ิมใน
การสรางโครงการพัฒนาขึ้น อนึ่งเพื่อใหเกิดความเขาใจแจมชัดข้ึนขอขยายความไดวา ความผิดปกติของ
บทบาทหนาที่ของสิ่งแวดลอมเชิงเด่ียวหรือเชิงระบบ ก็คือพิจารณาจากความแตกตางระหวางศักยภาพ
(Potential) หรือขนาดของบทบาทหนาท่ีปกติกับสถานภาพปจจุบัน (Existing) หรือขนาดของบทบาท
หนา ท่ปี จจุบัน ผลการพิจารณาจะใหขนาดความแตกตา งท่นี ําไปสูการตัดสินใจริเร่ิมโครงการไดเปนอยางดี
สวนจะเปนโครงการประเภทใด ขนาดใด หรือเพื่ออะไรก็ขึ้นอยูกับการศึกษากลั่นกรองโครงการและพ้ืนท่ี
โครงการเปน สําคญั
หลักการท่ี ๒ ชนิดและขนาดของของเสยี /มลพษิ
สภาวะการเกิดของเสีย/มลพิษจากกระบวนการแปรสภาพของส่ิงนําเขาเปนส่ิงนําออกอยู
ในข้นั รนุ แรงหรอื เกินสมรรถนะการฟน ฟตู วั เองของสง่ิ แวดลอม/ระบบสิ่งแวดลอม ก็เปนอีกหลักการหนึ่งท่ี
ใชเปนตัวนําในการคิดริเริ่มการสรางโครงการไดเปนอยางดีเชนกัน โดยเฉพาะอยางย่ิง การเกิดของเสีย/
มลพิษท่ีอํานาจการทําลายส่ิงแวดลอมและสุขภาพของมนุษย ไมวาจะเปนของเสีย/มลพิษที่เปนของแข็ง
ของเหลวกา ชและฝนุ คลืน่ (เสียง ความสั่นสะเทอื น ฯลฯ) และความขัดแยง ของสงั คมระดับรุนแรง เหลานี้
ลวนนาํ มาซ่งึ การคดิ โครงการพัฒนาทั้งสิ้น
หลกั การที่ ๓ ความซับซอ นของกระบวนการผลิต
กระบวนการแปรสภาพสิ่งนําเขาเปนสิ่งนําออกมีความสมํ่าเสมอ ความสลับซับซอนและ
ความสมํ่าเสมอตางมีบทบาทสําคัญในการนําไปสูการริเร่ิมสรางโครงการพัฒนาท้ังส้ิน รวมไปถึงแตละ
ขนั้ ตอนของกระบวนการแปรสภาพการเกิดของเสยี /มลพิษเชน เดียวกบั ขนาดของผลิตผลของกระบวนการ
ตางก็เปนสิ่งสําคัญในการนํามาสรางความริเร่ิมของโครงการดวย เหตุผลสําคัญก็คือ กิจกรรมโครงการที่
เปนตัวสรางแรงขับเคลื่อนการเปล่ียนแปลงส่ิงแวดลอม ซ่ึงมีโครงสรางแตละตัวลวนมีศักยภาพการสราง
แรงขับเคล่ือนไมวาจะเปนเทคโนโลยี พลังงาน วิธีการทําอยางไร เวลากระทําทั้งระยะเวลาหรือชวงเวลา
และสถานทที่ ่ีมลี กั ษณะภมู ปิ ระเทศแตกตางกัน ตา งมพี ลังสรางแรงขับเคลื่อนในลักษณะกระตุนหรือตัวเรง
หรือตวั ชลอการเกิดปฏิกิริยาทั้งสิน้
ปจจยั ท้ัง ๓ ตัวดังที่กลาวมาน้ัน ก็คือ ความย่ังยืนของผลิตผล การเกิดของเสีย/ของมลพิษ
และความซับซอนของกระบวนการผลิต ตางมีบทบาทสําคัญในการสรางแรงกระตุนใหเกิดความคิดริเร่ิม
ของโครงการพัฒนาทั้งสิ้นแตอาจมีมากกวาหน่ึงหรือตองใชท้ังสามตัวน้ีเปนตัวเรงหรือตัวชลอการสราง
ความริเร่ิมสรางโครงการพัฒนาก็อาจเปนไปได เพราะงานส่ิงแวดลอมเปนงานแบบผสมผสานและเปน
ระบบ จําเปน ตองคดิ อยา งรอบคอบเพื่อใหไดง านที่มีความยั่งยืนตลอดไป
วิธีการไดม าของโครงการพัฒนา
วิธกี ารไดม าของโครงการพัฒนาสําหรับผลู งทนุ พัฒนาและผูศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมใน
ฐานะนักวิชาการสง่ิ แวดลอมตองเหมือนกันคือการกล่ันกรองโครงการและพื้นท่ีโครงการตองใหผลกระทบ
๓๒๒ บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
นอยท่ีสุด รวมท้ังตองเปนไปตามความตองการเศรษฐกิจและสังคม และการกอสรางโดยวิธีการทาง
วศิ วกรรม
การไดมาของโครงการพัฒนาในยุคปจจุบันและยุคตอๆ ไปน้ี เกือบทุกโครงการพัฒนาที่
ริเริ่มขึ้นตองศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอม ผลกระทบตอสังคม และ/หรือผลกระทบตอสุขภาพอนามัยของ
มนุษยอยางแนนอน แตการพิจารณาผลการศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอมตองใชเวลามาก ในทางตรงกัน
ขา ม ผลู งทนุ หรอื ผตู อ งการโครงการพัฒนาทตี่ องการะยะเวลาส้ันๆ หรือคิดแลวทําทันทีไมได ดังนั้นวิธีการ
ไดมาของโครงการพฒั นาทกุ ๆ โครงการ ตอ งคดิ ริเรม่ิ โครงการลวงหนา โดยตองคาดคะเนสถานการณท่ีจะ
เกิดภาวะความผิดปกติของสิ่งแวดลอม แลววางแผนศกึ ษาผลกระทบสิ่งแวดลอ มลวงหนา คาดคะเนเวลาท่ี
จะไดร ับผลการพจิ ารณาใหท นั ตอการเร่มิ ดําเนินการโครงการ
การลงทุนและจดุ คุมทนุ
แนวความคิดทางเศรษฐศาสตรของการดําเนินโครงการก็เปนส่ิงสําคัญที่จะเกิดโครงการ
พัฒนาบางกรณีใช Benefits/Cost Ratio มาปรับใช บางกรณีใช IRR (Internal Rate Return) หรือการ
นําเงินลงทุนแลวไดดอกเบี้ยคุมคากันหรือไม บางกรณีตองใชจุดคุมทุนมาชวยในการดําเนินโครงการ
เหลานี้ลวนเปนแนวคิดทางเศรษฐศาสตรท้ังส้ิน สวนมากจะเปนโครงการของเอกชน แตสําหรับโครงการ
ของรัฐบาลแลวมักจะคิดผลกระทบทางบวกและลบทางดานสังคมเปนหลัก แมวาจะขาดทุนแตถาสังคมได
ประโยชนก ็จะตองดําเนนิ การ เปนตน
การกอ สรางทางวิศวกรรม
การกอสรางโครงการทางวิศวกรรมเปน งานทส่ี าํ คัญย่ิง เพราะถาปราศจากสิ่งกอสราง ยอม
ไมเกิดโครงการพัฒนาขึ้นไดเลย เริ่มต้ังแตการออกแบบใหเกิดความกลมกลืนกับส่ิงแวดลอมรอบขาง
บริเวณกอสรา ง รวมไปถึงการหลีกเล่ียงการเวนคืนในชุมชน ซึ่งเปรียบเสมือนไปทําลายลางวัฒนธรรมและ
ประวัติศาสตรของชุมชน ตอจากนั้นมาถึงข้ันกอสรางก็จะเขามาสูการใชเทคโนโลยีพลังงาน และวิธีการ
กอสรา ง ตองไมส รา งปญ หาส่งิ แวดลอ ม ไมว าจะเปนของแข็ง ของเหลว กาช/ฝุน และควันพิษไปพรอมกัน
ดัวย ดังน้ันกอน ระหวางและภายหลังการกอสรางตองไมสรางมลพิษทางกายภาพ ชีวภาพและสังคม จน
ไมสามารถจะแกไขผลกระทบส่ิงแวดลอมได อนึ่งการตกแตงภายหลังการกอสราง อาจสรางมลพิษทาง
สายตาหรอื มลพิษทางดา นชีวภาพได ดงั นั้นจึงตอ งระมัดระวังใหเกิดปญหานอ ยที่สดุ
การศึกษาความเปนไปไดของโครงการ
ปกตแิ ลวการรเิ รม่ิ โครงการทุกประเภท/ชนิดและทุกขนานตองทําความศึกษาความเปนไป
ไดของโครงการ ซ่ึงหมายถงึ ความเหมาะสมจากการพจิ ารณาปญหาผลกระทบสิ่งแวดลอม ความเหมาะสม
ทางเศรษฐศาสตรและความเหมาะสมทางวิศวกรรม และความเหมาะสมทางสัมคม
ความเหมาะสมท่ีจะกอสรางโครงการตองใหการศึกษาความเหมาะสม (FeasibiIity
Study) ซ่ึงไดจากการพิจารณารวมกันของการพิจารณาทางสิ่งแวดลอม เศรษฐกิจ และการกอสรางทาง
วิศวกรรมเปนพ่ืนฐานในการตัดสินโครงการ อนึ่งปจจุบันไดเร่ิมการมีสวนรวมการตัดสินใจของสังคมดวย
โดยการเสนอแนวคิดในการริเร่ิมโครงการและแนวการศึกษาผลกระทบของโครงการตอสาธารณะ ถาเปน
บทที่ ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย ๓๒๓
ทีย่ อมรบั ของสงั คมเมือ่ ดาํ เนินการศกึ ษาผลกระทบโครงการตอ งรายงานใหส ังคมทราบเปนระยะ รวมไปถึง
การนําเสนอตนรางรายงานผลการศึกษาผลกระทบใหสังคมทราบกอนนําเสนอตอคณะกรรมการ
สง่ิ แวดลอมแหง ชาติ หรอื อาจเสนอตอ สงั คมในระหวา งการพจิ ารณาผลการศกึ ษาผลกระทบสิ่งแวดลอมตอ
คณะกรรมการส่ิงแวดลอมก็ได อยางไรก็ดี มีหลายพื้นที่ซ่ึงการท่ีผูศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมตองขอ
อนุญาตชุมชนกอนเขาศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอม โดยเฉพาะอยางยิ่งพ้ืนท่ีที่มีปญหาสิ่งแวดลอมรุนแรง
และมกี ารตอ ตานการศกึ ษาส่ิงแวดลอ มในรูปแบบใดก็ตาม
๙.๖ ผลกระทบจากการบรหิ ารนโยบายภายใตการพฒั นาในโครงการขนาดใหญข องรัฐ
จากการบรหิ ารนโยบายในการพัฒนาประเทศนั้น กต็ องดําเนินการผานโครงการตางๆ โดยเฉพาะ
เก่ียวขอ งกับการลงทุนขนาดใหญในประเทศไทยเพ่ือสรางความเจริญใหกับประเทศ ซ่ึงในการพัฒนาน้ันก็
มาพรอมทั้งผลดีและผลเสีย หรือเรียกวา ไดอยางเสียอยาง ซ่ึงผลเสียของการพัฒนาดังกลาวนี้ เรียกวา
ผลกระทบจากนโยบายภายใตการพัฒนาในโครงการขนาดใหญข องรฐั น้นั โดยหลักๆ แลวแบงออกเปน ๔
ดาน ดงั นี้๓๓
๑) ดานทรัพยากรกายภาพ (Phsical Resouurces) คือ ผลกระทบตอ ส่ิงแวดลอ มท่ีอยรู อบๆ ตัว
ในสงั คมเชน ดิน นํา้ อากาศ เสียง ตกึ อาคาร ฯลฯ เปนตน
๒) ดานทรัพยากรชีวภาพ (Biological Resouurces) คือ ผลกระทบตอสิ่งแวดลอมทางดาน
ระบบนเิ วศ เชน คน ปาไม สัตวปา สัตวน าํ้ ความหลากหลายทางชีวภาพ เปนตน
๓) ดานคุณคาการใชประโยชนของมนุษย (Human Use Value orQuality of Human
Utilization) คือ ผลกระทบตอการใชประโยชนจากทรัพยากรทั้งกายภาพและชีวภาพของมนุษยรวมท้ัง
ทนุ ทางสังคมอ่นื ๆ เชน การใชประโยชนจากที่ดิน การเกษตรกรรม ระบบสาธารณูปโภค การทํามาหากิน
ของครอบครัวและชมุ ชน เปน ตน
๔) ดานคุณคาตอคุณภาพชีวิต (Quality of life Values) คือ ผลกระทบตอคุณภาพชีวิตของ
ประชาชน การต้ังถ่ินฐาน การเติบโตของชุมชน ความปลอดภัย คุณภาพชีวิตของมนุษย ระบบเศรษฐกิจ
การประกอบอาชีพ วฒั นธรรมประเพณี ความเชื่อ คา นยิ ม รวมถงึ ทศั นียภาพ คณุ คาตอความสวยงาม เปน
ตน
ผลกระทบจากนโยบายใตก ารพฒั นาในโครงการขนาดใหญของรัฐ หลายๆ โครงการ ซ่ึงในท่ีนี้ จะ
ยกตัวอยางโครงการพัฒนาของรฐั ทีส่ งผลกระทบส่ิงตางๆ ดง กลาวแลว ขางตนตอ ไปนี้
(๑) ตวั อยา งโครงการสรา งสนามบินสวุ รรณภมู ิ
ทาอากาศสุวรรณภูมิต้ังอยูที่อําเภอบางพลี (หนองงูเหา) จังหวัดสมุทรปราการโครงการไดรับ
ความเห็นชอบจากคณะรัฐมนตรี เมื่อชวง พ.ศ.๒๕๓๒ โครงการหางจากศูนยกลางกรุงเทพฯ ไปทางทิศ
ตะวันออกประมาณ ๒๕ กิโลเมตร พื้นที่มีขนาดกวางประมาณ ๔ กิโลเมตร (จากตะวันออก-ไปตะวันตก)
ความยาว ๘ กิโลเมตร (จากเหนอื -ไปใต) มพี น้ื ท่ีรวมทง้ั หมดประมาณ ๓๒ ตารางกิโลเมตร
๓๓ เร่ืองเดยี วกัน, หนา ๖๔-๖๕.
๓๒๔ บทท่ี ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
ทาอากาศสุวรรณภูมิเปนสนามบินพาณิชยที่ออกแบบใหสามารถรองรับผูโดยสารถึง๔๕ลานคน
ตอป ไดจนถึงป พ.ศ. ๒๕๕๓ ประกอบดวยอาคารขนาดใหญหลายอาคาร อาคารท่ีใหญที่สุดเปนอาคาร
ผโู ดยสาร และอาคารคลังสนิ คาพัสดุภัณฑ มีทางวง่ิ เปน ระบบคูขนาน ๔ ทางวิ่ง
ทาอากาศยานสุวรรณภูมิสรางอยูบนพื้นที่ปดลอมท่ีประกอบดวย คันก้ันน้ํารอบทาอากาศยาน
เพื่อปองกันน้ําทวมจากภายนอก ระบบระบายนํ้าและระบบสูบนํ้าเพ่ือควบคุม/ปรับระดับน้ําภายในพ้ืนท่ี
ทาอากาศยาน ขั้นตอนการกอสรางไดเริ่มสรางคันปองกันน้ําทวมกอนเปนลําดับแรก ในป พ.ศ.๒๕๓๔
และกอ สรา งเสร็จสามารถเปดดําเนินการในป พ.ศ.๒๕๔๙
การจัดทํารายงานการวเิ คราะหผ ลกระทบสิ่งแวดลอมของโครงการทา อากาศยานสุวรรณภูมิมีการ
ดําเนนิ การ ๒ ครั้ง คอื ฉบบั แรกไดร บั ความเห็นชอบ เมื่อป พ.ศ.๒๕๔๕ จากนั้นมีการทบทวนรายละเอียด
พบวาในปท่ีเปดดําเนินการจะมีผูโดยสารมาใชบริการมากขึ้น ซ่ึงจะสงผลถึงการเปล่ียนแปลงระดับ
ผลกระทบตางๆ เชน ผลกระทบดานเสียง คุณภาพอากาศ กากของเสีย น้ําเสีย การคมนาคม เปนตน โดย
รายงานฯ ฉบับเพมิ่ เติมไดร ับความเห็นชอบในป ๒๕๔๘
ผลกระทบท่ีสําคัญจากโครงการสรา งสนามบินสวรรณภมู ิ ซง่ึ ดงั ตอ ไปนี้
๑. การระบายนาํ้ และการปองกันนาํ้ ทว ม
พ้ืนท่ีทาอากาศยานต้ังอยูบนที่ราบลุมและถูกน้ําทวมเปนประจํา การกอสรางทาอากาศยาน
จะตองถมคลองภายในทาอากาศยาน ซึ่งเช่ือมเปนโครงขายกับคลองอื่นที่อยูในพื้นท่ีขางเคียง และสราง
คันกั้นน้ําปดลอมพื้นท่ีทาอากาศยาน กิจกรรมดังกลาวจะทําใหเกิดนํ้าทวมรุนแรงบริเวณรอบทาอากาศ
ยาน เนอ่ื งจากทําใหม ีพืน้ ท่ีกักเกบ็ นา้ํ ลดลงและระบายนาํ้ สทู ะเลไดช า
๒. คุณภาพนา้ํ ผิวดนิ
คุณภาพน้ําผิวดินในลําคลองตางๆ ในพ้ืนท่ีโครงการมีผลมาจากนํ้าเสียท่ีเกิดขึ้นและปลอยออก
จากกิจกรรมตา งๆ ในพื้นท่ีทาอากาศยานสุวรรณภูมิ ท้ังในระยะกอสรา งและดาํ เนินการ
ระยะกอสราง – เกิดจากน้ําเสียในครัวเรือนที่พักคนงาน หองสุขา หองนํ้า และนํ้าเสียที่เกิดจาก
กิจกรรมการปรบั พืน้ ท่ี
ระยะดําเนินการ – เกิดจากกิจกรรมการดําเนินการของทาอากาศยาน ไดแก โรงอาหาร อาคาร
สํานักงาน และโรงซอมบํารุงเคร่ืองบิน และน้ําเสียที่มีผลกระทบมาจากการเติบโตของประชากรในพ้ืนท่ี
โดยรอบโครงการ
๓. คณุ ภาพอากาศ
ระยะกอสราง – ผลกระทบในดานคุณภาพอากาศท่ีสืบเน่ืองจากกิจกรรมการกอสรางโครงการ
ไดแก การแพรกระจายของฝุนละออง เชน การเปดหนาดินในบริเวณตางๆ การขนสงวัสดุ เคร่ืองมือ
เครื่องจักรที่ใชในการกอสราง และการแพรกระจายของมลสารอื่นๆ จากการใชอุปกรณและเครื่องจักร
ไดแก กา ซคารบ อนมอนออกไซด ไฮโดรคารบอน และออกไซดของไนโตรเจน
ระยะดําเนินการ – ผลกระทบเกดิ จากกิจกรรมตา งๆ ไดแก การขึ้น-ลงของเครื่องบิน ยานพาหนะ
ที่รับสงผูโดยสาร และการขนสงสินคา รวมทั้งแหลงกําเนิดอื่นๆ อาทิ หนวยผลิตไฟฟาระบบ
บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย ๓๒๕
Cogeneration ถนนบริเวณใกลเคียง และระบบรถไฟฟาฯ ซ่ึงมีการแพรกระจายของมลสาร ไดแก กาซ
คารบอนมอนอกไซด กา ซไฮโดรคารบอน และไนโตรเจนไดออกไซด
๔. ผลกระทบดา นเสยี ง
ระยะกอสราง – เกิดขึ้นบริเวณโดยรอบสนามบิน เปนกิจกรรมการดําเนินการกอสราง
ประกอบดว ย การขุดเจาะฐานรากและการปรับพ้ืนที่ การกอสรางอาคารและส่ิงอํานวยความสะดวก การ
กอสรางที่ราบ ทางว่ิง ถนน และพ้ืนที่สําหรับจอดเคร่ืองบิน ผลกระทบที่สําคัญทางเสียงจากกิจกรรม
กอ สรา งจะเกดิ ขึ้นในชวงกลางวนั และชั่วโมงการทาํ งาน
ระยะดําเนนิ การ – เกดิ ผลกระทบในการปฏิบัติการทางการบิน ในชวงที่เคร่ืองบินทะยานขึ้นและ
ชวงที่เครอ่ื งบนิ รอนลงสูพ้นื ดนิ ซึง่ ผลกระทบนเ้ี กดิ ข้ึนในบริเวณรอบๆ ทางว่ิง และภายใตเสนทางการบินท่ี
อยใู นระดับตา่ํ นอกจากนีย้ ังมีผลกระทบของเสียงท่ีมาจากการจราจรท่ีเก่ียวของกับการดําเนินงานของทา
อากาศยาน
๕. นเิ วศวทิ ยาบนบก
การปรบั และเตรียมพื้นที่ของการกอสรางสนามบินจะเปล่ียนแปลงนิเวศวิทยาบนบกและถิ่นท่ีอยู
อาศัยของสัตวป าในพน้ื ทที่ ี่มีบอปลาจํานวนมากซ่งึ กระจายอยฝู งตรงขามพ้ืนท่ีโครงการ นอกจากน้ีถิ่นท่ีอยู
อาศยั ในน้ําก็ถูกทาํ ลายดวย ปาและสวนผลไมจํานวนมาก ถูกตัดออก ผลกระทบตอการขยายพันธุนกจาก
การถางพืน้ ท่ี และอนั ตรายจากนกชนเครอ่ื งบนิ
๖. นิเวศวิทยาทางนํา้
ระยะกอสราง – การกําจัดวัชพืชน้ําอาจสงผลใหจํานวนของแมลงศัตรูพืชเพิ่มมากขึ้นและทําให
ปลาบางชนิดลดลงดวย เน่ืองจากวัชพืช ไดแก ผักตบชวา ผักบุง ชวยในการรักษาสมดุลยภาพของระบบ
นอกจากน้ีบอเล้ียงปลาและคลองบริเวณพ้ืนท่ีโครงการจะถูกถมเพ่ือปรับระดับพ้ืนที่โครงการ ซึ่งตองใช
รถบรรทกุ ดินเหนยี ว ทราย ลูกรงั หิน มาถมดินซึ่งนาํ ไปสกู ารเพิม่ ของตะกอนในคลองรอบๆ
ระยะดาํ เนินการ – เสียงเครื่องบินที่มาจากกิจกรรมการบินและแสงของแครื่องอาจสงผลตอปลา
และสัตวน้ําอ่ืนๆ โดยเฉพาะอยางย่ิงในชวงฤดูวางไข นอกจากน้ี การระบายน้ําเสียท่ีเกิดจากกิจกรรมใน
ครัวเรือนและจากอุตสาหกรรมโดยไมไดรับการบําบัด อาจสงผลกระทบตอส่ิงมีชีวิตในคลองและบอเลี้ยง
ปลา
๗. การใชทีด่ นิ
ระยะกอ สรา ง – ชวงการกอสรางคนงานจะยายเขามาในพื้นที่หนองงูเหา และอาศัยอยูท้ังภายใน
ภายนอกพ้ืนที่โครงการ รูปแบบการใชท่ีดินโดยรอบพื้นที่โครงการจะคอยเปลี่ยนไปเปนชุมชนคนงาน
พืน้ ทพ่ี าณชิ ยกรรมจะถูกพัฒนาข้ึนเพอื่ รองรับชุมชนคนงาน
ระยะดําเนินการ – รูปแบบการใชท่ีดินเปลี่ยนจากเกษตรกรรมไปเปนพื้นที่อํานวยความสะดวก
ดานการขนสง และภาคอุตสาหกรรม สวนประชาชนที่อาศัยอยูในปจจุบันท้ังดานทิศเหนือและทิศใตของ
พนื้ ทโี่ ครงการอาจตองยายไปหาที่อยูใหมเพราะการรบกวนจากเสียงเคร่ืองบิน ในขณะเดียวกันประชาชน
อน่ื ๆ จะยา ยเขา มาในพืน้ ท่ีนีเ้ พราะใกลแหลงงานหรือพฒั นาธรุ กจิ
๓๒๖ บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย
๘. การคมนาคม
ระยะกอสราง – มีปริมาณการจราจรเพิ่มมากข้ึนบนทางหลวงและถนนที่เกี่ยวของโดยรอบ
โครงการ เนื่องจากกิจกรรมการกอสราง เชน การขนสงวัสดุอุปกรณ เครื่องมือเคร่ืองจักรท่ีใชในการ
กอสรา ง การขนสง วัสดกุ อ สรางเขาสพู ้นื ที่กอสรา ง และการเดินทางเขา -ออกของคนงาน
ระยะดําเนนิ การ – การจราจรจํานวนมากที่เกิดจากทาอากาศยานสุวรรณภูมิ ควบคูไปกับถนนที่
ไมเ พยี งพอกับรถ จะนําไปสูปญหามลภาวะ ความปลอดภัยและและเหตุการณฉุกเฉินหรืออุบัติเหตุ การท่ี
จอดรถอยูเฉยๆ ขณะรถติดจะเปน เพ่มิ การแพรก ระจายของสารมลพิษออกสูสิ่งแวดลอม ในชั่วโมงเรงดวน
ระดบั มลภาวะจะเพิ่มมากขน้ึ การแพรก ระจายของไนโตรเจนออกไซด และสารประกอบไฮโดรคารบอน
๙. ระบบสาธารณปู โภค
เกดิ สภาวะไมถ ูกสขุ อนามยั และไมปลอดภยั เน่อื งจากการจดั การขยะไมเ หมาะสม๓๔
สรุปทายบท
การพัฒนาประเทศนั้นใหม คี วามเจริญกา วหนาและสรา งสง่ิ อํานวยความสะดวก กลาวคือโครงการ
ที่มีการลงทุนขนาดใหญในประเทศไทยน้ัน ซึ่งเปรียบเสมือนเหรียญสองดาน คือ มีทั้งผลดีและผลเสีย ซ่ึง
โดยสวนใหญข องโครงการพัฒนาขนาดใหญของรัฐจะสงผลกระทบตอส่ิงตางๆ มากมาย เปนส่ิงจําเปนท่ีผู
กําหนดนโยบาย รวมไปถึงผูจัดการโครงการจะตองคํานึงถึงโดยการจัดทําการประเมินผลกระทบทาง
ส่ิงแวดลอม (EIA) และการประเมินผลกระทบทางสังคม (SIA) วา สงผลกระทบตอสิ่งแวดลอมและสังคม
อยางไรบาง รวมไปถึงผลกระทบตอคุณภาพชีวิตของประชาชนดวย และที่สําคัญในการบริหารนโยบาย
สาธารณะภายใตโครงการพัฒนาขนาดใหญของรัฐ หลายๆ โครงการ เพื่อลดปญหาการตอตานและนําไปสู
ความขัดแยงระหวางรัฐกับประชาชน จึงจําเปนอยางย่ิงท่ีจะตองใหประชาชนเขามามีสวนรวมใน
กระบวนการพัฒนาตางๆ ต้ังแตการกําหนดโครงการพัฒนาตางๆ ไปจนถึงขั้นตอนสุดทายของการจัดการ
โครงการ จากท่ีกลาวมาจะเห็นไดวา การมีสวนรวมของประชาชนมีความสําคัญเปนอยางมากใน
กระบวนการพัฒนาตา งๆ
๓๔ วไลลักษณ เสมมี, “รายงานการศึกษาผลกระทบส่ิงแวดลอมของทาอากาศยานสุวรรณภูมิ”, รายงานการ
วิจัย, สํานักวิเคราะหผล กร ะ ทบส่ิงแวด ลอม, [ออนไล น]. แหลงท่ีม า: www.onep.go.th/eia/page
๒/km.../suwanapum.doc [๒๔ ม.ี ค. ๒๕๖๒].
บทท่ี ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย ๓๒๗
คําถามทายบท
๑. คําวา การบริหารนโยบายสาธารณะ มีความหมายวาอยางไร และโครงการของรัฐ มี
ความสาํ คญั อยา งไร
๒. โครงการพัฒนาขนาดใหญของรัฐ ที่มีการลงทุนขนาดใหญในประเทศไทย มีอะไรบาง จง
อธบิ ายพรอมยกตัวอยา งมาดูสกั ๒ โครงการ
๓. ความหมายของโครงการพฒั นา เปน อยา งไร ทา นจงอธิบายมาใหดูตามทศั นะของนักวิชาการ
๔. ทา นจงอธบิ ายประภทของโครงการพฒั นาวา สามารถแบง ออกตามมติ ติ า งๆ ไดอยางไรบา ง
๕. จงอธบิ ายศัพทเก่ียวกับ “ผลกระทบส่งิ แวดลอมและกระบวนการแกไข” ตอไปนี้มาดูพอเปนท่ี
เขา ใจ
๕.๑ การประเมินส่งิ แวดลอมเบอื้ งตน (IEE)
๕.๒ การประเมินผลกระทบทางสิง่ แวดลอม (EIA)
๕.๓ การประเมนิ ผลกระทบทางสังคม (SIA)
๕.๔ การประเมินผลกระทบทางสุขภาพ (HIA)
๖. ในฐานะที่ทานไดศึกษาเกี่ยวกับประเด็น “การจัดการนโยบายภายใตโครงการพัฒนาขนาด
ใหญของรัฐ” มาแลวนั้น จึงอยากทราบถึงกระบวนการวางแผนตามวงจรโครงการทั้ง ๒ ตอไปน้ี วามีกี่
ขนั้ ตอน จงอธบิ ายมาพอใหเ ขา ใจ
๖.๑ วงจรโครงการตามแบบขององคก ารสหประชาชาติ
๖.๒ วงจรโครงการตามแบบธนาคารโลก
๗. จงวเิ คราะหผลกระทบที่เปน ขอ เสียจากการบริหารนโยบายภายใตการพฒั นาในโครงการขนาด
ใหญของรัฐนั้น ตามความเขาใจของทาน โดยหลักๆ แลว สามารถแบงออกไดก่ีดาน อะไรบาง พรอม
ยกตัวอยา งประกอบมาดดู ว ย
------------------------------------------
๓๒๘ บทที่ ๙ : การบรหิ ารนโยบายสาธารณะกบั การวางแผนของประเทศไทย
เอกสารอา งองิ ทายบท
เ ก ษ ม จั น ท ร แ ก ว . ก า ร ป ร ะ เ มิ น ผ ล ก ร ะ ท บ ส่ิ ง แ ว ด ล อ ม ข้ั น สู ง . ก รุ ง เ ท พ ม ห า น ค ร :
มหาวทิ ยาลัยเกษตรศาสตร, ๒๕๕๔.
เดช วัฒนยิ่งเจริญ, การประเมินผลกระทบทางสังคม. พิมพคร้ังท่ี ๒. พิษณุโลก: ดาวเงินการพิมพ,
๒๕๕๓.
. การประเมินผลกระทบทางสังคม. พิมพครั้งท่ี ๓. พิษณุโลก: พิษณุโลกเปเปอรแอนดซัพพลาย,
๒๕๕๓.
. ทฤษฎีและการประเมินผลกระทบทางสังคม: เอกสารการสอนประจําปการศึกษา ๒/๒๕๔๖.
คณะสังคมศาสตร: มหาวทิ ยาลยั นเรศวร, ๒๕๔๖.
ทววี งศ ศรบี รุ ี. EIA การวิเคราะหผลกระทบส่งิ แวดลอ ม. กรุงเทพมหานคร: บริษัท มาย พับลิชช่ิง จํากัด,
๒๕๔๑.
ประสิทธิ์ ตงย่ิงศริ ิ. การวิเคราะหและการประเมินโครงการ. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพโอเดียนสโตร,
๒๕๒๗.
. การวเิ คราะหแ ละการประเมนิ โครงการ. กรุงเทพมหานคร: โอเดียนสโตร, ๒๕๓๔.
พายัพ พะยอมยนต. เอกสารการสอนชุดวิชาการศึกษาความเปนไปไดและการวิเคราะหโครงการ.
นนทบุรี: มหาวิทยาลยั สโุ ขทยั ธรรมธริ าช, ๒๕๔๗.
วไลลกั ษณ เสมมี. “รายงานการศึกษาผลกระทบสิ่งแวดลอมของทาอากาศยานสุวรรณภูมิ”. รายงานการ
วิ จั ย . สํ า นั ก วิ เ ค ร า ะ ห ผ ล ก ร ะ ท บ สิ่ ง แ ว ด ล อ ม . [ อ อ น ไ ล น ] . แ ห ล ง ที่ ม า :
www.onep.go.th/eia/page๒/km.../suwanapum.doc [๒๔ มี.ค. ๒๕๖๒].
ศภุ ชยั ยาวะประภาษ และไตรรตั น โภคพลากรณ. แนวคิดท่ัวไปเก่ียวกับการบริหารแผนงานโครงการ
การบรหิ ารพฒั นาชนบท หนว ยท่ี ๑. สาขารัฐศาสตร: มหาวิทยาลยั สุโขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๒๖.
สมปอง สุวรรณภูมา. การวิเคราะหโครงการและการบริหารโครงการ. พิมพคร้ังท่ี ๑. กรุงเทพมหานคร:
คระบุคคลควอลิตี้ปร้ินท Quality Print, ๒๕๕๖.
สํานักวิเคราะหผลกระทบสิ่งแวดลอม. ระบบการวิเคราะหสิ่งแวดลอมของประเทศไทย.
กรงุ เทพมหานคร: สาํ นักนโยบายและแผนทรพั ยากรธรรมชาติและส่งิ แวดลอ ม, ๒๕๔๘.
สภุ าสนิ ี ตันตศิ รีสขุ . เอกสารการสอนชุดวิชาการวิเคราะหโ ครงการและแผนงาน. นนทบรุ ี: มหาวิทยาลัย
สโุ ขทัยธรรมธริ าช, ๒๕๔๗.
บทท่ี ๙ : การบริหารนโยบายสาธารณะกับการวางแผนของประเทศไทย ๓๒๙
อนงทพิ ย เอกแสงศรี. การบรหิ ารโครงการของรฐั . กรงุ เทพมหานคร: สํานักพิมพมหาวิทยาลัยรามคําแหง,
๒๕๓๕.
. การบริหารโครงการภาครัฐ. กรุงเทพมหานคร: สํานักพิมพม หาวทิ ยาลัยรามคาํ แหง, ๒๕๕๒.
Taylor, W.J. and Watling, T.E. Successful Project Management. London: T.J. Press, Ltd.,
1979.
Thamhain and Wilemon. “Conflict Management in Project Life Cycles”, Sloan Management
Review. (Spring, 1975): 32-33.
บทท่ี ๑๐
นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบูรณาการ
วัตถปุ ระสงคก ารเรยี นประจาํ บท
เมอื่ ไดศึกษาเนอื้ หาในบทนแ้ี ลว นิสิตสามารถ
๑. อธบิ ายนโยบายสาธารณะกับแนวคดิ การพฒั นาตามแนวทางพระพุทธศาสนาได
๒. ใชเครอื่ งมือการบริหารการพัฒนาตามแนวพทุ ธศาสนาได
๓. มคี วามรูความเขาใจเกยี่ วกับการบริหารการพัฒนาตามตวั แบบเศรษฐศาสตรเชงิ พทุ ธ
๔. ประยุกตใชหลกั พุทธธรรมเพ่อื การบริหารการพัฒนา
๕. มีความรูค วามเขา ใจหลักจริยธรรมสาํ หรบั นกั พฒั นา
ขอบขา ยเนื้อหาประจําบท
ความนํา
๑๐.๑ นโยบายสาธารณะกับแนวคดิ การพัฒนาตามแนวทางพระพทุ ธศาสนา
๑๐.๒ เคร่ืองมือการบรหิ ารการพฒั นาตามแนวพุทธศาสนา
๑๐.๓ การบรหิ ารการพัฒนาตามตวั แบบเศรษฐศาสตรเชิงพทุ ธ
๑๐.๔ การบูรณาการหลกั พทุ ธธรรมกับการบรหิ ารการพฒั นา
๑๐.๕ จรยิ ธรรมสาํ หรับนักพัฒนา
สรปุ ทายบท
คําถามทา ยบท
เอกสารอา งอิงทา ยบท
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบรู ณาการ ๓๓๑
ความนํา
สืบเนื่องจากวิถีการดํารงชีวิตของประชาชนในทุกสังคม ลวนไดผลกระทบจากนโยบายของรัฐ
ทั้งสิ้น อาทิเชน นโยบายการศึกษาภาคบังคับ กําหนดใหเยาวชนทุกคนตองเขารับการศึกษาตามที่รัฐ
กําหนด โดยที่รัฐหวังวา การศึกษาจะเปนกระบวนสําคัญในการกลอมเกลาใหเยาวชนรูจักคิดอยางมี
เหตุมัผล สามารถจําแนกระหวางความดีงามและความช่ัวราย เพื่อจะไดยึดม่ันในการประพฤติดี ปฏิบัติดี
สังคมจะไดมีสันติสุข และประการสําคัญการศึกษาจะเปนเคร่ืองมือสําคัญสําหรับประชาชนในการ
เสริมสรา งชวี ติ ทีด่ ีและมีความสขุ นโยบายการศึกษาภาคบงั คับจึงเปนเคร่ืองมอื สําคัญสําหรับรัฐบาลในการ
เสริมสรางชีวิตที่ดีใหแกประชาชน นอกจากนี้ ยังมีนโยบายสาธารณะท่ีสําคัญอีกหลายประการ ท่ีมี
ผลกระทบตอวิถีการดํารงชีวิตของประชาชน เชน นโยบายเศรษฐกิจที่มุงกระจายรายไดอยางเปนธรรม
นโยบายคมนาคมและการส่ือสาร นโยบายส่ิงแวดลอม นโยบายปฏิรูปที่ดิน นโยบายการปองกันประเทศ
เปน ตน๑
หากถามวา นโยบายสาธารณะคืออะไร ถูกกําหนดข้ึนอยางไร และเปลี่ยนแปลงไดอยางไร ก็ขอ
ตอบวา นโยบายสาธารณะนั้น ลวนเปน สง่ิ ท่ีมคี ณุ คา ตอ ความสนใจของประชาชนในฐานะสมาชิกของสังคม
ทั้งส้ิน เพราะประชาชนทุกคนจะไดรับผลกระทบไมทางใดก็ทางหนึ่งจากนโยบายสาธารณะของรัฐเสมอ
โดยปกติแลว นโยบายสาธารณะจะเกยี่ วของกบั กระบวนการทง้ั การเมืองและสังคมอยางกวางขวาง เพราะ
นโยบายสาธารณะมีฐานรากจากสภาพปญหาตางๆ ของสังคม และเปนปญหาท่ีประชาชนคาดหวังวา รัฐ
จะตองรับผิดชอบในการแกไข ทําใหปญหาดังกลาวตองเขาสูกระบวนการทางการเมือง ซ่ึงเกี่ยวของกับ
ปฏิสัมพันธ (interaction) ระหวางประชาชน (public) พรรคการเมือง (political parties) รัฐสภา
(congress) ตุลาการ (courts) ระบบราชการ (bureaucracy) ระบบบริหาร (executive) และราชการ
สวนทอ งถ่ิน (local government) เปนตน ส่ิงที่จะตองพิจารณา ก็คือบุคคลหรือองคกรตางๆ ดังกลาว มี
บทบาทหรือมีสวนรวมตอการกําหนดนโยบายสาธารณะอยางไร และผลของนโยบายสาธารณะมี
ผลกระทบตอวิถีชีวิตของประชาชนในสังคมอยางไร และมากนอยเพียงใด๒ แตอยางไรก็ตาม สภาวการณ
หรือสภาพความเปนอยูในปจจุบันของสังคมไทยนั้น เรามักจะพบกับปญหาท่ีฝงรากอยูคูกับชุมชนหรือ
สังคมเหลานั้น ซ่ึงมันเปนปญหาเดิมๆ ท่ีพบเจอกันอยูตลอดเวลา แมตอใหรูตนตอของปญหาก็ตาม แต
บางคร้ัง กลบั เปน เรือ่ งยากท่ีจะแกไข ตวั อยางเชน
๑) ปญหาความยากจน ตรงน้ีเปนปญหาท่ีคนเรามักเรียกกันวา ปญหาของคนรากหญา ซ่ึง
ประเทศไทยมีประชากรกวา ๖๕ ลานคน และกวา ๘๐% จัดไดวาอยใู นขายของคนจน
๒) ปญหาการคอรัปชั่น การโกงกินมันเปนสิ่งท่ีอยูคูกับการเมืองไทยมาอยางชานาน ไมวาจะเปน
สมยั ไหนกต็ าม เราก็จะพบเจอขา วของการเอารัดเอาเปรียบประชาชนตาดําๆ อยูเสมอ ซ่ึงปญหาตรงนี้ทุก
๑ สมบัติ ธํารงธัญวงศ, นโยบายสาธารณะ: แนวความคิด การวิเคราะห และกระบวนการ, พิมพครั้งที่ ๑๑,
(กรงุ เทพมหานคร: สาํ นักพิมพเ สมาธรรม, ๒๕๔๘), หนา ๓.
๒ เรื่องเดียวกนั , หนา ๓-๔.
๓๓๒ บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพุทธบรู ณาการ
คนท่ีเปนประชาชนก็รวู า ปญหามีทเี่ ปนมาอยา งไร แตก็ทําอะไรไมไดมากไปกวา รอดูอยูหางๆ แลวรอใหผู
มีอํานาจหนาท่ีจดั การกนั เอง ซงึ่ มันก็ไมไ ดมีอะไรดีข้นึ มาเลย
๓) การเอารัดเอาเปรียบในสังคม ระบบเจาขุนมูลนาย เปนอีกหนึ่งระบบที่คนไทยขาดกันไมได
คนรวย คนมีอํานาจ มักเปนท่ีเชิดหนาชูตาในสังคม การที่มีทรัพยมีอํานาจ ยอมไดรับการยอมรับจาก
สังคมเพราะคนไทยมักเยินยอคนท่ีมีสิ่งเหลานั้นกอนเสมอ และกลุมคนเหลาน้ีก็มักจะไดรับอภิสิทธิ์จาก
สงั คมมากกวาคนอนื่ เรื่อยไป ซ่ึงนกี่ เ็ ปน อกี ปญ หาท่แี กไ ดยาก
แมวาในปจจุบันรัฐไดมีการหันมาเอาใจใสในการแกปญหาเหลานี้มากขึ้น ไมวาจะเปนทั้งใน
สวนกลาง ตลอดจนในสวนปลีกยอยในสวนภูมิภาคตางๆ โดยการใชแนวทางการบริหารการพัฒนาทั้งใน
แบบที่เจาะลึกหรือเนนเปนกลุมกอน ตลอดจนนําแนวทางที่เปนพ้ืนฐานทางวัฒนธรรมของสังคมไทย
ไดแ ก คณุ ธรรม จริยธรรม เปนตน มาประยุกตใช จนเปนไปในรูปแบบของการบริหารการพัฒนาเชิงพุทธ
ซ่ึงการบริหารการพัฒนาเชิงพุทธนั้นมีแนวทางของการบริหารจัดการเพื่อแกปญหาท่ีตนเหตุแลว จึง
เปลี่ยนเปนการพัฒนาโดยการดึงหลักพุทธศาสตรเขามาชวย ไมวาจะเปนหลักธรรมหรือแนวทางการใช
นโยบายบริหารนโยบาย โดยมีคุณธรรมจริยธรรมกํากับควบคูไปดวย ซึ่งสิ่งเหลาน้ีมีอยูประจํากับท้ัง
ผบู รหิ าร ผูท ีน่ ําการพัฒนา ตลอดจนทง้ั ประชาชนทั่วไปอยูแ ลว เพียงแตเราจะนาํ มาใชตอนไหนแคน น้ั เอง
๑๐.๑ แนวคิดการพฒั นาตามแนวทางพระพุทธศาสนา
การพฒั นาตามแนวพุทธศาสนา การพัฒนา ตามทฤษฎีของพุทธศาสนา การพัฒนา ตรงกับคําวา
“ภาวนา” ซ่ึงหมายถึง การทําใหเจริญงอกงาม ถึงอยางไรก็ตาม คําวา “การพัฒนา” ในท่ีน้ีเปนคําที่
กําหนดใหม ีคุณคา และตามหลักการของพทุ ธศาสนา การพัฒนาจะตองดาํ เนินไปพรอมๆ กัน๓ ๔ ทาง คอื
๑) การพัฒนาทางดานกายภาพ เปนกระบวนการสรางความเจริญงอกงามทางรางกาย การ
ฝกอบรมรางกายใหรูจักติดตอกับสิ่งภายนอกดวยดีและปฏิบัติตอส่ิงภายนอกเหลาน้ันในทางที่เปนคุณ
มิใหเกิดโทษ ใหกุศลธรรมเจริญงอกงามและกําจัดใหอกุศลธรรมเส่ือมสูญไป ส่ิงภายนอกท่ีมีบทบาทตอ
ชีวติ มนุษยก ็ คือ อารมณภายนอกทง้ั ๕ ไดแก รูป เสียง กลิ่น รส สมั ผัส จุดมงุ หมายของการพัฒนาในขอนี้
ก็คือ การทําใหบุคคลรูจักวิธีการเกี่ยวของกับอารมณภายนอกท้ัง ๕ อยางน้ี อยางถูกตองเหมาะสม และ
เปน คณุ ประโยชนต อ การพฒั นาชีวติ ใหเจรญิ กาวหนา สูงขึน้
๒) การพัฒนาทางดานศีลธรรม เปนกระบวนการฝก อบรมบุคคลใหมีศีล ใหต้ังอยูในระเบียบ
วนิ ยั ไมเ บียดเบียน หรอื กอ ความเดอื ดรอนเสยี หายแกบคุ คลอนื่ สามารถอยรู วมกับบุคคลอ่ืนไดเปนอยางดี
มีความเอื้อเฟอ เกือ้ กลู ตอบคุ คลอืน่
๓) การพัฒนาทางดานจิตใจ หรือทางดานอารมณ เปนความพยายามท่ีจะฝกอบรมจิตใจให
เขมแข็งใหมีความม่ันคง และมีความเจริญงอกงามดวยคุณธรรมทั้งหลาย เชน มีเมตตากรุณา มีความ
๓ ปราณี รามสูตร และจํารัส ดวงสุวรรณ, พฤติกรรมมนุษยกับการพัฒนาตน, (กรุงเทพมหานคร: ธนะการ
พมิ พ, ๒๕๔๕), หนา ๑๒๓.
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบูรณาการ ๓๓๓
ขยันหมั่นเพียร มีความอดทน มีสมาธิ มีความสดช่ืนเบิกบาน มีความสงบสุข แจมใส เปนตน การพัฒนา
ทางดานจิตใจทบี่ างทีเรียกวา การพัฒนาอารมณ
๔) การพัฒนาทางดานสติปญญา เปนกระบวนการในการฝกอบรมใหรูและเขาใจสิ่งท้ังหลาย
ตามความเปนจริง ผูที่มีความรูเทาทันเห็นแจงโลกและชีวิตตามสภาพของมัน สามารถทําจิตใจใหเปน
อิสระ และบริสุทธ์ิหลุดพนจากกิเลสเศราหมอง และทําตนใหรอดพนจากความทุกข ทําตนใหมีความสุข
สามารถแกปญหาตางๆ ไดอยางมีประสิทธิภาพ รวมท้ังสามารถทําตนใหอยูเหนือปญหา เหนือความ
ขัดแยง และพัฒนาสวนรวมใหมีความสงบ มีความเสมอภาค และมีความเปนประชาธิปไตยอยางมี
คุณภาพ๔
(๑) ความสาํ คัญของพุทธศาสนาในการพัฒนาสังคมไทย
สุภาพรรณ ณ บางชาง ไดกลาวถงึ ความสาํ คญั ของพทุ ธศาสนาในการพัฒนาไววา พุทธศาสนา
มีความเหมาะสมกับการพัฒนาสังคมไทยเปนอยางย่ิงเพราะหลักพุทธธรรมเปนการสรางคนท่ีมีคุณภาพ
ชีวิตทําใหคนในสังคมดําเนินชีวิตบนฐานแหงความจริงรูจักพึ่งพาตนเองขยันประหยัดเรียบงายใฝสันติมี
ศีลธรรมเผ่ือแผความรกั และปราศจากความเห็นแกต วั ดังนั้น ในการแกปญหาดานศีลธรรมของชาวชนบท
จึงจําเปนตองมีการนําหลักพุทธศาสนา ซึ่งมีหลักการและแนวทางแหงการพัฒนาอยางเหมาะสมเขาไป
เผยแพรฟ นฟูใหแกชาวชนบทเพ่ือทําใหสังคมชนบทสามารถประสานการพัฒนาทางดานวัตถุและจิตใจให
สอดคลองกลมกลืนกันเพื่อเปาหมายแหงความพนทุกขไดอยางหมดจดทั้งนี้ตองเนนวาการที่จะมีการ
พัฒนาทางดา นจิตใจมิไดห มายความวา จะตอ งเลกิ ละการพฒั นาทางดานวัตถุและสังคมซึ่งเปลี่ยนแปลงไป
ดวยเพ่อื ท่จี ะใหก ารพัฒนาทางใจนัน้ ไมข ดั แยงกับการพัฒนาดา นวตั ถแุ ละสังคมทั้งกลับเปนเคร่ืองหนุนใหมี
การพัฒนาในแนวทางท่ีเหมาะสมเปนการนําใหสวนความตองการของชีวิตทั้ง๓ดานของคนเราประสาน
กลมกลืนกนั ไดอยางเหมาะสม๕
หากพิจารณาโดยรวมแลวจะเห็นวาเปนการพัฒนาท่ีตัวมนุษยเสียสวนใหญเพราะส่ิงตางๆ
เร่ิมตน ท่ตี ัวของมนษุ ยทั้งนน้ั ไมว าจะเปนการพัฒนา สังคม เศรษฐกจิ การเมือง สงแวดลอมแลวแตมีมนุษย
เปนตนตอในการกําหนดทิศทางทั้งนั้น โดยท่ีการพัฒนามนุษยก็เปนระบบ และระบบการพัฒนามนุษยก็
ประกอบดว ยดา น ๓ ดานแหง การดาํ เนินชวี ติ ของมนุษย คอื ๑) พฤติกรรม ๒) จติ ใจ และ ๓) ปญญา
องคประกอบทั้ง ๓ ดานน้ี มีความสัมพันธอาศัยกันและสงผลตอกัน เปนปจจัยแกกันใน
กระบวนการพัฒนา จึงตองพัฒนาไปดวยกันท้ัง ๓ ดานใหเปนการพัฒนาเต็มทั้งคนจึงเปนการพัฒนาท่ี
ไดผ ล เรยี กวากระบวนการพัฒนาทีย่ ่งั ยืน
พระพุทธศาสนามีหลักคําสอนท่ีใชแกปญหา คือ หลักคําสอนที่ใชแกปญหา คือ อริยสัจ ๔
ไดแก ทกุ ข สมุทัย นิโรธ และมรรค ทุกข คือปญหาหรือความเดือดรอน สมุทัย คือ การคาหาสาเหตุของ
๔ พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตฺโต), การพัฒนาที่ยั่งยืน, (กรุงเทพมหานคร: มูลนิธิโกมลคีมทอง, ๒๕๔๔),
หนา ๒๓๑.
๕ สุภาพรรณ ณ บางชาง, “พระสงฆกับการพัฒนาชนบท”, ใน การแสวงหาเสนทางการพัฒนาชนบทของ
พระสงฆไทย, (กรงุ เทพมหานคร: กองแผนงานกรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ, ๒๕๒๖), หนา ๘๓-๘๖.
๓๓๔ บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพทุ ธบรู ณาการ
ทุกข นิโรธ คือการดับทุกขหรือตัวปญหาน้ัน มรรค คือหนทางแหงการดับทุกขหรือวิธีการปฏิบัติเพื่อให
ทุกขหมดไป อริยสัจ ๔ จึงเปนหลักท่ีนําไปใชไดกับทุกเร่ืองรวมท้ังการพัฒนาที่ยั่งยืนดวย ทุกขของการ
พัฒนาท่ียั่งยืน คือ การพัฒนาที่ไมย่ังยืน สาเหตุหลักเพราะเปนการพัฒนาที่ทําลายทรัพยากรธรรมชาติ
และสงิ่ แวดลอม การดับทกุ ขดํารงอยูไดและไมเกิดปญหาเพราะความสมดุลของธรรมชาติและสิ่งแวดลอม
การดับทุกข ก็คือการพัฒนาไมวาเร่ืองใดๆ โดยเฉพาะเรื่องเศรษฐกิจ ซึ่งเกี่ยวของกับทรัพยากรธรรมชาติ
และสิ่งแวดลอมมาก จะตองไมทําลายทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอมและตองเพียงพอสําหรับความ
จําเปนท่ีตองการของมนุษยในปจจุบันและในอนาคต ที่จริงตองเพียงพอสําหรับส่ิงท่ีมีชีวิตทุกชนิดดวยจึง
จะเปนการพัฒนาท่ียั่งยืนอยางแทจริง วิธีการท่ีจะดับทุกขหรือมรรคทําไดอยางไร ความจริงคําสอนใน
พระพุทธศาสนาเปน คําสอนที่ปฏิบัติแลวนําไปสูการพัฒนาที่ยั่งยืนทั้งส้ิน พระพรหมคุณาภรณ ไดกลาวถึง
หลักคําสอนของพระพุทธศาสนาทีเ่ กี่ยวกบั การพัฒนาทยี่ ั่งยนื สรปุ ได ดงั น้ี๖
๑. ทา ทีตอ ธรรมชาติ พระพุทธศาสนาไดม องธรรมชาตวิ า
๑.๑ ธรรมชาติเปน ท่รี น่ื รมย ใหม องเห็นและชื่นชมในความงามของธรรมชาติมีความสุขอยู
กบั ธรรมชาติ
๑.๒ ส่ิงทั้งหลายในธรรมชาติเปนเพื่อนรวมกฏธรรมชาติอันเดียวกัน คือ เปนเพ่ือเกิด แก
เจบ็ ตาย และเปนไปตามหลักอนิจจงั ทกุ ขงั อนตั ตา
๑.๓ ธรรมชาติเปนสภาพแวดลอมท่ีมีคุณคาเก้ือกูลตอการพัฒนาของมนุษยคือ พัฒนา
จิตใจสงบเปนสมาธิจากสภาพแวดลอมที่รมร่ืน รมเย็น และสงัดเงียบ จิตสงบเปนสมาธิจะเกื้อหนุนใหเกิด
ปญ ญา
๒. พฤติกรรมเศรษฐกิจ พระพุทธศาสนาสอนใหรูจักความพอประมาณ ความพอดี ใหรูจัก
แยกแยะคุณคาท่ีแทจริงกับคุณคาเทียม จะทําใหไมลุมหลงไปตามคุณคาเทียมจะรูจักพอประมาณและ
พอดี
๓. การสรา งสรรคก ารใชวทิ ยาศาสตรและเทคโนโลยี หลักพระพทุ ธศาสนาสอนในเร่ืองความ
ไมประมาท ถามนุษยป ระมาททําใหการสรางสรรคและการใชวิทยาศาสตรและเทคโนโลยีจะเปนตัวการที่
ทําลายมนุษย มนุษยจ ะตอ งไมประมาทและรเู ทาทนั
ถาจะกลาวถึงความสัมพันธระหวางพระพุทธศาสนากับธรรมชาติ พระพุทธศาสนามี
ความสมั พันธกับธรรมชาตติ ัง้ แตเริ่มกําเนิดพระพุทธศาสนา พระพุทธเจาตรัสรูในปาใตตนพระศรีมหาโพธ์ิ
เดินทางสั่งสอนเผยแผพระธรรมคําสอนก็อยูในปาเปนสวนใหญ สุดทายก็เขาสูปรินิพพานในปา หลักคํา
สอนท่ีสาวกและพุทธศาสนิกชนท้ังหลายถือปฏิบัติจึงเปนแนวทางที่ผูกพันอยูกับธรรมชาติ เชน ใหอยู
ทามกลางความสงบ ใหรักสันโดษ สมถะ ไมโลภ สงเสริมใหพระเดินธุดงค เปนตน ในวนโปรสูตร
พระพทุ ธเจาตรัสเร่ืองของปาและนํ้าวา “ชนเหลาใดปลูกปา ปลูกสวน สรางสะพาน สรางโรงนํ้า ขุดบอนํ้า
๖ พระพรหมคณุ าภรณ (ป.อ.ปยตุ ฺโต), การพฒั นาทีย่ ัง่ ยนื , หนา ๑๙๔-๒๐๑.
บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบูรณาการ ๓๓๕
บริจาคอาคารท่ีพักอาศัยชนเหลานั้นไดบุญตลอดเวลาทั้งกลางวันและกลางคืน”๗ “ในทรรศนะของ
เศรษฐศาสตรแนวพทุ ธ ความสําเร็จของการพัฒนามิไดวัดกันดวยการมีวัตถุ มีการผลิต มีการบริการ หรือ
มรี ายไดประชาชาติขยายตวั ในอตั ราสงู เราควรจะพึงวัดดวยความไมมีคนอดอยากยากไรมากกวานโยบาย
เศรษฐกิจของชาติ ตองยึดคนเปนหลักไมใชยึดวัตถุ คนตองหลุดพนจากความทุกขยากทั้งทางรางกายและ
จติ ใจ”๘ ทศั นะการเอาคนเปน ศูนยก ลางการพัฒนา เปนทัศนะท่ีจะทําใหเกิดการพัฒนาท่ีย่ังยืนไดแนวทาง
หน่งึ เหมือนกนั
พลโท ฉลอง โชติกะคาม ไดสรุปตารางเปรียบเทียบวิถีชีวิตแบบพุทธและแบบ
อุตสาหกรรมไวพอใหเห็นแนวทางการพัฒนาท่ียั่งยืน คือ วิถีชีวิตแบบพุทธและการพัฒนาท่ีไมย่ังยืน คือ
วิถีชีวิตแบบอุตสาหกรรมนยิ ม ดังปรากฏในตาราง ตอ ไปนี้
ตารางที่ ๑๐.๑ แสดงการเปรยี บเทียบวิถีชีวติ แบบพุทธและแบบอุตสาหกรรมนยิ ม๙
วิถชี ีวิตแบบพุทธ วิถชี ีวติ แบบอุตสาหกรรม
๑. ไมห ลงวตั ถุ ๑. แสวงหาวตั ถไุ มส นิ้ สดุ
๒. สนองความตองการพื้นฐาน ๒. ปลุกปน ความตองการ
๓. บรโิ ภคอยางมเี หตผุ ล ๓. บรโิ ภคไรข อบเขต
๔. ไมสะสมสว นเกนิ ๔. เนนการสะสมสวนเกิน
๕. ทาํ งานเพอื่ สงั คมและรวมมือกนั ๕. ทาํ งานเพ่ือตนเองและการแขงขัน
๖. อหงิ สธรรม ๖. รุนแรงและทําลายลาง
๗. ใหท าน ๗. เอารดั เอาเปรยี บเพ่ือนมนุษย
๘. อิสระเสรี ๘. ครอบงาํ
๙. เสมอภาค ๙. แบงแยกชนช้นั
๑๐. เศรษฐศาสตรแ หงความรัก ๑๐. เศรษฐศาสตรแหง อํานาจนิยม
วิถชี วี ติ แบบพทุ ธ เปนแนวทางการพัฒนาอยางย่ังยืน ดังน้ัน อาจกลาวไดวาแนวคิดการพัฒนา
อยางยงั่ ยืนนัน้ มมี าต้ังแตค ร้งั พุทธกาลแลว แตในคร้ังน้ันไมมีคําวา “การพัฒนาอยางยั่งยืน” ใชหลักธรรม
คําสอนมงุ ใหเกิดการพัฒนาอยา งยง่ั ยนื และนําไปสคู วามยั่งยืนสูงสดุ (นพิ พาน)
๗ สมพร เทพสิทธา, การพัฒนาแบบย่ังยืน, (กรุงเทพมหานคร: สภาสังคมสงเคราะหแหงประเทศไทยในพระ
ราชูปถัมภ, ๒๕๓๖), หนา ๕๖.
๘ ปรีชา เปยมพงศสานต และคณะ, วิธีวิทยาศึกษาสังคมไทย: วิถีใหมแหงการพัฒนา, (กรุงเทพมหานคร:
เอดิสัน เฟรสโปรดักท, ๒๕๓๕), หนา ๒๖๕-๒๗๖.
๙ ฉลอง โชติกะคาม, การพัฒนาการเกษตรแบบย่ังยืน, (กรุงเทพมหานคร: เซ็นเตอรดิสคัฟเวอร่ี, ๒๕๔๒),
หนา ๔๗.
๓๓๖ บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพุทธบรู ณาการ
การพัฒนาเชิงวัฒนธรรม การพัฒนาที่ยั่งยืน และการพัฒนาตามแนวพระพุทธศาสนา แทที่
จรงิ เปนเรือ่ งเดียวกัน กลา วคอื วฒั นธรรมเปนรากเหงาของมนุษยแ ละเปน รากเหงาของสังคม เปนมรดกตก
ทอดท่ตี อ ยอดและพฒั นามา เปนเครื่องบงบอกถึงความเจริญกาวหนาของมนุษยและสังคมแตละยุคแตละ
สมัย เปนสิ่งที่ดีงามเปบแบบแผนการดําเนินชีวิตของมนุษยทําใหมนุษยทําในส่ิงที่ถูกตองเหมาะสม ทําให
ความวุนวายในการดํารงชีวติเของมนุษยนอยลงเพราะมีแนวปฏิบัติที่ดีงามอยูรอดใหปฏิบัติอยูแลว เปน
ฐานใหมนุษยรุงหลังมีตนทุนชีวิตสูงข้ึน การพัฒนาเชิงวัฒนธรรมจึงเปนการพัฒนาคุณคาท่ีมีมาและมีอยู
(วฒั นธรรม) ของมนุษยและสังคมใหมีคุณคามากย่ิงขึ้นสอดคลองกับความเจริญกาวหนาของโลกท่ีมีเจริญ
ทางดานวิทยาศาสตรและเทคโนโลยี การพัฒนาจากรากเหงาเหมือนการพัฒนาจากรากฐานที่รองรับการ
ดํารงอยูของสังคม สังคมยอมม่ันคง ความม่ันคงก็คือความย่ังยืน ในสวนของพระพุทธศาสนาก็เปนหลัก
ปฏิบัติตนเพื่อความสุขและความเจริญของมนุษยโดยตรง หลักของพระพุทธศาสนาเนนความเปน
ธรรมชาติสอดคลองกบั แนวทางการพัฒนาที่ย่ังยนื ดังนั้น การพฒั นาเชงิ วฒั นธรรม การพัฒนาท่ีย่ังยืนและ
การพัฒนาตามแนวพระพุทธศาสนา จงึ กลา วไดวาเปนเร่อื งเดียวกนั ๑๐
(๒) พุทธศาสนาในการพฒั นาสังคมไทย
พระพุทธศาสนาเปนศาสนาที่อยูคูกับสังคมไทยมานาน ซึ่งเปนศาสนาแหงการพัฒนาอยาง
แทจ รงิ โดยเริ่มตน จากการพัฒนาคนใหม คี ณุ ภาพและสง ผลตอการพัฒนาดานอน่ื ๆ
พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตโต) ไดกลาววา การพัฒนาสังคมไทยหรือพัฒนาชุมชนน้ัน
จะตอ งมกี ารพฒั นาคนกอ นเพ่ือสรางคนใหมคี วามเขมแขง็ ๓ ประการ คอื ๑๑
๑. ความเขม แข็งทางพฤติกรรม ไดแก ความขยันขนั แขง็ จริงจังในการทํางาน
๒. ความเขมแขง็ ทางจิตใจ ไดแก การชวยเหลอื ตนเองไมร อคอยความชว ยเหลอื จากภายนอก
๓. ความเขมแข็งทางปญ ญา ไดแก ความพยายามทาํ ดว ยตัวเองใชปญญาเปน เครื่องมอื ใน
การแกปญ หากอใหเกดิ ภาวะผนู าํ ทางปญ ญาซ่ึงเปนผูนําท่ีแทจริงน่ันเองเมื่อสรางคนใหมีความ
เขม แขง็ แลว กจ็ ะสามารถแกไขปญหาที่เกิดขึ้นในสังคมไดอีกท้ังยังสงผลใหชุมชนเขมแข็งโดยยึดหลักธรรม
เปนแนวทางในการพฒั นา ดังนี้
๑. ถอื หลกั ทําการใหสาํ เรจ็ ดว ยความเพียรพยายาม ทเ่ี รียกวา “หลักกรรม”
๒. ถือหลักเรียนรูฝกฝนพัฒนาชีวิตใหดียิ่งขึ้นเรื่อยไปท้ังทางพฤติกรรมทางจิตใจและทาง
ปญญาท่เี รียกวา “ไตรสิกขา”
๓. ถือหลักทําการทั้งหลายอยางเรงรัดไมรอเวลาดวยความไมประมาท ท่ีเรียกวา “หลักอัปป
มาทะ”
๔. ถือหลักทําตนใหเปนที่พ่ึงเพื่อพึ่งตนเองได และเปนอิสระ ท่ีเรียกวา “หลักอิสรภาพแหง
การพงึ่ ตนได”
๑๐ ธนากร สังเขป, การพฒั นาท่ยี ัง่ ยืน, (กรงุ เทพมหานคร: จฬุ าลงกรณม หาวิทยาลยั , ๒๕๕๕), หนา ๒๐-๒๑.
๑๑ พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตโต), ธรรมกับไทยในสถานการณปจจุบัน, (กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพคุรุ
สภาลาดพรา ว, ๒๕๔๑), หนา ๒๙-๓๑.
บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพุทธบรู ณาการ ๓๓๗
จากความหมายดังนักวิชาการเสนอไวขางตนน้ัน ทําใหทราบไดวา การพัฒนาตามแนวพุทธ
หมายถึง การพัฒนาท่ีไมเนนทางดานการพัฒนาวัตถุมากเกินไป แตเปนการพัฒนาที่เนนคนเปนสําคัญ
และเนนการพัฒนาท่ไี มสงผลกระทบตอส่ิงแวดลอมหรือทรัพยากรธรรมชาติ ซึ่งเปนการพัฒนาท่ียังยืน ไม
สง ผลกระทบในอนาคตอันเปน การพฒั นาทม่ี ีความสมดุล
๑๐.๒ เครื่องมอื การบรหิ ารการพฒั นาตามแนวพุทธศาสนา
หลักการบริหารงานของพระพุทธเจา ซึ่งถือวาพระพุทธองคเปนนักปกครองอยางแทจริง เปนผู
ฉลาดในการปกครอง ไมท รงทาํ อะไรโดยพลการ หลกั ฐานทจี่ ะพอนาํ มากลาวถงึ ในทีน่ ้ี คอื
๑. พระองคท รงมอบใหสงฆเ ปนใหญใ นกจิ ท้งั ปวง
๒. ไมทรงมอบอํานาจใหเ อกชน หรอื บคุ คลใดบุคคลหนึ่งเปนใหญ
๓. แมพระองคเอง เมื่อทรงมอบใหสงฆเปนใหญแลว ก็ไมทรงกาวกายในอํานาจนั้น ซึ่งพระองค
เคยมีมาแตเดมิ
จากขอความดังกลาวขางตนน้ัน จึงสามารถกลาวไดวา พระพุทธองคทรงเปนนักบริหาร ทรง
พรอมดวยวิชาและจรณะ ทรงถือเอาธรรมคือความถูกตองเปนใหญ หรือทรงยึดหลักธรรมาธิปไตยโดย
แทจรงิ
๑) สาเหตุของการมอบใหสงฆเปนใหญ
สาเหตุของการมอบใหสงฆเปนใหญ สามารถกลาวไดวา เพ่ือความมั่นคงของพระพุทธศาสนา
เน่ืองดวยมีภิกษุมากข้ึน กิจการพระศาสนาก็ยอมจะมากขึ้นตามไปดวยจึงจําเปนจะตองหาบุคคลผูที่มี
ความสามารถเขามาชวยในการดูแลและบุคคลที่จะเขามาดูแลไดดีนั้น ก็คือหมูแหงสงฆ และประการ
สําคัญกค็ ือ ใหสงฆร ูจักปกครองดูแลกันเอง เปนการวางแนวทางแหงความเปนประชาธิปไตยโดยทางออม
พอท่จี ะสรปุ ไดว า เพ่ือใหพระสงฆไ ดเ กอ้ื กูลซ่งึ กันและกนั และชว ยชี้ทางบรรเทาทุกขใหกับประชาชน พุทธ
วจนะที่ตรัสไวในพระไตรปฏกเปนส่ิงยืนยันไดเปนอยางดี เชน เมื่อคร้ังสงพระสาวกไปประกาศศาสนาน้ัน
พระพทุ ธเจา ไดต รัสสอนเหลาสาวกวา “ภกิ ษทุ งั้ หลาย เธอจงจาริกไป เพื่อเกื้อกูล เพื่ออนุเคราะหโลก เพ่ือ
ความสขุ ของเทวดาและมนุษย และการบวชนีอ้ าศัยขา วท่ชี าวบา นใสบาตรเปน อยู เธอพึงทําความอุตสาหะ
ในขอนี้ตลอดชีวิต และบรรพชิตควรพิจารณาเนืองๆ วา บรรพชิตเราเน่ืองดวยผูอ่ืน จงทําตัวเปนผูเลี้ยง
งาย เปนตน” พระพุทธพจนดังกลาวน้ี พระสุธีวรญาณ (ณรงค จิตฺตโสภโณ) ท่ีไดกลาวสรุปวา หนาท่ีของ
พระสงฆนอกจากทุกขระดับสวนตัวแลว ตองทํางานเพ่ือผูอื่น คือ การชวยใหเพ่ือนมนุษยดับทุกขรอนได
เชนเดียวกับตนเองดวย
พระพุทธเจาทรงมอบอํานาจก็เพื่อท่ีสงฆจะไดรูจักดูแลกันเองและเปนการแบงเบาภาระของ
พระองคด ว ย และท่ีสาํ คญั ไปกวา น้ันก็เพื่อความสามัคคีแหงหมูคณะ และความม่ันคงแหงพระพุทธศาสนา
ซ่ึงถือวาเปนเร่ืองใหญ เพราะการที่พระองคมอบใหสงฆเปนใหญในกิจกรรมของพระศาสนานี้เอง ทําให
พระศาสดาดํารงคงอยูมาจนตราบทุกวันน้ี นับไดว า พระองคท รงมองการณไกลวา ถาหากไมมีพระองคแลว
สงฆอาจจะแตกความสามัคคีกัน เพื่อความไมแตกสามัคคีกันของหมูสงฆก็ตองใหหมูสงฆบริหารกิจการ
๓๓๘ บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพุทธบูรณาการ
คณะสงฆเอง เหมือนหนึ่งวา พระพุทธเจาทรงบริหารกิจการคณะสงฆอยูตลอดเวลา ทรงยืนยันใน
ความสําคัญของคณะสงฆ วา “เราสักการะ เคารพ อาศัยธรรมท่ีเราไดตรัสรูแลวน้ีเองเปนอยู และเม่ือใด
สงฆป ระกอบดว ยความเปนใหญ เมื่อนั้นเรามีความเคารพแมในสงฆ” ท่ีตรัสเชนน้ีก็เพื่อใหพระภิกษุแตละ
รปู มคี วามเคารพในหมูค ณะ อนั จะนาํ ความสามัคคีมาใหและอยูกนั เปนผาสุข
๒) หลกั ในการมอบใหสงฆเปน ใหญ
เม่ือทรงบัญญัติสิกขาบทและอภิสมาจารเพิ่มขึ้น มีพระภิกษุผูบวชใหมมีจํานวนเพิ่มมากขึ้น ไม
สามารถจะรทู ว่ั ถึงพระวนิ ยั พุทธบัญญัติและประพฤติใหถ ูกตอ งตามระเบียบวินัยได ในทางปฏิบัติก็เพียงแต
ใชความสังเกตและทําตามกันเทาน้ัน จึงจําเปนตองใหการศึกษาอบรม จึงจะสามารถใหรูทั่วถึงกัน
พระพทุ ธเจาจงึ ไดท รงอนุญาตใหมพี ระอุปช ฌาย ดังมีพระพุทธดํารัสวา
“ดูกอนภิกษุท้ังหลาย เราอนุญาตอุปชฌาย อุปชฌายจักตั้งจิตสนิทสนมในสัทธิวิหาริกฉันบุตร
สัทธิวิหาริกจักต้ังจิตสนิทสนมในอุปชฌายฉันบิดา เม่ือเปนเชนนี้อุปชฌายและสัทธิวิหาริกน้ัน ตางจักมี
ความยําเกรง ประพฤติกลมเกลียวกันอยู จักถึงความเจริญงอกงามไพบูลยในธรรมวินัยน้ี ดูกอนภิกษุ
ท้ังหลาย ก็แล สทั ธวิ ิหาริกพึงถอื อปุ ชฌายอ ยา งน้ี”
พระองคทรงมอบใหสงฆอุปสมบทกุลบุตรนี้ เปนอันยกใหสงฆเปนใหญในกิจสําคัญ ไมทรงมอบ
อํานาจใหเอกชน แมพ ระองคเองต้งั แตมอบอาํ นาจแกสงฆแลวก็ไมทรงประทานเอหิภิกขุอุปสัมปทาแกผูใด
อีกเลย และในกรรมอนื่ ๆ ก็ทรงมอบใหสงฆท ําเหมอื นกัน โดยแยกเปน กรรม ๔ ประเภท ดงั นี้
ประเภทที่ ๑ ภิกษุ ๔ รูป จัดเปนครบองค เรียกวา จตุวรรค แปลวา พวก ๔ สําหรับสังฆกรรม
ทวั่ ไป เวน ไวแตก รรมบางอยาง
ประเภทที่ ๒ ภิกษุ ๕ รูป จัดเปนครบองค เรียกวา ปญจวรรค สําหรับใหอุปสมบทในปจจันต
ชนบท และปวารณา
ประเภทที่ ๓ ภิกษุ ๑๐ รปู จัดเปน ครบองค เรียกวา ทสวรรค สําหรับใหอปุ สมบทในมธั ยมชนบท
ประเภทที่ ๔ ภิกษุ ๒๐ รูป จัดเปนครบองค เรียกวา วีสติวรรค สําหรับใหสวดระงับอาบัติ
สงั ฆาทิเสส เรยี กวา อพั ภาน
จะเหน็ ไดว า พระศาสดาทรงมุงประโยชนแกส งฆ ทรงลดอํานาจสวนพระองคเอง มอบใหสงฆเปน
ใหญในกิจการอันเนื่องดวยการปกครอง การบริหารจัดการ พระพุทธดํารินี้ทรงร่ิเร่ิมมาแตครั้งตรัสรูแลว
แตเมื่อบริษัทยังไมรูถึงธรรมแพรหลาย พระองคจึงปกครองดวยพระองคเองกอน เม่ือมีสาวกมีความรู
ความสามารถขึ้นบางก็ทรงผอนใหชวยทํา ดังเชน อนุญาตใหอุปสมบทกุลบุตร ดวยวิธีไตรสรณคมณ คร้ัน
ทรงเห็นบริษัทเจริญขึ้นดวยความรูความสามารถ จึงประทานพระบรมพุทธานุญาตใหสงฆเปนใหญใน
กิจการพระศาสนา
พระพุทธองคทรงมีความเปนอัจฉริยภาพอยางยิ่ง ในดานการบริหารจัดการ เพราะเม่ือพระองค
จะกระทําการส่ิงใดลงไป จะตองดําริตริตรองใหแนที่สุดแลว เชน การมอบใหสงฆเปนใหญ กลาวคือเปน
ใหญท่ีกิจกรรมที่เปนสังฆกรรมท้ังหมด เม่ือเรานําเรื่องสังฆกรรมทั้งหมดมาพิจารณาแลว เราจะเห็นไดวา
สามารถที่จะแบงออกเปน ๓ ดา นดว ยกนั คอื
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพุทธบรู ณาการ ๓๓๙
(๑) ดานสังคมสงฆ มีการบัญญัติพระวินัยเพ่ือใชในการปกครองสงฆหรือใชเปนหลักปฏิบัติ
ของพระภกิ ษุ แตพ ระวนิ ัยนัน้ เปนพุทธบัญญัติทงั้ หมด การท่ีบัญญัติพระวินัยข้ึนมาแตละเรื่องน้ัน พระองค
ทรงเรียกหมูแหงภิกษุสงฆมาประชุมกันเสียกอน จึงจะบัญญัติขอบัญญัติตางๆ เหลานั้น จะเห็นไดวา
เพ่ือใหสงฆอยรู วมกนั ดว ยดี พนจากมลทินกิเลสตางๆ ทําใหประชาชนเกิดความเล่ือมใสและเปนเคร่ืองมือ
สง เสริมการปฏบิ ตั ธิ รรม ดังขอ ความวา
“ดูกอ นภกิ ษทุ ้งั หลาย เพราะเหตุน้ันแล เราจักบัญญัติสิกขาบทแกภิกษุท้ังหลาย อาศัยอํานาจ
ประโยชน ๑๐ ประการ คอื ๑) เพื่อความดีแหง สงฆ ๒) เพือ่ ความสําราญแหงสงฆ ๓) เพ่ือขมผูเกอยาก ๔)
เพื่อความเปนอยูสําราญแหงภิกษุผูมีศีลเปนที่รัก ๕) เพ่ือปองกันอาสวะท่ีจะเกิดจข้ึนในปจจุบัน ๖) เพ่ือ
กําจัดอาสวะกิเลสท่ีจักบังเกิดขึ้นในอนาคต ๗) เพื่อความเลื่อมใสของชนที่ยังไมเลื่อมใส ๘) เพื่อความ
เลอื่ มใสของชนทเี่ ลือ่ มใสแลว ๙) เพ่ือความตงั้ มั่นแหงพระสัทธรรม ๑๐) เพ่ือถือตามพระวนิ ยั ”
(๒) ดานการบริหาร ในสมัยเม่ือครั้งมีสาวกไมมากนัก พระพุทธองคทรงบริหารพระศาสนา
ดวยพระองคเอง โดยมีสาวกที่สําคัญ เชน พระสารีบุตร และพระโมคคัลลานะ ชวยแบงเบาภาระตาม
ความจําเปน ตอมาเม่ือมีพระสาวกเพ่ิมขึ้นและมีผูขออุปสมบทในพระศาสนามากขึ้น ก็ไดทรงอนุญาตให
พระสาวกใหอุปสมบทแกกุลบุตรผูท่ีมาบวชได โดยใหผูบวชเปลงวาจาขอถึงพระรัตนตรัยเปนสรณะ คร้ัน
ตอมาภกิ ษเุ พ่ิมข้นึ อีก ทรงมอบความเปน ใหญใหแ กสงฆใ นการทํากจิ กรรมท้ังปวงของพระศาสนา เชน การ
ใหบ รรพชาอุปสมบท การกรานกฐนิ การกาํ หนดเขตสีมา การระงับอธิกรณ เปนตน ซ่ึงเทากับมอบใหสงฆ
เปน ผูบริหารงานพระศาสนาตามระเบียบท่ีไดท รงกําหนดไวนน่ั เอง
(๓) ดานตุลาการ สถาบันตุลาการทางพระพุทธศาสนา มีลักษณะบางอยางคลายกับสถาบัน
ตลุ าการทางอาณาจักร มีกฎหรือระเบียบท่ีสังคมวางไวเปนบรรทัดฐานแหงการกระทําของบุคคลในสังคม
ปองกันมิใหมีการกระทําหรือความประพฤติท่ีเปนปฏิปกษตอความสงบสุขของสังคม ฝายอาณาจักรมี
กฎหมายเปนหลักในการปกครอง สวนฝายพุทธจักรมีวินัยเปนหลัก ทั้งฝายอาณาจักรและพุทธจักรมี
กระบวนการพจิ ารณาคดหี รอื อธกิ รณ และมวี ิธีลงโทษตามโทษานโุ ทษ
เมื่อทราบอยางแนชัดแลววา พระองคทรงมอบอํานาจท้ั ๓ อยางดังกลาว ใหแกหมูสงฆแลว
หมูสงฆจะใชอํานาจเหลานี้ไปในทิศทางใดบาง แตในท่ีนี้ จะกลาวถึงอํานาจเพียง ๒ เทาน้ัน คือ อํานาจ
บรหิ ารกับอํานาจตุลาการ สวนอาํ นาจทางนิติบัญญัตินั้น สวนใหญจะอยูในสวนของพระพุทธเจา ดังจะขอ
เสนอพอสังเขป ตอไปนี้
ในดานการบริหาร คือ การบริหารกิจการคณะสงฆน้ันมีดวยกันมากมาย เชน การบวช กฐิน
สวดปาฏิโมกข กําหนดเขตสีมา เปนตน แมแตการที่จะมอบใหใครทําหนาท่ีอะไรจะตองมีการประชุมเพื่อ
บอกกลาวใหทราบ และมีการขอมติในที่ประชุม ตัวอยางเชน พระทัพพมัลลบุตร ทานปรารถนาจะทํา
ประโยชนแกสังคม จึงไปเฝาผูมีพระภาค ขอรับหนาที่เปนผูจัดเสนาสนะและแสดง (แจก) ภัตร พระผูมี
พระภาคทรงเห็นชอบดวย จึงตรัสใหเรียกประชุมสงฆ ขอมติสวดประกาศแตงต้ัง พระทัพพมัลลบุตร เปน
ผูจัดการเสนาสนะและผูแสดง (แจก) ภัตร เมื่อไมมีผูใดคัดคาน จึงเปนอันประกาศแตงต้ัง เม่ือไดรับการ
แตงต้ังแลว ปรากฎวา ทานไดจ ัดเสนาสนะไดอ ยางเรยี บรอ ย
๓๔๐ บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบรู ณาการ
จะเห็นไดวา เร่ืองเกี่ยวกิจการพระศาสนาพระองคทรงมอบใหสงฆจัดการกันเองอยางแทจริง
โดยไมเ ขาไปแทรกแซงเลยแมแตนอ ย
สวน ในดา นตลุ าการ คือ การพิจารณาคดีหรือวินิจฉัยอธิกรณท่ีเกิดขึ้น เพื่อความสงบสุขของ
คณะสงฆ หรือจะเรียกวา “วิธีระงับอธกิ รณ” กไ็ ด ซ่งึ มี ๗ วิธี ประกอบดวย๑๒
๑. สัมมขุ าวินัย คือ ระงับตอ หนา
๒. สติวินัย คอื ระงบั ใหยกดว ยวา เปน ผูมสี ติ
๓. อมฬู หวนิ ยั คือ ระงบั ดวยการยกใหเปนบา
๔. ปฏิญญาตกรณะ คือ ระงบั ดว ยคําสารภาพของผูถกู ฟอง
๕. เยภุยยสิกา คอื ระงับดวยถือเสยี งขางมาก
๖. ตัสสปาปย สิกา คือ ระงับดว ยการลงโทษ
๗. ติณวัตถารกะ คือ ระงบั ดว ยใหเลิกแลว กัน
จากขอ ความดงั กลาวมาขา งตนทง้ั หมดนั้น พอจะสรุปไดวา หลักในการมอบใหสงฆเปนใหญ ก็คือ
มอบใหสงฆเปนใหญในสงั ฆกรรมทง้ั ปวง ทงั้ เร่ืองการดูแลคณะสงฆในดานตางๆ และดานการวินิจฉัยตางๆ
ที่เกิดขึ้น ภิกษุผูไดรับมอบหมายใหระงับอธิกรณ (ตัดสินคดี) ตองถือหลักปฏิบัติวา พึงเปนผูเคารพสงฆ
มิใชเคารพบคุ คล พึงเคารพสทั ธรรม (ความจรงิ ความถูกตอง ความเปน ธรรม) มิใชเคารพอามิส (เคารพใน
ทนี่ ี้ หมายถงึ หนักในสงฆ มใิ ชหนกั ในบคุ คล)
๓) ผลสัมฤทธจากการกระจายอาํ นาจของพระพุทธเจา
จากการทพ่ี ระผมู พี ระภาคทรงมอบใหส งฆเปน ใหญ ทําใหคณะสงฆใ นสมยั น้นั มีความสนใจ ดังนี้
๑. ผูบวชมีความพรอมสูง เชน การบรรลุธรรมขั้นใดขั้นหน่ึงหรือไมก็มีศรัทธาในพระรัตนตรัย
อยางมน่ั คง
๒. จุดประสงคข องการบวชชัดเจนแนว แน คอื แสวงหาทางดับทกุ ขไ มม ีสงิ่ อื่นใดมาเจอื ปน
๓. กระบวนการใหการศึกษาและกลอมเกลาดําเนินไปในระบบกัลยาณมิตร ดูแลผูบวชใหม
อยางใกลชิดใหไดศึกษาพระธรรมวินัยอยางเต็มที่ครบถวนอยางนอยหาป จึงปลอยใหจาริกไปหรือไป
ปฏบิ ตั ิตามลําพงั ได
๔. ไมมีองคการบริหารที่ถาวรที่รวบรวมอํานาจส่ังการแตอยางใด แตพระภิกษุทุกรูปเคารพ
ธรรมวินัยท่ีพระพุทธเจาทรงบัญญัติ ซึ่งในทุกสิกขาบทมีพระภิกษุสงฆพุทธสาวกเขามามีสวนรวมอยาง
ใกลช ิด การทํากิจสงฆใดๆ จะอาศยั การประชุมและเลอื กพระภกิ ษุผูมคี วามสามารถรอบรูเช่ียวชาญในพระ
ธรรมวินัยเปนอยางดีใหเปนผูดําเนินการโดยการมอบหมายของท่ีประชุมสงฆเม่ือเสร็จกิจน้ันแลวองคกรก็
สลายไปโดยปรยิ าย
๑๒ พระครูกัลยาณสิทธิวฒั น, พทุ ธบัญญัติ ๒๒๗ เพ่อื ความเขา ใจวนิ ัยใหถูกตอง, (กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ
มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๔๙), หนา ๓๙๒-๓๙๔.
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบรู ณาการ ๓๔๑
๕. พระพุทธเจาทรงกระจายอํานาจการดูแล ฝกสอนอบรมพระภิกษุผูเขาใหมแกสงฆให
ชวยกันดําเนินการลักษณะของพระสงฆในอดีตจึงอยูเปนกลุมนําโดยพระอุปชฌาย และอาจารยอีกสอง
ทา นเปน ผูดแู ลในการอบรมกลอมเกลาใหผบู วชไดยกระดบั จิตใจใหสงู ยงิ่ ๆ ขึ้นไปจนบรรลุมรรคผลนพิ าน
๖. ความสัมพันธระหวางพระสงฆกับประชาชนพระพุทธเจาช้ีไวชัดวาพระภิกษุสงฆมีชีวิตอยู
เน่ืองดวยผูอ่ืนเพื่อใหพระสงฆตระหนักวาจะตองปฏิบัติตนใหถูกตองเหมาะสมทําหนาท่ีใหคุมคากับการ
อุปฏฐากของประชาชน และพระพุทธเจาไดเนนเรื่องความเปนผูเล้ียงงาย นั่นก็คือไมรบกวนหรือ
เบียดเบียนประชาชนจนเกดิ ความเดือดรอน ควรรบกวนเทา ท่ีจาํ เปนและใหนอยทส่ี ดุ
๗. พทุ ธศาสนกิ ชนเขา ใจถูกตอ งวาพระพทุ ธศาสนาเปนทางดับทุกขการเขาหาพระพุทธศาสนา
เปนทางดับทุกขก็จะปฏิบัติตนและอุปฏฐากพระพุทธศาสนาอยางถูกตองเหมาะสม ท้ังพระสงฆและ
พุทธศาสนิกชนตางไมมีใครฉกฉวยผลประโยชนทางวัตถุของกันและกัน แตตางฝายตางมุงปรมัตถ
ประโยชนท ีไ่ ดมาดวยความอุตสาหพยายาม
๘. ลักษณะของการบริหารงานของพระพุทธเจาใชธรรมะเปนใหญไมใชอํานาจหรืออาชญา
การบรหิ ารทม่ี ีธรรมเปน ใหญม จี ุดมุง หมายเพื่อใหท ั้งผบู ริหารและผถู ูกบรหิ ารเขาถึงธรรม มิไดมีจุดประสงค
อยางอื่น เชน ใชอ ํานาจเพ่ือลาภผลหรอื ชอื่ เสียงเกยี รติยศ
หัวใจสําคัญของการบริหารงานของพระพุทธเจาอยูที่พระธรรมวินัยเพื่อความเจริญงอกงามแหง
การปฏบิ ัตธิ รรมของพุทธบริษัททกุ หมเู หลา
๔) แนวความคดิ หลักธรรมท่ีทรงใชในการบรหิ ารงานตามแนวพุทธ
แนวคิดน้ีอาจนํามาเปนประเด็นในการวิจารณ ในการบริหารกิจการคณะสงฆของพระพุทธเจา
ดงั ตอ ไปนี้
(๑) หลักเสรีภาพทางความคิด พระพุทธเจาไดใหโอกาสแกชาวกาลามะในการท่ีจะเชื่อ
หรือไมเ ชือ่ คาํ สอนของนกั บวช ท่ีมาเผยแผคําสอนดวยขอ ความ ดงั ตอ ไปน้ี
ดูกอนกาลามชนทั้งหลาย เปนการสมควรที่ทานทั้งหลาย เปนการสมควรท่ีทานทั้งหลายจะ
เคลือบแคลง สมควรที่จะสงสัย ความเคลือบแคลงสงสัยของพวกทานเกิดข้ึนในฐานะ กาลามชนทั้งหลาย
ทานท้งั หลายอยาเพงิ่ เชอ่ื เพราะ
๑) การฟงตามกันมา
๒) การถอื สืบๆ กันมา
๓) ขาวเลา ลอื
๔) การอางตาํ รา
๕) การใชตรรกะหรือเหตุ
๖) การอนุมาน
๗) การตรกึ ตรองตามอาการ
๘) เขากับทฤษฎที ี่ตนคิดไว
๙) มองเหน็ วาลักษณะวา นาเชอ่ื ถือได
๓๔๒ บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพทุ ธบูรณาการ
๑๐) เปนครบู าอาจารยข องเรา
ซึ่งเม่ือมองตามหลักการบริหารการพัฒนา ก็คือการรับฟงความคิดเห็นของประชาชนในท่ีจะการ
พฒั นา หรือหลกั การมสี วนรวมในปจ จบุ ันนนั่ เอง กลาวคือใหประชาชนมีสวนรวมในการบริหารการพัฒนา
หมบู าน ตาํ บล ไปนถงึ ประเทศ ไมถ ือเอาความคิดของตนเองเปน ใหญ
(๒) หลักความเสมอภาค ในพระธรรมวินัยจะเห็นไดจากหลักความอัศจรรยของพระธรรม
วนิ ัย ๘ อยา ง โดยเปรียบเทยี บกับความอศั จรรยข องมหาสมุทร ๘ อยา ง ดังน้ี
๑) ธรรมวนิ ัย หรอื พระพุทธศาสนามีการศกึ ษาตามลาํ ดบั ทําตามลําดับ ปฏบิ ตั ิตามลําดับ
ทางตลอดอรหนั ตมรรค ดวยการทาํ ตอเนื่องดุจมหาสมทุ รลุมลึกตามลาํ ดับ
๒) สาวกของพระพุทธเจาท่ีแทไมลวงสิกขาบทท่ีบัญญัติแลว แมจะตองสละชีวิตก็ยอม
ดุจมหาสมุทรไมล น ฝง
๓) สงฆยอมกนั คนช่วั ใหหา งไกล ดุจทะเลซัดซากศพใหเ ขาสฝู ง ฉะนน้ั
๔) วรรณะ ๔ ออกบวชแลวยอมสละซ่ึงชื่อโคตร ในกาลกอนถึงการนับวาเปนสมณศากย
บตุ ร ดุจนํ้าจากแมน้ําท้งั หลาย เม่อื ถงึ มหาสมุทรแลวก็เปนนํ้ามหาสมุทรอันเดยี วกนั
๕) แมฝนตก มหาสมุทรก็ไมปรากฎความพรองและความเต็มฉันใด ภิกษุในธรรมวินัย ที่
ดับกเิ ลสดวยนพิ พานธาตุ ยอมไมท ํานิพพานใหเ ตม็
๖) พระธรรมวินัย มีรสเดยี ว คอื วิมตุ ติรส (รสแหง ความหลุดพน ) ดุจมหาสมุทรมีรสเดียว
คอื รสเค็ม
๗) มหาสมุทรเต็มไปดวยรัตนะนานับประการ ฉันใด พระธรรมวินัยก็มากดวย ธรรม
รัตนะ คอื สตปิ ฏฐาน ๔, สมั มปั ปธาน ๔, อิทธิบาท ๔, อินทรยี ๕,พละ ๕, โพชฌงค ๗, มรรค ๘, ฉนั น้นั
๘) มหาสมุทร เปนท่ีอยูของสัตวมีชีวิตใหญๆ เชน ปลาติมิตติมังคลา ติปริมังคลา อสูร
นาค คนธรรพ ฉนั ใด พระธรรมวินยั ก็คอื อริยบคุ คล ๔ และผูปฏิบัติเพื่อเปนอริยบุคคล ๔ ฉันนั้น เหตุน้ี จึง
ทําใหภกิ ษุยินดยี ่ิงในธรรมวนิ ยั
(๓) หลักความเปนพ่ีนองกัน หรือภราดรภาพ คือสหธรรมิก ผูปฏิบัติธรรมรวมกน ควรมี
ธรรม ดงั ตอไปนี้
๑) สังคหวัตถุ ๔ คือ แบงปน พูดจาไพเราะ บําเพ็ญประโยชน วางตัวเคียงบาเคียงไหล
รวมทุกขร ว มสขุ
๒) สาราณียธรรม ๖ คือ จะพูด จะทํา จะคิด ก็ประกอบดวยเมตตาจิต แบงปนลาภกัน
อยางท่ัวถงึ มศี ลี เสมอกนั และมีทัศนะเสมอกนั
๓) หลักอปริหานิยธรรม ๗ คือ หมั่นประชุมกันเนืองนิตย, เมื่อประชุมก็พรอมกัน เขา
ประชมุ และพรอมพรอมเพรียงกันเลิกประชุม, ไมทําลายหลักการเดิม, เคารพผูหลักผูใหญ, คุมครองสตรี
ไมใหถูกขมเหง, เคารพสถานท,่ี ใหการคมุ ครองอารกั ขาสมณะชพี ราหมณ ผูป ระพฤตปิ ฏบิ ัตชิ อบในรัฐ
หลักการใชอธิปไตย พระพุทธเจาทรงนิยมธรรมาธิปไตย คือ เอาหลักการเปนใหญ มิใชเอา
อัตตาธิปไตยเปน ใหญ หรอื โลกาธปิ ไตย เอาโลกหรอื พวกพองเปน ใหญ ดังทพ่ี ระองคแสดงไวอ ยา งชัดเจน
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบรู ณาการ ๓๔๓
จากแนวความคิดหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาดังกลาวขางตนน้ัน แสดงใหเห็นวา การบริหาร
จัดการของพระพทุ ธเจา โดยวิธีการมอบใหส งฆเปนใหญ แมในหลังพุทธปรินิพพาน ก็คงดําเนินการไปตาม
รปู แบบการปกครองคณะสงฆกอ นพทุ ธกาล แมพระพทุ ธเจาจะปรินิพพานไปนานแลว แตภิกษุทุกรูปไมวา
จะเปนพระอริยสงฆก็ตาม ปุถุชนก็ตาม ตางก็พากันประพฤติปฏิบัติตนอยูในหลักพระธรรมวินัยท่ีทรง
บัญญัติไวเสมอเหมือนกัน ตามแนวท่ีพระพุทธเจาทรงบริหารจัดการไว ภิกษุทุกรูปมีสิทธิเทาเทียมกันใน
การเขารวมสังฆกรรมตางๆ เชน อุโบสถกรรม อุปสมบทกรรม กฐินกรรม เปนตน เม่ือไมเห็นชอบดวยก็
สามารถคัดคานได หรือถาเห็นชอบดวยก็ยอมรับ การคัดคานหรือการยอมรับจะตองเปนไปเพ่ือความ
บริสุทธิ์ถูกตองตามสังฆกรรมน้ันเปนสําคัญ เมื่อทําการยอมรับมติน้ันเสมอกัน ลักษณะดังกลาวน้ี คือ
หลักการปกครองในระบอบสามัคคีธรรม หรือประชาธิปไตยน่ันเอง อันเปนกระบวนการบริหารจัดการท่ี
พระพุทธเจา ทรงวางเอาไวใ นระยะยาว
๕) หลักการบริหารเชงิ พทุ ธศาสตร
หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนาที่มีคุณคามากวาสองพันหารอยกวาปในยุคโลกาภิวัฒนหรือยุคทุน
นิยมในปจจุบันการบริหารจัดการที่มีประสิทธิภาพจะตองสนองตอบตอระบบทุนนิยมท่ีเนนการแขงขัน
และสรางผลกําไรหรือการบรรลุวัตถุประสงคขององคกรเพียงอยางเดียวหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาท่ี
กลาวถึงการบริหารจัดการมีอยูมากมายเปนคําสอนขององคสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาที่ยังทันสมัยอยู
จนถึงปจจุบันและในอนาคตแตในท่ีนี้จะไดนําหลักธรรมทางพระพุทธศาสนาบางประการไดแกหลักสัปปุ
รสิ ธรรมทพี่ ระพุทธเจาทรงแสดงไวในสปั ปรุ ิสสูตร
อันเปนแนวทางในการบริหารจัดการเชิงพุทธศาสตรเพียงหลักธรรมหนึ่งเพื่อประกอบการ
พิจารณาวาหลักการบริหารเชิงพุทธศาสตรมิไดมุงหวังกําไรหรือการแขงขันเพียงอยางเดียวแต ไดบรรจุ
หลักการท่ีสรางความยั่งยืนการไมเบียดเบียนการอยูรวมกันอยางสงบสันติมีความเมตตาตอกันและรูเทา
ทันโลกโดยมิไดปฎิเสธกระแสโลกาภิวัตนหรือระบบทุนนิยมในปจจุบันแตใหยึดหลักการอยูรวมกันและ
รูเทา ทันโลกหลกั สัปปุรสิ ธรรมท่เี ก่ียวขอ งกบั การบรหิ ารจัดการ มี ๗ ประการ คือ๑๓
๑. ธัมมัญุตา ความเปนผูรูจักเหตุ คือ รูความจริงรูหลักการรูกฎเกณฑรูกฎแหงธรรมไดรู
กฎเกณฑแหงเหตุผลและรูจักหลักการท่ีจะทําใหเกิดผลรวมความวาการบริหารจัดการในองคกรผูบริหาร
จําเปนตองพิจารณาขอเท็จจริงอยางถูกตองเพ่ือบรรลุเปาหมายขององคกรใหมีประสิทธิภาพประสิทธิผล
รูจักการวิเคราะหความจริงที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติอันวาส่ิงทั้งหลายเกิดข้ึนต้ังอยูดับไปเปนธรรมดาโดย
พจิ ารณาหลกั การและเกณฑแหง เหตุผลมาบรหิ ารจัดการองคกร
๒. อัตถัญุตา ความเปนผูรูจักผลหรือความมุงหมาย คือ รูความหมายรูความมุงหมายรู
ประโยชนท่ีประสงครูจักผลท่ีเกิดขึ้นสืบเนื่องจากการกระทําตามหลักหมายถึงการบริหารงานองคกรให
บรรลุถึงวัตถุประสงคและรถู งึ ประโยชนขององคกรที่นําไปสูความมั่นคงและไมมีผลกระทบใดๆ ตอองคกร
ในทน่ี ี้ กห็ มายถงึ การมแี ผนงานที่ดีการวางแผนท่ีวิเคราะหผ ลกระทบดานตา งๆ
๑๓ สํานักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแหงชาติ กระทรวงศึกษาธิการ, รัฐศาสตรตามแนวพุทธศาสตร,
(กรุงเทพมหานคร: ๒๕๒๔), หนา ๑๕๔-๑๕๖.
๓๔๔ บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบรู ณาการ
๓. อัตตัญุตา ความเปนผูรูจักตน คือ รูจักเราวา เราน้ันโดยฐานะภาวะเพศความรู
ความสามารถและคณุ ธรรมเปน อยางไรและเทาใด แลวประพฤติใหเหมาะสม และรูจักท่ีจะปรับปรุงตอไป
ในท่ีน้ี หมายถงึ รจู ักองคก รทเ่ี ราบริหารเปนอยางดีวา มีจุดดอยจุดแข็งอยางไร มีขีดความสามารถอยางไร
และรูจักการปรับปรุงองคกรใหทันตอเหตุการณท่ีมีผลกระทบรวมท้ังการบริหารความแตกตางที่จะทําให
องคก รเปนเลศิ มปี ระสทิ ธภิ าพและมัน่ คงถาวร
๔. มัตตัญุตา ความผูรูจักประมาณ คือ ความพอดีในการจายโภคทรัพย ในที่น้ี หมายถึง
การบริหารการเงินหรือการขยายกิจการตองพิจารณาใหรูจักประมาณในความเพียงพอขององคกร ขีด
ความสามารถขององคกรขีดความสามารถของทรัพยากรมนุษยใ นองคกรรวมทัง้ การแขงขั้นท่ีรอบคอบและ
รูจักประมาณขีดความสามารถขององคกร
๕. กาลัญุตาความเปนผูรูจักกาลคือรูกาลเวลาอันเหมาะสมและระยะเวลาในการประกอบ
กิจในท่ีน้ีหมายถึงการบริหารจัดการจะตองมีความเขาใจถึงระยะเวลาที่เหมาะสมการสรางโอกาสของ
องคกรจะตองพิจารณาถึงสถานการณในเวลาน้ันๆวาควรจะดําเนินการอยางไรอะไรควรงดอะไรควร
กระทําเวลาใดควรขยายกจิ การหรอื ชว งเวลาใดทจี่ ะบรหิ ารองคกรใหประสบผลสาํ เร็จตอองคกรมากที่สุด
๖. ปริสัญุตา ความเปนผูรูจักชุมชน คือ รูกริยาที่จะประพฤติตอชุมชนน้ันวา ควรจะ
ดําเนินการอยางไร การบรหิ ารจัดการจําเปนตองปฏิสัมพันธกับองคกรตางๆ ท้ังท่ีเปนพันธมิตร และคูแขง
การสรางสรร หรือการประสานงานกับชุมชนหรือกลุมบุคคลที่มีผลตอองคกร ก็คือเขาถึง เขาใจ และ
พัฒนาเปน การบริหารจัดการที่สรางความสัมพันธดวยเมตตาความเอ้ือเฟอเผื่อแผตอชุมชนหรือสาธารณะ
ชนจะเปน ภาพลักษณท ีด่ ีขององคกร
๗. ปุคคลัญุตา ความเปนผูรูจักบุคคล คือ รูจักความแตกตางของบุคคลวา โดยอัธยาศัย
ความสามารถและคุณธรรม ตลอดถึงรูในความสามารถของบุคคลและใชมอบงานท่ีเหมาะสมใหการ
บริหารจัดการในการรูบุคคล เปรียบเสมือนการพัฒนาและบริหารทรัพยากรมนุษยท่ีจะตองมีการพัฒนา
และบริหารบุคคลในองคกรใหมีความรูความสามารถและภักดีตอองคกร มีความสามัคคี สรางความเปน
ธรรมและเสมอภาคใหแ กบุคลากรในองคก รรวมถึงการทํางานเปน หมคู ณะการติดตอส่ือสารกับบุคคลตางๆ
ดว ยความเปน มิตรไมตรรี วมทัง้ มีความจริงใจตอ กนั
จะเห็นไดวา พระพุทธศาสนาไดอธิบายหลักความสัมพันธของการบริหารจัดการเก่ียวของกับคน
และสิ่งแวดลอมโดยคํานึงถึงคุณธรรมและจริยธรรมท่ีมีคุณคา และพบไดในสังคมมนุษยหรือปจจัยแหง
สังคมในกระบวนการอาศยั ซง่ึ กนั และกนั การพจิ ารณาดวยเหตดุ ว ยผลรูจ ักโลกรูจ กั ธรรมชาติ เพราะมนุษย
เทานนั้ ที่จะเปนผทู บี่ ริหารจัดการองคการท่ีดีได สําหรับในสวนของหลักการบริหารสมัยใหมจะเนนเทคนิค
และวิธีการโดยแสวงหากําไรและการแขงขันใหองคกรบรรลุสูเปาหมายตามแบบของทุนนิยม แตหาก
ผูบริหารจะนําหลักการบริหารเชิงพุทธศาสตรเขามาประกอบหรือบูรณาการใหเขากับการบริหารงานใน
ปจจุบัน ก็ถือวาเปนแนวทางใหม หรือเขาสูมิติของการบริหารงานท่ียั่งยืน มีความม่ันคงและสรางความ
เปนธรรมตอบุคคลหรือสังคมท่ีเกี่ยวของกับองคกรอยางชาญฉลาด รวมท้ังสรางประสิทธิภาพ และ
ประสิทธิผลตอการบริหารงานอยางย่ังยืนและม่ันคง รวมถึงเปนหลักการของนักบริหารในการบริหาร
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบรู ณาการ ๓๔๕
จัดการองคกรของตนอยางมีระบบโดยที่ยังมีคุณธรรมมาประกอบในการพิจารณาบริหารจัดการดวยอี ก
สวนหนึ่งดว ย
๑๐.๓ การบริหารการพัฒนาตามตวั แบบเศรษฐศาสตรเ ชงิ พุทธ
เศรษฐศาสตรเชิงพุทธมุงเนนถึงการตอบสนองความจําเปนทางสรีรภาพในปริมาณที่พอเหมาะ
ของแตละบุคคลนับเปนเงื่อนไขเพียงพอและจําเปนที่มนุษยทุกคนจะตองไดรับการบําบัดอยางเสมอภาค
กันในฐานะเปน ความจําเปนพื้นฐาน (Basic needs)
ดังน้ัน เพื่อใหมนุษยมีชีวิตอยูรอดไดมนุษยตองมีความเห็นแกประโยชนสวนตน ในฐานะเปน
ธรรมชาติเพ่ือการแสวงหาความจําเปนพ้ืนฐานหรือปจจัยสี่ท่ีเพียงพอตอความอยูรอดของชีวิต แตถาหาก
เกดิ จากความจําเปนพื้นฐานตามธรรมชาติก็จะกลายเปนกิเลสของมนุษยซึ่งนํามนุษยไปสูความทุกขตางๆ
นานา ดวยแรงผลักดันในระดับหยาบหากมนุษยมีระดับจิตท่ียังไมพัฒนาถึงข้ึนปญญา มนุษยก็จะตกเปน
ทาสความเห็นแกประโยชนสวนตน แลวก็ขยายแรงผลักดันระดับหยาบนี้ไปสูการแสวงหาสิ่งอ่ืนๆ ที่
นอกเหนือจากความจําเปนพื้นฐานความเห็นแกประโยชนสวนตนเปนสิ่งที่ยอมรับไดในเศรษฐศาสตรเชิง
พทุ ธเมือ่ ใชอ ธบิ ายภายในขอบเขตของความจําเปนพื้นฐาน น่ันคือปจจัยส่ีอันประกอบไปดวยอาหารเครื่อง
นงุ หุม ยารักษาโรค และที่อยูอาศัย แตน่ันยอมตองกํากับไปดวย “ปญญา” อันเปนคุณภาพของผูท่ีมีจิตที่
พัฒนาปญญาแลวเทาน้ัน แตกระนั้นก็ตามหลักการเรื่องความพอเพียงและมีเหตุผลน้ัน ก็สามารถนํามา
กํากับการกระทําตางๆ ไดในระดับศีลตอผูท่ียังไมสามารถพัฒนาปญญาอยางชัดเจนไดเชนกัน โดยการ
กระทําตางๆ มีของเขตอยูท่ีความจําเปนพ้ืนฐานตามหนาที่และบริบทน้ันๆ ภายใตความเหมาะสมของ
ความจาํ เปน ในการใชง าน โดยการกะรทําน้นั ๆ จะตอ งไมเปนการเบียดเบียนตน ชุมชน และธรรมชาติ
ในขณะท่ีเศรษฐศาสตรเชิงพุทธปฏิเสธการกระทําท่ีเปนไปดวยความโลภอยางส้ินเชิง ทั้งน้ี เน่ือง
ดวยการกระทาํ ดงั กลา วเปนไปอยางไรสติและมีอวิชชาครอบงํา ทําใหการกระทําเหลาน้ันมีความเปนไปได
สูงในการทําลายลาง และกอใหเกิดการเบียดเบียนตน ชุมชนและธรรมชาติ ซ่ึงตัวแบบของเศรษฐศาสตร
เชิงพุทธในที่นี้ประกอบไปดวยตัวแบบหลักๆ ๓ ตัวแบบ คือ ตัวแบบการผลิตตามแนวเศรษฐศาสตรเชิง
พุทธ ตัวแบบการบริโภคตามแนวเศรษฐศาสตรเชิงพุทธ และตัวแบบการกระจายผลผลิตตามแนว
เศรษฐศาสตรเชิงพุทธ ดงั ผเู ขียนจะขออธิบายไปตามลําดับ ตอ ไปน้ี
๑) ตัวแบบการผลิตตามแนวเศรษฐศาสตรเ ชิงพทุ ธ
ในเม่ือกิจกรรมของมนุษยท่ีเก่ียวกับโภคทรัพยมีจุดเริ่มตนอยูท่ีการผลิต ดังนั้น การผลิตจึงถือได
วาเปนจุดเรม่ิ ตน ทีส่ าํ คญั ของวิชาเศรษฐศาสตร การอธิบายทฤษฏกี ารผลิตดวยเศรษฐศาสตรเชิงพุทธในบท
นี้ ก็เพอื่ ช้ใี หเ ห็นวา ความผิดพลาดที่อาจเรียกไดว า เปนมิจฉาทิฏฐทิ างทฤษฏี โดยจะไดช้ีใหเห็นวา มีความ
๓๔๖ บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบูรณาการ
ผดิ พลาดในเรอ่ื งใดและอยางใด โดยเฉพาะในประเด็นที่สําคัญๆ การไมนับรวมของเสียท่ีเปนผลผลิตอยาง
หน่งึ ของกระบวนการผลิต เปน ตน๑๔
ทฤษฏีการผลติ จากจุดยนื แบบพทุ ธ
จุดยืนแบบพุทธในการวิเคราะหปญหาทุกชนิด คือ การศึกษาทุกส่ิงทุกอยางตามสภาพความเปน
จริงท่ปี รากฏดว ยความเขา ใจ ที่ไมม ีการบดิ เบอื น ดงั นน้ั ในแงของการผลติ อาจจะเริ่มตนดวยความสัมพันธ
ของการผลิตที่ประกอบปจจัยนําเขา (Input) กระบวนการผลิต (Production process) และผลผลิตที่ได
ออกมา (output) และผลผลิตที่ไดออกมาน้ีสวนหนึ่งอาจจะถูกนําไปบริโภค สวนหน่ึงอาจจถูกสงตอไปใน
กระบวนการผลิตอื่นๆ และอกี สวนหนึ่งอาจจะถูกปลอ ยไวใ นสภาพแวดลอมเนื่องจากไมเปนท่ีตองการของ
มนษุ ย โดยอาจจะแสดงความสมั พันธด ังกลา วได ดังปรากฏในแผนภาพ ตอไปน้ี
ปจ จยั นาํ เขา กระบวนการผลิต ผลผลติ ทีไ่ ดออกมา บริโภค
สงตอไปยังกระบวนการ
ผลิตอน่ื ๆ
ปลอยไวใ น
สภาพแวดลอม
แผนภาพท่ี ๑๐.๑ แสดงความสมั พนั ธระหวางปย จัยนําเขา กระบวนการผลติ และผลผลติ ทไี่ ด
ออกมา๑๕
หากจะกลาวใหชัดเจนย่ิงข้ึน อาจเรียกปจจัยนําเขาทั้งหมดวา ทรัพยากร โดยที่ทรัพยากร
ทั้งหลายเปนจํานวนมาก อาจผานกระบวนการผลิตอื่นๆ มาแลวมากบางนอยบาง หรือไมเคยผานเลยก็
อาจมีไดดวยเชนกัน แตท่ีสําคัญก็คือ ทรัพยากรเหลาน้ันยังไมเคยผานกระบวนการผลิตท่ีเราตองการจะ
กลา วถงึ และในความเปน จรงิ การผลิต ก็คือการสลายพรอมกันไปในตัว นั่นก็คือการทําลายทรัพยากรท่ีถูก
นําเขามาในกระบวนการผลิตใหแปรรูปไปจากเดิม ส่ิงที่ไดตามมาท่ีเคยเรียกวา ผลผลิตที่ไดออกมา จะ
จําแนกใหชัดวา เปนผลผลิต (product) และของเสีย (waste) คือ สวนที่มิไดนํามาใชเพื่อการผลิตหรือ
การบริโภคอีกตอไป และเม่ือผานการบริโภคไปแลว ทุกอยางจะกลายเปนของเสีย ดังนั้น ท่ีกลาววา การ
ผลิต คือ การทําลาย ก็คือการเปลี่ยนทรัพยากรธรรมชาติที่เปนประโยชนไปสูการเปนของเสียทั้งหมดใน
ที่สุดเม่ือผานกระบวนการบริโภคไปแลวถาหากจะพิจารณาความสัมพันธในการผลิตเลียนแ บบแนวคิด
ฟงกชนั การผลติ แบบเศรษฐศาสตรท่วั ไป อาจแสดงใหมได ดงั ปรากฏในแผนภาพ ตอไปนี้
๑๔ อภิชัย พันธเสน และคณะ, พุทธเศรษฐศาสตร, (กรุงเทพมหานคร: บริษัท สํานักพิมพดอกหญาวิชาการ
จํากดั , ๒๕๔๙), หนา ๓๙-๔๖.
๑๕ เรอ่ื งเดียวกนั , หนา ๔๓.
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบูรณาการ ๓๔๗
ทรัพยากร กระบวนการผลติ ผลผลิต
ของเสยี
แผนภาพที่ ๑๐.๒ แสดงกระบวนการผลติ ทม่ี ีทั้งผลผลติ และของเสยี ๑๖
ความแตกตางระหวางผลผลิตและของเสีย ในท่ีน้ี ก็คือ ผลผลิตเปนสิ่งที่พึงตองการของมนุษย
สามารถนําไปใชเพ่ือการบริโภคตอไปในภายหลัง แตของเสียเปนส่ิงท่ีไมพึงปรารถนา เปนอันตราย หรือ
อาจจะเปนผลเสียตอมนุษยโดยตรง หรือมิฉะนั้น ก็อาจเปนอันตรายตอสภาพแวดลอม ซึ่งจะยอนกลับมา
เปนอนั ตรายตอ มนุษยใ นภายหลงั
ดังนั้น ในแงของประสิทธิภาพการผลิต (Productionefficiency) ก็คือทําอยางไรจึงจะใช
ทรัพยากรนอยท่ีสุดใหสามารถใชประโยชนอยางมีคุณคามากที่สุด (ซึ่งเปนจุดยืนและจุดเนนของ
เศรษฐศาสตรเชิงพทุ ธเชนกัน) เกิดผลผลิตมากท่ีสุด นานท่ีสุด หรือคงทน มากท่ีสุด มีของเสียตามมานอย
ท่ีสุด แตการผลิตแบบเศรษฐศาสตรเชิงพุทธท่ีแทจริงจะตองไมมีของเสียเกิดขึ้นในกระบวนการผลิต ทั้งน้ี
เพราะจุดยืนแบบพุทธจะอยูบนพ้ืนฐานท่ีวา ทําอยางไรถึงจะทําใหมนุษยมีความสุข (อยางแทจริง) มาก
ท่ีสดุ โดยเบยี ดเบยี นตนเองและผอู น่ื รวมทั้งส่ิงมีชีวิตและสภาพแวดลอ มอนื่ ๆ ใหน อ ยท่สี ดุ
ยกตัวอยางเชน ในวิชาเศรษฐศาสตรกระแสหลักทั่วไป กระบวนการผลิตที่มีประสิทธิภาพสูงสุด
คือ กระบวนการผลิตที่มีการแบงงานกันทําตามความชํานาญของแตละกลุมการผลิตแลวเอาชิ้นสวน
ท้ังหมดมาประกอบเขาดวยกันภายใตเงื่อนไขการใชทรัพยกรนอยท่ีสุด การดําเนินในลักษณะดังกลาว
อาจจะมีผลทําใหมนุษยเปนเสมือนช้ินสวนหน่ึงของเครื่องจักร ขณะท่ียังไมมีเครื่องจักรจริงๆที่สามารถ
ทํางานไดดพี อ การท่มี นุษยถ ูกทําใหเปนเสมือนชิ้นสวนหนึ่งของเคร่ืองจักร ผล ก็คือเปนการลดคุณคาของ
ความเปนมนุษยลง เปนการเบียดเบียนกันท่ีทําใหเกิดความ “ทุกข” ถาจะพิจารณาจากจุดยืนแบบพุทธก็
จะเปนการผลิตที่ไมมีประสิทธิภาพสูงสุด เพราะกระบวนการผลิตดังกลาว ในที่สุดไดสรางความทุกขยาก
ระหวางการผลิต ซ่ึงถาสามารถหลีกเลี่ยงไดยอมจะดีกวา แตประเด็นดังกลาวมักจะถูกละเลยโดย
เศรษฐศาสตรก ระแสหลัก
ถาหากจะขยายรายละเอียดของปจจัยที่เรียกวา “ทรัพยากร” ตอไป จะแบงทรัพยากรออกเปน
องคประกอบใหญๆ ๓ สวนดวยกัน คือ มนุษย หรืออาจจะเรียกวา ทรัพยากรมนุษย เน่ืองดวยมนุษยมี
สว นทัง้ เปน ผูผ ลติ และผบู รโิ ภค ทรัพยากรทีม่ นุษยสรา งขนึ้ และสว นสดุ ทาย คือ ทรัพยากรที่ธรรมชาติเปน
ผสู รางหรอื ทรัพยากรทีม่ ีอยูแลว ตามธรรมชาติ ซ่ึงอาจจะเรยี กวา ทรัพยากรธรรมชาติ ซึ่งอาจจะแบงตอไป
อีก เพื่อความชัดเจนยิ่งขึ้น นั่นก็คือทรัพยากรมนุษย แบงตอไปอีกเปนพลังสมองและพลังกลามเนื้อ สวน
ทรัพยากรทมี่ นษุ ยส รา งข้ึน แบงเปน ทนุ และเทคโนโลยี สว นทรพั ยากรธรรมชาติ อาจแยกออกเปนพลังงาน
๑๖ เรอ่ื งเดียวกัน, หนา ๔๔.
๓๔๘ บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพุทธบูรณาการ
และทรัพยากรธรรมชาติอ่ืนๆ ท่ีเหลือทั้งหมดน้ีก็จะไดความสัมพันธการผลิตท่ีมีลักษณะชัดเจนย่ิงข้ึน ดัง
ปรากฏในแผนภาพ ตอไปน้ี
พลังสมอง ทรพั ยากรมนุษย
พลงั กลา มเน้อื
ทนุ ทรพั ยากรทีม่ นษุ ยส รางข้ึน ทรพั ยากร กระบวน ผลผลติ
เทคโนโลยี ทรพั ยากรธรรมชาติ การผลิต ของเสีย
พลงั งาน
ทรพั ยากร
ธรรมชาตอิ ืน่ ๆ
แผนภาพท่ี ๑๐.๓ แสดงความสมั พันธก ารผลิตที่มกี ารจาํ แนกทรพั ยากรใหมีความละเอียดยิง่ ขึ้น๑๗
หมายเหตุ ในความเปนจริงยอมแบงไมไดระหวางพลังสมองและพลังกลามเนื้อ การแบงดังกลาว
เพอื่ ประกอบความเขาใจที่ชัดเจนในเบื้องตนเทานัน้
เศรษฐศาสตรเชิงพุทธเนนความแตกตางจากวิชาเศรษฐศาสตรกระแสหลักอยางชัดเจนในเรื่อง
ทรัพยากรมนุษย ในขณะท่ีเศรษฐศาสตรเชิงพุทธใหความสําคัญทั้งพลังกลามเนื้อและพลังสมองและจิต
หรือสติปญญา ซ่ึงจะตองใชรวมกันในกระบวนการผลิต เพียงแตมีสัดสวนที่แตกตางกันในการผลิตแตละ
ประเภท แตวิชาเศรษฐศาสตรกระแสหลักจะเนนปจจัยมนุษยในฐานะพลังแรงงาน (Iabour) ซึ่งอาจจะ
รวมท้ังพลงั สมองดวย แตการท่ไี มจาํ แนกใหชัดเจนทาํ ใหละเลยจุดเนนท่ีสําคัญของความเปนมนุษย นั่นคือ
พลงั สมอง ทม่ี ีความสําคัญมากกวาแรงงานในฐานะทีเ่ ปนปจจัยการผลติ และในที่สุดกลับไปใหความสําคัญ
แกทุนในฐานะท่ีเปนปจจัยการผลิตหลัก (Mode of production) อันเปนที่มาของระบบทุนนิยม และให
ความสําคัญแกพลังสมองและจิตหรือสติปญญาของมนุษยนอยเกินไป ในขณะท่ีจิตหรือสติปญญาของ
มนษุ ยถ ือไดวาเปนปจ จัยการผลิตหลกั ในเศรษฐศาสตรเชิงพุทธ
ปญ ญาคือวถิ กี ารผลติ หลักของเศรษฐศาสตรเชงิ พทุ ธ
จุดยืนแบบเศรษฐศาสตรเชิงพุทธจะเนนปญญาเปนปจจัยการผลิตหลัก และถือวาเปนปจจัยท่ี
สาํ คญั ที่สุดในกระบวนการผลิต หรือเปนวิถีการผลิต (Mode of production) ดังน้ันอาจกลาวไดวาระบบ
เศรษฐกิจของเศรษฐศาสตรเ ชงิ พทุ ธเปน “ระบบปญญานิยม” มิใช “ระบบทุนนิยม” ท่ีเนนทุน เปนปจจัย
การผลิตหลกั
๑๗ เรื่องเดยี วกนั , หนา ๔๕.
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พุทธบรู ณาการ ๓๔๙
ขอใหกลับมาพิจารณาพลังสมอง ซ่ึงเปนคํารวมของความฉลาดและปญญาอาจจะกลาวไดวา
ปจจัยที่มนุษยสรางขึ้นอันไดแกทุนและเทคโนโลยีน้ันเปนผลผลิตของพลังสมองเปนสวนใหญ ซึ่งอาจ
จําแนกใหละเอียดแตไปไดอกี ในสวนของทุน ก็คือ ทุนทางกายภาพ (Physical capital) และทุนทางสังคม
(Social capital) ซ่งึ ไดแ กข นบธรรมเนยี มประเพณี วัฒนธรรม สวนเทคโนโลยีน้ันก็อาจจําแนกตอไปไดวา
เปนเทคโนโลยีแข็ง (hard technology) หรือเทคโนโลยีท่ีอาจกอผลกระทบทางลบตอคุณภาพชีวิตและ
สภาพแวดลอมกับเทคโนโลยีออน (soft technology) คือ เทคโนโลยีท่ีไมมีผลกระทบทางลบแกชีวิตและ
สภาพแวดลอ ม
ในสวนที่เปนองคประกอบของพลังสมองของมนุษย มีความเปนไปไดมากกวาความฉลาดของ
มนุษยนั้นมีสวนสําคัญคอนขางสูงมากในการสะสมทุนและสรางสรรคเทคโนโลยี ดังน้ัน จึงกลาวไดวา
โดยรวมวาพลังสมองจะตองมีความสําคัญเหนือทุนและเทคโนโลยี แตเน่ืองจากพลังสมองมีท้ังความฉลาด
และปญญาและความฉลาดนั้นอาจจะใชไปในทางเกิดผลลบหรือผลบวกก็ได ดังนั้น เพ่ือจะทําใหความ
ฉลาดทํางานผดิ พลาดนอ ยลง ความฉลาดจะตองถกู ควบคุมดว ยปญญาอีกชั้นหนึง่ ๑๘
ตวั อยางการใชความฉลาดและปญ ญา
ตัวอยางเชน ถา ตอ งการเพ่ิมผลผลิต ควรจะทําอยา งไร ?
ถาใชความฉลาด จากมุมมองของระบบทุนนิยม ก็จะตองสะสมทุนใหเพิ่มข้ึนอยางรวดเร็ว ดังน้ัน
สงิ่ ที่ควรจะทาํ คือ
๑. ออกมาตรการการวดั ผลการดําเนินงานท่ีเขมงวด เพื่อใหพนักงานทํางานทุกนาทีและถาไม
ไดผ ลตามมาตรฐานทว่ี างไว จะตอ งถูกลงโทษข้ันเดด็ ขาดโดยไมส นใจสาเหตุแวดลอมอนื่ ๆ
๒. เปลี่ยนเคร่ืองจักรท่ีมีประสิทธิภาพสูงท่ีจะทําใหตนทุนตอหนวยต่ํากวาการใชแรงงานและ
ปลดคนงานออก
๓. ในขณะท่ีมีคนวางงานใหเลือกมากมาย จะตองหาทางปลดคนงานที่มีเงินเดือนสูงเพราะ
ทาํ งานมานาน และเลอื กจา งแรงงานใหมท่ีถูกกวา เพอื่ ลดตนทุนใหตํ่าสดุ
๔. ประหยดั คาใชจายในการบําบัดนํ้าเสียและกรองฝุนละออง มิเชนนั้นจะเปนการเพิ่มตนทุน
โดยอาจจะไมเ พม่ิ มูลคาของผลิตภัณฑ
๕. กดราคาคาวตั ถดุ บิ ใหต ํ่าทีส่ ดุ จะไดมตี นทนุ ตํ่าทสี่ ุด
ถาใชปญญา จากจุดยืนแบบพุทธ คือการทําใหชีวิตมีความสุขมากที่สุด โดยมีการเบียดเบียน
ตัวเองและเบียดเบียนผูอ่ืนใหนอยท่ีสุด ปญญาจะตองตั้งคําถามวาความจําเปนการสะสมทุนมีมากนอย
เพยี งใด หากมีความจาํ เปน ปรมิ าณเทาใดจงึ จะพอเพียงตอการอยรู อด และการสะสมทุนน้ันควรไดมาดวย
วิธีการใด หรือพอสรุปวาจะตองพิจารณาวาขอ ๑-๕ ขางตนน้ันทั้งหมดวา การกระทําในลักษณะดังกลาว
เปน การเบียดเบยี นตนเองและผอู ื่นใหเกิดความเดอื ดรอนหรอื ไม
๑๘ เรื่องเดียวกัน, หนา ๔๙-๕๑.
๓๕๐ บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบรู ณาการ
๒) ตวั แบบการบริโภคตามแนวเศรษฐศาสตรเชิงพทุ ธ
สังคมในยุคปจจุบันไดชื่อวาเปน “สังคมบริโภคนิยม” ซ่ึงเปนผลจากการพัฒนาประเทศสูระบบ
อุตสาหกรรมนิยมดวยแนวคิดทุนนิยม โดยท่ีวิชาเศรษฐศาสตรกระแสหลักเนนความพึงพอใจสูงสุดของ
ผูบริโภคหรือกามสุขเปนสําคัญและถือวาเปนเปาหมายหลักของการมีชีวิตของมนุษย จนอาจกลาวไดวา
วิชานี้มุงสงเสริมการบริโภคในสังคมเพื่อจะสนับสนุนใหมีการผลิตคร้ังละมากๆ ท้ังน้ีเพื่อใหสอดคลองกับ
ความจําเปนอุตสาหกรรมนิยม นั่นคือ ระบบการผลิตแบบอุตสาหกรรมจะสามารถขยายตัวไปไดอยาง
ตอเนื่องก็ตอเม่ือมีการบริโภคเพิ่มมากขึ้นตลอดเวลา ความรูและสาระสําคัญท่ีปรากฏในวิชาที่มีการเรียน
การสอนในลักษณะเชนน้ี จึงมิไดชวยใหผูที่ศึกษาความรูเทาทันผูผลิต รวมท้ังยังอาจทําใหมีความเขาใจที่
ไขวเขวมากยิ่งข้ึนอีกดวย เพราะไมสามารถจําแนกประเภทของการบริโภคไดอยางละเอียดและถูกตองวา
กรณีใดเปนการบริโภคเพ่ือสนองตอบตอการดํารงชีวิต หรือกรณีใดเปนการสนองตอบตอความปรารถนา
หรือกรณใี ดเปนการสนองตอบตอความโลภ
ในทางตรงกันขา ม เศรษฐศาสตรเชิงพุทธน้ันกลับใหค วามสําคัญกับการทําความเขาใจในเร่ืองการ
บริโภคไวคอนขางมาก ไดจัดวางความสําคัญตอความเขาใจในเรื่องนี้โดยถือวาเปนตัวชี้วัดท่ีสําคัญของ
ความสามารถทางปญญา เศรษฐศาสตรเชิงพุทธไดเสนอแนวคิดและหลักการตลอดจนขอถกเถียงโตแยงท่ี
มีตอเศรษฐศาสตรกระแสหลักไวอยางชัดเจน แตท่ีสําคัญมากท่ีสุดนาจะอยูที่วาเศรษฐศาสตรเชิงพุทธน้ัน
ปฏิเสธแนวคิดทฤษฏีและขอสมมติหลักๆ ของเศรษฐศาสตรกระแสหลัก ในสวนที่วาดวยเร่ืองการบริโภค
เกือบจะโดยสิน้ เชงิ
เศรษฐศาสตรเชิงพุทธนั้น กลับใหความหมายของการบริโภคในลักษณะท่ีตรงกันขาม ดวยการ
ชี้ใหเห็นถึงเปาหมายท่ีแทจริงของ “การบริโภค” วาการบริโภคน้ันไมอาจนําไปสูความสุขท่ีแทจริงได
แมวาการบริโภคจะมีความสําคัญชวยบําบัดความตองการที่เปนความจําเปนในการดํารงชีวิตลงได
เปรยี บเสมือนกบั การเตมิ นาํ้ มันเชอ้ื เพลงิ ใหเปนพลังงานเพอื่ ชว ยใหเคร่อื งยนตทํางานได ประโยชนของการ
บรโิ ภคที่แทจรงิ จงึ มีไวเพอ่ื ตอบสนองตอ ความจําเปน ของชวี ติ ในเบ้ืองตน หรือเทากับเปนการลดความทุกข
จากความขาดแคลนหรือความหิวโหย เพื่อใหองคประกอบสําคัญอ่ืนๆ ของชีวิตดํารงอยูและดําเนิน
สืบเนื่องตอไปได
สวนการท่ีเรามักเขาใจวา การบริโภคสามารถนําไปสูความสุขหรือทําใหเรามีความสุขมากข้ึนได
น้นั พุทธธรรมอธิบายไวอ ยางชดั เชนวา เปน เพราะการรบั รูทีผ่ ดิ พลาดของเราเอง ซึ่งเปนผลสบื เน่ืองมาจาก
การขาดการฝก ฝนจิตของเราใหม ีทักษะในการรับรแู ละเขาใจถึงสิ่งตางๆ ท่ีผานเขามาไดตรงตามความเปน
จริง ทําใหม กี ารบิดเบือนความจรงิ เนอ่ื งจากไมรูไมเขาใจวา ความจริงนั้นเปนอยางไร ซ่ึงเปนสภาวะท่ีพุทธ
ธรรมเรยี กวา อวิชชา
ดว ยเหตุนี้ การศกึ ษาทําความเขาใจการบรโิ ภคของเศรษฐศาสตรเ ชิงพุทธจึงมีความสําคัญอยางยิ่ง
เพราะจะชว ยใหเราไดเขา ใจถงึ กระบวนการทํางานของจติ ตง้ั แตร ะดับพ้ืนฐาน รวมถึงการเปลี่ยนแปลงของ
จิตจนกลายเปนการรับรูขึ้นมา จนสามารถรับมือกับมายาคติของลัทธิบริโภคนิยม คือ มีชีวิตอยูดวยการ
เนนการบริโภคใหมากเขา ไวเ ปนสาํ คญั ในสังคมสมยั ใหมท ีม่ ีองคประกอบท้ังสามในลักษณะท่ีเปนการหนุน
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพทุ ธบรู ณาการ ๓๕๑
เนอื่ งกันคอื ทุนนยิ ม อุตสาหกรรมและ บริโภคนิยม ความเขาใจอยางรูเทาทันเหลานี้เทานั้นท่ีจะปกปองมิ
ใหมนุษยตกเปนเหย่ือของลัทธิบริโภคนิยม ซึ่งเปนวิวัฒนาการขึ้นสุดทายของทุนนิยมและอุตสาหกรรม
นิยม เพอ่ื ชว ยใหม นุษยส ามารถดาํ รงชีวตใิ นสังคมปจ จุบนั ไดอยางสงบสขุ
ในการดํารงชีวิตใหอยูกับความจริงในปจจุบันใหไดน้ัน เศรษฐศาสตรเชิงพุทธนําเสนอวิธีไวดวย
การใหปฏิบัติตามหลักการที่เรียกวา ปญญา ซ่ึงนับเปนปจจัยท่ีสําคัญที่สุด น่ันก็คือ ความสามารถที่รูเทา
ทันกับการเปลี่ยนแปลงและการปรุงแตงของจิตใจท่ีเกิดขึ้น หรืออาจเรียกไดวารูเทาทันกับมายาหรือส่ิง
ลอ หลอกทีเ่ กดิ ข้นึ ภายในน่นั เองการับรทู ่ีเทา ทนั มายาคติเชน นี้ ยอ มเทากับการเปดประตูไปสูอิสรภาพที่ทํา
ใหส ามารถทําความเขาใจโลกภายนอกไดอยา งถกู ตองตรงกับสภาวะความเปน จริงท่ีดาํ รงอยู โดยไมตองยึด
ติดกับภาพลักษณ หรือวาทกรรมใดๆ ท่ีไดรับการปรุงแตงใหเปนสิ่งเราจากภายนอก ที่แปรเปลี่ยน
รูปลักษณต ามยคุ สมยั เขามาครอบงาํ จิตใจของมนุษย๑๙
๓) ทฤษฏกี ารกระจายผลผลติ ตามแนวเศรษฐศาสตรเ ชงิ พุทธ
ทฤษฏีการกระจายผลผลิตในวิชาเศรษฐศาสตรกระแสหลักสนใจเรื่องความพึงพอใจของปจเจก
บุคคลในการทไ่ี ดรับผลตอบแทนจากปจจัยการผลิตที่แตละคนเปนเจาของอยางเปนธรรม ในขณะที่ความ
พึงพอใจของสังคมโดยรวมหรือที่เรียกวา “สวัสดิการ” (Welfare) มีระดับท่ีสูงท่ีสุดเทาที่จะไปถึงไดตาม
เง่ือนไขขอจํากัดของทรัพยากรและผลผลิต ซ่ึงเช่ือกันวาสังคมจะมีความสงบสุขหรือไมข้ึนอยูกับ
กระบวนการจดั สรรหรือการกระจายผลผลติ ในสังคม วาจะทําหนา ที่ไดด เี พียงใด
ดงั ทไี่ ดกลา วแลว วา เศรษฐศาสตรกระแสหลักนน้ั พัฒนามาจากฐานคิดตะวันตกที่มีจุดยืนในเร่ือง
ผลประโยชนสวนตน (Self-interest) และจุดยืนในเรื่องความยุติธรรม จึงทําใหมีขอสรุปตามมาวา แตละ
คนควรจะไดรับสวนแบงของผลผลิตตามความสามารถในการผลิตของเขาเอง (to each according to
his/her ability) หรือถาหากจะอธิบายเปนภาษาเศรษฐศาสตร ก็จะมีความหมายวา ทุกคนควรจะไดรับ
ผลตอบแทนตามผลิตภาพ (Productivity) หรอื ความสามารถในการผลติ ของแตล ะคน
แตทางปฏิบัติไมสามารถคํานวณหาผลิตภาพของแตละปจจัยการผลิตไดอยางชัดเจน ทําให
จําเปน ตองมีกฏกตกิ าในการจัดสรรผลผลิตไวลวงหนา การกําหนดกฎ กติกา ก็จะแตกตางไปตามคติความ
เช่ือแตกตางกันของแตละสังคม เปนตนวา ฝายสังคมนิยมมีความเห็นวา ควรกระจายผลผลิตตามความ
จาํ เปนของแตล ะบุคคล (To each according to his/her needs) แตทันทีท่ีมีการจัดสรรในลักษณะเชน
วาน้ี ก็จะมีปญหาตามมาอีกเชนกัน อันมีผลจากจุดยืนในเร่ืองผลประโยชนสวนตน น่ันก็คือแตละคนจะ
แสดงถึงความจําเปน ของตนใหม าก ในขณะที่แตละคนจะไมใชความพยายามในการผลิตเทาที่ควร ซึ่งเปน
ปญหาที่เกิดข้ึนมาแลวในประเทศคอมมิวนิสต สังคมนิยม และประเทศทด่ี ําเนินนโยบายแบบรัฐสวัสดกิ าร
๑๙ เรอ่ื งเดียวกัน, หนา ๕๙-๘๑.
๓๕๒ บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบูรณาการ
ทฤษฏีการกระจายผลผลิตของเศรษฐศาสตรเชงิ พทุ ธ
ทฤษฎีการกระจายผลผลิตในวิชาเศรษฐศาสตรกระแสหลักสนใจเร่ืองความพึงพอใจของปจเจก
บคุ คลในการทไี่ ดร บั ผลตอบแทนจากปจจัยการผลิตที่แตละคนเปนเจาของอยางเปนธรรม ในขณะท่ีความ
พึงพอใจของสังคมโดยรวมหรือท่ีเรียกวา “สวัสดิการ” (Welfare) มีระดับสูงท่ีสุดเทาที่จะไปถึงไดตาม
เงื่อนไขขอจํากัดของทรัพยากรและผลผลิต ซ่ึงเชื่อกันวาสังคมจะมีความสุขหรือไมข้ึนอยูกับกระบวนการ
จัดสรรหรือกระจายผลผลลติ ในสงั คม วาจะทาํ หนา ทไี่ ดดีเพียงใด
ดังกลาวแลววา เศรษฐศาสตรกระแสหลักนั้น พัฒนามาจากฐานคิดตะวันตกท่ีมีจุดยืนในเรื่อง
ผลประโยชนสวนตน (Self interest) และจุดยืนในเร่ืองความยุติธรรมจึงทําใหมีขอสรุปวา แตละคนควร
ไดรับสว นแบงของผลผลผลติ ตามความสามารถในการผลิตของเขาเอง
ทฤษฎกี ารกระจายผลผลิตจากเศรษฐศาสตรก ระแสหลกั ไดข อสรุปลงที่วา เจาของปจจัยการผลิต
ควรไดรับผลตอบแทนตามผลิตภาพของแตละปจจัยการผลิตภายใตเง่ือนไขของการมีตลาดแขงขันท่ี
สมบรู ณ (Perfect competition) เนือ่ งจากโดยหลกั ตรรกะ ตลาดทมี่ กี ารแขงขันทีสมบูรณ คือ ตลาดท่ีไม
มีผูใดสามารถแสงหามูลคาสวนเกิน (Surplusvalue) จากการมีอํานาจผูกขาด (Monopoly) ได จึงไมมี
อํานาจผกู ขาดหรอื อํานาจตอรองเปนพิเศษในปจจยั การผลิตใดๆ เจา ของของปจจยั การผลิตแตละปจจัยจึง
ไดผ ลตอบแทนตามผลติ ภาพของปจ จยั นนั้ ๆ ปจ จัยการผลิตหลักที่อธิบายโดยเศรษฐศาสตรกระแสหลักกมี
เพียงแตแรงงานและทุนเทาน้ัน แตในความเปนจริงผูท่ีมีทุนมาก ซ่ึงถือวาเปนปจจัยการผลิตท่ีสําคัญแต
เพียงอยางเดียวของระบบการผลิตแบบทุนนิยม ยอมมีอํานาจตอรองเหนือกวา ดังน้ันในความเปนจริง
ตลาดที่มีการแขงขันอยางสมบูรณจึงไมมีจริงอยูในโลกทุนนิยม ซึ่งแตกตางจากมุมมองทางเศรษฐศาสตร
เชงิ พทุ ธ ดังมีรายละเอียด ตอ ไปนี้๒๐
(๑) จากสวัสดิการสศู านติสขุ
ในขณะท่ีทฤษฏีการกระจายผลผลิตของเศรษฐศาสตรท่ัวไปเนนความพึงพอใจของสังคมโดยรวม
ท่ีเรียกวา “สวัสดิการ” ทฤษฏีของเศรษฐศาสตรเชิงพุทธสนใจท่ี “ศานติสุข” เน่ืองดวยตระหนักใน
ขอจํากัดของความพึงพอใจที่วางอยูบนความเห็นแกประโยชนสวนตน ซึ่งอาจจะนํามาซ่ึงสวัสดิการของ
สังคมท่ีสูงขึ้นจริงตามความหมายของคําวา “สวัสดิการ” แตมไิ ดหมายความวา สงั คมท้ังหมดจะอยูดวยกัน
อยางศานตสิ ุข ท้งั น้เี พราะสวัสดิการสูงสุดมิไดมีหลักประกันวาผูท่ีไดรับสวนแบงจากผลผลิตมากและนอย
ตามผลิตภาพของปจ จัยการผลิตทีพ่ วกเขาเปน เจา ของ ตา งก็มคี วามพึงพอใจตามหลักการขอกงารกระจาย
ผลผลิตตามผลิตภาพของปจจัยการผลิต โดยไมคํานึงถึง “ความจําเปนในการดํารงชีวิตของแตละคน”
ดังนน้ั ผทู เ่ี ปนเจาของปจจัยการผลิตท่ีมีผลิตภาพต่ําอาจจะไดรับสวนแบงจากผลผลิตไมเพียงพอแกการยัง
ชีพได ในขณะท่ีศานติสุขมีนัยสําคัญอยูท่ีการทําใหทุกคนมีความสุขโดยไมเบียดเบียนตนเองและผูอื่น
ความทุกขท้ังหลายทีย่ ังคงมอี ยูจะตองไดรบั การบรรเทาโดยไมม ีขอ ยกเวน
ความทุกขที่เศรษฐศาสตรใหความสําคัญอยางยิ่งและจําเปนตองไดรับการบรรเทาเปนลําดับ
แรกก็คือ ทุกขเวทนาอันเกิดจากการไดรับปจจัยสี่ท่ีไมเพียงพอ ทําใหไมสามารถดํารงสภาวะความเปน
๒๐ เร่อื งเดียวกนั , หนา ๙๙-๑๐๕.
บทที่ ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพทุ ธบูรณาการ ๓๕๓
มนุษย ทจ่ี ะชว ยประคบั ประคองตนเองใหด าํ เนนิ ชีวติ ไปตามเสน ทางสายกลางได กลาวคือ การไดรับปจจัย
สี่ท่ีเพียงพอแกการดํารงชีพเปนสิทธิอันชอบธรรมของมนุษยทุกคน การไดรับนอยกวานั้นก็จะเกิดเปน
ความทุกข การไดรับมากกวาน้ันก็จะกอใหเกิดตัณหาและเปนความทุกขเชนกันเน่ืองจากเปนการสะสม
กิเลสหรือความโลภ แตมิใชหมายความวาทุกคนจะตองไดรับทุกส่ิงทุกอยางเทากัน เพราะความตองการ
ทางกายภาพและสรีรภาพของแตละคนยอมแตกตางกัน ดังนั้นจะตองคํานึงถึงความจําเปนทางสรีรภาพ
ของแตล ะคนเปน หลกั
(๒) จากความสามารถในการผลติ สูค วามจําเปน พืน้ ฐาน
ดวยเหตนุ ้ี แทนท่จี ะใหค วามสําคัญกับผลิตภาพของปจจัยการผลิตแตเพียงอยางเดียวในฐานะ
เปนกลไกการกระจายผลผลิตซ่ึงไมแนวาจะนํามาซ่ึงศานติสุขใหแกสังคม การพัฒนาทฤษฏีการกระจาย
ผลผลิตตามแนวเศรษฐศาสตรเชิงพุทธ จึงเนนความจําเปนในการดํารงชีวิตเปนหลักในการพิจารณาแทน
หลักการนี้จะมีลักษณะคลายกับแนวคิดของฝายสังคมนิยมท่ีเนนการจัดสรรผลผลิตใหทุกคนตามความ
จําเปนและแนวคิดรัฐสวัสดิการ (Welfare state) ท่ีรัฐจะตองเขามาโอบอุมหรือเอื้ออาทรแกผูที่ดอย
โอกาสและจะตองจัดสวัสดิการขึ้นพื้นฐานที่จําเปนใหแกทุกคนในสังคม แตท่ีตางกันอยางชัดเจนกับ
เศรษฐศาสตรเชิงพุทธก็คือ ท้ังสองความคิดดังกลาว ถึงแมจะพยายามกาวออกใหพนจากความคิดแบบ
เศรษฐศาสตรกระแสหลัก แตก็กาวไมพนแนวคิดเร่ืองการเห็นแกประโยชนสวนตน (Self-interest) ซ่ึงฝง
รากลกึ ในอารยธรรมตะวนั ตก
การเห็นแกประโยชนสวนตนจะมีความหมายก็ตอเม่ือมนุษยตองเผชิญกับความอยูรอดของ
ชวี ิต แตนอกเหนือจากนั้นแลว การเห็นแกประโยชนสว นตนแทนท่ีจะเปน ประโยชนกลับกลายเปนอุปสรรค
ตอศานติสุขของสังคมเนื่องจากการเห็นแกประโยชนสวนตนท่ีขยายไปจนถึงเปนความโลภ ซ่ึงยอม
หมายถงึ การเบียดเบียนตนและผอู น่ื อยางหลกี เลีย่ งไมได
ดงั นั้น เศรษฐศาสตรเชงิ พทุ ธจงึ ไมต องการเนนความเห็นแกประโยชนสวนตน (Self-interest)
เปนขอสมมติเบ้ืองหลังการพัฒนาทฤษฏีการกระจายผลผลิต แตหันมารับรูคุณภาพท่ีเกิดขึ้นภายในจิตที่
ตรงกับความเปนจริง แลวพัฒนาทฤษฏีการกระจายผลผลิตข้ึนมาจากคุณภาพภายในท่ีลุมลึกและจริงแท
มากกวา
(๓) จากการเห็นแกป ระโยชนส วนตนสคู วามพอเพียงและการพึ่งตนเอง
คุณภาพภายในท่ีมีลักษณะที่กลาวขางตน มิใชความเห็นแกประโยชนสวนตนหากแตเปน
ความพอเพียง ที่นําไปสูการบริโภคและการเปนอยูแตพอดี มิใชการกินดีอยูดีและความสามารถในการ
พงึ่ ตนเอง (Self-reliance) ซึ่งเปน คณุ ภาพทีอ่ ยูเหนอื แนวคิดเรอื่ งการเห็นแกประโยชนสวนตน การพัฒนา
ทฤษฏีการกระจายผลผลิตทพ่ี ฒั นาขน้ึ มาจากฐานของความพอเพียงและการพ่ึงตนเอง จะนําไปสูศานติสุข
ใหแกส งั คมไดอ ยางแทจ รงิ
เม่ือไมไดอาศัยแนวคิดเรื่องการเห็นแกประโยชนสวนตนเปนหลัก โดยเปลี่ยนมาเนนท่ีความ
พอเพียงและความสามารถในการพงึ่ ตนเองจากฐานคุณภาพภายในลักษณะน้ีเทานั้นท่ีคุณภาพของจิตที่สูง
และละเอียดออนจงึ เกดิ ขน้ึ ได และคุณภาพจิตท่ีสําคัญในทฤษฏีการกระจายผลผลิตเนนก็คือ ความเมตตา
๓๕๔ บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชงิ พทุ ธบูรณาการ
กรุณา (Compassion) ซึ่งหมายถึงการเอื้อเฟอเผ่ือแผ แบงปน การกระจายผลผลิตแกทุกคน อยางนอย
ท่ีสุดเพื่อใหสามารถบําบัดความจําเปนพ้ืนฐานของการมีชีวิตอยูรอด นี่คือจุดยืนที่ชัดเจนของทฤษฏีการ
กระจายผลผลติ ของเศรษฐศาสตรเชิงพุทธ
(๔) จากการตลาดแขง ขันสมบูรณส ูค วามสมดลุ ของระบบตลาด รัฐ และประชาคม
อยางไรก็ตาม หากอาศัยความเมตตากรุณาอยางเดียวในการกระจายผลผลิตโดยไมพิจารณา
ประเดน็ เชิงโครงสรางทางสงั คมและเศรษฐกิจกจ็ ะไมส ามารถชวยใหศ านตสิ ขุ เกิดขน้ึ ในสงั คมไดเ ชน กนั
สภาพเง่อื นไขท่ีเศรษฐศาสตรกระแสหลักเชื่อวาเอ้ือตอการกระจายผลผลิตตามความสามารถ
ในการผลิตของแตละคนไดอยางยุติธรรมที่สุดคือ ตลาดแขงขันสมบูรณโดยมีคําอธิบายในเชิงทฤษฏีและ
สมการทางคณิตศาสตรส นับสนุนวาเง่ือนไขของตลาดแขงขันสมบูรณทั้งในตลาดผูผลิตและตลาดผูบริโภค
แบบน้ีเทาน้ัน จึงจะทําใหผลตอบแทนตกแกเจาของปจจัยการผลิตแตละปจจัยตามผลิตภาพหรือตาม
ความสามารถในการผลติ ของแตละปจ จยั เหลา นน้ั ซ่ึงยอ มสงผลใหผูบริโภคไดรับความพึงพอใจสูงสุด และ
สังคมโดยรวมมีสวัสดกิ ารสงู สุด
แตในโลกความเปนจรงิ กลบั พบวา สภาพเงือ่ นไขของตลาดแขง ขันสมบูรณเชน นเ้ี ปน สิ่งท่ีเปนไป
ไมไดจ ริง เน่อื งจากอาํ นาจตอ รองหรอื อํานาจการผกู ขาดของแตละคนมีไมเทา กัน ดวยเหตุนี้ทฤษฏีดังกลาว
จึงไมมีพลังในการอธิบายในเร่ืองการเอารัดเอาเปรียบ แกงแยง ทั้งยังไมสามารถชวยแกไขปญหาความ
ยากจนไดอ ยางแทจริงอีกดวยนอกจากนั้น ตลาดท่ีมีการแขงขันสมบูรณยังไมใชหลักประกันที่จะปองกันมิ
ใหมีการใชทรัพยากรอยางไมมีประสิทธิภาพหรือการทําลายลางเกิดข้ึน เพราะในความเปนจริงตลาด
แขง ขนั ทส่ี มบูรณไมมีจริง มีแตความยากจนท่ัวโลกในสัดสวนท่ีสูง รวมถึงการใชทรัพยากรอยางส้ินเปลือง
โดยคนกลมุ นอ ย ในขณะท่ีคนสวนใหญไมไ ดรับการบําบัดแมความจาํ เปนข้นั พนื้ ฐาน
การท่ีเศรษฐศาสตรก ระแสหลกั มาถงึ จดุ ตบี ตนั ในการแกไขปญ หาความยากจนอันเปนประเด็น
สําคัญของทฤษฏีการกระจายผลผลิต ก็เพราะเศรษฐศาสตรกระแสหลักวางอยูบนขอสมมติวาดวย
ความเห็นแกประโยชนสวนตน ซ่ึงคับแคบและเปนจริงเพียงบางสถานการณเทาน้ัน และประเด็นที่สําคัญ
ที่สุดก็คือเศรษฐศาสตรกระแสหลักไมเขาใจวามนุษยมีจิตท่ีมีความหลากหลายในเชิงระดับ มีวิวัฒนาการ
ของจิตและมีความสามารถในการพัฒนาจิตจนถึงขั้นมีปญญา ที่สามารถเขาใจทุกส่ิงทุกอยางตามความ
เปนจรงิ อยา งชดั เจนได
ในทางตรงขาม เศรษฐศาสตรเชิงพุทธใหความสําคัญกับสถานการณที่เปนจริง มิใขตลาด
แขงขันที่สมบูรณ ท่ีเปนเพียงจินตนาการท่ีมนุษยสมมติข้ึนโดยยังไมปรากฏวามีอยูท่ีใดในโลกน้ี ดังนั้น
หลักการกระจายผลผลิตเพื่อใหเกิดศานติสุขแกสังคมไดอยางแทจริง จึงจําเปนจะตองมาจากการพัฒนา
ทฤษฏีการกระจายผลผลิตท่ีวางอยูบนหลักการของความพอเพียง การพ่ึงตนเอง และความเมตตากรุณา
อันจะนําไปสูเงื่อนไขท่ีสรางใหเกิดความสมดุลระหวางตลาด รัฐ และประชาคม น่ันคือ ผูที่ไมสามารถึ่ง
ตนเองได เชน ผูพิการ ผเู จบ็ ปวยเรอ้ื รัง เด็ก หรือคนชรา เปนตน ไมสามารถอาศัยกลไกตลาดในระบบทุน
นิยมเพ่ือการกระจายผลผลิตได หากแตตองอาศัยฝายประชาคม เชน ครอบครัว สถาบันชุมชน องคกร
ศาสนา กลมุ วิสาหกจิ ในชมุ ชน ไมว าจะเปนกลุมออมทรพั ยห รือกลมุ ทที่ าํ การผลิตสินคาและบริการ องคกร
บทท่ี ๑๐ : นโยบายสาธารณะและการวางแผนเชิงพทุ ธบูรณาการ ๓๕๕
ปกครองสวนทองถิ่น ตลอดจนรัฐบาลกลาง ทําหนาท่ีกระจายผลผลิตเพ่ือใหสามารถบําบัดความจําเปน
พ้ืนฐานใหแ กทุกคนไดในสังคม
โดยทร่ี ัฐบาลจากสวนกลางจะตองโอนทรัพยากรและการบริหารจัดากรในสวนนี้ ในปริมาณที่
มากพอสมควรไปสูองคกรปกครองสวนทองถิ่นเพราะอยูใกลกับปญหามากที่สุด สวนองคกรปกครองสวน
ทองถ่ินก็ควรจะมีรูปแบบบริหารจัดการที่ชาญฉลาดโดยแทนท่ีจะเอาทรัพยากรทั้งหมดใหเปนสวัสดิการ
ของผูตองการความชวยเหลือโดยตรงสวนหนึ่งควรจะนําไปสมทบทุนสงเสริมการประกอบอาชีพ โดยมี
เงอ่ื นไขใหผ ูท ี่มีอาชีพนํารายไดกลบั ไปชวยใหผทู ่ไี มสามารถชวยตัวเอง ลักษณะเชนนี้จะเปนการกระทําท่ีมี
ประสิทธิภาพสูงสุด เพราะเปนการชวยใหผูที่ไมมีงานทําไมมีรายไดสามารถมีงานทําและมีรายไดเลี้ยง
ตนเองและครอบครัวได ขณะท่ีสมควรไดรับสวัสดิการที่ไมสามารถชวยตัวเองไดและมิใชสมาชิกใน
ครอบครัวของผูมีรายไดโดยตรง รายไดจากการมีงานทําสวนหนึ่งของผูท่ีสามารถทํางานและมีรายไดควร
จะถกู นาํ ไปเพื่อใชใ นการดแู ลเปน สวสั ดิการสังคมแกส มาชกิ ในชุมชน ที่ไมสามารถชวยเหลือตนเองได
ในขณะที่สถาบันศาสนาก็สมควรเขามามีสวนรวมในการกระจายผลผลิตดวยแทท่ีจริงสถาบัน
ศาสนามิไดมบี ทบาทเฉพาะการสอนธรรมะเพื่อยกระดบั ปญ ญาของผูคนแตอยางเดียว แตสมควรทําหนาท่ี
ในการชวยเหลือผูที่ตกอยูใ นความทุกขย ากเหลา นใ้ี หพน ทกุ ขไดด ว ย โดยนอกจากจะทําหนาท่ีเปนที่พึ่งทาง
ใจแกผูคนแลว ทรัพยสินเงินทองท่ีไดจากการบริจาคท้ังภายในชุมชนและภายนอก ก็ควรมีการจัดสรรใน
ลักษณะท่ีกอใหเกิดสวัสดิการตางๆ ในวงกวาง เหมือนเชนกรณีขององคกรปกครองสวนทองถ่ินดวย
ตัวอยางของการสงเคราะหประชาชนแบบของทานพระอาจารยพยอมกัลยาโณ แหงวัดสวนแกวน้ัน ลวน
เปนตัวอยางที่ดีของพระสงฆ ท่ีออกมาชวยแกปญหาความทุกขของชาวบาน ลักษณะดังกลาวไมควรจะ
จํากัดเฉพาะสถาบันในพทุ ธศาสนา แมแตคริสตและอิสลามก็เช่ือวานาจะมีระบบเชนน้ี แตที่สําคัญก็คือวัด
ในพระพุทธศาสนาควรจะไดรับการสงเสริมใหทําหนาที่ในลักษณะเชนวาน้ีครอบครัว สถาบันชุมชน และ
กลุมวิสาหกิจในชุมชนก็สมควรมีสวนในการกระจายผลผลิตเชนเดียวกัน เพียงแตครอบครัวหนึ่งแบงปน
อาหารใหอ ีกครอบครัวหนึ่งเทา น้กี ็นับเปน จุดเริ่มตน ทดี่ ีของการกระจายผลผลิตแลว
จากแนวความคิดดังกลาวขางตน พอจะสรุปไดวา การบริหารการพัฒนาตามตัวแบบ
เศรษฐศาสตรเ ชงิ พทุ ธน้ัน ซึ่งเนินการการจดั สรรทรัพยากรที่อยูอยางจาํ กดั เพอ่ื ตอบสนองความจําเปนของ
ประชาชนที่มีความจําเปนตอการดํารงชีวิตเทาน้ัน หรือเปนการบริโภคท่ีเปนคุณคาแท ไมใชคุณคาเทียม
โดยไมเนนการบรโิ ภคอยางฟมุ เฟอ ยหรอื การผลิตทีท่ าํ ลายทรัพยากรธรรมชาติจนมากเกินไป โดยใชปญญา
ในการบริโภคหรือการจัดสรรทรัพยากรอยางเทาเทียมกัน และเนนการพัฒนาท่ียืนเคียงคูไปกับ
ทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอม
๑๐.๔ การบรู ณาการหลักพทุ ธธรรมกับการบริหารการพฒั นา
การท่ีจะนําหลักธรรมมาบูรณาการใชน้ัน จะตองคํานึงถึงเหตุและผลของการที่จะนํามาใชดวย
เพราะหลักธรรมท่ีเหมาะสําหรับการบริหารและการพัฒนาน้ัน มีมากมายซึ่งเมื่อนํามาใชในการบริหาร
พัฒนาแลว จะเกิดประโยชนมากหรือนอยขึ้นอยูกับหลายๆ ปจจัยที่จะชวยเอ้ืออํานวยการนํามาบูรณาการ
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
ศึกษาแนวคิดและทฤษฎีเกี่ยวกับนโยบายสาธารณะและการวางแผน ประเภท และวิธีการกำหนดนโยบายของรัฐ อิทธิพลของสิ่งแวดล้อมต่อนโยบาย การนำนโยบายไปกำหนดเป็นแผนงานและโครงการ เทคนิคและหลักการของการ วางแผน และให้มีการศึกษาเฉพาะกรณี โดยเน้นการกำหนดนโยบายสาธารณะ และการวางแผนของประเทศไทย
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search