ที่ระลึก 60ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

พี่ใหญ่ ใจ6ทหรี่0ะาลญปกึ ี

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ท่ีระลกึ 60 ปี พใ่ี หญ่ ใจหาญ

พมิ พ์ : สงิ หาคม 2561
ผูพ้ มิ พ์ : คณะนติ ศิ าสตร์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์
จ�ำ นวนพิมพ์ : 500 เล่ม
ISBN : 978-616-8139-66-0

พมิ พท์ ่ี : โรงพมิ พเ์ ดอื นตลุ า
โทรศพั ท์ 02-996-7392-4
โทรสาร 02-996-7395

ออกแบบรปู เลม่ : โมโนกราฟกิ
ออกแบบปก : ฐิติรัตน ์ เนยี มสงค์

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

| 2 |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

|  สารบัญ

สารจากคณบด.ี .......................................................................................... 7

ภาคบทร�ำ ลึก.............................................................................................. 11

1. บนั ทกึ ถอดค�ำ อวยพรของศาสตราจารยค์ นงึ ฦๅไชย ถึง 13
ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ

ศาสตราจารย์คนึง ฦ ๅไชย

2. 60 ปี “ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ” 16

ศาสตราจารย์พิเศษ ดร. เกียรติขจร วัจนะสวสั ด์ิ

3. “ร�ำ ลกึ ถงึ คนท�ำ งานดว้ ย ใจหาญ” 18

ศาสตราจารย์ ดร. ไพโรจน์ กัมพสู ิริ

4. ณรงค์ ใจหาญ : ครูกฎหมาย นกั วชิ าการและนกั บริหาร 20

อาจารยอ์ รรถพล ใหญ่สว่าง

5. ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ กบั เวลาทีเ่ ปลีย่ นผ่าน 24

ศาสตราจารย์ ดร. ทวเี กยี รติ มีนะกนิษฐ

6. บทระลึกคุณงามความดขี องศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ 26

นางสาวปติ กิ าญจน์ สิทธิเดช

7. พใ่ี หญ่ 28

ศาสตราจารย์ ดร. สหธน รัตนไพจิตร

8. รำ�ลกึ ถงึ ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ 30

ศาสตราจารย์ ดร. อ�ำ นาจ วงศบ์ ณั ฑิต

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  3  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

9. “พ่ใี หญ่” ของนอ้ ง ๆ 32
34
ศาสตราจารย์ ดร. สมคิด เลศิ ไพฑรู ย์ 38

10. ทา่ นอาจารย์ณรงค์….พช่ี ายทีแ่ สนดี 41

ผูช้ ่วยศาสตราจารย์ ดร. วรี วัฒน์ จนั ทโชติ

11. “อาจารยณ์ รงค์ ...ผู้เรียบง่ายแตเ่ ปน็ ผ้สู ร้างความย่ิงใหญ”่

ผู้ชว่ ยศาสตราจารย์ ดร. สปุ รียา แก้วละเอยี ด

12. ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญกบั ความเป็นนานาชาตขิ องคณะนิตศิ าสตร์
มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร ์

ผ้ชู ่วยศาสตราจารย์ ดร. มุนนิ ทร์ พงศาปาน

ภาคบทความ............................................................................................. 47

กลมุ่ ที่ 1 กฎหมายท่วั ไป.................................................................................... 48

1. หลกั วชิ าชีพอาจารย์ผู้สอนกฎหมาย 49

ศาสตราจารย์ ดร. คณติ ณ นคร

2. “ความไวว้ างใจ (trust) ” ในฐานะตัวขบั เคลื่อนระบบเศรษฐกิจดจิ ิทัล 65

อาจารยฐ์ ิติรัตน์ ทิพยส์ มั ฤทธ์ิกลุ

2. เก- ออรก์ ดาหม์ (Georg Dahm, 1904- 1963) 72

ศาสตราจารย์ ดร. บุญศรี มีวงศ์อโุ ฆษ

4. พันธกรณรี ะหวา่ งประเทศของไทยต่อการค้มุ ครองผลู้ ้ภี ยั 81

อาจารยพ์ วงรตั น์ ปฐมสิรริ กั ษ์

5. แนวทางเบ้อื งตน้ ในการปรบั ใชห้ ลักประโยชนส์ งู สุดในประเทศไทย 96

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. มาตาลกั ษณ์ ออรุง่ โรจน์

6. ข้อพิจารณาบางประการเกี่ยวกับสทิ ธิในการย่ืนคำ�รอ้ งต่อศาลรัฐธรรมนญู
ตามมาตรา 213 รัฐธรรมนูญแหง่ ราชอาณาจกั รไทย พ.ศ. 2560 123
อาจารย์สุรศกั ด์ิ บญุ ญานุกลู กจิ

7. อ�ำ นาจของผทู้ รงสิทธยิ ึดหน่วง 143

ผชู้ ่วยศาสตราจารย์ ดร. สุรศกั ด์ิ มณีศร

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  4  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

กล่มุ ท่ี 2 กฎหมายอาญา.................................................................................... 150

1. ASSET RECOVERY IN MONEY LAUNDERING IN THE CONTEXT OF
ECONOMIC ANALYSIS OF LAW APPROACH 159
Dr.Go Lisanawati

2. 日本の刑事補償法の研究 171

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. ณภัทร สรอฒั ฑ์

3. ธารกำ�นัลในประมวลกฎหมายอาญา 200
213
อาจารยน์ ันทชั กิจรานนั ทน์

4. การสรา้ งหลกั ประกนั เพอ่ื รองรับการปฏบิ ตั ติ ามอนุสญั ญาตอ่ ต้าน
การทรมานและการประตบิ ัติหรือการลงโทษอ่นื ท่โี หดร้าย ไร้มนุษยธรรม
หรอื ทยี่ าํ่ ยศี กั ดศ์ิ รี และอนุสัญญาระหว่างประเทศวา่ ดว้ ยการคมุ้ ครอง
บุคคลทกุ คนจากการบงั คบั ใหห้ ายสาบสูญ

นางสาวนรลี ักษณ์ แพไชยภูม,ิ นางธัญสุดา หน่อแก้ว

5. หลกั การใชบ้ ังคับทันทีของกฎหมายวธิ ีพิจารณาความอาญา 219
243
รองศาสตราจารย์ ดร. ปกปอ้ ง ศรสี นิท

6. ทางเลอื กการลงโทษ การลงโทษระดบั กลางและการแก้ไขผูก้ ระท�ำ ผิด
ในชุมชน

รองศาสตราจารย์ประธาน วัฒนวาณิชย์

7. การพิจารณาความเป็นผูเ้ สียหายในคดีอาญา : เปรยี บเทียบกฎหมายไทย 261
และกฎหมายฝร่งั เศส
อาจารย์ปรีญาภรณ์ อุบลสวสั ด์ิ

8. การก�ำ หนดใหก้ ารส�ำ คญั ผดิ ในข้อเทจ็ จรงิ ท่ผี ูก้ ระทำ�มีอ�ำ นาจกระทำ�ได้
เป็นเหตยุ กเว้นความผดิ เปน็ ความผดิ พลาดในการบญั ญัติกฎหมาย
It is a mistake to apply a mistaken justification as a justification 280

ผู้ชว่ ยศาสตราจารย์ ดร. รณกรณ์ บญุ มี

9. มลู เหตุจูงใจการกอ่ อาชญากรรม (ไซเบอร)์ โดยรัฐ 304

อาจารยส์ าวตรี สขุ ศรี

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  5  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

10. การใช้ การตคี วามและการบญั ญัตกิ ฎหมาย : การคมุ้ ครองเด็ก 340
ตามประมวลกฎหมายอาญา

ศาสตราจารย์ ดร. สรุ ศักดิ์ ลขิ สิทธวิ์ ฒั นกุล

กลุม่ ที่ 3 กฎหมายสิ่งแวดล้อม........................................................................... 354

1. แนวคดิ เก่ยี วกบั การควบคมุ สทิ ธกิ ารใช้นา้ํ ของเอกชนจากทางนาํ้ สาธารณะ
ผวิ ดนิ 355
อาจารย์ณัฐสุดา รตั ตมณี

2. ผ้ถู ือหุ้นกับบทบาทในการช่วยลดโลกรอ้ น 281

ผู้ชว่ ยศาสตราจารย์ ดร. นลิ ุบล เลิศนุวัฒน์

3. ENVIRONMENTAL LIMITATIONS TO UNILATERAL EXPLOITATION 403
OF ENERGY RESOURCES

Phattharaphong Saengkrai

4. ข้อความคิดเบ้ืองต้นเกยี่ วกับอาชญาวิทยาสีเขียว (Green Criminology) 424

อาจารย์ภาคภมู ิ โลหวริตานนท์

5. ขอ้ พจิ ารณาบางประการเกย่ี วกบั การควบคมุ ไม้หวงห้ามภายใต ้ 439
พระราชบัญญตั ิปา่ ไม้ พุทธศกั ราช 2482

อาจารยส์ รุ ศักด์ิ บญุ เรอื ง

เรอ่ื งเลา่ ของพ่ีใหญ่ ทใี่ คร ๆ อาจไมร่ ู้.......................................................... 465

ประวัติศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ............................................................ 469
คำ�สง่ั คณะนิติศาสตร์แตง่ ต้ังคณะกรรมการ.................................................. 503

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  6  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

|  สารจากคณบดี

ศาสตราจารย์ ณรงค์ ใจหาญ

อาจารยท์ ี่เปน็ ทรี่ ักของพวกเรา

คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยคณะกรรมการจัดทำ�หนังสือท่ีมีผู้ช่วย
ศาสตราจารย์ ดร.วรี วฒั น์ จนั ทโชติ เปน็ ประธาน ไดจ้ ดั ท�ำ หนงั สอื ทร่ี ะลกึ เพอ่ื เปน็ เกยี รตแิ ดศ่ าสตราจารย์
ณรงค์ ใจหาญ อาจารย์ประจำ�คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ในโอกาสที่ศาสตราจารย์
ณรงค์ ใจหาญ ปฏิบตั หิ นา้ ทอี่ าจารย์มาจนถึงอายุ 60 ปีดว้ ยความทุม่ เทเสียสละจนเป็นท่ีประจักษ์

โดยส่วนตัวผมรู้จักมักคุ้นกับศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ตั้งแต่เป็นนักศึกษาจนผมเข้า
มาเป็นอาจารย์ร่วมคณะเดียวกัน ศาสตราจารย์ณรงค์เป็นนักวิชาการท่ีดำ�เนินชีวิตแบบเรียบง่าย
มีอัธยาศัยไมตรีกับลูกศิษย์และคนรอบข้าง ด้วยลักษณะท่ีไม่ถือตัวทำ�ให้เข้าหาได้ง่าย แม้ท่านจะใช้
ชีวิตแบบสมถะเรียบง่าย แต่โดยที่เป็นคนร่าเริงและมีอารมณ์ขัน จึงเป็นอาจารย์คุณภาพที่เป็นท่ีรัก
ของนักศึกษาและคนในธรรมศาสตร์

ใ นแงก่ ารท�ำ งานทา่ นเปน็ คนเอาจรงิ เอาจงั ไมม่ ใี ครสงสยั ในความมมุ านะของศาสตราจารย์
ณรงค์ นอกจากรับภาระงานสอนและมีงานวิจัยทางวิชาการด้านกฎหมายอาญาและกฎหมาย
ส่ิงแวดล้อมจำ�นวนมากแล้ว ท่านยังช่วยเหลืองานด้านบริหารของคณะนิติศาสตร์ เคยดำ�รงตำ�แหน่ง
คณบดีคณะนิตศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ ระหว่างปี พ.ศ. 2556 - 2559 มผี ลงานท่ีส�ำ คญั คือ
การผลักดันงานของคณะนิติศาสตร์ ท้ังด้านวิชาการและด้านวิเทศสัมพันธ์ มีจัดกิจกรรมทาง
วิชาการอย่างสมํ่าเสมอและการขยายความสัมพันธ์กับสถาบันการศึกษาในต่างประเทศท้ังในแถบ
อาเซียน ญป่ี นุ่ ยโุ รปและอเมรกิ า ภายหลังพน้ จากต�ำ แหนง่ คณบดี ท่านยงั เขา้ รบั หนา้ ที่ผ้อู ำ�นวยการ
โครงการปรัชญาดุษฎีบัณฑิตสาขาวิชาการบริหารกระบวนการยุติธรรม เพื่อมุ่งม่ันสร้างความ
แข็งแกรง่ ให้กับโครงการที่ทา่ นมีส่วนสำ�คญั ในการสรา้ งขึ้นมาด้วยตนเองอีกด้วย

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  7  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

เ มื่ออายุครบ 60 ปี ศาสตราจารย์ณรงค์ ยังเป็นอาจารย์ประจำ�ศูนย์กฎหมายอาญาและ
อาชญาวิทยาและศูนย์กฎหมายทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อมของคณะนิติศาสตร์ โดยท่านได้
รับการขยายอายุราชการจนถึง 65 ปี จึงไม่เป็นท่ีสงสัยถึงความรู้ความสามารถและความทุ่มเท
เสียสละท่ที า่ นให้กับงานวชิ าการตลอดทเ่ี ขา้ เป็นอาจารยป์ ระจ�ำ มาเกอื บ 40 ปี

ด้วยคุณธรรมความดีความจริงใจในฐานะอาจารย์กฎหมายที่ท่านได้แสดงให้เห็นประจักษ์
ตลอดมา ผมในนามของคณาจารย์ และเจ้าหน้าท่คี ณะนิตศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ ตลอดจน
นักศึกษาท่ีเป็นศิษย์เก่าและศิษย์ปัจจุบัน ขอแสดงมุทิตาจิตต่อศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ และขอ
อาราธนาคุณพระศรีรัตนตรัยและสิ่งศักด์ิสิทธ์ิท้ังหลายจงดลบันดาลให้ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ
และครอบครัวประสบความสขุ ความเจริญ เปน็ ท่ีรกั และระลึกถงึ ของพวกเราตลอดไป

(ศาสตราจารย์ ดร. อุดม รัฐอมฤต)
คณบดคี ณะนิติศาสตร์

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

| 8 |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

|  บทบรรณาธกิ าร

หนังสอื อาจาริยบูชา “60 ปี พใ่ี หญ่ใจหาญ” ที่อยู่ในมอื ของทา่ นผอู้ ่านเล่มน้ี เกดิ ขึน้
จากการริเริ่มของอาจารยป์ กปอ้ ง ศรีสนิท ทีไ่ ดเ้ ช้ือเชิญอาจารย์รณกรณ์ บุญมี อาจารยณ์ ภัทร
สรอัฑฒ์ อาจารย์ณัฐสุดา รัตตมณี คุณนิภา บุญจันทร์ และผม เข้าร่วมเป็นสมาชิกก่อการ
เพื่อทำ�หนังสือในโอกาสท่ีท่านอาจารย์ณรงค์ หรือพี่ใหญ่ ของพวกเราเกษียณอายุราชการ
ในปี พ.ศ. 2560 เราทุกคนเห็นตรงกันว่าในการที่จะทำ�ให้หนังสือนี้เป็นท่ีระลึก หรือเป็น
อนุสรณ์แห่งชีวิตการทำ�งาน การรำ�ลึกถึงความดีงาม และการดำ�รงตนของท่านอาจารย์ณรงค์
หนังสือเล่มน้ีจะต้องสะท้อนภาพลักษณ์อันเป็นตัวตนของท่านอาจารย์ณรงค์ได้อย่างใกล้เคียง
ที่สุดทั้งในรูปเนื้อหาและรูปแบบ ในส่วนของเน้ือหาจึงเป็นที่มาของการแบ่งบทความออก
เป็นสามสว่ น อันได้แก่สว่ นของกฎหมายอาญาและกฎหมายวธิ ีพจิ ารณาความอาญา กฎหมาย
ส่ิงแวดล้อม และเรื่องทั่วๆ ไปที่เก่ียวข้องกับกฎหมาย เราได้รับความร่วมมืออย่างดียิ่งจาก
คณาจารย์ท้ังหลายทั้งจากผู้ทรงคุณวุฒิในแวดวงหน้าท่ีการงานซ่ึงเกี่ยวพันกับสาขาวิชาการ
ที่ท่านอาจารย์ณรงค์มีความเชี่ยวชาญและมีความสนใจ และจากคณาจารย์ประจำ�ท่ีเป็นเพ่ือ
รว่ มงานหรือเป็นลกู ศษิ ยล์ กู หาของทา่ นมาแตอ่ ดีต ที่ไดก้ รุณาสละเวลาสง่ งานเขยี นทางวชิ าการ
มารว่ มกับเราคราวนี้ นอกไปจากนี้ เรายงั ไดร้ ับความกรุณาจากอาจารย์ผใู้ หญ่ซึง่ เป็นท่ีนบั ถือ
ของทา่ นอาจารยณ์ รงคไ์ ดก้ รณุ าเขยี นหรอื ใหส้ มั ภาษณห์ รอื ใหส้ มั ภาษณร์ �ำ ลกึ เปน็ เกยี รตแิ กท่ า่ น
อาจารย์ณรงค์ในหนังสือฉบับนี้อีกด้วย สำ�หรับในด้านรูปแบบ พวกเราต้ังใจให้เกิดความสดใส
ช่ืนบานในวาระสำ�คัญในคราวนี้ จึงเลือกแบบปกท่ีไม่ดูเคร่งขรึมจนเกินไป และมีภาพปกที่
แสดงให้เห็นรอยย้ิมอันอบอุ่นใจดีที่คุ้นตาและพบเห็นได้อย่างสมํ่าเสมอบนในหน้าของท่าน
อาจารย์ณรงค์ รวมไปถึงการรวมภาพถา่ ยทีแ่ สดงใหเ้ หน็ ถึงหลายๆ แง่มุมทัง้ ในชีวิตส่วนตวั และ
หนา้ ท่ีการงานของทา่ นอาจารย์ณรงค์

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  9  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

แ ม้ว่าหนังสือจะออกค่อนข้างล่าช้า พวกเราไม่มีคำ�แก้ตัวและต้องขอภัยต่อท่าน
อาจารยณ์ รงค์ ท่านผู้เขียน และท่านผอู้ ่านทง้ั หลายไว้ ณ ที่นด้ี ว้ ย แตพ่ วกเราก็เชือ่ วา่ หนงั สอื
อาจารยิ บชู า “60 ปี พใี่ หญใ่ จหาญ” จะท�ำ หนา้ ทเ่ี ปน็ อนสุ รณท์ ง้ั ส�ำ หรบั ผคู้ นทรี่ จู้ กั ทา่ นอาจารย์
ณรงค์ได้ย้อนอดีตกลับไประลึกถึงการปฏิบัติหน้าท่ีในชีวิตราชการและในงานวิชาการ และทั้ง
สำ�หรับผู้คนที่ไม่รู้จักท่านอาจารย์ณรงค์ จะได้มีโอกาสรู้จักตัวตนและผลงานของท่านผ่าน
หนังสอื เลม่ น้ี เพอ่ื เปน็ ตำ�นานสบื ขานต่อไป ในอนาคตวา่ ในสายงานวิชาการดา้ นนติ ศิ าสตร์ของ
ประเทศไทยมคี นส�ำ คญั อยคู่ นหนึง่ คือศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ

วรี วัฒน์ จนั ทโชติ

27 มิถนุ ายน 2561

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  10  |

60 บทรำ�ลึก

บทรำ�ลกึ

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  11  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  12  |

60 บทรำ�ลึก

บนั ทกึ ถอดค�ำ อวยพรของศาสตราจารยค์ นึง ฦๅไชย
ถึง ศาสตราจารย์ ณรงค์ ใจหาญ

เนื่องในวาระอายคุ รบ 60 ปี เมื่อวันที่ 25 มกราคม 25601

เนอื่ งในโอกาสที่อาจารย์ณรงค์อายุครบ 60 ปี อาจารยค์ นงึ อยากจะบอกวา่ อาจารย์
มีความยินดีที่ได้รู้จักอาจารย์ณรงค์ คิดว่าตั้งแต่ต้นมาจนกระทั่งอาจารย์ณรงค์อายุ 60 ปี
ซ่ึงเกษียณอายุน้ัน ด้วยว่าอาจารย์เป็นอัยการ ก็มีความสนใจในกฎหมายวิธีพิจารณาความ
อาญาแล้วก็กฎหมายอาญา และการเป็นอัยการจะต้องฟ้องคดี จึงมีความคล่องแคล่วใน
กฎหมาย 2 ลกั ษณะนี้มาก และอาจารย์ณรงค์ก็เปน็ คนหนงึ่ ซ่งึ ไมย่ ืนยันแตค่ ลบั คลา้ ยคลบั คลา
ว่าเป็นนักศึกษาคนหน่ึงที่เข้าฟังอาจารย์บรรยายกฎหมายลักษณะน้ีต้ังแต่ต้นด้วยหรือเปล่า
แต่ไม่ว่าอย่างไรก็ตาม เม่ือท่านเป็นอาจารย์ก็มีความใส่ใจเข้ามารับฟัง ซักถามอยู่ตลอดเวลา
จนกระท่ังมีการพิมพ์ตำ�รากฎหมายวิธีพิจารณาความอาญาของอาจารย์ออกมา อาจารย์ก็รู้สึก
ว่าวิชานี้คงจะต้องเขียนให้แตกต่างจากอาจารย์ท่านอ่ืน ๆ ท่ีเป็นครูบาอาจารย์ของอาจารย์ว่า
มนั มอี ะไรบางสง่ิ บางอยา่ งทค่ี วรจะมี เพราะฉะนน้ั อาจารยจ์ งึ มคี วามตง้ั ใจทจ่ี ะเขยี นต�ำ รากฎหมาย
วิธีพิจารณาความอาญาให้ทุกมาตรา เพราะเท่าที่ผ่านมาในประสบการณ์ยังไม่ครบถ้วน เท่าที่
เห็นมาเป็นอย่างน้ัน เพราะฉะน้ันอาจารย์จึงเริ่มเขียนวิธีพิจารณาความอาญาต้ังแต่เริ่มต้นจน
จบ คร้ังแรกเข้าใจว่าจะเขียนวิธีพิจารณาความอาญาก่อน แล้วอาจารย์ณรงค์น่ีแหละท่ีมี
ความใส่ใจ ติดตาม สอบถาม แล้วก็ขออนุญาตมาเพ่ิมเติมเสริมต่อ ตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา
หลายปีทีเดียว อาจารย์คนึง จึงขอให้อาจารย์ณรงค์ช่วยปรับปรุงตำ�รากฎหมายวิธีพิจารณา
ความอาญาของอาจารย์ ทง้ั 2 เลม่ ซ่ึงก็เป็นที่นา่ ยนิ ดีท่ที า่ นอาจารยณ์ รงค์ ทา่ นได้กรณุ าช่วย

1 ถอดถอ้ ยคำ�จาก https://web.facebook.com/archanwell/videos/10155928058566425/?n
otif_ id=1516848266987352&notif_t=feedback_reaction_generic_tagged เผยแพรเ่ มอ่ื 25 มกราคม 2560
ถอดไฟลเ์ สยี งโดย นางสาวปภาวดี สลกั เพชร (นกั ศกึ ษาปรญิ ญาโท สาขากฎหมายอาญา คณะนติ ศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลยั
ธรรมศาสตร์ และผู้ช่วยทางวิชาการของ รศ.ดร.พันธ์ุทิพย์ สายสุนทร) และเรียบเรียงโดยรองศาสตราจารย์ ดร.
พนั ธ์ุทิพย์ สายสนุ ทร
ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  13  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

อาจารย์คนึงตั้งแต่เริ่มต้นจนกระทั่งมีท่านอาจารย์ไพโรจน์ วายุภาพ อีกท่านหนึ่งท่ีเข้ามาช่วย
ปรับปรุงแก้ไขเพิ่มเติมให้ในตอนหลัง ทำ�ให้ตำ�รากฎหมายวิธีพิจารณาความอาญาของอาจารย์
เปน็ ต�ำ ราท่คี รบถ้วนบรบิ รู ณ์ มที ้งั เล่ม 1 และเลม่ 2 ซ่งึ ก็เปน็ ทน่ี า่ ยินดวี ่าต�ำ ราทง้ั 2 เลม่ เปน็ ที่
ไดร้ ับความสนใจ และน�ำ ไปใชป้ ระโยชน์มากทเี ดียว

ในส่วนประเด็นพิเศษ หรือเรื่องในวงการกฎหมายอาญาน้ัน อาจารย์คนึงคิดมา
หลายสบิ ปแี ลว้ วา่ เราควรใสใ่ จทเี่ กยี่ วขอ้ งกบั ตา่ งประเทศบา้ ง ซง่ึ พดู มาตลอด เพราะเหน็ วา่ โลก
มนั แคบมาก เชน่ มี EU ซงึ่ ยโุ รปก็รวมตัวกนั เรื่องน้กี ค็ ิดมาหลายปี และอาจารยก์ ็จำ�ได้เหมือน
กนั วา่ หลงั จากกลบั มาจากตา่ งประเทศใหม่ ๆ ซงึ่ อาจารยเ์ ปน็ นกั เรยี นนอกของกรมอยั การ ทา่ น
อธิบดีกรมอัยการ ณ สมัยน้ันขอให้อาจารย์คนึงบรรยายหลักกฎหมายท่ีเก่ียวกับต่างประเทศ
ให้อัยการฟัง อาจารย์คนึงก็เลยเลือก เร่ืองการส่งผู้ร้ายข้ามแดน ซึ่งก็ไม่มีใครเคยพูดมาก่อน
และก็เป็นหัวข้อท่ีคนกำ�ลังสนใจอยู่ ณ ขณะนั้น อาจารย์คนึงก็เลยเขียนบทความแทรกเข้าไป
ในต�ำ รากฎหมายวธิ พี จิ ารณาความอาญาของอาจารยด์ ว้ ย ซง่ึ ถา้ คดิ แบบนแ้ี ลว้ กม็ คี วามครบถว้ น
พอสมควร เพราะมีทั้งกฎหมายภายในและกฎหมายภายนอกและยังเป็นการเสนอแนะให้
สนใจกฎหมายระหวา่ งประเทศดว้ ย อันน้กี เ็ ป็นแนวทางหนึง่

ในเร่ืองของธุรกิจที่เกี่ยวข้องกับอาญา เร่ืองนี้มีประเด็นหรือส่วนที่จะต้องเช่ือม
กฎหมายอาญาเข้าไปในวิชานี้ด้วย อาจารย์คนึงได้เขียนไว้ในเล่มเล็ก ๆ ของอาจารย์ที่ขณะนี้
ได้ออกไปแล้วอีกเล่มหนึ่งนะครับว่ากฎหมายระหว่างประเทศแผนกคดีอาญาที่เก่ียวกับ
การค้า การลงทุน ซึ่งเป็นข้อสั้น ๆ แล้วก็มีคนสนใจ โดยเฉพาะอย่างยิ่งพงษ์สวัสดิ์2 ก็ชอบ
แล้วกม็ าช่วยพิมพแ์ ละจัดการให้

ในเรื่องการศึกษาในมหาวิทยาลัยที่อยากฝากอาจารย์ณรงค์สำ�หรับการทำ�งานหลัง
60 ปี นั้น อาจารย์คนึงเสนอให้อาจารย์ณรงค์สนใจในส่วนของต่างประเทศบ้าง เพราะไม่ช้า
หรอก อาจารย์เช่ือว่าต้ังแต่ปี พ.ศ. 2540 ซ่ึงก็ 20 กว่าปีที่ผ่านมา ก็ยังพูดอยู่ว่าจะต้องให้
ความสนใจกับกฎหมายระหว่างประเทศ แม้จะเก่ียวกับคดีอาญาก็จะต้องสนใจ เพราะถ้ามี
เรื่องมาจริง ๆ แล้วประเทศอื่นเขามีกฎบัตรของเขาแล้วเราไม่มี มันค่อนข้างจะเสียหน้ามาก
ดงั นน้ั จงึ เปน็ เรื่องนติ ิศาสตรเ์ ชิงก้าวหนา้ ควรจะศกึ ษา

2 หมายถงึ ดร.พงษ์สวสั ดิ์ อักษรสวาสดิ์
ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

|  14  |

60 บทรำ�ลึก
สุดท้าย เน่ืองในโอกาสท่ีอาจารย์ณรงค์จะเกษียณอายุปีนี้ อาจารย์คนึงทราบว่า
อาจารย์ณรงค์จะทำ�งานต่ออีกรอบหนึ่งต่อจากการเกษียณอายุราชการ อาจารย์ยังคงฝาก
กฎหมายวธิ พี จิ ารณาความอาญาทอี่ าจารยณ์ รงคร์ บั จากอาจารยไ์ ป แลว้ กเ็ ปน็ ต�ำ ราทม่ี ปี ระโยชน์
กับวงการกฎหมายตามสมควร ก็อยากจะให้อาจารย์ณรงค์ได้กรุณาสร้างความรู้สึกท่ีดีกับ
นักกฎหมายอาญา ไม่ว่าจะเป็น อัยการ ต�ำ รวจ หรอื ไม่ก็ตาม เพราะวา่ กฎหมายจะตอ้ งต่อเติม
ไปเรือ่ ย ๆ และกฎหมายจะตอ้ งไม่อยกู่ บั ที่ จะต้องตามสงั คมไปเร่ือย ๆ ดังนั้นถ้าหากมีครทู ีม่ ี
ความรสู้ ึกอันนอ้ี ยู่ ก็คดิ วา่ จะชว่ ยระบบกฎหมายของไทยให้ดยี ิง่ ขึ้นไป

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

|  15  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

60 ปี “ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ”

โดย

ศาสตราจารยพ์ เิ ศษ ดร.เกยี รติขจร วจั นะสวสั ดิ์

อดตี คณบดีคณะนติ ศิ าสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
(พ.ศ. 2525 - 2527)

ผู้เขียนรู้จักอาจารย์ณรงค์ ใจหาญ เม่ือคร้ังท่ีอาจารย์ณรงค์มาสอบเข้าเป็นอาจารย์
ประจำ�คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยผู้เขียนได้มีส่วนคัดเลือกอาจารย์ณรงค์
ด้วย ซ่ึงอาจารย์ณรงค์ก็สามารถสอบผ่านท้ังข้อเขียนและการสอบสัมภาษณ์บรรจุเป็นอาจารย์
ได้ในราว ๆ กลางปี พ.ศ. 2522 ซึ่งเป็นช่วงระยะเวลาที่เพิ่งจบการศึกษาปริญญาตรีจาก
คณะนิตศิ าสตร์ (เข้าเรยี น พ.ศ. 2518 ซ่ึงเรามีประเพณีเรยี กกนั วา่ รุ่น 18 ซงึ่ ทาใหบ้ างคนเข้าใจ
ไปว่าเป็นรุ่นที่ 18)  ในฐานะท่ีผู้เขียนมีส่วนในการกล่ันกรองคัดเลือกอาจารย์ณรงค์อยู่ด้วย
กไ็ ดค้ าดการณไ์ วต้ งั้ แตค่ รง้ั กระนน้ั แลว้ วา่ อาจารยเ์ ลอื ดใหมข่ องคณะทา่ นนน้ี า่ จะเปน็ ก�ำ ลงั ส�ำ คญั
ในการพฒั นาคณะใหเ้ จรญิ กา้ วหนา้ ในทางวชิ าการและเปน็ อาจารยป์ ระจ�ำ อยทู่ คี่ ณะจนเกษยี ณ
อายรุ าชการ

ความคาดการณ์ของผู้เขียนก็เป็นจริงตามนั้น เพราะอาจารย์ณรงค์ก็เร่ิมต้น
รับราชการที่คณะและอยู่เป็นอาจารย์ตราบจนกระทั่งเกษียณอายุ 60 ปี ซ่ึงตลอดระยะเวลา
กว่า 30 ปี ที่อาจารย์ณรงค์เป็นอาจารย์ประจำ�อยู่ในภาควิชากฎหมายอาญา และภาควิชา
กฎหมายวิธีสบัญญัติ โดยสอนวิชากฎหมายอาญาภาคท่ัวไปและภาคความผิด รวมท้ังวิชา
กฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา ในระดับปริญญาตรีและปริญญาโท อาจารย์ณรงค์ได้ทุ่มเท
กับการสอนอย่างเต็มที่ ทำ�การค้นคว้าเขียนตำ�ราประกอบการสอนหลายเล่ม รวมท้ังตำ�รา
กฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา 2 เล่ม ซึ่งเป็นท่ีนิยมอย่างแพร่หลาย และใช้เป็นตำ�ราหลัก
ในการเรียนการสอนของหลายสถาบนั การศึกษา ผเู้ ขียนกไ็ ดใ้ ชต้ ำ�รา 2 เล่มของอาจารย์ณรงค์
ประกอบในการเขียนตำ�ราวิชาน้ีของผู้เขียนด้วย เพราะสมบูรณ์ไปด้วยหลักกฎหมายและ
หลากหลายไปด้วยคำ�พิพากษาฎีกา ความเชี่ยวชาญทางด้านกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  16  |

60 บทรำ�ลึก

ของอาจารย์ณรงค์เป็นที่ยอมรับในระดับชาติโดยได้รับแต่งตั้งจากคณะรัฐมนตรีให้เป็นหน่ึง
ในคณะกรรมการปรับปรุงแก้ไขประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญาของสำ�นักงาน
คณะกรรมการกฤษฎีกา ซึ่งผู้เขียนในฐานะท่ีร่วมเป็นกรรมการในชุดนี้ด้วย ก็ได้ประจักษ์ถึง
ความรู้อันลุ่มลึกของอาจารย์ณรงค์ในด้านน้ี โดยความคิดเห็นที่อาจารย์ณรงค์ได้เสนอต่อ
ที่ประชุมก็ได้รับการยอมรับจากคณะกรรมการ และในหลาย ๆ เรื่องก็ได้นำ�ไปสู่การปรับปรุง
แก้ไขกฎหมายนี้ อันเป็นประโยชน์อย่างย่ิงต่อการพัฒนากระบวนการยุติกรรมทางอาญาของ
ไทยให้มีมาตรฐานทัดเทียมนานาอารยประเทศ อาทิเช่น ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความ
อาญา มาตรา 134/4

อาจารย์ณรงค์ เป็นผู้ที่มีอารมณ์เย็น มีความสุขุม รอบคอบ ขยันขันแข็งในการ
ทำ�งานที่รับผิดชอบให้ลุล่วงไปได้ด้วยดี ท้ังงานด้านวิชาการและด้านบริหาร ประจักษ์ได้จาก
ความส�ำ เรจ็ ทไ่ี ดเ้ ปน็ ทง้ั ศาสตราจารย์ และคณบดคี ณะนติ ศิ าสตร์ เรยี กไดว้ า่ ประสบความส�ำ เรจ็
สูงสุดในคณะนิติศาสตร์ท้ังสองด้าน นับเป็นเกียรติประวัติท่ีน่าภาคภูมิใจแก่วงศ์ตระกูล
“ใจหาญ” เป็นย่งิ นัก

ในฐานะที่ผู้เขียนมีส่วนร่วมอยู่ด้วยในการทำ�ให้อาจารย์ณรงค์ “เริ่มต้น” ใช้ชีวิต
ราชการที่คณะนติ ศิ าสตร์ ในปี พ.ศ. 2522 ผ้เู ขยี นจึงมคี วามยนิ ดีเป็นอย่างยงิ่ ทใี่ นปี พ.ศ. 2560
ได้เห็นอาจารย์ณรงค์ “ส้ินสุด” ชีวิตราชการลงได้อย่างงดงามในสถาบันที่เป็นจุดเร่ิมต้น
และหวังว่าอาจารย์ณรงค์ คงจะมีส่วนร่วมเป็นหลักท่ีสำ�คัญในวงการศึกษากฎหมายของ
มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์และของประเทศไทยตอ่ ไปอีกนานเท่านาน




ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  17  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

“ร�ำ ลึกถึงคนทำ�งานดว้ ย ใจหาญ”

โดย

ศาสตราจารย์ ดร.ไพโรจน์ กัมพูสิริ

รองอธิการบดฝี ่ายบริหารศนู ย์ล�ำ ปาง  มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

ผมรู้จักท่านอาจารย์ณรงค์ ใจหาญ มาในช่วงการทำ�งาน 3 ช่วงสำ�คัญ ๆ แน่นอน
ว่าชว่ งแรกในฐานะเพื่อนร่วมงาน ในบางครัง้ ได้เจอท่านตอนไปสอนมหาวทิ ยาลยั ในต่างจังหวัด
จำ�ได้ว่าที่มหาวิทยาลัยขอนแก่น ท่านมาถึงคณะแต่เช้าและไปน่ังสมาธิในห้องพระ ผมยังรู้ว่า
ท่านทานข้าววันละ 1 ม้ือเท่าน้ัน เคยถามท่านว่า วัน ๆ หน่ึงทานข้าวเพียงม้ือเดียวน้ีจะมี
ปัญหาสุขภาพหรือเปล่า เพราะระยะนั้นพวกเราต้องเดินทางไปสอนต่างจังหวัดบ่อยมาก
ท่านก็บอกว่าไม่มีปัญหาอะไร ตรงนี้เป็นความจริงเพราะจนถึงทุกวันน้ีท่านยังมีสุขภาพท่ี
แข็งแรงมาก ๆ

ในปี พ.ศ. 2545 คณะนติ ศิ าสตรไ์ ปเปดิ หลกั สตู รนติ ศิ าสตรภ์ าคบณั ฑติ ทจ่ี งั หวดั ล�ำ ปาง 
ในเวลานน้ั ทา่ นอาจารยด์ �ำ รงต�ำ แหนง่ รองอธกิ ารบดศี นู ยล์ �ำ ปาง  โดยมรี องศาสตราจารย์ ดร.นริศ
ชัยสูตร เป็นอธิการบดี ช่วงแรกคณะนิติศาสตร์ใช้ห้องในศาลากลางจังหวัดเป็นห้องเรียน
เน่อื งจากอาคารสถานทที่ ี่อ�ำ เภอหา้ งฉตั รยังไมพ่ รอ้ ม

ท่านอาจารย์เป็นหัวเรือดูแลการก่อสร้างทั้งหมดจนเม่ือการก่อสร้างเรียบร้อย จึงได้
ยา้ ยการเรยี นการสอนไปยงั อาคารโดมทีอ่ �ำ เภอห้างฉตั ร

ในชว่ งปี พ.ศ. 2558 ถงึ ปี พ.ศ. 2560 ผมไปด�ำ รงต�ำ แหนง่ คณบดี ส�ำ นกั วชิ านติ ศิ าสตร์
มหาวทิ ยาลยั แมฟ่ า้ หลวง จงั หวดั เชยี งราย กไ็ ดม้ โี อกาสเรยี นเชญิ ทา่ นมาสอนรวมทงั้ เปน็ กรรมการ
สอบวิทยานิพนธ์ ต้องขอบอกว่าท่านอาจารย์ได้มีเมตตาให้ความช่วยเหลือในงานวิชาการทุก
ประเภทของส�ำ นักวชิ านติ ศิ าสตร์ ไมว่ ่าจะเปน็ งานเขยี น บทความหรอื ประเมนิ ผลงานวชิ าการ
ตรงนีเ้ ป็นความประทบั ใจของผมทมี่ ใี นตวั ของทา่ นอาจารยอ์ ย่างแทจ้ รงิ

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  18  |

60 บทรำ�ลึก

ไม่ว่าท่านอาจารย์จะดำ�รงตำ�แหน่งรองอธิการบดีหรือคณบดี ท่านทำ�งานสุดตัว
เต็มท่ีและท่ีสำ�คัญมุ่งม่ันให้งานสำ�เร็จตามนโยบาย นอกจากนี้ท่านยังมีอัธยาศัยส่วนตัวท่ี
ย้มิ แย้ม ใจเยน็ และมอี ารมณข์ นั แทรกอยูต่ ลอดเวลา

ในวาระอายุครบรอบ 60 ปี ผมขอให้ท่านอาจารย์มีสุขภาพพลานามัยที่แข็งแรง
เพ่อื ผลกั ดันและท�ำ ประโยชนใ์ หแ้ กบ่ ้านเมอื งในทางวิชาการตอ่ ไป



ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  19  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ณรงค์ ใจหาญ :
ครูกฎหมาย นักวิชาการและนกั บริหาร

โดย

อรรถพล ใหญ่สว่าง

อดตี อัยการสงู สดุ

ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ กับผมรู้จักคนุ้ เคยกันมาเปน็ เวลานานประมาณสิบกวา่ ปี
แล้ว เป็นที่ทราบกันดีในวงการนิติศาสตร์ว่าศาสตราจารย์ณรงค์เป็นผู้ที่สำ�เร็จการศึกษา
มาอย่างครบเคร่ืองทั้งในสายวิชาการและวิชาชีพ ปริญญาตรีนิติศาสตรบัณฑิต มหาวิทยาลัย
ธรรมศาสตร์ นิติศาสตร์มหาบัณฑติ (กฎหมายอาญา) มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ LL.M. Kent
University ประเทศสหราชอาณาจักร และประกาศนียบัตรเนติบัณฑิตไทย สำ�นักอบรม
ศึกษากฎหมายแห่งเนติบณั ฑิตยสภา

ศาสตราจารย์ณรงค์เป็นครูกฎหมายท่ีเชี่ยวชาญในกฎหมายอาญาอย่างที่เรียก
ไดว้ า่ หาตวั จบั ยาก นอกจากทา่ นจะไดท้ ำ�การสอนในคณะนิติศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์
ในวิชากฎหมายอาญา : ภาคท่ัวไปวิชากฎหมายอาญา : ภาคความผิด มาเป็นเวลายาวนาน
จนมีลูกศิษย์เต็มบ้านเต็มเมืองแล้ว ท่านยังทำ�งานวิชาการในสาขาวิชากฎหมายอาญาและ
อาชญาวิทยาและทัณฑวิทยาอย่างไม่หยุดย้ังต่อเน่ืองตลอดมาเป็นเวลาหลายสิบปีให้กับ
หน่วยงานต่าง ๆ ในกระบวนการยุติธรรม ทั้งสำ�นักงานศาลยุติธรรม สำ�นักงานอัยการสูงสุด
กระทรวงยุติธรรม สำ�นักงานต�ำ รวจแหง่ ชาติ ส�ำ นักงานคณะกรรมการป้องกันและปราบปราม
การทจุ รติ แหง่ ชาติ คณะกรรมการพฒั นาการบรหิ ารงานยตุ ธิ รรมแหง่ ชาติ หนว่ ยงานทเ่ี กย่ี วขอ้ ง
กับกระบวนการยุตธิ รรมในตา่ งประเทศ และสถาบันการศึกษาอนื่ ๆ ไม่ว่าจะเปน็ รปู แบบของ
การเขา้ รว่ มเปน็ คณะกรรมการ คณะอนกุ รรมการ คณะผวู้ จิ ยั การสมั มนาปญั หาในกระบวนการ
ยุตธิ รรมทางอาญาในหน่วยงานดังที่กล่าวนามมาข้างต้น และล้วนแล้วแต่มีผลงานทางวิชาการ
ของศาสตราจารย์ณรงค์เป็นท่ีประจักษ์ทั้งสิ้น เช่น ประสิทธิภาพในการดำ�เนินคดีอาญา

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  20  |

60 บทรำ�ลึก

ของพนกั งานอยั การ, การนำ�กระบวนการยตุ ธิ รรมทางเลือกมาใชใ้ นช้นั พนักงานอัยการ : ศกึ ษา
เปรียบเทียบนานาประเทศ กับสำ�นักงานอัยการพิเศษฝ่ายสถาบันกฎหมายอาญา สำ�นักงาน
อยั การสงู สุด, A Preliminary Analysis of Access to Justice Problems in Rural Areas.
Bangkok : UNDP Thailand, โครงการพัฒนากฎหมายและประสิทธิภาพการคุ้มครองสิทธิ
ของผู้เสียหาย ผู้ต้องหา และจำ�เลยในคดีอาญาตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย
พุทธศักราช 2550 และมาตรฐานสากลกับกรมคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพ กระทรวงยุติธรรม
ฯลฯ

นอกจากน้ัน ศาสตราจารย์ณรงค์ยังได้แต่งตำ�ราอันทรงคุณค่าและบทความทาง
วิชาการต่าง ๆ ในสาขาวิชากฎหมายอาญาไว้เป็นจำ�นวนมาก เช่น หลักกฎหมายวิธีพิจารณา
ความอาญา เลม่ 1 และเล่ม 2 บทความ “ ความหมายของสิง่ ลามกทางกฎหมาย” ลงในวารสาร
นติ ิศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ ปที ี่ 16 ฉบบั ที่ 12 ฯลฯ

ในด้านการบริหาร ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ก็ได้แสดงความสามารถไว้ให้เห็น
โดยดำ�รงตำ�แหน่งคณบดีคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ต้ังแต่วันท่ี 1 มิถุนายน
พ.ศ. 2556 จนครบวาระตามกฎหมาย และสร้างผลงานทางบริหารไว้เป็นที่ประจักษ์เช่นกัน
เช่น การแต่งต้ังคณะกรรมการกฎหมายเพื่อดูแลคดีแก่บุคลากรมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ท่ี
ถกู ด�ำ เนินคดอี ันเนอื่ งมาจากประกาศหรอื ค�ำ สงั่ ของคณะรกั ษาความสงบแหง่ ชาติ (คสช.) ฯลฯ

ผู้เขียนในฐานะอดีตอัยการสูงสุด ซึ่งเคยมีหน้าที่ต้องนำ�พาองค์กรอัยการไปสู่ความ
สำ�เร็จตามเป้าหมายในภารกิจหลักขององค์กร ได้แก่ การอำ�นวยความยุติธรรมทางอาญา
การรักษาผลประโยชน์ของรัฐ การคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน และภารกิจอื่นใด
ตามท่ีกฎหมายกำ�หนดให้เป็นหน้าที่ของพนักงานอัยการและสำ�นักงานอัยการสูงสุด ขอเรียน
ด้วยความจริงใจว่าในการปฏิบัติงานตามอำ�นาจหน้าที่ดังกล่าวซึ่งถือว่าเป็นสายวิชาชีพนั้น ไม่
สามารถดำ�เนินการให้ลุล่วงโดยสมบูรณ์แบบได้หากขาดเสียซึ่งความรู้ทางวิชาการในคดีนั้น
หรือกรณีน้ัน ผลงานทางวิชาการของคณาจารย์ในมหาวิทยาลัยท่ีมีการเรียนและสอนวิชา
นิติศาสตร์จึงเป็นส่วนสนับสนุนสำ�คัญอีกประการหน่ึงในความสำ�เร็จของงานตามหน้าที่ของ
พนกั งานอัยการและสำ�นกั งานอัยการสูงสุด

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  21  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ผู้เขียนขอเล่าถึงผลงานวิชาการของศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ที่สำ�นักงาน
อัยการสูงสุดเคยใช้ประกอบการพิจารณาในการปฏิบัติงานเร่ืองหนึ่ง กล่าวคือเมื่อปี 2553
รัฐมนตรีว่าการกระทรวงวัฒนธรรมมีหนังสือท่ีมีช้ันรักษาความปลอดภัยในขณะนั้นว่า “ลับ”
หารือไปยังสำ�นักงานท่ีปรึกษากฎหมาย สำ�นักงานอัยการสูงสุด แต่ประเด็นท่ีจะกล่าวถึงน้ี
ไม่มีส่ิงใดกระทบเทือนถึงความลับดังกล่าวซ่ึงประสงค์จะปกปิดชื่อผู้ที่เก่ียวข้อง เร่ืองหารือ
ที่ว่าน้ันเป็นกรณีมีประชาชนร้องเรียนนิตยสารฉบับหนึ่งที่วางจำ�หน่ายในท้องตลาดเสนอภาพ
หน้าปกไม่เหมาะสมเป็นภาพนางแบบสาวคนหนึ่งซ่ึงมีช่ือเสียงโด่งดังในสมัยนั้น ถ่ายคู่กับ
นายแบบหนมุ่ โดยนางแบบสาวใสก่ างเกงในเพยี งตวั เดยี วไมส่ วมเสอื้   ยนื เปลอื ยรา่ งกายทอ่ นบน
ใช้ท่อนแขนทั้งสองข้างโอบรอบคอนายแบบหนุ่มในลักษณะใช้เนินอกไปแนบชิดหน้าท้อง
นายแบบชาย และในเล่มยังมีภาพนางแบบคนดังกล่าวกับนายแบบแสดงท่าทางถ่ายภาพ
หวือหวาในลักษณะไม่เหมาะสมอีกหลายภาพ กระทรวงวัฒนธรรมจึงขอหารือว่าการผลิต
และเผยแพร่ภาพหวือหวาในนิตยสารฉบับดังกล่าวเข้าข่ายลามกอนาจาร หรือผิดกฎหมายใด
หรือไม่ และขอทราบแนวทางดำ�เนินการที่เหมาะสมเพื่อนำ�มาเป็นบรรทัดฐานประกอบการ
พิจารณาแก้ไขต่อไป

สำ�นักงานอัยการสูงสุดได้พิจารณาแล้ว มีหนังสือแจ้งตอบกระทรวงวัฒนธรรม ซ่ึงมี
ความส่วนหน่งึ เกี่ยวขอ้ งกับผลงานวิชาการของศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ว่า “...ตามทีห่ ารอื
มาจะเข้าข่ายลามกอนาจารหรือผิดกฎหมายใดหรือไม่นั้น เป็นปัญหาเกี่ยวกับการวินิจฉัย
ความรับผิดทางอาญา ซึ่งอยู่ในอำ�นาจหน้าที่ของพนักงานสอบสวนและพนักงานอัยการ
ตามลำ�ดับข้ันตอนกระบวนการที่กำ�หนดไว้ตามประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา
โดยพนักงานอัยการจะต้องวินิจฉัยส่ังคดีจากพยานหลักฐานในสำ�นวนการสอบสวนที่พนักงาน
สอบสวนดำ�เนินการสอบสวนเสร็จแล้ว ในขั้นนี้ สำ�นักงานอัยการสูงสุดไม่อาจก้าวล่วงไป
วินิจฉัยได้ อย่างไรก็ดี  การพิจารณาในเบื้องต้นว่าสิ่งใดเข้าข่ายลามกอนาจาร หม่ินเหม่ต่อ
ศีลธรรมและขัดต่อวัฒนธรรมอันดีของชาติ กระทรวงวัฒนธรรมอาจพิจารณาได้จากแนว
คำ�วินิจฉัยของศาลยุติธรรม มาตรฐานทางศิลปะ ประกอบกับความเห็นของวิญญูชนว่าส่ิงนั้น
มีความมุ่งหมายปลุกเร้ากามารมณ์หรือความกำ�หนัดในทางหยาบโลนหรือเป็นส่ิงที่น่ารังเกียจ
ในทางศีลธรรมหรอื ไม่ ทง้ั นี้  เพ่ือประโยชน์ในการพจิ ารณาดงั กลา่ ว ส�ำ นักงานอัยการสงู สดุ ได้

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

| 22 |

60 บทรำ�ลึก

ส่งสำ�เนาคำ�กราบบังคมทูลของพระยามานวราชเสวี (อดีตอธิบดีกรมอัยการ) สำ�เนาบทความ
ของ ผศ. ณรงค์ ใจหาญ และสำ�เนาคำ�พิพากษาศาลฎีกา ที่เป็นแนวความเห็นและคำ�วินิจฉัย
ทางกฎหมายเกย่ี วกบั ความหมายของค�ำ วา่ “ลามกอนาจาร” และ “สิง่ ลามก” มาเพือ่ ประกอบ
การพจิ ารณาด้วย”

สำ�เนาบทความของ ผศ. ณรงค์ ใจหาญ คือผลงานวิชาการ เรื่อง ความหมายของ
“สงิ่ ลามก” ในกฎหมาย

ผเู้ ขียนจงึ ใชโ้ อกาสนี้ ขอแสดงความชื่นชมในผลงานทางวชิ าการตา่ ง ๆ จ�ำ นวนมาก
ของ ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ซึ่งล้วนแล้วแต่ทรงคุณค่าและมีอิทธิพลต่อการพัฒนางาน
ด้านวิชาการในสาขากฎหมายอาญา และในทัศนะของผู้เขียนเห็นว่า การเกษียณอายุราชการ
ในตำ�แหน่งหน้าท่ีราชการประจำ�ของศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ นั้นมิได้มีผลเป็นการ
เปล่ียนแปลงใด ๆ ต่อ ศาสตราจารย์ณรงค์  ใจหาญ  มีแต่จะทำ�ให้ท่านมีเวลามากขึ้นใน
การท�ำ งานดา้ นวิชาการท่ีท่านรกั   เพอื่ ใหเ้ ปน็ ประโยชนแ์ ก่วงการนิติศาสตรไ์ ทยยง่ิ ๆ ขน้ึ ไป.

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  23  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ
กบั เวลาทเ่ี ปลย่ี นผ่าน

โดย

ศาสตราจารย์ ดร. ทวีเกียรติ มนี ะกนิษฐ

ตลุ าการศาลรฐั ธรรมนูญ

ผมมีความยินดีอย่างย่ิงท่ีมีโอกาสได้แสดงความรู้สึกในใจของผมต่อศาสตราจารย์
ณรงค์ ใจหาญ

ทงั้ ในฐานะสว่ นตัวและในฐานะเพือ่ นร่วมงานทน่ี า่ รกั และนา่ เคารพนับถืออย่างย่งิ
ในหน้าทกี่ ารงานดา้ นบรหิ ารอาจารยณ์ รงค์ เปน็ ผทู้ ่ีทำ�งานความซอื่ สตั ยส์ จุ รติ ตรงไป
ตรงมา มีเหตุมีผลยึดหม่ันในหลักการ เข้มแข็ง ไม่ยอมใคร แต่ก็ยังอ่อนน้อมถ่อมตน สุภาพ
เรยี บรอ้ ย ไม่กา้ วร้าว
เป็นคณบดีคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์คนหน่ึงท่ีได้ขยายเครือข่าย
ออกไปอย่างกว้างขวางสร้างชื่อเสียงให้คณะทั้งในและนอกประเทศ ในทางวิชาการก็มีผลงาน
ทั้งทางตำ�รา บทความ และงานวิจัยท่ีมีคุณภาพมากมายหลายช้ิน อุปนิสัยส่วนตัว เป็น
คนมีธรรมะทฝ่ี กึ ฝนพร้อมอยู่ในตน จึงทำ�ใหเ้ ปน็ คนท่มี อี ธั ยาศัยดี มอี ารมณ์เย็น สขุ มุ รอบคอบ
จติ ใจสะอาดและสนุกสนานร่าเรงิ แจม่ ใสอยู่เสมอเปน็ ทรี่ กั ใคร่ของผู้ท่อี ยู่ใกล้ชดิ
ช่วงท่ีผมกำ�ลังศึกษาปริญญาเอกอยู่ท่ีฝร่ังเศส ก็ได้อาจารย์ณรงค์ซึ่งกำ�ลังศึกษา
อย่ทู ่ีสหราชอาณาจักร เปน็ เพ่อื นเขียนจดหมายใหก้ ำ�ลังใจกนั และกัน แกเ้ หงาจากการห่างไกล
เมืองไทยไดเ้ ป็นอยา่ งดี จดหมายโต้ตอบของเรานัน้ เน้อื หาเปน็ ทส่ี นุกสนานเบกิ บานใจอย่างย่ิง
หากนำ�มาเรียบเรียงรวมพิมพ์เป็นเล่มแล้ว วงการหนังสือ “เริงรมย์” คงต้องชิดซ้ายไปหลาย
เลม่ ทเี ดียว
วันที่ 22 พฤษภาคม พ.ศ. 2557 ผมเป็นตุลาการศาลรัฐธรรมนูญไม่ทันครบ 1 ปี
คณะรักษาความสงบแห่งชาติประกาศยกเลิกรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  24  |

60 บทรำ�ลึก

2550 ผมทราบข่าวขณะเดินอยู่ในศูนย์การค้า จึงโทรศัพท์ถึงอาจารย์ณรงค์ ซ่ึงขณะน้ัน
เป็นคณบดีคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์อยู่ โดยบอกวา่

“สงสัยพี่จะตกงานเสียแล้ว” อาจารย์ณรงค์ หัวเราะเสียงใสแล้วตอบสวนกลับมา
ทันทีวา่ “กลบั บา้ นเราเลยพี.่ ..รกั รออย”ู่

เม่ือมีส่ิงดี ๆ เพ่ือนดี ๆ เข้ามาเกี่ยวพันกับชีวิตของเราย่อมจะทำ�ให้เรารู้สึกว่าเวลา
ผ่านไปอยา่ งรวดเรว็ ไมท่ นั ไร อาจารย์ณรงค์ กม็ ีอายคุ รบ 60 ปี ตามผมมาติด ๆ อยา่ งไรกต็ าม
ตลอดระยะเวลา 60 ปี ทผ่ี ่านมา

ของอาจารย์ณรงค์ เป็นการใช้ชีวิตมีคุณค่าท้ังแก่ครอบครัวของท่าน เพื่อนร่วมงาน
ท้งั หลาย และก่อให้เกดิ ประโยชน์แก่วงการนิติศาสตร์ของประเทศชาตอิ ย่างย่งิ

ท้ายนี้หากใครมาดูแคลนอาจารย์ณรงค์ว่าอายุ 60 แล้วเป็นเพียงอาจารย์แก่ ๆ
คนหนง่ึ เทา่ น้ันละก็

ให้อาจารย์ณรงค์ตอบกลับไปเลยว่า (_ึ _) คณุ อยู่จนถงึ แกใ่ หไ้ ด้อย่าง (  ู) ผมกแ็ ล้ว
กนั นะ (ครับ) !!

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  25  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

บทระลกึ คุณงามความดีของ
ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ

โดย

นางสาวปิติกาญจน์ สทิ ธเิ ดช

อธิบดีกรมคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพ

นบั ตงั้ แตก่ รมคมุ้ ครองสทิ ธแิ ละเสรภี าพไดถ้ กู จดั ตง้ั ขน้ึ เมอื่ ปี พ.ศ. 2545 ศาสตราจารย์
ณรงค์ ใจหาญ ได้เป็นผู้มีบทบาทสำ�คัญในการให้ความช่วยเหลือและสนับสนุนงานของกรม
คมุ้ ครองสิทธแิ ละเสรีภาพดว้ ยดเี สมอมา โดยเฉพาะงานวิชาการและงานวจิ ยั ซง่ึ ท่ผี า่ นมาท่าน
ได้เป็นหัวหน้าโครงการงานวิจัยในหลายสาขาซ่ึงเก่ียวข้องกับภารกิจงานของกรมคุ้มครองสิทธิ
และเสรีภาพ อาทิ ด้านการให้ความช่วยเหลือทางกฎหมาย ด้านการช่วยเหลือเยียวยาเหย่ือ
ผู้เสียหาย และจำ�เลยในคดีอาญา ด้านการคุ้มครองพยาน ด้านการส่งเสริมสิทธิและเสรีภาพ
ด้านการขับเคลื่อนแผนสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ด้านสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ เป็นต้น
นอกจากน้ัน ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ยงั เปน็ ผูย้ กรา่ งกฎหมายสำ�คญั ของกรมคุม้ ครองสิทธิ
และเสรีภาพหลายฉบับ เช่น ร่างพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการทรมานและการ
กระทำ�ใหบ้ ุคคลสูญหาย พ.ศ. .... และร่างระเบียบส�ำ นกั นายกรัฐมนตรีวา่ ด้วยการสง่ เสรมิ และ
ประสานงานสิทธิมนุษยชน พ.ศ. .... ตลอดจนให้เกียรติร่วมเป็นประธานกรรมการ กรรมการ
อนกุ รรมการในคณะกรรมการและคณะอนกุ รรมการซงึ่ แตง่ ตง้ั โดยกรมคมุ้ ครองสทิ ธแิ ละเสรภี าพ
หลายคณะ

ด้วยความรู้ ความสามารถ และผลงานซึ่งเป็นท่ีประจักษ์และได้รับการยอมรับ
อย่างกว้างขวาง ทำ�ให้ผลงานของศาสตราจารย์ณรงค์ถูกเสนอให้เป็นเอกสารประกอบการ
พจิ ารณาของคณะรฐั มนตรีหลายครัง้ และได้รับความเห็นชอบจากคณะรฐั มนตรดี ้วยดเี สมอมา
นอกจากนน้ั ทา่ นยงั ไดร้ บั การแตง่ ตง้ั ใหร้ ว่ มเปน็ คณะผแู้ ทนไทยในการเดนิ ทางไปน�ำ เสนอรายงาน
ของประเทศไทยดว้ ยวาจาตอ่ คณะกรรมการสหประชาชาตติ ามกรอบพนั ธกรณรี ะหวา่ งประเทศ
ของอนสุ ญั ญาตอ่ ตา้ นการทรมาน และการประตบิ ตั ิ หรอื การลงโทษอน่ื ทโ่ี หดรา้ ย ไรม้ นษุ ยธรรม

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  26  |

60 บทรำ�ลึก

หรอื ทย่ี า่ํ ยศี กั ดศ์ิ รี (Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading
Treatment and Punishment : CAT) เมอ่ื ปี พ.ศ. 2557 และเป็นทีป่ รึกษาใหก้ บั กรมค้มุ ครอง
สิทธิและเสรีภาพในการจัดทำ�รายงานประเทศตามอนุสัญญาต่อต้านการทรมานฯ ต่อเน่ืองมา
จนถงึ ปจั จบุ ัน

คุณงามความดีของศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ไม่ใช่เพียงเพราะท่านเป็นผู้มีองค์
ความรู้ทางวิชาการเท่านั้น แต่ท่านยังมีจิตวิญญาณของความเป็นครูผู้ถ่ายทอดองค์ความรู้ให้
กับภาคส่วนต่าง ๆ รวมท้ังเป็นผู้สอน ให้คำ�แนะนำ� และให้คำ�ปรึกษาแก่คณะเจ้าหน้าที่กรม
คุ้มครองสิทธิและเสรีภาพด้วยดีเสมอมา ทำ�ให้เจ้าหน้าท่ีกรมคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพได้รับ
โอกาสอันดีในการเรียนรู้จากความรู้ ประสบการณ์ และความเช่ียวชาญของท่านด้วยเช่นกัน
ดงั นั้น ในโอกาสที่ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ ถึงวาระเกษยี ณอายรุ าชการ ดฉิ ันขอเปน็ ผแู้ ทน
ของคณะผู้บริหารและเจ้าหน้าที่กรมคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพทุกคน กราบขอบพระคุณ
ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ที่ให้ความช่วยเหลือแก่กรมคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพด้วยดีมา
โดยตลอด และหวังเป็นอย่างย่ิงว่าจะได้มีโอกาสร่วมงานกับท่านอย่างต่อเนื่องเพื่อพัฒนา
งานด้านการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิ เสรีภาพ และสิทธิมนุษยชนของประเทศไทยให้มี
ประสทิ ธภิ าพและเกดิ ประโยชน์แกป่ ระเทศชาตสิ ืบเนอ่ื งต่อไป

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  27  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

พ่ีใหญ่

โดย

ศาสตราจารย์ ดร. สหธน รัตนไพจติ ร

เมื่อทางคณะกรรมการจัดงานหนังสือรำ�ลึก ได้มีหนังสือแจ้งถามความประสงค์เรื่อง
การเขยี น บทร�ำ ลกึ เนอื่ งในวาระเกษยี ณอายคุ รบ 60 ปี ของพใ่ี หญม่ ายงั ขา้ พเจา้ ขา้ พเจา้ ไดต้ อบ
รบั เขยี นโดยไมล่ งั เล เพราะเหน็ วา่ เปน็ เกยี รตสิ งู สดุ ทเ่ี พอ่ื นรว่ มงานจะไดแ้ สดงออกถงึ ความในใจ
โดยเฉพาะอย่างย่ิงต่อบคุ คลซง่ึ เคยไดร้ ว่ มงานด้วยกนั ถงึ 37 ปี

เมอื่ นกึ ถงึ พใี่ หญ่ ขา้ พเจา้ นกึ ถึง 3 เร่อื งเด่น นค้ี รบั

เรื่องท่ีหนึ่ง พ่ีใหญ่เป็นอาจารย์ของคณะท่ีรับราชการยาวนานท่ีสุดคนหน่ึงของ
คณะนติ ศิ าสตร์โดยเร่ิมรับราชการ ปี พ.ศ. 2522 เกษยี ณอายรุ าชการ ปี พ.ศ. 2560 ซ่งึ จะมี
อายุราชการถึง 38 ปี (ไม่นับรวมตอ่ อายุราชการ) หากบุคคลใดรบั ราชการ ครบ 25 ปีก็จะไดร้ ับ
รางวลั เหรยี ญดื้อ การรับราชการครบ 38 ปขี องพใ่ี หญ่ หากมีเหรียญให้ คงเรียกวา่ เหรยี ญปดู่ ้ือ
ผทู้ ี่ทำ�งานจนได้ปู่ดื้อ ย่อมถงึ พรอ้ มท้งั ในแงค่ วามรูแ้ ละประสบการณอ์ ยา่ งสูงสดุ คนหนงึ่

เรอ่ื งท่ีสอง พี่ใหญเ่ ปน็ อาจารย์ผ้ปู ฏิบัตติ นเยย่ี งพระ ถอื ศีล กินมอ้ื เดยี ว และมจี ติ ใจ
งดงาม เอื้อเฟ้อื มแี ต่ช่วยเหลอื สนับสนุนนอ้ ง ๆ เพื่อนร่วมงาน และลกู ศษิ ย์ ความมจี ิตใจงดงาม
ของพ่ีใหญ่เปน็ ทป่ี ระจักษ์ของผเู้ กยี่ วข้องทุกคน เปน็ ข้อเท็จจริงทีร่ ู้กันท่วั ไปเหมอื นในวชิ าพยาน
ที่สอนกันว่าข้อเท็จจริงเช่นน้ีไม่ต้องนำ�สืบด่ังพระอาทิตย์ขึ้นทางทิศตะวันออก ในช่วงชีวิต
ช่วงหน่ึงท่ีพ่ีใหญ่เป็นคณบดีและมีคำ�สั่งตั้งคณะกรรมการสอบข้อเท็จจริงเพื่อนรักของข้าพเจ้า
ข้อเท็จจริงที่ได้จะเป็นเช่นไร การสอบข้อเท็จจริงกระทำ�โดยชอบหรือไม่ ในเชิงคดีอาจเป็น
เร่ืองที่ต้องถกเถียงกัน แต่เรื่องหนึ่งที่ข้าพเจ้าไม่ถกเถียงคือการออกคำ�ส่ังของพี่ใหญ่  ข้าพเจ้า
เช่ือวา่ ปราศจากอคติแน่นอน เพราะข้าพเจา้ เชือ่ มนั่ ในความมจี ิตใจงดงามของพใ่ี หญ่

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

| 28 |

60 บทรำ�ลึก

เรื่องท่ีสาม พ่ีใหญ่เป็นเจ้าพ่อคำ�ผวน การใช้คำ�ผวนเป็นพรสวรรค์ของพ่ีใหญ่ คนที่
ข้าพเจา้ สนิทมแี ต ่พี่แหวงเท่าน้ันท่ีพอฟัดพอเหวี่ยงในเรื่องคำ�ผวนเท่าพี่ใหญ่ ข้าพเจ้าเคย
อ่านวรรณกรรมเร่ืองหน่ึงชื่อ “สรรพล้ีxวน” และศรัทธาในความสามารถของผู้ประพันธ์
เป็นอย่างยิ่ง แต่เมื่อมานึกถึงพี่ใหญ่ หากพี่ใหญ่มาประพันธ์บ้างข้าพเจ้าเชื่อม่ันว่าพ่ีใหญ่คง
จะท�ำ ไดไ้ มด่ ้อยกวา่ แน่นอน

ความจริงแล้วเม่ือนึกถึงพ่ีใหญ่ เร่ืองที่ข้าพเจ้านึกถึงพรั่งพรูออกมาคงเขียนได้เป็น
สิบ ๆ หน้า แต่ทุกเร่ืองมีแต่เร่ืองดี ซึ่งนับเป็นความโชคดีของคณะนิติศาสตร์ที่มีพ่ีใหญ่เป็น
บุคลากรหลกั และสำ�หรับขา้ พเจ้าแล้วถอื วา่ โชคดียิ่งเช่นเดียวกนั ทีไ่ ดร้ ว่ มงานกับพใ่ี หญ่

ท้ายสุดในวาระอายุครบรอบหกสิบปีของพี่ใหญ่ ข้าพเจ้าขอกล่าวคำ�สรุปท้ายว่า
“ถอื เป็นเกยี รติอยา่ งสูงในชีวติ ครบั ที่ไดร้ ่วมงานกับพ่ีใหญ”่



ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  29  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

รำ�ลกึ ถงึ ศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ

โดย

ศาสตราจารย์ ดร. อำ�นาจ วงศบ์ ัณฑิต

ผมกบั อาจารยณ์ รงคห์ รือ “พใี่ หญ”่ รจู้ กั กนั มาไมน่ ้อยวา่ 38 ปตี ้ังแตผ่ มเป็นนักศกึ ษา
ของคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยอาจารย์ณรงค์เป็นอาจารย์ติว และต่อมา
ผมกเ็ ขา้ มาเปน็ อาจารยใ์ หมใ่ นคณะนิตศิ าสตร์ หลงั อาจารย์ณรงค์สองปี ในวยั หนุม่ นน้ั อาจารย์
ณรงค์กม็ ีบคุ ลิกเชน่ เดียวกันกบั ในวยั เกษยี ณคือเป็นคนทค่ี ยุ สนุกสนาน อารมณด์ ี ไม่ก้าวรา้ วกับ
บุคคลอื่นและมีความจริงใจกับเพื่อนฝูง หลังจากน้ันเราก็แยกย้ายกันไปเรียนต่อต่างประเทศ
โดยอาจารย์ณรงค์ไปเรียนต่อทอ่ี ังกฤษ และผมไปเรยี นตอ่ ที่สหรัฐอเมรกิ าและแคนาดา

เมื่อเรากับมาพบกันท่ีคณะนิติศาสตร์อีกครั้งหลังจากเรียนจบจากต่างประเทศท้ังคู่
เราก็มีโอกาสมาทำ�งานในสายงานเดียวกันอีก แม้ว่าอาจารย์ณรงค์จะมีความเช่ียวชาญด้าน
กฎหมายอาญาและวิธีพิจารณาความอาญา แต่ก็ให้ความสนใจกฎหมายด้านสิ่งแวดล้อมและ
ทรพั ยากรธรรมชาติเป็นพเิ ศษ ทำ�ให้ไดม้ โี อกาสร่วมงานกันเพราะผมมีความถนัดดา้ นกฎหมาย
ส่ิงแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ เราได้มีโอกาสได้ทำ�งานเก็บข้อมูลภาคสนามด้วยกันใน
เขตภาคเหนอื ของไทย เราไดร้ ว่ มกนั ท�ำ โครงการวจิ ยั รา่ งกฎหมายนาํ้ ในยคุ แรก ๆ ของประเทศไทย
เสนอตอ่ กรมควบคมุ มลพิษ

หลงั จากทท่ี างคณะนติ ศิ าสตรไ์ ดม้ กี ารปรบั ปรงุ หลกั สตู รนติ ศิ าสตรมหาบณั ฑติ ในชว่ ง
ทผี่ มเปน็ ผอู้ �ำ นวยการบณั ฑติ ศกึ ษา และไดม้ กี ารเปดิ ปรญิ ญาโทสาขากฎหมายทรพั ยากรธรรมชาติ
และส่ิงแวดล้อม จึงได้มีการต้ังสาขาวิชากฎหมายทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อมเกิดขึ้น
ผมกับอาจารย์ณรงค์ก็ทำ�งานร่วมกันในสาขาวิชานี้ตั้งแต่น้ันเป็นต้นมา เนื่องจากสาขาน้ีได้มี
การจัดทัศนศึกษาให้แกน่ ักศกึ ษาในต่างจังหวดั เกอื บทกุ ภาคการศึกษา ผมกบั อาจารย์ณรงค์จงึ
ได้ร่วมไปกบั การทศั นศกึ ษานนั้ เกือบทุกครง้ั

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

|  30  |

60 บทรำ�ลึก

แต่หลังจากที่อาจารย์ณรงค์ได้รับการแต่งตั้งเป็นคณบดีคณะนิติศาสตร์ อาจารย์
มีภารกิจยุ่งมากจึงไม่อาจไปร่วมงานทัศนศึกษาของสาขากฎหมายทรัพยากรธรรมชาติและ
ส่ิงแวดล้อมได้ แตผ่ มเองต้องไปร่วมกับนกั ศกึ ษาทุกครัง้ ในฐานะทีเ่ ปน็ หัวหน้าสาขา อยา่ งไรก็ดี
อาจารย์ณรงค์ก็ติดตามข่าวกิจกรรมของนักศึกษาในสาขาในการออกทัศนศึกษาตาม line
หรอื facebook ตลอดเวลา อาจารยณ์ รงคจ์ ึงเป็นที่เคารพรักของนกั ศึกษาสาขาน้อี ย่างมาก

สมัยท่ีอาจารย์ณรงค์เป็นคณบดี ได้มีการผลักดันและจัดทำ�โครงการหลายอย่างท่ี
เป็นประโยชน์ต่ออาจารย์ นักศึกษา คณะนิติศาสตร์ และสังคมโดยท่ัวไปหลายอย่าง แต่ท่ีผม
ขอกล่าวถึงคือโครงการนิติศาสตร์บัณฑิต กฎหมายธุรกิจ ภาคภาษาอังกฤษหรือ LL.B.
(Business Law) ท่เี ร่มิ จดั ทำ�ในสมยั ศาสตราจารย์ ดร. สรุ ศักด์ิ ลขิ สิทธวิ์ ัฒนกลุ เปน็ คณบดี โดย
ผมเปน็ ประธานคณะกรรมการจัดทำ�หลกั สูตรน้ี เม่อื อาจารย์ณรงค์มาเป็นคณบดี ไดด้ ำ�เนนิ การ
ใหห้ ลกั สตู รนเี้ กดิ ผลในทางปฏบิ ตั ิ โดยอาจารยณ์ รงคไ์ ดท้ มุ่ เทและสนบั สนนุ โครงการนอ้ี ยา่ งเตม็
ทจี่ นสามารถเปดิ หลกั สตู รไดแ้ ละเปน็ หลกั สตู รปรญิ ญาตรนี ติ ศิ าสตรภ์ าคภาษาองั กฤษแหง่ เดยี ว
ของประเทศไทยในขณะนี้ที่ได้รับความนิยมอย่างมากในกลุ่มนักศึกษาที่ต้องการเรียนกฎหมาย
เปน็ ภาษาองั กฤษทง้ั หมดทกุ วชิ า และรายไดจ้ ากโครงการนไี้ ดถ้ กู น�ำ มาใชป้ ระโยชนใ์ นกจิ การของ
คณะนติ ิศาสตรห์ ลายประการในเวลาตอ่ มา

แม้วา่ อาจารย์ณรงคจ์ ะผา่ นการทำ�งานสำ�คัญหลายต�ำ แหนง่ ท้ังในระดับคณะ ระดับ
มหาวิทยาลัยและงานระดับชาตินอกมหาวิทยาลัย อาจารย์ณรงค์ก็ยังทำ�ตัวสมถะและ
เหมือนเดิมตลอดมาต้ังแต่สมัยเป็นอาจารย์รุ่นหนุ่มจนสู่วัยเกษียณ เป็นคนท่ีซ่ือสัตย์และมี
มนุษยสัมพันธ์ที่ดีกับผู้อ่ืน ผมจึงมีความเสียดายท่ีอาจารย์ต้องเกษียณในปีนี้ แต่ก็จะระลึกถึง
“พี่ใหญ”่ ของผมคนนี้ตลอดไป




ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  31  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

“พใ่ี หญ”่ ของน้อง ๆ

โดย

ศาสตราจารย์ ดร. สมคดิ เลิศไพฑูรย์

ผมเขา้ มาเรยี นทคี่ ณะนติ ศิ าสตร์ ปี พ.ศ. 2521 หา่ งจาก ศ.ณรงค์ ใจหาญ 3 ปี อาจารย์
ณรงคจ์ ึงเป็นพแ่ี ละเมอ่ื มชี ่ือเล่นว่า “ใหญ”่ ผมจึงเรียกอาจารย์ณรงค์วา่ “พ่ใี หญ”่ เสมอ

พี่ใหญ่กับผมมอี ะไรเหมือนและคล้ายกนั หลาย ๆ อยา่ ง

อย่างแรกที่คล้ายกันก็คือการเรียนที่คณะนิติศาสตร์ท่ีธรรมศาสตร์เหมือนกัน เมื่อ
จบแล้ว ก็มาเป็นอาจารย์คณะนิติศาสตร์เหมือนกัน อาจารย์ประเภทท่ีต้องใช้ความพยายาม
มากกวา่ คนอน่ื หนอ่ ย เพราะถา้ ผมเขา้ ใจไมผ่ ดิ เราทงั้ คตู่ อนเรยี นปรญิ ญาตรตี า่ งกไ็ มไ่ ดเ้ กยี รตนิ ยิ ม
เหมือนกนั ส่วนตวั ผมเองนัน้ เพราะไปท�ำ กิจกรรมนอกหอ้ งเรยี นมาก การเรยี นก็เลยน้อยหนอ่ ย
แต่ไม่ทราบว่าพี่ใหญ่เป็นเพราะอะไร ท่ีผมบอกต้องใช้ความพยายามมากหน่อย เพราะในสมัย
นั้นการรับสมัครอาจารย์ “ติว” ที่จบแค่ปริญญาตรี เราจะมี 2 ช่องทาง ช่องทางแรกคือได้
เกยี รตนิ ยิ มกบั อกี ชอ่ งทางหนงึ่ คอื จบปรญิ ญาตรไี ดค้ ะแนนเกนิ กวา่ 70% และตอ้ งเรยี นปรญิ ญา
โทมาแล้วไม่ตาํ่ กว่า 18 หน่วยกติ โดยมีเกรดเฉลีย่ ไม่ตาํ่ กว่า 3.5 ซง่ึ ผมเขา้ มาในชอ่ งทางน้แี ละ
เขา้ ใจว่าพี่ใหญก่ ็เช่นกัน ซ่ึงในปัจจบุ นั ชอ่ งทางที่ 2 นไี้ ม่มีอกี แลว้ ท่เี หมอื นกนั อกี กค็ อื มาเปน็
คณบดคี ณะนติ ศิ าสตรแ์ หง่ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตรเ์ หมอื นกนั มาเปน็ ศาสตราจารยท์ างกฎหมาย
เช่นกัน ที่เหมือนกันอีกประการหน่ึง และคนเข้าใจผิดหลายคร้ังก็คือใบหน้า ผมไปหลายที่มัก
มคี นทกั ผมว่าเปน็ “พี่ใหญ่” เข้าใจว่า “พ่ีใหญ”่ เองกค็ งถูกทักอยา่ งน้เี ช่นกัน

แตเ่ รากไ็ ม่ได้เหมือนกนั ทกุ เร่ืองไป

พใี่ หญไ่ ปเรยี นองั กฤษ ผมมาทฝ่ี รง่ั เศส พใี่ หญเ่ ลอื กเรยี นกฎหมายอาญาอยา่ งทตี่ วั เอง
รัก ส่วนผมก็หลงใหลในกฎหมายมหาชน พ่ีใหญ่ออกกำ�ลังกายด้วยการยก Weight ส่วนผม

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

|  32  |

60 บทรำ�ลึก

เคยยกอยู่ 2-3 คร้ัง ที่โรงยิมข้างตึกนิติศาสตร์แล้วก็เลิกล้มความต้ังใจที่จะมีกล้ามใหญ่ ๆ ไป
หนั มาตีกอล์ฟกีฬาท่ีชอบอยู่ในปจั จบุ นั พใี่ หญ่เลือกกนิ ข้าว 3 ม้อื ส่วนผมยังคงสม่ําเสมอ 3 มอ้ื
บางชว่ งทำ�งานดกึ หน่อยกม็ มี อื้ ท่ี 4 ดว้ ย

ผมชอบอุปนิสัยใจคอพ่ีใหญ่ คนที่เรียบง่าย ดำ�เนินชีวิตของการเป็นอาจารย์แบบ
ธรรมดาสามญั ไมห่ วือหวา แต่ก็ครบถว้ นดีงามตามประสาของอาจารยท์ ่ีรับผดิ ชอบทัง้ การสอน
และการวจิ ยั และผมก็เช่ือวา่ น้อง ๆ ทีอ่ ยู่ในคณะนติ ิศาสตร์ก็คงเห็นด้วยกบั ผม

60 ปี ของพ่ใี หญ่ ผา่ นไปไวเหมอื นโกหก เกอื บ 40 ปที ่ผี มรู้จักพีใ่ หญ่ในร้ัวนติ ิศาสตร์
ผมเชอื่ ว่าทกุ คนรักและเคารพพ่ใี หญ่ พ่ใี หญ่ใจดขี องน้อง ๆ และเพือ่ น ๆ ทุกคน

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  33  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ท่านอาจารย์ณรงค์...พชี่ ายทแ่ี สนดี

โดย

วีรวฒั น์ จันทโชติ

อดีตนักศกึ ษาในท่ีปรึกษา เลขทะเบียน 221303

ในช่วงชวี ติ ของคน ๆ หนง่ึ เราต่างไดพ้ บปะรู้จกั ผ้คู นจ�ำ นวนมากหลากหลายแตกตา่ ง
กนั ไปในแตล่ ะชว่ งเวลาทผ่ี า่ นไป การทเ่ี ราไดพ้ บและรจู้ กั กบั คน ๆ หนง่ึ ณ เวลาหนง่ึ เรากไ็ มอ่ าจ
ล่วงรู้ได้เลยว่าในอนาคตข้างหน้าเราจะได้พบปะกับคน ๆ น้ันอีกหรือไม่ หรือจะมีมีโอกาสทำ�
ความรู้จกั คนุ้ เคยมากข้นึ หรือแม้แตไ่ ดท้ �ำ งานร่วมกนั หรอื ไม่ อยา่ งไร ก็เป็นส่งิ ทคี่ าดเดาได้ยาก
หรือไม่อาจคาดเดาได้เลย ลองนึกถึงตัวอย่างของนักศึกษาในมหาวิทยาลัยคนหน่ึงถูกจัดให้มี
อาจารยค์ นหนง่ึ ท�ำ หน้าที่เป็นทปี่ รึกษา ผมเชอ่ื วา่ โดยท่วั ไปแล้วนกั ศกึ ษาก็ไมไ่ ด้คาดคิดหรอกวา่
อนาคตขา้ งหน้าตนจะไดม้ โี อกาสได้พบปะ ได้มีโอกาสทำ�งานร่วมกัน ไดม้ ีโอกาสใชช้ วี ติ รวมหมู่
ได้มีโอกาสใกล้ชิดได้สนิทสนมคุ้นเคย กับอาจารย์ท่ีปรึกษาของตน ผมเองก็ไม่ได้เป็นคนที่เชื่อ
โชคชะตาหรอื ฟา้ ลขิ ติ เทา่ ไหรน่ กั แตผ่ มกเ็ ปน็ นกั ศกึ ษาคนหนงึ่ ทอี่ ยใู่ นสภาวการณเ์ ชน่ ทกี่ ลา่ วมา

ผมได้พบกับท่านอาจารย์ณรงค์เป็นครั้งแรกเมื่อครึ่งปีหลังของปี พ.ศ. 2522 ใน
ฐานะท่านเป็นอาจารย์ท่ีปรึกษาของผมต้ังแต่ช้ันปีแรก อันท่ีจริงท่านมิได้เป็นอาจารย์ที่ปรึกษา
ของผมแต่แรกทเี่ ขา้ มาเป็นนกั ศกึ ษา แต่บงั เอญิ (หรอื โชคชะตาฟา้ ลขิ ิต?) อาจารย์ทา่ นแรกท่ไี ด้
รับมอบหมายให้เป็นอาจารย์ที่ปรึกษาเมื่อแรกเข้ามาได้โอนไปรับราชการที่หน่วยงานอื่น ผมก็
ถกู โอนมาอยภู่ ายใตก้ ารดแู ลของทา่ น และในโอกาสแรกทไี่ ดพ้ บทา่ นกเ็ ปน็ การขอใหท้ า่ นลงนาม
ในเอกสารจดทะเบียนรายวิชาภาค 2 ของปีการศึกษาแรก เม่ือได้พบก็ให้รู้สึกว่าเหมือนเจอ
พ่ีเลี้ยงมากกว่าอาจารย์ท่ีปรึกษาเพราะท่านยังดูหนุ่มมากต่างไปจากภาพของอาจารย์ในความ
รสู้ กึ ของนกั ศกึ ษาอยา่ งผม ใหค้ วามรสู้ กึ โลง่ อกโลง่ ไมเ่ กรง็ ไมเ่ ครยี ดนกั (ผมเพง่ิ มาทราบหลงั จาก
น้ันหลายปีว่าช่วงน้ันท่านเพ่ิงจบการศึกษาและเข้ามาเป็นอาจารย์ประจำ�ของคณะ) โดยท่าน
ให้ความสนใจกับการลงทะเบียนถามไถ่ความก้าวหน้าและไม่ก้าวหน้าทางการเรียนของผม
ทุกครั้งแบบที่ไม่ให้ผมลำ�บากใจที่จะตอบ กับให้คำ�แนะนำ�บ้างตามโอกาสเพราะผมก็เป็นคนท่ี

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  34  |

60 บทรำ�ลึก

ไม่ค่อยจะถามหรือมีเร่ืองไปขอคำ�ปรึกษาหารือจากท่าน เกือบทุกคร้ังเมื่อเข้าไปพบท่านจะ
ทักทายด้วยรอยย้ิมและถ้อยคำ�ว่า “ว่าไง...ลงทะเบียนเหรอ” “ผลสอบเป็นไง...ผ่านหมดมั้ย”
“ทำ�ไมลงวิชานี้....ชอบเหรอ” และเป็นเช่นน้ีไปตลอดช่วงการเป็นนักศึกษาปริญญาตรีท่ีเข้าไป
พบทา่ นประมาณปีละสองสามคร้ังเพ่อื ขอลายเซน็ ไปลงทะเบียนจนจบการศึกษา

หลังจากจบการศึกษาผมก็ห่างจากอาจารย์ที่ปรึกษาเฉกเช่นกับนักศึกษาทั่วไป ไป
ทำ�งาน ไปเรียนต่อ ไปมีชีวิตของตัวเอง และไปทำ�อะไรอ่ืน ๆ อีกมากมาย ในช่วงเรียนต่อ
ระดับปริญญาโทที่คณะซึ่งผมเลือกเรียนสาขากฎหมายเอกชนจึงไม่ได้พบท่านอาจารย์บ่อยนัก
เว้นแตจ่ ะเจอกนั ตามทางเดนิ ในคณะ ท่านกจ็ ะทักทายถามถึงการงานและการศึกษาตอ่ เสมอ ๆ
และเม่ือจบปริญญาโทผมก็เลือกไปทำ�งานต่างจังหวัดในงานท่ีไม่ได้คาดคิดว่าจะมีโอกาสกลับ
มากรุงเทพอีกเม่ือไหร่ ทำ�ให้โอกาสท่ีจะได้ทำ�ความรู้จักมักคุ้นกับท่านแทบไม่ได้อยู่ในความคิด
ผมเลย

จนวันหน่ึงมีเพ่ือนโทรศัพท์ไปบอกว่าที่คณะเปิดรับสมัครอาจารย์ อาจจะเป็นเพราะ
วงจรชีวิตการทำ�งานแต่ละวันในต่างจังหวัดที่ค่อนข้างส้ันผมจึงใช้เวลาไม่นานท่ีจะตัดสินใจมา
ลองหาทางเลือกใหม่ให้แก่ตนเอง การผ่านการคัดเลือกก็เสมือนหนึ่งโชคชะตาฟ้าลิขิตอีก
คร้ังหน่ึงและเป็นครั้งน้ีที่ทำ�ให้ผมได้มีโอกาสรู้จักกับท่านอาจารย์ณรงค์อีกคร้ังหนึ่ง ท่านเป็น
คนแรก ๆ ที่ผมเข้าไปพบเพื่อแนะนำ�ตัวเองในช่วงแรกที่เข้ามาทำ�งานในคณะ อย่างน้อยท่าน
ก็เป็นหน่งึ ในจำ�นวนอาจารยน์ อ้ ยคนมาก ๆ ทผี่ มรูจ้ ักและกลา้ ท่จี ะพดู คยุ ด้วย

เมือ่ เขา้ มาท�ำ งานใหม่ ๆ เราก็จะไดร้ บั มอบหมายให้เลอื กภาควชิ า เลอื กวชิ าท่จี ะเข้า
สมั มนา แตห่ ากพดู ถงึ งานชน้ิ แรก ๆ ทไี่ ดท้ �ำ เปน็ เรอ่ื งเปน็ ราวกม็ าจากทา่ นอาจารยณ์ รงคน์ แ่ี หละ
ครับ ผมจึงถือว่าท่านเป็นคนแรกท่ีชวนและเปิดโอกาสเข้าร่วมทำ�งานคณะ งานดังกล่าวคือ
การดูแลนักศึกษาฝึกงานภาคฤดูร้อน ท่านเปิดโอกาสให้คนใหม่อย่างผมได้ร่วมคิด ร่วมทำ�
และร่วมแก้ปัญหาในการทำ�งานอย่างเต็มตัว ในการฝึกงานภาคฤดูร้อนสมัยนั้นมีท้ังการเชิญ
วิทยากรมาให้ความรู้ การพานกั ศึกษาไปดูงาน การคัดเลอื กสถานทฝี่ ึกงาน และการนิเทศการ
ฝึกงานของนักศึกษา ผมไม่เพียงแต่ได้ทำ�งานท่ีทำ�ให้เรารู้สึกเป็นส่วนหน่ึงของคณะได้ในระยะ
เวลาส้ัน ๆ (ช่วงเดือนสองเดือนแรกท่ีเข้าทำ�งาน) เท่าน้ัน แต่ยังได้รับความรู้ไปพร้อม ๆ กับ
นกั ศกึ ษาในหลาย ๆ ด้าน ได้เหน็ ความส�ำ คญั ของการฝกึ งานในภาคปฏบิ ัติ ไดเ้ ข้าใจสภาพการ
ทำ�งานและสภาพตลาดแรงงานนักกฎหมาย (ที่ยังคงติดตัวผมมาจนทุกวันนี้) และนับจากงาน

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  35  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

น้ันเป็นต้นมาเสมือนหน่ึงเป็นกระบวนการสร้างแรงบันดาลใจ สร้างขวัญกำ�ลังใจ สร้างความ
มัน่ ใจใหก้ บั ผมได้เปน็ อยา่ งมาก ท�ำ ให้ผมกลา้ และม่นั ใจท่จี ะท�ำ งานให้แกค่ ณะได้ต่อไป

ผมทำ�งานได้เพียงสองปีก็ต้องไปศึกษาต่อและจบการศึกษาในเวลาอีกห้าปีต่อมา
เมื่อกลับมาแม้ผมจะไม่มีโอกาสทำ�งานกับท่านอาจารย์ณรงค์มากนัก เนื่องจากเราอยู่ในคนละ
สาขาวิชา แต่ความคนุ้ เคยใกล้ชดิ สนิทสนมกลบั มีเพมิ่ มากขึน้ เรือ่ ย ๆ ตามเวลาท่ผี ่านไป นอก
เหนอื ไปจากการมสี ถานะเปน็ อาจารยท์ ปี่ รกึ ษามาแตแ่ รกและสถานะความเปน็ รนุ่ พใี่ นทที่ �ำ งาน
ข้อเท็จจริงบางประการที่ว่าท่านเป็นรุ่นพ่ีโรงเรียนมัธยมเดียวกันกับผม ประกอบกับคุณพ่อ
ของท่านเปน็ เพอ่ื นกบั คุณพ่อของผม (เสมือนเป็นโชคชะตาหรือฟ้าลิขิต) ยง่ิ ทำ�ให้ผมรูส้ กึ ใกลช้ ดิ
คุ้นเคยกับท่านมากย่ิงขึ้นโดยไม่รู้ตัว ในส่วนการงานของผมนั้นต้องวนเวียนทำ�งานบริหารท้ัง
ในและนอกคณะอยู่หลายปี จวบจนเมื่อท่านเข้ารับตำ�แหน่งคณบดีคณะนิติศาสตร์ในปี พ.ศ.
2556 ทา่ นไดช้ กั ชวนใหโ้ อกาสผมเขา้ ชว่ ยงานบรหิ ารในดา้ นวชิ าการของคณะ ซง่ึ ผมตอบรบั ทา่ น
ดว้ ยความยนิ ดอี ยา่ งยงิ่ ทจี่ ะไดท้ �ำ งานกบั ทา่ นโดยตรงและตอบแทนการใหค้ วามกรณุ าเมตตาใกล้
ชิดสนิทสนมจากท่านอย่างดีเสมอมานับแต่เข้ามาทำ�งานท่ีคณะ และในคราวน้ีเองท่ีผมได้รู้จัก
ทา่ นมากยงิ่ ข้นึ จากการทำ�งานอยา่ งใกลช้ ดิ ในชว่ งสามปขี องวาระการด�ำ รงต�ำ แหนง่ ของทา่ น

จากที่เคยเป็นนักศึกษาในท่ีปรึกษาของท่านกลายมาเป็นผู้ร่วมคณะผู้บริหารคณะ
มันเป็นเร่ืองที่เกินกว่าจะคาดคิดสำ�หรับผม (เสมือนเป็นโชคชะตาหรือฟ้าลิขิตอีกแล้ว) แต่ผม
กพ็ บวา่ ท่านอาจารยณ์ รงค์ยงั คงเป็นอาจารยท์ ่านเดมิ ท่ีผมรู้จักมาในหลายปกี ่อนหนา้ นี้ ท่านยัง
เป็นผู้ให้โอกาส และให้เกียรติเพื่อนร่วมงานเป็นอย่างมาก ท่านจะรับฟังความเห็นของผู้รับผิด
ชอบงานเป็นสำ�คัญ ไม่ว่าผู้ร่วมงานน้ันจะอาวุโสน้อยกว่ามากแค่ไหน เคยเป็นลูกศิษย์ของ
ท่านหรือไม่ ท่านถอื เสมอื นวา่ เขาเปน็ เพ่ือนร่วมงานเสมอ เพราะหากหัวหนา้ ทมี ผูอ้ าวโุ สเรมิ่ ต้น
แสดงความเห็นในเร่ืองที่กำ�ลังหารือกันมาก่อน ย่อมเป็นธรรมดาท่ีจะทำ�ให้ผู้รับผิดชอบงาน
ผู้ร่วมปรึกษาหารือ (ที่ล้วนแต่อ่อนอาวุโสกว่า) เกร็ง หรืออึดอัดท่ีจะแสดงความเห็นออกไป
โดยเฉพาะอย่างยิ่งกรณีที่มีความต่างกันในทางความเห็น ท่านอาจารย์ณรงค์จะให้ทุกคนแสดง
ความเห็นออกมาแล้วค่อยเร่ิมการถกเถียงไปอย่างละมุนละม่อมเสมอมา หากมีเรื่องเร่งด่วน
ทท่ี า่ นไดร้ บั การรอ้ งเรยี น ทา่ นจะโทรศพั ทม์ าในทนั ทที ม่ี โี อกาสและเรม่ิ ตน้ ประโยควา่ “เฮย้ ..เดน่
เรื่องน้ีมันเป็นยังไงกัน” ผมเชื่อว่าท่านรับฟังจากบุคคลอื่นมาแล้วระดับนึง แต่ท่านต้องการฟัง
ความเหน็ เพอื่ นรว่ มงานกอ่ นทส่ี ง่ั การใหด้ �ำ เนนิ การอยา่ งไรตอ่ ไปเสมอ และเมอ่ื ผมมปี ญั หาตอ้ งหา
รอื ทา่ น ท่านจะรับสายด้วยประโยคว่า “วา่ ไง...เด่น” เสมอ ๆ เหมือนเตรียมตอบค�ำ ถามบรรดา

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  36  |

60 บทรำ�ลึก

ปัญหาจากงานฝ่ายวิชาการ และจะให้เรานำ�เสนอข้อเท็จจริงและปัญหาต่อท่านจนจบแม้ว่า
ท่านอาจจะทราบปัญหาอยแู่ ล้วกต็ าม แล้วทา่ นจงึ คอ่ ยถามหรอื สงั่ การตามท่เี ห็นควร

นอกจากนี้ ทา่ นยงั เปน็ ผ้สู นบั สนนุ กบั เรยี กขวญั ใหก้ ำ�ลังใจแก่ผ้รู ่วมงานเสมอ ๆ เชน่
ในยามทีม่ งี านยาก ๆ มอบหมายมา หากผมจะอดิ ออดเกเรไม่อยากทำ� ท่านจะบอกส้นั ๆ “รบั
เถอะ...เดน่ ท�ำ ได”้ “สบาย ๆ” และทา่ นจะถามไถใ่ นงานนนั้ ๆ อยเู่ สมอ บางครงั้ กเ็ ขา้ รว่ มปรกึ ษา
หารือในคณะทำ�งานพิเศษนั้นด้วย และท่ีสำ�คัญท่านจะให้เวลามาร่วมงานท่ีมอบหมายให้เรา
เป็นพิเศษอย่างไมข่ าดตอนเลยทีเดยี ว อยา่ งน้อยกท็ �ำ ใหผ้ ้ไู ดร้ ับมอบหมายรูส้ ึกอ่นุ ใจมีกำ�ลังใจดี
ยิ่งขึ้น และท่ีสำ�คัญท่านจะมีมุขตลกมาสร้างอารมณ์ขัน สร้างบรรยากาศการทำ�งานให้คลาย
ความเคร่งเครียดอยู่เป็นระยะ ๆ ซึ่งนับเป็นเครื่องมือการบริหารอันสำ�คัญในการสร้างขวัญ
กำ�ลงั ใจดว้ ยการให้ความเป็นกันเอง ไม่ถอื ตัว และเขา้ ใจในอารมณ์ของผ้ปู ฏิบตั ิงานอย่างดีย่งิ

จากวิธีการทำ�งาน การบริหารงาน และการดำ�รงตนของท่านดังท่ีกล่าวมาข้างต้น
ผมเชื่อว่าเป็นส่วนสำ�คัญที่ทำ�ให้ท่านได้รับการยอมรับนับถือในวงกว้างจากบุคคลต่าง ๆ ท่ีได้
พบปะหรอื รว่ มงานกบั ทา่ นทงั้ ในและนอกมหาวทิ ยาลยั เทา่ นน้ั และยอ่ มสง่ ผลในทางบวกตอ่ การ
ปฏิบัติงานที่ท่านไปร่วมมีส่วนอย่างแน่นอน ซึ่งผมได้ประจักษ์แก่ตนเองเป็นอย่างชัดในคราว
ท่ีผมได้ติดสอยห้อยตามท่านอาจารย์ณรงค์ไปทำ�งานร่วมกับคณะนิติศาสตร์ของมหาวิทยาลัย
ต่าง ๆ เพ่ือจัดทำ�กรอบมาตรฐานหลักสูตรระดับปริญญาตรีสาขาวิชานิติศาสตร์ในช่วง พ.ศ.
2559 – 2561 ซง่ึ งานลกั ษณะเชน่ นจ้ี ะตอ้ งมหี วั หนา้ ทมี ทม่ี บี คุ ลกิ แนวคดิ และวธิ กี ารท�ำ งานแบบ
ท่านอาจารย์ณรงค์ จึงจะได้รับการยอมรับนับถือท่ีจะสามารถแสวงหาความร่วมมือ
รว่ มแรง รว่ มใจจากหลากหลายภาคส่วนจนท�ำ ให้งานชิน้ น้ีจนเสร็จลุล่วงไปดว้ ยดี

จนมาถึงเวลาน้ี ทกุ คราวทีเ่ จอกันทา่ นยงั ทักทายผมดว้ ยรอยยม้ิ และคำ�เดิม ๆ เสมอ
“วา่ ไง....เด่น” ท้ังจากในฐานะทผี่ มเป็นบุตรของคนอุทยั ธานี เปน็ รนุ่ น้องโรงเรยี น เป็นนักศกึ ษา
ในท่ีปรึกษา เปน็ เพื่อนร่วมงานทเี่ ป็นรนุ่ นอ้ ง และเป็นผู้ใตบ้ งั คบั บญั ชาของทา่ นคณบดี แมว้ ่าท่ี
ผ่านมาผมจะเรียกท่านในหลากหลายคำ�ไม่ว่าจะเป็นท่านอาจารย์ ท่านคณบดี พี่ใหญ่ มาถึง
บรรทดั นผี้ มขอเลอื กทจี่ ะเรยี กทา่ นอาจารยณ์ รงคจ์ ากการประมวลผลความรสู้ กึ ทผี่ า่ นมาทงั้ หมด
ว่า “พ่ีชายที่แสนดี” และขออวยพรให้พี่ชายที่แสนดีคนนี้มีสุขภาพดี ร่างกายแข็งแรง ไร้
โรคภัยไข้เจ็บ และมีความสุขทั้งในการทำ�หน้าท่ีทางวิชาการกับความเจริญงดงามในชีวิต
ครอบครวั ของพ่ตี ลอดไปนะครบั

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  37  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

“อาจารย์ณรงค์ ...ผู้เรยี บง่าย
แตเ่ ปน็ ผสู้ รา้ งความย่งิ ใหญ่”

โดย

ผชู้ ่วยศาสตราจารย์ ดร. สุปรียา แก้วละเอยี ด

Winston Churchill เคยกล่าวไวว้ ่า “All great things are simple, and many
can be expressed in single words : freedom, justice, honor, duty, mercy, hope.”
ค�ำ กล่าวของทา่ น Churchill ท�ำ ใหข้ ้าพเจ้านึกถึงอาจารย์สอนกฎหมายและอดีตผู้บงั คับบญั ชา
ของขา้ พเจา้ ทา่ นหน่งึ ... ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ

แม้ว่าในสมัยเรียนปริญญาตรีที่คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ข้าพเจ้า
จะไม่ได้มีโอกาสได้เรียนวิชากฎหมายกับท่านอาจารย์ณรงค์ แต่เม่ือสำ�เร็จการศึกษาระดับ
ปริญญาเอกจากต่างประเทศและกลับมาปฏิบัติหน้าท่ีท่ีคณะนิติศาสตร์ ข้าพเจ้าได้มีโอกาส
เรียนวิชา “บรกิ ารวชิ าการและวิจยั ” และ วิชา “การบริหาร” กับท่านอาจารย์ณรงค์ สองวชิ า
น้ีไม่ได้มีตำ�ราให้อ่าน ไม่มีสูตรสำ�เร็จให้ท่องจำ� แต่เป็นการเรียนจากต้นแบบที่ดีและการลงมือ
ท�ำ ที่ข้าพเจ้าได้จากอาจารยณ์ รงค์

อาจารย์ณรงค์กบั ตน้ แบบวชิ า “บริการสงั คมและวิจยั ”

ในสมยั ทท่ี า่ นอาจารยณ์ รงคเ์ ปน็ รองคณบดฝี า่ ยวจิ ยั และเปน็ ผอู้ �ำ นวยการศนู ยน์ ติ ศิ าสตร์
ส่วนข้าพเจ้าเป็นรองคณบดีฝ่ายบริการวิชาการและบริการสังคม ข้าพเจ้าได้มีโอกาสได้ร่วม
เดินทางไปกับอาจารย์ณรงค์ อาจารย์พันธุ์ทิพย์ และทีมงาน เพื่อลงพื้นท่ีที่อำ�เภอแม่สรวย
จงั หวดั เชยี งรายในโครงการบรกิ ารสงั คมเพอื่ ชว่ ยเหลอื ชาวบา้ นทเ่ี ปน็ คนไรร้ ฐั ไรส้ ญั ชาติ หลงั จาก
ท่ีพวกเราได้คุยกับชาวบ้านก็ทำ�ให้รู้ว่าการท่ีพวกเขาไม่มีเอกสารพิสูจน์การเกิดในประเทศไทย
ไม่มีบัตรประจำ�ตัวประชาชน ทำ�ให้เขาไม่ได้รับสิทธิและสวัสดิการต่าง ๆ ของรัฐ อีกท้ังยังถูก
เอารัดเอาเปรียบจากกลุ่มนายหน้าที่หลอกลวงจะช่วยเหลือให้ได้บัตรและไม่ได้รับความเป็น

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  38  |

60 บทรำ�ลึก

ธรรมจากเจ้าหน้าท่ีรัฐ อาจารย์ณรงค์ตัดสินใจโดยไม่ลังเลที่จะช่วยเหลือชาวบ้านจำ�นวน
สองราย โดยให้ศูนยน์ ิตศิ าสตร์ชว่ ยด�ำ เนินคดีให้ ก่อนกลับข้าพเจา้ ไดเ้ หน็ แววตาแหง่ ความหวงั
และความดีใจของชาวบ้านจากการที่คณะนิติศาสตร์มาจัดโครงการบริการสังคมที่น่ี แม้การ
เดินทางจะยากลำ�บากเนื่องจากต้องข้ึนดอยท่ีทางเค้ียวคดและเป็นดินลูกรังขรุขระตลอดทาง
แต่ก็เป็นการเดินทางที่ข้าพเจ้าประทับใจมาก และภาพของอาจารย์ณรงค์ที่เซ็นใบรับคดีตรง
ชานบ้านยังอยู่ในความทรงจำ�ของข้าพเจ้ามาโดยตลอด ภาพท่านให้ “ความเมตตา” ให้
“ความหวัง” และที่สำ�คัญท่านช่วยนำ� “ความยุติธรรม” มาสู่ผู้ที่ด้อยโอกาสในสังคม และ
ทำ�ให้ข้าพเจ้าได้เรียนรู้ว่าอาจารย์สอนกฎหมายก็สามารถทำ�หน้าที่ธำ�รงความยุติธรรมได้โดย
ไมจ่ �ำ เปน็ ตอ้ งเปน็ ผพู้ พิ ากษาหรอื อยั การแตอ่ ยา่ งใด การใหค้ วามเปน็ ธรรมไมจ่ �ำ เปน็ ตอ้ งอยใู่ นศาล
ในห้องพิจารณาคดี แต่สามารถอยู่ได้ทุกท่ี แม้กระทั่งยอดดอยแม่สรวย... และอาจารย์ณรงค์
ได้ท�ำ ให้เห็นเป็นตวั อยา่ งมาแลว้

ในด้านของการวิจัย อาจารย์ณรงค์เป็นต้นแบบสำ�คัญของอาจารย์ฺผู้ใหญ่ท่ีแม้จะได้
รบั การยอมรบั ในแวดวงวชิ าการอยา่ งมากมาย แตก่ ไ็ มห่ ยดุ การเรยี นรู้ ทา่ นท�ำ วจิ ยั อยา่ งตอ่ เนอ่ื ง
แม้ตอนที่ท่านดำ�รงตำ�แหน่งเป็นคณบดีคณะนิติศาสตร์แล้วก็ตาม ข้าพเจ้าได้มีโอกาสร่วม
งานวิจัยกับท่านในโครงการการจัดทำ�แผนยุทธศาสตร์ของกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและ
ส่ิงแวดล้อมเพื่อเตรียมความพร้อมในการเข้าสู่ประชาคมอาเซียน ข้าพเจ้าได้เรียนรู้เทคนิคการ
ทำ�วิจัยและการบรหิ ารโครงการวจิ ัยจากทา่ น ในฐานะของหัวหนา้ ทีมวจิ ัย ทา่ นรบั ฟงั ความเหน็
ของนกั วจิ ัยและผู้ช่วยวจิ ัยทกุ คน ใหอ้ ิสระในการคดิ และการเขียน นกั วิจัยและผชู้ ่วยวิจัยทุกคน
มีส่วนร่วมในงานวิจัยอย่างเท่าเทียม การให้ “อิสระในทางวิชาการ” ทำ�ให้เกิดการพัฒนา
นักวิจัยรุ่นเยาว์ จึงไม่แปลกใจเลยที่ผู้ช่วยวิจัยของท่านซ่ึงเป็นนักศึกษาปริญญาโทสาขา
กฎหมายทรพั ยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอ้ มจะมที กั ษะการทำ�วิจยั ที่ไม่แพอ้ าจารย์อยา่ งเรา

อาจารย์ณรงคก์ ับต้นแบบวิชา “การบรหิ าร”

เมื่ออาจารย์ดำ�รงตำ�แหน่งเป็นคณบดีคณะนิติศาสตร์ ข้าพเจ้าได้รับความไว้วางใจ
จากท่านให้ร่วมทีมบริหารในตำ�แหน่งผู้อำ�นวยการบัณฑิตศึกษา ในการทำ�งานด้านบริหาร
อาจารย์ณรงค์เป็นคณบดีที่ทุกคนเข้าถึงได้ง่าย เน่ืองจากการที่ท่านเป็นผู้มีอัธยาศัยดีและมี
ความเมตตากรณุ าทง้ั กบั ผรู้ ว่ มงานและนกั ศึกษา ทา่ นเป็นผบู้ ริหารทใี่ ห้ “เกียรต”ิ แก่บคุ ลากร

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  39  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

ของคณะทกุ คนไมว่ า่ จะเป็นอาจารย์ เจ้าหน้าที่ แมบ่ ้าน คนขบั รถ หรือ รปภ. แม้วา่ ทา่ นจะมี
ภาพเปน็ ผู้บรหิ ารใจดีแตก่ ไ็ ม่ไดเ้ ปน็ ผูบ้ รหิ ารที่ตามใจ กล่าวคือ ทา่ นยดึ ถือ “หนา้ ท่ี” ของการ
เป็นคณบดีขอคณะนิติศาสตร์ท่ีนอกจากจะต้องพัฒนาคณะนิติศาสตร์ในทุกด้านแล้วจะต้อง
รักษาความถูกต้องเป็นธรรมอีกด้วย ส่ิงใดท่ีจะทำ�แล้วจะเป็นผลเสียแก่คณะนิติศาสตร์
อาจารย์ณรงค์ในฐานะคณบดีคณะนิติศาสตร์ก็มีความกล้าหาญท่ีจะยับยั้งหรือเปลี่ยนแปลง
แกไ้ ขสง่ิ นนั้ แมว้ า่ ทา่ นจะไดร้ บั ผลกระทบกต็ าม ขา้ พเจา้ ในฐานะหนงึ่ ในทมี บรหิ ารจงึ ไดม้ โี อกาส
เห็นความต้ังใจของอาจารย์ณรงค์ที่จะแก้ไขในส่ิงผิดและการตัดสินใจที่แน่วแน่ท่ีจะลงมือทำ�
ท่านจงึ เปน็ ตน้ แบบของ “การบรหิ ารที่มคี วามเมตตาแต่ไมต่ ามใจ” ใหแ้ ก่ขา้ พเจ้า

จากท่ีกล่าวมาโดยย่อน้ี จึงกล่าวได้ว่า ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ จึงเป็นอาจารย์
ผ้ใู ชช้ วี ิตเรียบงา่ ยแต่สร้างความย่งิ ใหญ่ให้กับคณะนติ ิศาสตร์ ไมว่ ่าจะเป็นดา้ นการบรกิ ารสงั คม
การวิจยั และการบริหารคณะนติ ิศาสตร์ด้วยการเปน็ ต้นแบบของผูม้ ี “Mercy” แก่ทุกคน ผ้ใู ห้
“Freedom” ในทางวิชาการ ผู้ให้ “Hope” แก่ผู้ด้อยโอกาส และผู้ให้ “Honor” กับ
ผรู้ ว่ มงาน ผธู้ �ำ รง “Justice” และ ผรู้ กั ษาไวซ้ ง่ึ “Duty” ของคณบดคี ณะนติ ศิ าสตรอ์ ยา่ งแทจ้ รงิ



ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  40  |

60 บทรำ�ลึก

ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญกับความเปน็ นานาชาติ
ของคณะนิตศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์

โดย

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. มุนนิ ทร์ พงศาปาน

ช่วงเวลา 3 ปีของการดำ�รงตำ�แหน่งคณบดีของศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ เป็น
ช่วงเวลาท่ี คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์เผชิญกับความท้าทายในการปรับตัวให้
เป็นสถาบันการศึกษาท่ีมีความเปน็ นานาชาติครง้ั ใหญท่ ี่สดุ เท่าท่ีเคยเผชญิ มา ในปี พ.ศ. 2557
คณะนิติศาสตร์เปิดการเรียนการสอนหลักสูตรนิติศาสตรบัณฑิต สาขาวิชากฎหมายธุรกิจ
(หลักสูตรนานาชาติ) (ที่รู้จักกันท่ัวไปในช่ือของหลักสูตร LL.B.) ซ่ึงเป็นหลักสูตรปริญญาตรี
ทางกฎหมายหลักสูตรแรกและหลักสูตรเดียวของไทยที่มีการเรียนการสอนเป็นภาษาอังกฤษ
ทง้ั หมด การเปดิ หลกั สูตร LL.B. ไมเ่ พียงเปน็ กา้ วยา่ งท่ีส�ำ คัญของคณะนติ ศิ าสตร์ มหาวทิ ยาลยั
ธรรมศาสตร์ ยังอาจกล่าวได้ว่าเป็นพัฒนาการท่ีสำ�คัญของระบบการศึกษากฎหมายใน
ประเทศไทยในภาพรวม การเรียนการสอนเป็นภาษาอังกฤษไม่เพียงเป็นการเปิดโอกาสให้
นักศึกษากลุ่มหนึ่งท่ีมีความพร้อมในการเรียนกฎหมายเป็นภาษาอังกฤษ แต่ยังเป็นการเปิด
พรมแดนความรู้ทางกฎหมายรวมท้ังเปิดรับแนวคิดและวิธีการใหม่ ๆ ในการศึกษากฎหมาย
ท่ีสอดรับกับการศึกษากฎหมายในระดับสากล คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
ผ่านช่วงเวลาที่ท้าทายท่ีสุดในการปรับเปลี่ยนตัวเองให้เป็นนานาชาติ เพราะความเป็นผู้นำ�
วิสัยทศั นท์ ่กี วา้ งไกล และการสนบั สนนุ อยา่ งแข็งขันของศาสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ ตลอดชว่ ง
เวลาที่ท่านดำ�รงตำ�แหน่งคณบดคี ณะนติ ิศาสตร์

หลังจากข้าพเจ้าสำ�เร็จการศึกษาระดับปริญญาเอกและกลับมาประเทศไทยในเดือน
สิงหาคม พ.ศ. 2556 ต่อมาในเดือนพฤศจิกายนของปีเดียวกัน ศาสตราจารย์ณรงค์ได้ขอให้
ข้าพเจ้ารับตำ�แหน่งผู้อำ�นวยการหลักสูตร LL.B. คนแรก แม้ว่าในช่วงการเตรียมการก่อต้ัง

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  41  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

หลักสูตร LL.B. ข้าพเจ้าจะเป็นผู้หนึ่งท่ีมีความเคลือบแคลงสงสัยในความเป็นไปได้และความ
สำ�เร็จของการจัดการเรียนการสอนกฎหมายไทยเป็นภาษาอังกฤษ แต่ก็เชื่อมั่นว่าการท่ีตนเอง
มีโอกาสคลุกคลีกับวงวิชาการกฎหมายเปรียบเทียบในต่างประเทศ ข้าพเจ้าน่าจะสามารถ
นำ�ความรู้และประสบการณ์มาใช้ประโยชน์กับการบริหารจัดการหลักสูตรภาษาอังกฤษได้
ไม่มากก็น้อย อย่างไรก็ตามปัจจัยท่ีสำ�คัญท่ีสุดที่ทำ�ให้ข้าพเจ้าตัดสินใจตอบรับเข้าทำ�งาน
ในตำ�แหน่งนี้ คือ การที่คณะนติ ิศาสตรม์ ีผู้น�ำ ท่ีให้ความส�ำ คญั กบั การสร้างความเปน็ นานาชาติ
และให้การสนับสนุนการทำ�งานของทีมงานอย่างแข็งขัน ซ่ึงในเวลาที่ข้าพเจ้าตัดสินใจรับ
ตำ�แหน่ง ข้าพเจ้าเช่ือม่ันว่าศาสตราจารย์ณรงค์มีคุณสมบัติเหล่านี้ และในภายหลังท่ีได้
รว่ มงานกับทา่ นแล้ว ข้าพเจ้าพบวา่ ท่านใหค้ วามส�ำ คญั และใหก้ ารสนับสนนุ การสรา้ งความเปน็
นานาชาติของคณะนิติศาสตร์มากกว่าท่ีข้าพเจ้าได้คาดคิดไว้ ข้าพเจ้ายังพบว่าศาสตราจารย์
ณรงค์ยังเป็นผู้ที่ต้ังมั่นในความถูกต้อง ความสุจริต และมีความเมตตากรุณากับผู้อ่ืนเป็น
อย่างยิ่ง นับว่าเป็นความโชคดีอย่างท่ีสุด ท่ีการทำ�งานในช่วงสามปีแรกของข้าพเจ้าเป็นการ
ท�ำ งานภายใตก้ ารนำ�ของทา่ น

นักศึกษา LL.B. รุน่ แรก พ.ศ. 2557

เม่อื ข้าพเจา้ เริ่มรบั ต�ำ แหนง่ ผู้อ�ำ นวยการหลกั สูตร LL.B. ประเทศไทยมตี �ำ ราวชิ าการ
ด้านกฎหมายที่เขียนเป็นภาษาอังกฤษเพียงเล่มเดียว คือ The Constitutional System of
Thailand : A Contextual Analysis ซ่งึ แต่งโดย Professor Andrew Harding จงึ เปน็ เร่ือง
ที่ไม่ได้เกินความคาดหมาย หากมีคนสงสัยหรือประหลาดใจกับการเรียนการสอนกฎหมาย

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจันทร์

|  42  |

60 บทรำ�ลึก

เปน็ ภาษาองั กฤษในระดบั ชั้นปรญิ ญาตรี ที่คณะนิติศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์ อยา่ งไร
ก็ตาม กระแสความต่ืนตัวในการปรับตัวเพื่อให้กลายเป็นคณะนิติศาสตร์นานาชาติมีอยู่โดย
ทวั่ ไป ผบู้ รหิ ารชดุ กอ่ นหนา้ นนั้ ภายใตก้ ารน�ำ ของศาสตราจารย์ ดร.สมคดิ เลศิ ไพฑรู ย์ อดตี คณบดี
(พ.ศ. 2550 - 2553) และศาสตราจารย์ ดร.สุรศักดิ์ ลิขสิทธิ์วัฒนกุล (พ.ศ. 2553 - 2556)
อดีตคณบดีท่านก่อนหน้าศาสตราจารย์ณรงค์ได้เตรียมความพร้อมปูทางการเปิดหลักสูตร
นานาชาติไว้อยา่ งดี โดยเฉพาะอย่างยิ่งการสรา้ งความตระหนกั รู้ในหมบู่ คุ ลากรทงั้ สายวชิ าการ
และสายสนบั สนุนวิชาการ ซึ่งมคี วามส�ำ คัญมากพอ ๆ กับการสรา้ งความพรอ้ มในการกายภาพ
การท่ีผู้บริหารในเวลานั้น (ศาสตราจารย์ณรงค์ และทีมผู้บริหารโดยเฉพาะอย่างย่ิง ผู้ช่วย
ศาสตราจารย์ ดร.เขมภมู ิ ภมู ถิ าวร และผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.วรี วฒั น์ จนั ทโชติ) และอดตี
ผู้บรหิ าร โดยเฉพาะอยา่ งย่ิงศาสตราจารย์ ดร.สรุ ศักดิ์ ลิขสทิ ธิว์ ฒั นกุล ใหก้ ารสนับสนุนในทาง
จิตใจอย่างไม่มีข้อแม้ ทำ�ให้การทำ�งานของข้าพเจ้าและทีมผู้บริหารของหลักสูตรซึ่งประกอบ
ไปด้วย อาจารย์ ดร.จุณวิทย์ ชลิดาพงศ์ และอาจารย์เมษปติ ิ พลู สวัสด์ิ เปน็ ไปดว้ ยความราบรน่ื
แม้ว่าในระยะแรกการสร้างทีมบริหารหลักสูตรท่ีเข้มแข็งและการเตรียมความพร้อมในการ
คัดเลือกนักศึกษารุ่นแรกยังมีความทุลักทุเลอยู่มาก แต่ด้วยความสนับสนุนอย่างแข็งขันของ
ศาสตราจารย์ณรงค์ ทีมงานของท่าน และอดีตผู้บริหารของคณะนิติศาสตร์ ทำ�ให้ข้าพเจ้า
และทมี งานสามารถกา้ วข้ามอปุ สรรคต่าง ๆ ได้อยา่ งราบรนื่

ในการทำ�งานบริหารหลักสูตรนานาชาติในช่วงสามปีแรก ข้าพเจ้าและทีมงานต้อง
เผชิญกบั ปญั หาในหลาย ๆ ดา้ น ปญั หาท่นี า่ หนักใจทสี่ ุด คือ ปญั หาที่เกี่ยวกับ “คน” แต่ไม่วา่
จะเป็นปัญหาเร่ืองใด หากเอ่ยปากขอคำ�ปรึกษาหรือการสนับสนุนจากศาสตราจารย์ณรงค์
ท่านจะมีคำ�แนะนำ� ให้กำ�ลังใจ และช่วยแก้ปัญหาจนลุล่วง ในหลายโอกาสท่านให้การ
สนับสนุนการทำ�งานของข้าพเจ้าและช่วยข้าพเจ้าแก้ปัญหาอยู่เบื้องหลังโดยไม่จำ�เป็นต้อง
บอกให้ข้าพเจ้าทราบ แต่เมื่อข้าพเจ้าทราบโดยบังเอิญหรือทราบจากผู้อื่น ข้าพเจ้ามีความ
ซาบซ้ึงใจยิ่งนัก ข้าพเจ้าขอยกตัวอย่างในท่ีนี่เพ่ือแสดงให้เห็นถึงการสนับสนุนอย่างดีย่ิงของ
ศาสตราจารย์ณรงค์ท่ีมีต่อการทำ�งานของข้าพเจ้า ในช่วงเวลาหนึ่งข้าพเจ้าต้องแก้ปัญหา
ของอาจารย์ชาวต่างประเทศท่านหน่ึงซึ่งไม่สามารถทำ�งานร่วมกับผู้อ่ืนได้อย่างราบร่ืน แม้ว่า
ข้าพเจ้าจะใช้ความพยายามอย่างเต็มท่ี แต่ไม่ประสบความสำ�เร็จและไม่เป็นท่ีพอใจของ

ดาวน์โหลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  43  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

อาจารย์ท่านน้ัน แม้ว่าท่านจะสื่อสารให้ข้าพเจ้าทราบ แต่ข้าพเจ้าไม่สามารถตอบสนองความ
ต้องการของท่านได้ ท่านจึงตัดสินใจพบศาสตราจารย์ณรงค์เพื่อระบายความไม่พอใจใน
การทำ�งานของข้าพเจ้าและขอให้ท่านแก้ไขปัญหาให้ เจ้าหน้าที่ท่ีร่วมการประชุมในคร้ังนั้น
เล่าให้ข้าพเจ้าฟังว่า ศาสตราจารย์ณรงค์ได้ช่วยแก้ไขปัญหาให้อาจารย์ชาวต่างประเทศจน
เป็นท่ีพอใจ แต่ท่านขอให้อาจารย์ชาวต่างประเทศไม่รบกวนการทำ�งานของข้าพเจ้า  เม่ือ
ขา้ พเจา้ ทราบเรอ่ื งน้ี ขา้ พเจา้ คาดเดาวา่ ศาสตราจารยณ์ รงคอ์ าจจะเรยี กใหข้ า้ พเจา้ ชแ้ี จงปญั หา
ทเี่ กดิ ขน้ึ ในไมช่ ้า แตจ่ วบจนทกุ วนั นี้ ท่านกลับไมเ่ คยเอย่ ถึงเรอื่ งนีก้ บั ขา้ พเจา้ เลย นเ่ี ปน็ ตวั อย่าง
หนึ่งของการสนับสนุนการทำ�งานท่ีข้าพเจ้าได้รับจากศาสตราจารย์ณรงค์ในช่วงเวลาที่ท้าทาย
และยากล�ำ บากของขา้ พเจา้

การจัดการเรียนการสอนกฎหมายในระดับชั้นปริญญาตรีเป็นภาษาอังกฤษได้ก่อให้
ผลดีตอ่ การเรยี นการสอนกฎหมายท่คี ณะนิติศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ และต่อวงการ
นิตศิ าสตรไ์ ทยในภาพรวม การเรยี นการสอนกฎหมายเป็นภาษาอังกฤษช่วยกระตุน้ ให้อาจารย์
ผู้สอนต้องใช้ความรู้ด้านกฎหมายเปรียบเทียบเพ่ือเป็นเคร่ืองมือในการแปรรูปกฎหมายไทย
ให้นักศกึ ษาสามารถเขา้ ใจไดเ้ ปน็ ภาษาองั กฤษ นอกจากน้ี องค์ความร้กู ฎหมายไทยถูกทำ�ให้อยู่
ในรูปแบบท่ีสามารถถูกเผยแพร่ไปในระดับสากลมากยิ่งข้ึน เช่น ตำ�รากฎหมายภาษาอังกฤษ
และเอกสารประกอบการสอนเปน็ ภาษาองั กฤษ กจิ กรรมทางวชิ าการทจี่ ดั ขนึ้ โดยใชภ้ าษาองั กฤษ
ในการสื่อสารมเี พิม่ จ�ำ นวนมากขน้ึ เป็นทวีคณู สถาบันการศึกษาและนกั วิชาการตา่ งชาตเิ ข้ามา
ติดต่อกับคณะนิติศาสตร์เพ่ือสร้างความร่วมมือในทางวิชาการ การแลกเปล่ียนบุคลากรทาง
วิชาการ และการแลกเปล่ยี นนักศึกษา อย่างไมข่ าดสาย มีผูเ้ ข้ามาตดิ ต่อขอเจรจาความรว่ มมือ
หรือเยี่ยมชมคณะนิติศาสตร์หลายคณะต่อเดือน นอกจากน้ี การจัดการเรียนการสอนเป็น
ภาษาอังกฤษทำ�ให้คณะนิติศาสตร์มีจำ�นวนอาจารย์ประจำ�ชาวต่างประเทศเพิ่มข้ึนมาก ซ่ึง
ย่อมเป็นประโยชน์ไม่แต่เฉพาะกับนักศึกษาในหลักสูตรที่มีการเรียนการสอนเป็นภาษาอังกฤษ
แต่คณาจารย์เหล่าน้ียังสามารถสอนวิชาเลือก หรือจัดอบรมให้ความรู้เป็นภาษาอังกฤษให้แก่
นักศึกษาในหลักสูตรอ่ืน ๆ ท่ีไม่ได้มีการเรียนการสอนเป็นภาษาอังกฤษอีกด้วย คณาจารย์
ประจำ�ชาวไทยของคณะนิติศาสตร์ก็ต้องปรับตัวกันขนานใหญ่เพื่อให้ทันต่อการเปล่ียนแปลง
และพฒั นาการใหม่ ๆ ของกฎหมายในสาขาทตี่ นเองสนใจ นอกจากน้ี ตอ้ งสรา้ งความคนุ้ เคยกบั

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

|  44  |

ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญกับความเป็นนานาชาติของคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสต6ร์0 บทรำ�ลึก

วิธีการเรียนการสอนและการวัดผลแบบใหม่ ท่ีไม่ใช่เพียงการบรรยายให้นักศึกษาฟัง หรือ
ไม่ใช่การวัดผลปลายภาคด้วย ข้อสอบ 5 ข้อ 100 คะแนน อีกต่อไป เพราะนักศึกษาใน
หลกั สตู รภาษาอังกฤษชมชอบการโตต้ อบและการวดั ผลทห่ี ลากหลาย

จ�ำ นวนอาจารย์ชาวตา่ งประเทศเพิม่ ขน้ึ มากในสมยั ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญเป็นคณบดี

ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2557 คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ได้ลงหลักปักฐาน
ความเป็นนานาชาติ แม้ว่าเรายังต้องเผชิญกับปัญหาและความท้าทายอีกมาก แต่การ
เปล่ียนแปลงต่าง ๆ ที่เกิดข้ึนในสมัยท่ีศาสตราจารย์ณรงค์เป็นคณบดี ได้สร้างรากฐานท่ี
แข็งแกร่งเพียงพอที่ทำ�ให้คณะนิติศาสตร์ก้าวเดินต่อไปอย่างม่ันคง เพ่ือไปสู่เป้าหมายของการ
เป็นสถาบันการศึกษาช้ันนำ�ของภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และของเอเชียในอนาคต
คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ไม่เพียงผลิตบัณฑิตเพื่อรับใช้สังคมไทย แต่ผลิต
นักกฎหมายของสังคมโลก คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ไม่ได้ต้อนรับเพียง
แค่นักศึกษาที่เข้ามาศึกษากฎหมายไทยเป็นภาษาไทย แต่พร้อมรับนักศึกษาที่เข้ามาศึกษา

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  45  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

กฎหมายไทยเป็นภาษาอังกฤษจากทั่วทุกมุมโลก ความเป็นนานาชาติของคณะนิติศาสตร์
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ไม่อาจจะก่อตัวข้ึนอย่างม่ันคงหากไม่ได้รับการสนับสนุนจาก
ศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ช่ือของท่านจะถูกจดจำ�ควบคู่กับความเป็นนานาชาติของคณะ
นิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์เสมอและตลอดไป ในโอกาสที่ท่านมีอายุครบ 60 ปี
ขา้ พเจา้ กอ็ าราธนาคณุ พระศรรี ตั นตรยั และขอคณุ ความดงี ามทท่ี า่ นไดบ้ �ำ เพญ็ แกค่ ณะนติ ศิ าสตร์
มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์ โปรดดลบนั ดาลใหศ้ าสตราจารยณ์ รงค์ ใจหาญ จงมีสุขภาพแข็งแรง
และขอใหท้ า่ นมคี วามสุขสงบดงั ที่ท่านปรารถนา





ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอร่าม ดวงจนั ทร์

|  46  |

บทความ

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจันทร์

|  47  |

ที่ระลึก 60 ปี พี่ใหญ่ ใจหาญ

กลุ่มท่ี 1

ทั่วไป

ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  48  |

หลกั วิชาชพี อาจารย์ผู้สอนกฎหมาย



คณติ ณ นคร1

คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ได้แจ้งกับผู้เขียนว่าศาสตราจารย์ณรงค์
ใจหาญ อาจารย์ประจำ�คณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ จะเกษียณอายุราชการใน
วันท่ี 1 ตุลาคม พ.ศ. 2560 คณะนิติศาสตร์เห็นควรที่จะจัดพิมพ์หนังสือวิชาการเพ่ือเป็น
ที่ระลึกถึงชีวิตและงานของศาสตราจารย์ณรงค์ ใจหาญ ที่ได้อุทิศตนปฏิบัติงานทั้งด้าน
วิชาการและด้านบริหารให้แก่คณะนิติศาสตร์เป็นเวลาอันยาวนาน จึงขอให้ผู้เขียนร่วมเขียน
“บทความทางวชิ าการ” เพอ่ื จดั ทำ�เปน็ รปู เลม่ เผยแพร่ตอ่ ไป

ดังนัน้ เพือ่ ตอบสนองค�ำ ขอดังกล่าวบทความเร่อื งนจ้ี ึงเกิดขึ้น

ข้อความนำ�

เมอื่ ปี พ.ศ. 2526 ผู้เขยี นไดเ้ ขียนบทความเรอื่ ง “ครูกฎหมาย” ลงพิมพ์ในหนังสือชอื่
“รพ’ี 26” ซึ่งเป็นหนังสือท่ีคณะกรรมการจดั งาน “วัน รพี’ 26” ของนักศกึ ษาคณะนิติศาสตร์
มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์ จัดทำ�ข้ึนเพอื่ เปน็ ทร่ี ะลกึ ในวนั ท่ี 7 สงิ หาคม ท่เี รียกกนั ว่า “วนั รพี”
ซ่งึ มีการจดั กนั ทุกป2ี

การท่ีผเู้ ขียนไดเ้ ขยี นบทความเรอื่ ง “ครกู ฎหมาย” ในครัง้ น้ัน ก็เพราะผเู้ ขียนเห็นวา่
พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงราชบรุ ดี เิ รกฤทธิ์ ทรงเป็น “ปฐมาจารยแ์ ห่งนกั กฎหมาย” การ
กลา่ วถึง “ครูกฎหมาย” กันบ้างในวนั ทร่ี ะลกึ ถงึ พระองค์ทา่ นก็นา่ จะเปน็ ประโยชน์

1 อดตี อยั การสงู สดุ
2 บทความเร่ืองนี้ไดน้ �ำ ลงพมิ พห์ ลายครง้ั คร้ังสุดทา้ ยนำ�ลงพมิ พ์ในหนงั สอื รวมบทความของผเู้ ขียนเอง
ดู คณิต ณ นคร “ครูกฎหมาย” ครูกฎหมาย นักกฎหมายและหลักวิชาชีพนักกฎหมาย พิมพ์
ครงั้ ท่ี 2 สำ�นักพมิ พ์วิญญูชน ธันวาคม 2558 หน้า 21 – 26
ดาวนโ์ หลดจากระบบ TUDC โดย นายอรา่ ม ดวงจนั ทร์

|  49  |