ИЙ, £ » «г
Эбушэрш С АЙРАН Мэдуан СЕЙТК.ААИ КЙЗЙКТНР жене TVPIK Ж ГИ : пепленетпилжтщ бастаулары (Б.д.д. II мыцжылдык,тыц соцы мен б.д.д. I мыцжылдьщтыц 6 ip iH iu i жартысы) «Баспалар yin» Алматы, 2009
КДЗАК.СТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТ ЖЭНЕ АК.ПАРАТ МИНИСТРЛ1П АК.ПАРАТ ЖЭНЕ MYPAFAT КОМИТЕТ1 ЭЛЕУМЕТТ1К МАН.ЫЗДЫ ЭДЕБИЕТ ТУРЛЕР1Н ШЫГАРУ БАГДАРЛАМАСЫ КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1ЛДМ ЖЭДЕ ГЫДЫМ МИНИСТРЛ1П МЕМЛЕКЕТ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫ УСЫНГАН Шюржазгандар: ч Шэлекенов У.Х. — тарих гылымдарыныц ДОКторы, профессор. Зияев Х.З. — тарих гылымдарыныц докторы,профессор, ©збекстан Республикасыныц гылымына ецбек сщ1рген кайраткер. Эбжанов. X. — тарих гылымдарыныц докторы, профессор. Артыкбаев Ж.О. — тарих гылымдарыныц докторы, профессор. Жауапты редактор: АяганБ. — тарих гылымдарыныц докторы.профессор. Эбушэрш Сайран — философия гылымдарыныц кандидаты, доцент; Мэдуан Сейтк,али — тарих гылымдарыныц докторы, профессор. Эбушэрш С., Мэдуан С. Э 19 КДЗАК.ТАР ЖЭНЕ TYPIK ЭЛЕМ1: МЕМЛЕКЕТПЛ1КТ1Н, БАСТАУЛАРЫ (Б.д.д, II мыцжылдыкдгьщ соцы мен б.д.д. Iмыцжылдьщтыц 6ipiHuii жартысы)/ Сайран Эбушэрш, Сейпщали Мэдуан. — Алматы: «Баспалар уйЬ, 2009. — 360 б. ISBN 9965-9919-4-4 «^аза^тар жэне T y p iK элем!: мемлекеттШктщ бастаулары (б.д.д. II мыцжылдык,тыц соцы мен б.д.д. I мыцжылдьщтыц 6ipimui жартысы)» атты монографияда — Кене тарихи деректер мен топонимикалык, материалдар непзшде Туран атауыныц мэн-магынасы ашып керсет1лген. Эаресе, Туран елшщ этникалык; жэне саяси тарихына ерекше назар аударылган. Онда Туран-Турюстан атауы, Турандык, бастау сипатталып, оныц тарихи жэне рухани алгышарттары сараланган, арилер мен турандык,тардыц этникалык, ерекшелштерш растайтын материалдар келпрхлген. Бул ецбек, TypiK мемлекеттшпнщ кене тарихына к,атысты Иран, Араб, К,ытай, TypiK, Еуропа, Ресей, Ортальщ Азия мен К,азак,станныц непзп дерек кездер! жэне гылыми зерттеулерге непзделген. Туран кецгсттндеп мемлекетплж бастауыныц Hci TypiK халык,тарыныц, оныц imiHAe казак, тарихы мен мэдениетсндеп алар орынын, ешпес i3AepiH жан-жак,ты ашып керсеткен, соны зерттеу. Туран мемлекет1 жэне оныц дацкты падишахы Афрасиабтыц (Алп Ер Тонга) элем эдебиепндеп бейнеа алгаш рет к;азак, тшнде толыкданды баян ет1лген. Жалпы алганда, бул ецбекте мемлекет пен еркениет тарихы бастауларыныц мэселелерш жацаша кезцарас тургысынан зерделеуге талпыныс б1лд1р1лген. KiTan тарихшы галымдарга, ок;у орындарыныц окытушыларына, аспиранттар мен магистранттарга, студенттерге, сондай-ак,, T y p iK тектес халык;тар мемлекеттшгшщ тарихын оцып-бипа келетш к,алыц окуырман кауымга арналган. а 0503010000 УДК 94 (100) 00(05)-09 ББК 63.3(0) ISBN 9965-9919-4-4 © Эбушэрш С., Мэдуан С., 2009 © «Баспалар уйЬ>, 2009
К I Р I С П Е Тарих гылымы цогамныц еткенш, бупш мен ертецш карастырады. 0йткеш, адамзат баласыныц еткеш, бупш мен болашагы бар. Осы ушеушщ ш ш де ец аньщ байкдлатыны - бугшп кун. Алайда, адам баласы мунымен шектелш калмак емес. Эркашан болашакты болжап, езш осы багытта дайындауга кажеттшк туындап отырады. Келешек кунге дайын болудьщ 6ipfleH-6ip амалы - еткецщ жакыннан танып-бшу жэне оны ой елегшен етк1зу. Окигалар арасындагы себеп-салдар байланыстарын багамдау ушш тарих гылымы жалгыз дерекквз болып табылады. Сондьщтан да, тарих гылымыныц еткен тарихты таныту тургысынан халык ем1р1нде алар орны ерекше. Эдетте, адамзат тарихыныц бет бурыстык; кезецшде, когам мен адам eMipi тубегейл1 езгерш жаткан кезде адам ыкгиярсыз вз1нщ тарихын, кене рухани ескертюштерш, узак замандарда OMip сурген тарихи тулгаларын танып-бшуге умтылады. Олардан медеу-медет 1здейдь ©йткеш, адам ■прцплж neci ретшде шугыл жацару, тубегейл1 e3repic барысында езщщпн TyciHyre, адам ретшдеп касиеттерщ, кыскасы 6ipryrac кескш-келбетш кезден кеппруге мэжбур болады. Осынау мшдет етпел1 дэу1рдщ 6yriH мэнмагынасын, жацару нэтижеа мен даму факгорларын аныкгайды. XX г. соцгы 10 жылдыгы мен XXI г. нак басы Казахстан ем1р1нде саяси, экономикалык, кукьщтык, рухани взгерктер, турл1 карама- кайшыльщтар кезещ ретшде тарих бетгершде i3in калдырды. Бул тарихи процесс кеп кырлы ем1р1м1зд1, ойлау салтымызды, сана ce3iMiMi3fli, мшез-кул^ымызды, карым-катынастарымызды тугелдей взгертт ж1беруде. Жацаша когам калыптасуда. Бул ретге улттык ояну мен улттык; дамуымыздьщ бупнгщей тарихи баспалдактарында турып eTKeHiMi3re, оныц мурасына назар аударудьщ мацызы зор деп бшем1з. Тарихи дереккездер1 6yriHri казактьщ кездейсок жэне кел1мсек халык емес екендтн, онын аргы ата-бабалары еркениеттщ бастау кезшде де алдыцгы катарда болгандыгын, бугшп Казахстан Республикасы, К,азакстан мемлекет1 тур1ктердщ ата-журтында жакында гана дуние картасында алгаш рет пайда болган мемлекеп емес екендйчн.Туран, оньщ ш ш де Казак жерлершде орта гасырларда гана емес, б.д.д. антикалык заманда да мемлекеттшк дэстурлердщ болгандыгын, оныц басында Афрасиабтай (Алп Ер Тонга), Шу сиякты улы кагандарымыздыц тургандыгын корсетедь Демек, олардыц тарихын зерделеу, зерттеу, бшп-тану аса кажетп жэне езекп ктердщ катарында туруы керек. «...Егер 6i3 мемлекет болгымыз келсе... овда халык руханиятынын бастауларын туингешм13 жен» [1 ,5 б.], - деп, Казакстан Республикасыныц туцгыш Президент} Н.Э. Назарбаев, 3
мемлекеттшктщ т^гыры ретшде кене тарих пен мэдениетп зерттеудщ мацыздылыгын ерекше атап етп. 1991 жылдьщ сонында Елбасымыз Н. Назарбаев Казакстаннын мемлекетпк тэуелаздтнщ кайтадан калпына келтаршгещцгш букш дуниеге жария етп. Нак сол кундер^ Казак мемлекеттшп, Казакстан мемлекет) жайындагы угымдар санага кайта оралды. 250 ж. шамасында отар болган дэу1рде шынайы Казак мемлекел угымы умытылган-ды. Сондьщтан да 1991 ж. Казахстан Республикасыньщ мемлекеттшк тэуелЫзд1пшн жариялануы казак халкыньщ ем1ршде каншалыкты тарихи мацызы орасан зор окига болгандыгын TyciHy киын емес. Мемлекет мемлекет болганнан кешн когам ем!ршде белгш 6ip мшдеттерд! алга тартып, олардын шеыимш табуга юркедк Осы орайда Елбасы тарапынан 1997 ж. «Кдзакстан - 2030» стратегиясыныц алга тартылуы мемлекет1м1здщ узакка саятын дамуын аныктаган багдарламалык кужат болып табылады.Кдзакстан демократияландыру жолымен одан spi iлгepi басады. «Накты демократиянын да б1рнеше карапайым ^стындары бар. Б^лар: дамыган орта таптьщ, зацнамальщ базаньщ, накты азаматтык когамньщ болуы, хальщтьщ саяси мэдениеп тарихи дэстурлержэне тшсп геосаяси орта» [2,30 б.]. Бул тэуелаз демократиялык, кукыктьщ мемлекет - азаматтык кукык пен адам epdHAiriH камтамасыз ететш мемлекет [2,296 б.]. Олай болса, келешеп зор мемлекеттщ еткен замандардагы даму жолын тарихи деректерге суйене отырып аньщтаудьщ кажеттшп туындайды. Алайда, Казахстан мен Орта Азия регионында ец кене замандардан 6epi eMip cypin келген мемлекеттшк тарихы моселеЫ бурындары арнайы зерттелмеген-дк Bip кызыгы, олардыц мемлекеттшк жуйеа казак когамымен байланыстырыла карастырылмаган. Мунын ce6e6i кеи. Бул ретте евроцентризмд1 тшге алуга болады. Мысалы, академик В.В. Бартольд: «Шыгыс халыктарыныц ездерш ездер1 бшгеншен repi б1здер кеб1рек бшетшм1зд1 мойындата алганда гана, олар б1здщ мэдениепм1здщ устемдшне сенетш болады», - деп айткан ед1. Ол «Ресей кол астындагы баска халыктардьщ орыс мэдениетшщ улы еюлдерше бас иетш кун in жакындату ушш орыс шыгыстанушыларыньщ ецбсктер1 орыс мэдениетшщ баска жеткпктерше Караганда кеб1рек пайда келт1редЬ>, - деген ед1 [3, с. 607-608]. Ал, тэуелд1 елдер галымдары отаршылдык жагдайында метрополияньщ когамдык-саяси жэне гылыми кезкарастарыньщ ыкпалында калуга мэжбур болды. KopiHin турганындай, Ресей империясы тусында баска халыктарда мемлектгииктщ пайда болу мерз1м1, орыс мемлекеттшп eMip сурген заманнан бурын болган деп айтуга болмас ед1. Будан тыскары, кенестж кезевде мемлекет мэселес1 таптьщ тургыдан талданып, ол белгш 6ip этнос eMip сурген территорияда калыптаскан болса да, мемлекетпк курылымды жергшкп халыкпен байланыстырмай карастыру удерш кен тараган сд1. Рас, Кенес тарихшылары сак патшалыгы, гун мемлекеп, кушандар мен эфталиттер державасын, турк каганаттары мен б1рлест1ктерш, усун мен 4
кангха мемлекеттерш тшге алган едь BipaK, оларды nci туркшердщ - казакгардьщ аргы ата-бабаларына катысы болмагандай етш керсетуге тырыскан-ды. Бул мемлекеттердщ Туран flayipi женшде, мулдем сез болмаган ед1. Айрьщша атап ету керек, тэуелаздш жагдайында халкымыздьщ тарихи жадын, туган елкенщ, мемлекет территориясыныц объективт! жагдайын, шынайы тарихын ез калпында керсету улттык; сана-сез1мд1 ояту мен ecipy удер1сшде мацызды орын алады. Аталмыш мэселелер тешрегшдеп зерттеулерд1 журпзу ici тарихи таным ушш гана емес, ел1м1здщ тэуелаздтн ныгайтып, тарихи дэстурлерден сабак алу ушш де аса мацызды. Казак жэне баска тур1ктер еркениел мен мемлекетшщ алгаш рет пайда болуы мен килы кезендердеп дамуын ец алдымен Орталык Азия тур1ктершщ ежелп жэне ортагасырлык тарихынан i3fley керек. Кшдш Азия, кещрек алганда Iimci Азия - тур!ктердщ к ш д т кесшп, мемлекеттер курган Отаны, атажурты. Орталык Азияньщ, оньщ iuiiaae Казакстанныц автохтондык халкы ежелден 6epi тарихтыц ене бойында калыптасып, ру-тайпа, улыс жэне улт дэрежесше дешн квтершген. Тур1ктердщ антикалык дэу1рде тарих сахнасына шыгып, баскалай ipreni елдермен саяси-экономикалык жэне мэдени байланыстарын ныгайтып отырганы тарихтаи белгип. Осындай жагдайда олардыц ата-мекеншде тел мемлекеттер1 мен еркение™ болмады деу кисынга тура келмейди Казакстанныц ежелп халкыныц да дамудыц кул иелену сатысына сокпай алгашкы когамнан б1рден феодализмге еткен деген сиякты шындыкка сай келмейтш тужьгрымныц кептеген ецбектердщ бетгершен орын алгандыгы eK iH iuiTi-а к [4, 611 б.] Typiicrep мэдениет1 Орталык Азияньщ тамаша бай табиги-жаграфиялык ерекшел1ктерше байланысты дамыган. Отырыкшылыкка колайлы жерлерде тур1ктер туракты мекендер мен калаларды салып, отырыкшы мэдениетп дуниеге экелсе, шелшелейтпк жерлерде жартылай отырыкшы жэне кешпел1 турмыс кепирген. Осыншама кец-байтак жерд1 мекендеген тур1ктердщ тарихы, eMipi, турмыс мэдениеттер1 мазмуны жагынан бай да, турльтусп рецде болган. Осыныц дэлелш кептеген зерттеулерден таба аламыз (Оцтустш Ci6ip жэне Орталык Азияны зерттеген А.П. Окладников, С.В. Киселев экспедициясы; Хорезм археологиялык экспедициясы (С.П. Толстов); Орталык Казахстан экспедициясы (А.Х. Маргулан); Оцтустш Тур^кменстан археологиялык экспедициясы (М.Е. Массон); взбекстанда казба жумыстарын журпзген экспедиция (Л.Г. Гуламов). Кептеген авторлардыц ецбектершде Андрон мэдениеэт таралуыныц аймактары женшде сез болады (М.П. Грязнов, А.А. Формозов, С.С. Черников, B.C. Сорокин, Е.Е. Кузьмина, Н. А. Аванесова жэне т.б.) [5]. Ущцеуропалык тшдердщ атамекеш ретшде - Орталык жэне Шыгыс Еуропа ещрш танитын галымдардыц дэйегшше, б.д.д. III мыцжылдык шамасында Дунай езеншен Едш алабына дешнп аумакта ундшран тшдершщ саралануы журген. Сол тшдерде сейлейтш кешпел1 журттардыц 6ipep толкыны б.д.д. II мыцжылдыктыц ен бойында Орталык Азия аркылы Ka3ipri Ауганстан мен Ундктан аймагына кепи-кон удерктерш жасапты. Олардыц 5
6ipa3 тобы na3ipri Герат ещршен Иранныц батысына карай жылжып, сол мыцжылдыктыц соцында Иран кыратындагы байыргы хуррит лулубе, кассит, элам жэне т.б. ущцеуропалык емес тайпалардыц арасына сугынып коныстана бастайды (Кузьмина, Сафронов, Пьянков, Дьяконов, Фрай, Артамонов жэне т.б.) [6, с. 9-18]. Осылар жэне баска зерттеушшер жинактаган вте бай деректердщ непзшде Орталык Азия турпггершщ жалпы тарихын, соньщ шйнде еркениеттер1 мен мемлекеттершщ пайда болуын зерделеуге болады. Будан тыскары, Томирис ханшайымньщ мемлекет! болмаганда, ол Кирдщ жер кайыскан эскерш тас-талкан етш жеце алмайтын едь Ежелп дэу1рде Орталык Азия тур1ктершен шыккан тарихи тулгалардыц тагы 6ipeyi жэне бфегеш - Афрасиаб патша. Жазбаларда Амудариядан Солтустшке карай созылып жаткан байтак жер «Афрасиаб журты», «Афрасиаб ордасы» аталып, оны билеушшер «Афрасиаб эулетЬ деп керсетшген. Оныц барлык Туран журтына патша болгандыгын, Орталык Азияда кунгл мемлекет кдогандыгын, TinTi астанасы Сем1зкент пен Кашкар шэЬарлары болгандыгын айгак;тайтын деректер бар. Атышулы Афрасиабтан кешнп кезеццерде де тур1ктердщ лайыкты Патшалары халкым деп, ел1м деп, жер1м деп, тшм-дйнм деп саясатын журпзе бшген. Булардан кешн Орталык Азия TypiKTepi б1рнеше мемлекетгерге белшш eMip сурген [7,23-24 б.]. Сонымен, окырман кауым, ежелп TypiK еркениетшщ тарихы, 9cipece мемлекеттшп, т т , д ш , сакралдык кундыльщтары, олардыц TypiK халыктарыныц этникалык тугырын калыптастырудагы орны осы ецбекте 6ipuiaма сез болады. Бул еркениетке катысты деректер мен тужырымдарды 6ip гана TypiK халкыньщ емес, Ka3ipri уакытта да TypiK тшшде сейлейтш барша кауымга ортак api тарихи мэш зор К¥ВДЫЛЫК деп 6meMi3. «Тепщц 1здесец, терецнен 1зде» деген макал жайдан-жай айтыла салмаган гой. TypiK халыктарыныц теркий Тур, TypiK, Туркстан атаулы тарихи удерктермен кабыскандыктан, оныц этимологиясымен шугылданган шет жерлк авторлардыц eH6eicrepiHe жугшуге тура келедь Олардыц 6ipcbiпырасы кене жэне орта иран тщдервде TypiK ce3i Туранныц баламасы ретшде колданылгандыгын, Грекия жазбаларында «Турлар» деп аталатын кауым женшде сез болгандыгын, Туркстанныц оцтустотнде жасаган 6ip кауымныц аты Ундо деректершде «Турушка» деп бершгендюн тшге тиек етш, оларды «TypiK атаулы кауымдастьщка» жаткыза карастыруга бейшдш танытуда [8]. Жогарыда сез болтан ецбектердщ б1ршде lyp-TypiK ce3i тэрк (артта калмак) ету деп тусшд1ршед1 [9]. К,ытай деректершде Тик туршде кездесетш кауым атын «TypiKKe» телуге болмайды деп тужыратын авторлар бар [10]. Typiicrep 6ip кездер1 дулыга атын алган, олардыц тшнде дулыга «ту-кю» деп аталган, деген тужырымды Скотт жасаган [11, с. 12]. Хаммер езшщ «Осман империясыныц тарихы» атты ютабында TypiK атауы Геродоттагы Таргиатостыц дэл e3i деп жазады [12, с. 42]. Ал, Маркварт бул сез унд1 деректерпвде «турук» туршде кездесед1 дегещц тшге тиек етед1 [13]. 6
Франс В. Ердманн турне атауын Туриер, Тауриер, Тураниер, Туркен, Туржманен сиякты кауым аттарымен тэндеспре карастырады [14, с. 41,43]. Мундай келютщ турж этимологиясын аныктау багытында ep6timyi тше ойды, камшылайтыны анык. В. Колэллэ тартар атауы тардан шьщкдн, сол сияцты турку де тур немесе тир Ty6ipni сезден жасалынган, деп б1ршама ойга конымды nkip айткан [15, с. 465]. Ал, Карл Фиока бул атаудыц Heri3i - турку, оны кытайшадагы ту-кюмен салыстырып к;арацыз дещ» [16, с. 899]. М. Кашцари [17, с. 41], Ф.В.К. Мюллер [18, с. 10, 97], В. Радлов [19], К. Порфирородный [20, с. 57], X. Вамбери [21], Ю. Немет [22, с. 275-282], В. Томсен [23, с.465], Г. Доэрфэр [24, с. 492] жэне баска авторлардьщ TypiK сезшщ этимологиясына багыштап жазган ецбектершен туйет!н1м1з - TypiK атауы данкты тайпалардыц ерекше вдеиетш, олардыц мереш устем болып турган кездеп болмысын бейнелеу yniiH TypiK журтында колданылган екен. TypiK сезшщ магынасы - Куш, Куат, К¥ДФет- Бул сездер KeKTypiicrep жазбаларында да кептеп кездесед1 (мысалы, Куш Bepi, Куш Кул, Куш ¥ры) [19]. Бул атаулардыц Тур - Typiicrepre куш-кущрет дарыткан, улан-гайыр мекен жай берген Тэщрмен байланыстырылып айтылып-жазылгандыгы турасында 6i3 ез дэйектеу1м1зд1 штапта 6epin отырмыз. Оныч багасын зерттеушшер бере жатар. Typ-TypiKTep заманынын алгашкы кезещндеп б1рсыпыра жайттардан «Авесто» хабар етед1 [25]. Онда Иран - Туран тайпаларыньщ мекен-жайлары, кэсшшшш, дши сешмдерь сондай-ак олардын куатты жауынгерлер1 мен каЬарман колбасшылары - Туса (бул «Шахнамада» «Туе» туршде жазылган), Вайсака, Хаома, Аши, Афрасиаб, Хаосрау жешнде эцпмеленедь Он алты ел, соньщ ш ш де Туржстанньщ Согдысы, MepBici, Кангысы, сондай-ак, Эмудария мен Сырдария жагалауларын мекендеген тайпалар аталады. Булардын кейб1реулер1 «Шахнамада» да тшге алынган. Осынау деректер б]ркатар авторлардыц енбектершде талданып, тужырымдалган-тын [26]. BipaK, бул ретге олар тек ариашктерге гана катысты жэйттер женшде сез козгайды. Шенол Дургуннан баскалары TypiicriK феномещу мулдем ауызына алмайды. «Авестода» тура, даха сиякты кауымдардын аталуы, «Шахнамада», «Туран eni», «TypiK елЬ>, «Турандыктар» жэне «Typiicrep» тэр1здес атаулардьщ ушырауы кещл бвлетш мэселе. Туранньщ Тур eciMfli ец кене каЬарманы «Авестода» кеп рет тшге алынган. Эрине, буларда халык жэне тулгалар шеж1ресшщ хронологиясы бepiлмeгeнiмeн, турж-турлардыц кауымдьщ шындыгыныц купияларына, оларльщ тарихи тулгаларыньщ туртурпатына каныктырады. Парсы тшдес халыктардьщ сына жазулы ескертмштерщщ iiiiiHfleri ец KeHeci б.д.д. VII гасырдьщ соцы мен VI гасырдьщ басына тиесш Хамаданнан (Персопол), Пасаргад кыстагыньщ манынан, Накше Рустамнан табылган жазбалар деуге болады. Арийлердщ этникальщ ерекшел1ктерш, олардын 7
Заратуштра дшше бауыр баскандыгын, сондай-ак турандык кауымдармен карым-катынастарын осы ескерюштер аркылы бтуге болады. Геродот жэне Сандалгиан [27, с. 184 - 187] тшге алган каспилерд1 археолог Е. Херзфельд коне унд1 МоЬенджо-Даро жэне IV Анау мэдениетшш иегерлер1 деп санайды [28, с. 33 - 67]. Оларды кейб1р зерттеушшер [29, с. 776] Орта Азияньщ Оцтустш белш нде eMip сурген Бурушактардын ата-бабалары ретшде танытуга бешм. Калай болганда да, бул каспилер - бурушактардыц тш нде туржше сездер молынан кездесед1 екен. Бул женшде JI.P. Лоримердш [30] ютабында егжей-тегжешп баяндалган. Кене аныздарды талдау непзшде б1рсыпыра авторлар кене шумерлер жэне каспилермен жапсарлас турган, 6ipaK бугшдер! ундктандык-ирандык атаулармен аталып кеткен елкелерге тараган алтайлык кауымдардьщ (Сибар, Кумык, Кужат, Кец (Кецгер) жэне Гур) eMip сургендтн аныкгаган [31, с. 3 4 7 -3 6 8 ]. Ал, Маасуди мен Кашкарилер «Хазарды» «Ci6ip» жэне «Сувармен» (Субар) тэвдесире карастырган [32]. Барыскан Typiicrepi женшде Аристеас niicip бшд1рген. Сондай-ак, М. Кашкаридщ жазуынша, Барскан - Афрасиабтьщ улы Барскан салдырган шэЬар [33]. «Огуз» дастаны мен «Иран - Хазар анызында» ¥лук TypiK, Огыз, Хазар жэне Камдар сез болады. Сондай-ак, оларда Едш мен Дербент арасында, Тянь-Шаньда жартылай отырыкшы жэне жартылай кешпел1 eMip сурген он ок тайпасы мен олардыц ата тегш кураган терт тайпа эцпмеленедй Он ок тайпалары Н. Бичуриннщ жэне Стэн Конованьщ кпгаптарында талданган [34, с. 354—356]. Бул тайпалардыц Телес пен Тардуш деп аталган топтары Хеннинг пен Вайлейдщ ецбектершде керсетшген [35 с. 566 -586, 883 -922]. Бул Тардушка юретш Тугара - эдебиетте «Тохар» делшш журген кауымныц алгашкы атауы. Сол сиякты ирандьщ «Алан» кауымыньщ турпегенгеннен кешнп атауы - «Лан». Бул женшдеп деректер Де Груутгыц, Н. Бичуриннщ ецбектершде келиршген [36 с. 55, 15]. Б.д.д. I мьщжылдыкта eMip сурген Чарук, Джомуге жэне Джуграк ру-тайпаларыныц Typiicrep болгандыгы женшде 3. В. Тоган, В. Хеннинг, М. Кашкарилер сез козгайды [37, с. 388, 557]. Алдыцгы Азиядан келген баскыншылардьщ кысымына ушыраган TypiK кауымдарыньщ 4 жэне 6 немесе 24 6eninin б ас кар ы лгандыгы жэне олардьщ 6api 6ip хальщ ретшде турмыс кеццргендш жeнiндe еврей, сирия жэне TypiK дастандарында сез болады. Муньщ 63pi Будгенщ зерттеушде керсетшген [38, с. 128]. Ci6ip ce3i де Субардьщ 6ip rypi деген 6ipereft п1к(рд1 Маркварт айткан [39, с. 272 - 273]. Субар кауымыньщ кенелтнен «Ригведа» дерек беред! деп жазган ед1 Сандалгиан [27]. Ал, б.д.д. VII г. Абар тайпасыньщ дуниеде бар екещцп жешнде кене грек авторлары хабарлайды. Бул деректерд1 Немет 63iHiH штабында топтастырган [40]. Кытай деректер1 «Канг» тайпасын согдылыктармен байланыстырады [41, с. 132 — 147]. Алайда, бул уйгарым б1ржола мойындала койган деуге
болмас. Мысалы, «Канглердщ»,турк тайпасы болып табылатын «Канклы» жэне «Кенгерлермен» 6ipre б1рыцгай кауымдарга жататындыгын Скотт айткан [42 с. 184, 154, 292]. Аристов пен Маркварт та осы nkipfli устанады екен [13]. Бул пшрдщ дэлeлiн кытай деректершен табуга болады. Оларда Кытай 435 - 439 жж. езшщ елплсш «Канг» 6Hneyuiici - тур1ктердщ «Тоу-кю Тату каганына» Ж1берген делшген. «Кангньщ» TypiK тектес ек е н д т мына деректен де анык керйпп тур: Каракытайлыктар билеyuiici ездерш кене кытай тшмен «Канг-куо билеунисЬ> деп атаган [43, с. 216]. Жалпы алганда, Сибар, Кумык, Кужат, Кеч (Кац), Гур сиякгы кауымдардьщ б.д.д. I мыцжылдыкта oMip сургещдп женшде ацыздар хабар бередк Бул ацыздар Тоган жэне Тоджпситер ецбектершде жинакталган. Бул ретте сактарды «Шимо» мен «Шижа» деп атаган кене кытай тш ндеп жазбалардыц («Мутинзыныц ем1рбаяны») 6epepi мол деп бшем1з. «Жунгоныц (Кытайдьщ - авторлар) тарихы» атты кытай деректершде гундардыц б.ж.с.б. I мыцжылдыктыц басында турлше атпен аталган аргы ата-тектер1 - Нумдар мен Тиек - Тиктер (Дек; Ди) катталган [44, 2847, 2852 бб.]. Скифтер женшдеп 6i3fliH маглуматтарымызды «Таурат» («Киел1 KiTan». Стамбул, 1996) жэне баска авторлардыц ецбектершдеп материалдар толыктыра тусед!. BipaK, олардыц б1рсыпырасында ешкандай дэлелдер келтсршместен скифтерд1 ирандыктар деп сипаттау басым [45, 294, 312 бб.]. Bip топ зерттеушшердщ шюршше, скифтер жэне олардыц мэдениет1 гректердщ ыкпалы астында б.д.д. V - IV гг. КаРа тещздщ солтустгп мен Солтустк Тур}кстанныц аралыгындагы аумакта калыптаскан-мыс [46, 17-36 бб.]. Бутан карама-карсы жазылтан ецбектерде олардыц б.д.д. I мыцжылдыктыц басында, TinTi одан бурынгы кезендерде eMip сургецщп женшде айтылган [47, 189 б.]. Qcipece, скифтер салт-дэстурлершщ ерте заманныц баска тур1ктершшмен б1рдейлшн айкын керсеткен ецбектердщ мацызы зор деп бшем1з [48, 15 б.]. Айта кету керек, «Тохар» деген турк кауымыныц атауын 6ip замандары арил1ктердщ иeлeнгeнi, оныц алгашкыдагы атауы «Тугара» (Тогара) болгандыгы женшдеп пайымдаулар, ирандьщ «Ас-Алан-Тохарлардыц» багзы замандарда тур1ктенгендкш керсететш деректер Де Груут пен Вайлейдщ eцбeктepiндe жинакталган [10, 55 б.]. Турктердщ Кытайдаты Шан-Су, Шат-Су, Шит-Coy уэлаяттарына жаппай коныстангандыгы женшде Хеннинг, Томас, Стен Коноу сиякты авторлар жазган [49, с. 30-31, 13-14 б.]. Сондай-ак, «Сака-Хотан-Брахми» деректершде Барчукга жасаган Чарук атты TypiK кауымы сез болады. Осынау жазбада Тардуш тайпасыныц Тугр (Тухри) атты руы катталган. «Тардуштыц» курамындагы «Тугара» («Тогара», «Тугра») атауын «Таураттан» да кездеспруге болады [50, 25 б.]. TypiK кауымыныц бул атауы кешшректе «Кара шаЬар» ещршде eMip сурген аришпктерге бершген кершедк Бул арийшктер Туркстанга б.д.д. XIV - XIII гг. келш, кешшрек турктенген болуы керек деген болжамды Тоган айткан [51]. 9
Ynai деректершде Typiicri бейнелеу ушш колданылган сездер мыналар: сака, турук (турушка), гуна. Бул женшде О. Франка езшщ кггабында егжейтегжешп жазады [52, 60 б.]. Б.д.д. VIII - VII гг. Туршстанда гумыр кешкен «Шулардьщ» турк тектес кауымга жататынын аныктаган зерттеушшер (Харлейз) баршылык [53]. Кене TypiK аныздарында да Сак пен Шу 6ip халыктыц еы бел тн щ этногенездер1 ретшде кершедь Сактардьщ 6ip 6eniri Сулер ЖундерьЙундер1 (ЖунгуЫ) деп аталганын б.д.д. 989 ж. кытай деректершен бше аламыз. К^гтайшада су (се) жэне су атаулары кездеседк Бул сездермен сактардьщ аталганын Груут жаксы-ак ацгарган [10]. Ал, Мюллер, Франке жэне Тоган бул кауымдарды тур1ктердщ ата-бабалары деп бшед1 [54]. Шынында да, кытайлыктар кектур1ктерд1 «су» лардыц урпактары деп таныган екен [55, 42 б.]. Ал, византиялык автор Менандр Протектор да кектур)ктерд1 сактардьщ урпактары жэне бул ар ежелден «сактар» деп аталып келген дегенд1 аньщ айтып кеткен [56, 360 б.]. Осынау ецбектер мен деректерд1 аркау етш алган авторлардыц ецбектершен сактардьщ б1рсыпырасын TypiK тектес екендапн анык ацгаруга болады [55,42 б.]. Аристов кене дэу1р авторларыныц ецбектерщде кездесетш кумыктар, караталдар (кумарлар) жэне турундарды да турк кауымдастыктарыныц катарына жаткызган. Джомание де бугшп кундеп TypiK кауымы «комарлымен» (Кумар) 6ipibcripmn карастырылуда. Муныц Heri3i де жок емес екен. Мысалы, Плинус Секундус пен Помпониус Мела деген авторлардыц ез заманында-ак Комарлармен 6ipre Джоманиеш плге алуы кездейсок емес. Ал, Джоманае, - деп жазады Аристов, - кыргыздар арасында бугшдер1 де eMip суруде [56, 436 б.]. Сондай-ак, Фергана мен Кашкардыц аралыгындагы кумыктардыц (кытайша «Кю-ми» деп окылады) жанында «Хю-сун» мен «Кун-ту» - лар деп аталган TypiK тектес сак тайпалары eMip сурген [52,48-51 б б.]. Аталган аймакта Ka3ipri уакытта да кыргыз рулары «Усен мен Кунчу» гумырын жалгастыруда [57,292 б.]. Сонымен, «Ихд ул-Джуман Бартолду» атты кужаттык штанга жэне Аристов, Франке, Чеваннездердщ ецбектершде жинакталган материалдар б.д.д. I мыцжылдыкта Туркстанныц непзп тургындарыныц, атап айтканда, 3THoreHe3i мен мэдениеп туралы мэселеш жацаша коюга мумкшдк 6epefli деп тужыруга болады. Батые жактан аришпктердщ шапкыншылыгына душар болган кезде Тур1кстан жерше шыгыстан кытайлыктар басып Kipefli (б.д.д VII г.). Бул окига сешмд1 деректер непзшде Де Груут пен З.Тоганныц ецбектершде керсетшген [51, 36 б.]. Афрасиаб «Сак билеуипсЬ> деген атпен белгип [58, 39 - 40 б.]. Иран мен TypiK дастандарында Туран билеуппа Алп Ер Тонга Мидия билеушшер1мен 6ip заманда eMip сурген делшген. Ал, Афрасиаб жешндеп мэлiмeттepдi К,ашкари мен Джойажи беред1 [59, 852 б.]. Оныц кааретп eniMi жешнде «Turk Bilik Revusu» (IV. Misir, 1934) атты ецбекте егжейтегжейл1 жазылган. 10
Сондай-ак, оньщ урпактары, acipece, Ержасыптьщ ем1рбаяны женшде Де Груут пен Маркварт кызгылыкты деректерд! тауып, эдеби айналымга енпзген [60, с.117, 624, 70-71.]. Геродоттьщ «Тарихында», Ассирия жазбаларында, Иран мен Ислам жазбаларында Алп Ер Тонга турл1 атпен аталган. Алп Ер Тонга женшдеп дастанньщ 6ip б е л т «Дивани лугат-ит-Туркте» [17,1-41 б.] бершген. Аталган Елбасы-Колбасшынын тарихи к-эрекеп «Жамият-Таварихтеп» «Огуз каган» дастаныныц алгашкы бел1м!нде жэне уйгыр эршмен бершген «Огуз каган» дастанында сипатталган. Сощысы келемд1рек болганымен, тупнускадан жырактау. Алп Ер Тонга туралы Хас Хажиб, Джувайни, Ш. Маржани, Маасудилер сез козгайды, «Шаджара-и Теракимеде» эцпмеленед1. Сондай-ак, Алп Ердщ eMipi мен жорыктары жайы Атсыз, Кероглы жэне А. Абдурахманов сиякты авторлардьщ енбектершде баян етшген [61, 106 б.]. Turk Edebiyatlan Antolojisi (Ktiltiir Bakanligi. Ankara, 1993, Т. I, 22-23 бб.) атты ецбекте де мэл1меттер бершген. Алп Ер Тонганьщ ем1рбаяны мен жорыктары, оньщ Рустам, Кайковус, Кай-Хусрау жэне Иранныц баска билеушшер1мен кактыгыстары, эулет1, кыздары, улдары жэне ордасы жешнде «Шахнамада» егжей-тегжеши айтылган. Сондай-ак, «Огызнама» жырыныц 6epepi мол. Онда Огыз ханньщ эскери жорыктары жырланган [62]. Огуз каганга арналган б1ркатар ецбектер бар. Олардыц авторларыньщ кейб1реулер1 Гуигнес, Зия Гекальп, Б. Огел, В. Радлов, Риза Нур, Ж. Маркварт, Потанин, Н. Бичурин, К- Ом1рэлиев, В. Ван мен Г.Р. Рахметли жэне т.б. Огуз каганды жетерлк Heri3i жок болса да Шьщгыс хан, Ескещпр Зулкарнайын жэне Керей Ханмен тэндеспрген [63, 11 б.]. Жалпы алганда, Огуз Каган жайлы тупнускалык материалды «Огуз Каган» дастанынан табуга болады. Онда Огуз Каганньщ ем1рбаяны, ол эрекет еткен географиялык кещспк жаксы керсетшген. Дастан Огуз каганньщ тарихи тулга екенше кумэндэнуга орын Калдырмайды. Шу каган женшде М. Кашгари ютабында келпршген ацыздарда эцпмеленедь Туранныц Тур еамд1 ец кене каЬарманы «Авестода» кеп рет тшге алынган. Эрине, буларда халык жэне тулгалар шеж1ресшщ хронологиясы бершмегешмен, турш-турлардьщ кауымдьщ шындыгыньщ купияларына, оларлыц тарихи тулгаларыньщ тур-турпатына каныктырады. Кене Туржстанда калалардьщ болгандыгын археологиялык жэне аныздык деректер дэлелдейдь Бул ретте Бесшатыр корымыньщ ecKepTKinii Ci6ip мен Орталык Азия мэдениеттерше тэн ортак типологиялык уксастык танытады. Ош каласыньщ 3000 ж. тарихын аныктаган галым - Бернштам. Бул женшде кыргыздьщ «Жацырган Ош» журналынан кызгылыкты тужырымдар табылады [64]. Сондай-ак, Ыстыккел тещрегшдеп барыскандыктардыц калалары болгандыгын А. Тереножкин мен Н. Бернштамньщ 11
макалаларынан бшуге болады [65]. «Худуд ал-Аламда» 6ipa3 материалдар жинакталган [66]. Бул мэселенщ кыр-сырларына Тоган езшщ «Ибн Аль-Факих Typiicrep туралы» атты шыгармасында токталып откен. Шу, Талас ешршдеп калалар женшдеп деректерд1 Чаваннез бен Бартольдтьщ ецбектершен табуга болады [41]. Осынау мэселеге байланысты тарихка дешнп кезецдерге мецзейтш Тамин бен Бахр эл Мутавийдщ жазбалары бар [67]. Б.д.д. I мыцжылдыкта Туржстан калалары женшде еврей, сирия ацыздарында, Ескещцр киссаларында, «Огузнамада», гундар женшдеп кытай деректершде эцпмеленедь Бул ретте Птоломей мен Бируни жазбаларынын мацызы зор [68]. TeMip ещцрюшен Геродот энпмелер!, Ергенекон эпсаналары, М. Кдшкаридщ штаптары хабардар етед! [69, 70 б.]. К^аркаралы каласына жакын жерде тем ip енд1ршгенд1гш растайтын материалдарды Э. Маргулан тапкан [70, 296 б.]. Бул ретте, Чуд мэденией деп аталган ескертюштерд1 Пеллиот сез eiefli, «курыш» сезшщ кене кытай деректершде кездесетшш Ванг тшге тиек етед1 [71, 687-689 б.]. Б.д.д. eMip сурген тургындардьщ б1рсыпрасыньщ TypiK тектестт осы тараптан да K e p iH in тур. Соган карамастан жогарьвда аталган ескертшштерд1 ирандык кауымдарга телитщ авторлардыц карасы да кептеп кершуде [72 ,222 б.]. TeMip буйымдарынын TypiK кауымдары тарапынан жасалгандыгын Ибн эл-Факих тшге алган. Ол, Хазар, Шаш, Сабир жэне Согды TeMipuiiлершщ буйымдарын саралап керсеткен [73, 50 б.]. Осы сарынды тю рд! В. Бартольд та айтып кеткен [74, 107 б.]. Алтай таулары, Epric пен Жeтicy алкабындагы коргандарды зертгеудщ нэтижесшде аньщталган жерлеу p9ciMi мен буйымдар Алтайдагы Карасук мэдениетшщ аймактьщ 6ip 6eniri болып табылатынын керсетп [75, 173 б.]. Сондай-ак, б.д.д. VIII - VII гг. жататын Каргалы корымынан алынган ескертюштердщ (Тянь-Шань буйымдарыньщ да) Енисей мэдениетше уксайтыны аныкталды. Бул мэлiмeт-дepeктepдi гылыми айналымга енпзген ецбектер бар [76]. Ал, Киселевтщ «Древняя история Южной Сибири» атты шыгармасында кене ескерткшггер мен Карасук-Ордос мэдениеттершщ езара эсерлесуше орай мэселелер камтылган. Сондай-ак, мунда Селенга журтынын Тайга жэне Кытайдагы Анг-янг мэдениеттер1мен scepnecyi де сез болган [75, 173 б.]. Тупскен, ¥йгарак буйымдарыньщ Ортаазиялык ыдыстармен уксастыгы, Арал enipi ескерткшггерщщ Казакстан, Ci6ip, Алтайга да тэн екендш, Иранньщ Хорезм мэдениетше еткен аукымды 9cepi талданган енбектер бар [77]. Qcipece, Массон мен Бернштам Анау мэдениетшщ epeкшeлiктepiн жаксы керсете алган [78]. Жэне де олардьщ енбектершде Ташкент, Фергана, Шу алкаптарыньщ ескерткшггер1 талданады. Б.д.д. замандардагы Алтайдыц Майэм1р мэдениел комакты саналады [79, 1-4 б.]. Ечбектерден оныц Ресейдщ оцтусппндеп скифтер мэдениет1мен уксастыгы мэл1м болды. Олардан Алтай мен Едш арасындагы 12
байланыстардыц келемш, олардын осы кезевде ныгайгандыгын бшуге болады[76, 149 б.]. Г.П. Сосновский Катын езеш жагалауында бой кетерген мэдениетп \ 1айэм1рдщ 6ip тармагы ретшде карастырады [80, 306 б.]. Сонымен катар У1айэм1р мэдениетшщ аумагындагы Алтай мен Тянь-Шань ескертюштерш скифтер мэдениет1мен уштастыра карастырган енбектер жарык керген [81, 105 б.]. Ал, Алтай мен Минуса ойпаты арасындагы жакындык Грязновтьщ шыгармасында ашып керсетшген [82, 6-7 б.]. Атап етерлж нэрсе, Алтайдагы Урсул езеш жагалауындагы Тойахта ескертюштершщ Майэм1р мэдениет1мен тектестт аньщталып отыр. Бул жерде жерленгендердщ еуропеоидтьщ нэсшге жататынын аньщтаган, Едш мен Ci6ip арасындагы байланыстарды сараптаган, Тойахта буйымдарыныц сармат мэдениетше уксастыгын керсеткен, сондай-ак Курай жазыгындагы коргандардан табылган еуропеоидтьщ нэсшдес канкалардьщ сипаттамасы бершген ецбектердщ гылыми мацызы зор [75, с.1-10]. П. Козлов Ноуин-Уладан туркмен непздершщ прототишн тапкан. Ондай 6ipTeKTi буйымдарды галымдар Пазырык, пен Турфаннан да ушыраткан [83]. Геродот Туран да егш шаруашылыгыныц еркен жайганын кеп мэрте тшге алган. Qcipece, Араке, Танаис дарияларыньщ бойларындагы егшпплш мэдениетше тэнп болган. В. Радлов езшщ ецбектершде Анау мен Алтайдагы егшшшк шаруашылыгы женшде жазган [84, 135 б.]. Дэл осындай маглуматтар Толстовтьщ ецбектершде де жинакталган. Ал, мал шаруашылыгы Э. Маргулан мен К. Акишевтщ монографияларында жаксыак сипатталган [85, 412-414 б.]. Жогарыда аталган ецбектер, ацыз-дастандар жэне деректер Туранныц, оныц ш ш де Казакстанныц да б.д.д. I мыцжылдыктыц алгашкы ширегшдеп тургындары иран тектес арийлштерге гана жатады деген nkipfli езгерткен сиякты. Олардыц коленершипк, егшшшнс, малшылык, Ksci6i мен калальщ мэдениет1 болганын дэлелдеп бергендей. Сондай-ак, олардыц кешнп кезеццердеп турйс тайпаларымен уксастыгын керсетедь Бул уксастык б.д.д. I мыцжылдыкта eMip сурген TypiicriK жэне ирандьщ сактар Typiicrepдщ аргы ата-бабаларыныц тегш кураган деп болжауга непз бередь Осынау тайпалардыц этникальщ теп, мэдени дэстурлер1, материалдьщ мэдениет1 мен шаруашылыгына катысты алынган материалдар Туран идеясын дэйектеуге мумкшдж беред1, оныц этникальщ-мэдени жэне т.б. непздерш тужырымдауга септеседь Казакстандык авторлардыц ецбектершен де мемлекетгшктщ ежелп тарихына катысты маглуматтарды алуга болады. Э. Кайдардыц «Кацлы» атты келемд1 ецбегшде (Алматы, «Дайк-пресс». 2004, 578 - б.) казак халкыныц калыптасуына ipreTac болып каланган, б.д.д. замандарда Кангюй - Кангха - Хорезм мемлекетш курып дэу^рлеген, эулет1 TypiK элемше кец тараган, мэдениет1 мен еркениеп дамыган, бугшде ecin-внш отырган Сыр бойыныц байыргы тургындары саналатын ец кене TypiK тайпасы - кацлылардыц 13
тарихи (улттык, тайпалык емес) ineadpeci баяндалады. Бул ецбек - зиялы кауымньщ гасырлар бойы зерттеп, кагазга Tycipin келген ой-тужырымдары мен дэйект! деректер! непзшде жуйеленш бершген кацлы тайпасыныц алгашкы этникалыкжэне еркениегпк баяны. Кацлы тарихына катысты езбек галымдарыныц ецбектершен, мэселен, проф. К. Шониёезовтьщ «Канг давлати ва канглилар» (Тошкент, «Фан», 1990, 168 - б.) атты арнайы зерттеуш атауга болады. Дегенмен де турпстанушы галымдардыц бул мэселеге катысты жарияланган ецбектершщ библиографиясы эл1 кунге жасалынган емес. Айткандай, Канлы (Кангха) женшде «Авестода», б1рнеше жерде сез болады. Ресей жэне баска шет жерлiк авторлардыц Туран тарихы мен мемлекеттшп жешндеп пайымдаулары 6ip тебе. Qcipece, В. Бартольд, Баймырза Хайт, И. Бичурин, 3. Тоган, А. Якубовский, С. Толстов, Г. Дебец, В. Гинзбург, С. Черников, В. Радлов, В. Еверхард, В. 9гел енбектершде такырыбымызга катысты материалдарды табатынымызга кумэн жок [86]. B.В. Бартольдтщ ецбектершде дшнщ TypiK мемлекеттершдеп рел1 керсетшп, 9cipece, оньщ («Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии» М.: Вост.лит. 2002; Сочинения. T.V.M., 1968) шыгармасында турш мемлекеттер1 мен тайпалары женшде сез болады. Оньщ кептеген ецбектер мен деректерщ пайдалангандыгы сондай-ак KepiHin тур. Алайда, ол - TypiK тайпалары мен олардыц мемлекеттер1 тек б.д. I мыцжылдыктыц ортасында гана тарих сахнасына шыккан деген таптаурынды евроцентристш кезкарасты катты устанган автор. C.Г. Кляшторный TypiK еркениетшщ калыптасу тарихындагы империялык дэстурлерд1 сез етед1 [87], ал JI.H. Гумилев турш мемлекеттершщ еркендеу1 мен ыдырауы жайлы nkipiH бидарген [88]. JI. Расони, В. Тоган мен И. Кафесоглуныц ежелп Typiicrep мемлекеттипп мен мэдениетше арнап жазган ецбектершщ мацызы зор [89]. Орта Азия регионы бойынша мемлекеттшк тарихына арнап калам тербеткен авторлардыц 6ipi - Азамат Зиё. Ол езшщ «©збек мемлкеттшп тарихы» атты кггабында (Ташкент, 2000) Хорезм, Бактрия жэне сол сиякты баска MeMfleKerrepfli тек езбек мемлекетшгшщ бастауы ретшде гана карастырган, алайда, булардыц бэр! жэне букш аймакта, солармен жапсарлас жерлерде курылган гун, эфталит, кушан, усун, кангха, TypiK каганаттары мен бipлecтiктepi, карахан империясы сияктылар Туржстанда eMip сурген барша Typiicrep мен баска халыктардыц барлыгы ymiH ортак мемлекеттк курлымдар болып табылады емес пе? Бул тайпалар сол мемлекеттерд1 куруга катысып, ездершщ белгш 6ip улесш косты гой. Сондыктан бул мемлекеттерд1 6ip халыкка немесе тайпаларга телуге болмайды. Оларды ешкайсымыз жеке дара курылым ретшде мешшктеп ала алмаймыз. Б ip замандары Ka3ipri Озбекстан территориясында отырыкшы епншшермен 6ip катарда кешпел1 TypiK тайпалары да eMip сурген. 14
Эрине, тур!ктердщ парсы тодес хальщтармен 6ipre араласа eMip cypin, гагдырлас, отандас болып ортак мемлекетш еркендеткеш, 6ipirin ортак жауларга тойтарыс бергецщп тарихтан мэл1м. Азамат Зиёныц 0збекстан мемлекеттипп тарихыньщ жасын 2700 жыл дсп нактылап айкындагандыгы кецшге конып-ак тур [90]. BipaK, муныц imiHapa болса да Кдзакстанда eMip сурген кауымдардьщ мемлекеттшшне де катысы бар екещцгш естен шыгармауымыз керек. Кене турш мемлекеттшп тарихыныц катпар-катпар сырларын 6mriMi3 келсе, антикалык авторлардьщ да ецбектерше жупну1м1з керек. Геродот, Ксенофонт, Полибий, Диодор, Арриан, Страбон, Плутарх, Курций, Руф, Помпей-Трог сиякты баска грек жэне римдж авторлар калдырган жазба куэлштерде Туранныц б.д.д. I мыцжылдыктагы тарихына катысты кептеген кунды мэл1меттерд1 ушыратуга болады [91]. Т ypiK деректершщ ш ш деп елеулшершщ 6ipi Ж. Баласагунныц «Кутадгу бiлiк» шыгармасы болып табылады, онда TypiK мемлекетшщ баскару жуйеи кернйсш тапкан. Эл-Фарабидщ «К,айырымды кала» атты ецбепнде оныц мемлекет туралы ойлары, МДашкаридщ «Диван лугат ат-турно> атты шыгармасында тур^ердщ саяси-элеуметпк жагдайына катысты материалдар бершген [92]. Мемлекет icTepi, баскару жуйес1 женшдеп кезкарастар, жинакталган шыгармалардыц imiHeH 6i3re белгш болгандардыц ец eжeлгiлepi мен eneynmepi IX - X гг. барып такалады. Бул жерде 6i3 Обу Наср Фарабидщ (873 - 950) шыгармасын назарда тутамыз. Ол кала билеуписше койылатын талаптарды былайша аныктаган: «Эмм деш сау, парасатты, етюр, зейщщ, дана, шешен, 6miMre шелщюреген, барша нэрседе нэпаш тия алатын, акикатсуйпш, абыройын сактаган, дуниекоцыз емес, эдшетсуйгш, ж1герл1 жэне ежет болуы лэз1м» [93, 159-160]. Карахандар сарайында кызмет еткен Юсуф Хас Хаджибтщ «К^утадгу бшк» шыгармасында да билеушшерге сондай талаптар койылганын керем1з. Мэселен, ол: y93ip акылды, бшмщ, журекп, иманды, K63i ток, есепкисапты жаксы бшетш болуы керек. Сонда гана оныц елге пайдасы тиед1 деп санаган. Гулама патшалар, дакандар мен саудагерлердщ табигаты туралы кунды шюрлерш жазып калдырган. Осы катардагы шыгармаларга Унсур эл-Маолийдщ «Кабуснамасы» (XI г.), Низамул мушктщ «Сиясатномасы» (XI г.) жатады. Бул авторлардьщ мемлекет жэне оныц p3Mi3i болмыш билеуппге койылатын талаптар, еюметтщ когам алдындагы мшдеттемелер1 женшдеп тусшктер1 назарды аудартпай коймайды.Олардыц шыгармаларында когамдьщ эдшет мэселеа билеушшщ, мемлекеттщ ic-шаралары аркылы meminin, реттелшед! деген niKip алга тартылган: Кудай тагала эр заманда халык арасынан 6ip KiciHi тацдап алып, патшальщ ету енерш оныц бойына дарытып, мэшЬур еткей «...сабыр-тагат жолымен журуцп хальщты езшщ TipinmiK жумыстарымен машгул еткей. Патша (оларды) зулымнан тыныш сактагай...» [94, 12-13 б.]. Адамга билеушшк касиетшщ Жаратушы тарапынан дарытылуы '•1 KipiH 6i3 «TeMip туз1ктершен» де таба аламыз. T3Hipi тагала эр жуз жыл15
да Мухаммед, оган Тэщршщ мархаматы мен сэлемдер1 жаусын, дшш дамыту жэне оны жанарту ушш 6ip K iciH i ислам дшшщ таратушысы жэне жацгыртушысы ретшде тандайды. Бул сепзшии жуз жылдыкта (ягни XIV гасырда) 0Mip Сакып кыран ислам дшш жаЬан халкына таратты» [95, 816.]. TeMip ежелп дэстурлерге арка суйеген, сондьщтан когамды 12 тайпага ажырата отырып билеген жэне осы непзде туз1ктерш тузген. Демек, когамды зандар непзшде баскару мэдениетшщ б1здщ регионда ец ежелп дэу1рлерден 6epi калыптасып келгендю туралы тарихи деректер жетерлж екен. К^ытай тшнде жазылган тарихи шыгармада - «Бейшида» (VI г.) журтымыздагы i бул реттеп ахуал жегпнде мынадай мэл1 меттер бар: «Оларда гибадатханада сакталатын TypiK туз1ктершщ жинагы бар. (Bipep кьшмыскерге) жазаны беруде осынау тузштерд1 (жинагын) алып, (оган суйене отырып) уюм шыгарады». Bip гана М. Кашкаридыц шыгармасынан когамныц сол кездеп кукыки жагдайын коз алдымызга келпруге мумкшдк беретш каншама мэл1меттерд1 ) табуга болады. Демек, кукыки мемлекет, кукыктык когам угымы Казакстанга да шеттен енбегендтн, халыктыц кукыки непзде eMip сурген д т н , муныц 6api 6i3re ата-бабаларымыздан жеткен мэдени мура екендтн бше аламыз. j Кыскаша айтканда, такырыптыц деректш непздер1 эжептэу1р. Мемлекеттиппм1здщ тарихын корсету ушш турл1 тшдерде жазылган тарихи шыгармалар кеп. Олардагы жинакгалган кужаттар, материалдар казак мемлекеттшгшщ тарихи узак даму жолын басып еткещцпн дэлeлдeйдi. Осынау ецбекй жазу барысында, тарихи акикат толык ашылмай калган болса да, кецес кезшдеп гылыми эдебиет улгшерше сын кезбен карал, ' пайдаландык. Ал, 1991 жылдан берп К^азакстанда мемлекет тэуелаздтнщ кайта калпына келэтршуше келеек, мунда деректердщ камтамасыз eTuiyi жагынан. киыншылык жок. Ocipece, казак мемлекеттшгшщ жагдайы, оныц алдында турган мшдеттерд1 толыкканды елестетуде тагы 6ip кунды дерек бар. Ол - Елбасымыз Н.Э. Назарбаевтыц когамдык-саяси кезкарастарын камтыган баяндамалар, сухбаттар, шыгармалар жэне жолдаулары [96]. Сонымен, ецбектщ тарихнамасын корытындьшай келе, темендегщей тужырымдар жасауды орынды деп бшем1з - Туран атауын аныктауда ономастика мен топонимиканыц кызмет1 зор. Кггапта мундай талдау ти!ст1 орын алган. Туран-Туркстанныц «ел-журт», «Отан-орда», «хальщ» угымдары орнында колданылгандыгын растайтын кене тарихи деректерд1 - «Авесто» мен «Шахнаманы» саралаудыц мацызы зор болды. Оларда б.д.д. I мыцжылдыктыц басындагы тарихи окигалар жэне кайраткерлпмен кезге тускен тулгалар жаксы KepiHic тапкан. Сол сиякты ецбекте зороастризм шмше, Иран мен Туран елдершщ кене мифологиясына да мол орын бершген. Бул жерде кене Иран мен Туран арасындагы катынастардыц кейб1р тустары И.М.Дьяконов пен Р.Фрайдыц монографияларында б1ршама жаксы керсетшгендтн окырманныц есше сала кетпекпим1з. Тур жэне TypiK сездершщ гуп-терюш туралы кызгылыкты шюрлерь мен танылган шет жepлiк авторлардыц iuiiHeH Х.Х. Шаэдэр, А. Вон Ле Кох, 16
£ Г , рЛ. Кмоско, В. Томсен, Мукатил Ибн Сулейман, И. Кафесоглу, О. Франке, Ж. Гесс, Вернхард Мункасджи, Габелентз, Скотт, Хаммер, Франз В. Ердманн, В. Колэллэ, Карл Фиока, Ф. Кешршзада, Де Грут М., Вамбери, Бичурин, Харун Гунгор, Ф.В.К. Мюллер, Зия Гекалп, Д. Маркварт, Хоутсма, Ю. Немет жэне Ешреф Бенги взбилендердщ, сондай-ак булардан алдыцгы замандарда eMip сурген Ибн ул Факих эл-Хамадани, Гардизи, Константин Порфирородный (Порфирогеннетос Константинос) еслмдерш беле-жара айтуга болады. Бул авторлардыц кейб1реулершщ (Ю. Немет, Вамбери, Ешреф Бенги взбилен) niKipiHine, «турк» ce3i «куш-К¥Дфет» деген магынаны беред1. Мундай магыналау баска авторлардьщ талкысы мен талдауларына Караганда TypiK сезшщ мэнш тольщ 9pi дэл бейнелеп тур деп бшем!з. Сондай-ак, И. Кафесоглы, Ю. Немет, Ф. Хангар, В. Огель, В. Еверхард, B. Рубен, В. Копперз, Л. Расонилердщ ецбектершде турандыктардыц этникалык теп мен саяси тарихы туралы кецшге конымды б1ршама пшрлер биадршген. Сез жок, TypiKTiK тутастьщ хакындагы мол маглуматтар кене TypiKTiK руналык жазулары мен орта гасырлык TypiK авторларыныц шыгармаларында тунып тур. Буларсыз дэйектеу1м1здщ жарытымсыз болатыны ез-езшен TyciHiicri. Qcipece, «Шаджара-и Турк», «Огуз-нама», «Ер-Тестж», «Козы Керпеш-Баян сулу», «Лэйлэ уа Мэжнун», «Рабгузи кыссасы», «Кудатку у ^ ш к » , «Хикметтер» (Яссауи), «Шеж1релер» (Рашид ад-дин), «Лугат-ит \ турк», «Эргенекон» сиякты ескерткштер мен дастандар, сондай-ак Шу каган, Алаша-хан, Сиявуш, Алтун-хан туралы ацыздар, «Коркыт ата ютабы», «Казан-Салор», татар халкыныц «Ак 6epi» жыры, алтай («Маадай Кара») ' мен кыргыз («Манас») халыктарыныц шыгармалары жэне кептеген TypiKTiK ^ эпсана-ацыздар мен дастан-жырлар непзшде Ана топырагымызда еркен жайган Турандык-тур1кт1к еркениет1м1зд1, туркстандык тур-тулгамызды жоталандыруга болатынына K63iMi3 жеткендей болды. Туранныц этникалык жэне саяси тарихына катысты маглуматтар Д. Банзаров, В. Владимирцев, С.Д. Майнагачев, А.И. Мартынов, C.А. Плетнева, В.П. Алексеев, П. Мелиоранский, С.П. Толстов, A.А. Семенов, Н.А. Аристов, Л.Н. Гумилев, А.Н. Бернштам, B.В. Григорьев, В.Д. Греков, В. Вельяминов-Зернов, М.П. Грязнов, А. Левшин, М.П. Вяткин, Н.Я. Бичурин, В.В. Бартольд, С.Е. Малов, A.Ю. Якубовский, С.Г. Кляшторный, Г.И. Спаский, В.В. Радлов, Ю.А. Зуев, B. Жирмунский, А.М. Щербак, М.И. Артамонов, И.В. Кюнер, 3. Рагозина, татар тарихшысы Ф. Урманчеев, кытай тарихшылары Су Бихай, агылшын галымы Э. Тайлор, тэжж шыгыстанушысы Б. Гафуров, езбек тарихшылары X. Зияев, А. Аскаров, А. Ходжаев, М. Исхаков, сондай-ак М.А. Кастрен, X. Вамбери, Б.Э. Диваев жэне казак зерттеушшер1 Э. Коцыратбаев, К- 0 м1рэлиев, М.Б. Акынжанов, М. Тынышпаев, 0 . Хасенов, Б.Е. Кемеков, К.М. Байпаков, Э. Маргулан, К.А. Акышев, О. Смагулов, У. Шэлекенов, 0.Т. Телеубаев, 3. Самашев жэне М.К. Кадырбаевтардыц ецбектершде жинакталган. Алайда, бул ецбектердщ б1рде-б|реущде Туран-Турпсстатг 17
б1ртутас Ел-журт, Отан-орда, суперэтникалык б1рлж, 6iperefi еркениет ретшде карастырылмаган, ягни турандык-туржстандык тамырластьщ тарамдалып, арнайы жуйеге салынып, оныц мемлекеттшп хронологиялык 1зде, белгш 6ip мекен мен кещспк аясында еркениет сипатында талданбаган. Бул зерттеу жумысымыздьщ барысында казак мемлекеттшгшщ тарихын улттык мудделер мен кундылыктар, сондай-ак жалпы Турандык, жалпы туршшшдйс тургысынан кешещц зерттеу эд1сш колданудыц 6epepi мол екендтне коз жегаздйс. Тарихи-салыстырмалы талдау мен сараптау, объективизм (шынайыльщ) мен историзм (тарихилык) эд1стерш пайдаландьщ. Жалпы, батыс-шытыс жэне ресей зертеушшершщ ецбектерше байыппен, сыни кезбен карауды назардан тыс калдырмадык. Такырып жуйелшк келю тургысынан кещнен карастырылды. Зерттеуцщ н еп зп максаты - непзшен II б.д.д. мыцжылдыктыц соцы мен б.д.д. I мыцжылдыктыц алгашкы ширегшдеп Туран мемлекетгшпшц бастауы, калыптасуы мен дамуыныц, сондай-ак дагдарыска ушырауыныц кезендерш кец келемде керсету едь Турл1 кезецдерде курылган мемлекеттердвд аталуына жэне династиялык (эулетпк) сипат алуына карамастан, оларды казак мемлекеттшгшщ Турандык-тур1кт1к туп бастауы жэне жалгастыгы ретвде карастыруды гылыми зерттеу1м1здщ непзп нысанасына айналдырдык. Жогарыда айтылгандарды ескере екшей отырып, осы монографияда Туран-Тур1кстан атауыныц туп-теркшш аньщтауды: туркстандьщтардыц Туран-Туркстан угымын тарихи рэм1з (символ) ретшде кабыл алгандыгын тарата талдап айтуды; Туран-Туркстанныц «ел-журт», «отан-орда» сипатында, «халык» кауымдастыгы жэне еркениет ретшде танылып табылганын дэйектеудц Туран елшщ тарихы мен мемлекеттштн танудыц эдгснамалык (методикальщ) тармактарын таразылауды; Туран мeмлeкeттiлiгi мен еркениетше катысты деректер мен дэйектемелерд1, айтылымдарды кепшшкке танытып, гылыми айналымга енпзуд1 максат eTin койдык. • Сондай-ак, мына мэселелерд1 карастыру колга алынды: • Тарихи-географиялык очерк атты параграф™ жазу; • Туран елшдеп мемлекеттшк туралы жалпы таным; • Тур1ктерд1ц тарихи атамекеш жайлы зерттеушшердщ ецбектершдеп ой-пшрлердщ сараптамасын беру; • Туран елшдеп мемлекетгшктщ шаруашылык- мэдени жэне элеуметтк непздер1 мен алгышарттарын керсету; • Андрон мэдениетшщ субъектшерш аныктау; • Ариана теориясынын сынын беру; • Арилердщ TypKicTaHra келуш баяндау; Б.д.д. II мыцжылдыктыц соцы жэне б.д.д. I мыцжылдыктыц алгашкы жартысында eMip сурген тур-TypiK сипаттас тайпалардыц мемлекетTLiiiriH айкындау; 18
Туранньщ Афрасиаб жэне баска колбасшыларынын ирандыктармен кескшескен шайкастарыныц барысын жан-жакты жэне кещнен керсету; Туранньщ аныздык жэне тарихи тулгаларын сомдау; Афрасиабтын этнотегш аныктау; Туран баИадурлершщ «Авесто, Шахнама» мен баска Иран шыгармаларында KepiHic тапкан еамдерш багамдау, олардын тулгалыгын таразылау, этнотеп мен турмыс салтыньщ ерекшел1ктерш айкындау. Б1з, «тур-TypiK» атауыныц шыгу туп-теркшш аныктауга атсалысып жургендердщ ой-пшрлерщ езара салыстырып, саралап керумен 6ipre, G3iMi3fliH де тужырымызды непздеуге куш салдьщ. Ол бойынша: Турандык тур1кке катысты кептеген атаулардьщ 6spi 6ip тубфден («тур») ep6ireH. Бул кезкарасымызды айкын opi дэлелд1 деп есептейм1з. Казак жэне баска турж халыктарыныч вз жерлершде, б1здщ жыл санаумыздан бурынгы сонау кене дэу1рдщ озшде-ак дербес те куатты мсмлекеттер1 болган деген дакпырт емес, ол туралы кептеген шынайы шындыкда жататын деректер мен маглуматтардыц бар екендшн алга тартамыз. 0 з басына мемлекет кетерш, Кытай, Унд1, Иран, Грекия, Рим жэне т.б. осы сиякты еркениетп елдермен Tepe3eci тен болып, мэдени, элеуметтш карым-катынас жасап келу1, акша шыгаруы, кала-корган салып, камал орнатуы, сэулет енер1мен, егшшшк жэне мал шаруашылыгымен, сондай-ак кол енср1мен шугылдануы - тым ерте кол жеткен еркениеттшкпч 6ip KopiHici болса керек. Ецбекте TypiK элемвде Туран, Шу, Кангюй (Кангха), Хорезм жэне т.б. сиякты еч кенеде дэу1рлеген мемлекеттердщ болгандыгын, булардьщ TypiicrepfliH жэне арилердщ 6ipre кауымдасып, одактасып завдар непзшде eMip cypyiH камтамасыз еткещцгш, Туран еркениетш орныкты етш ерлеткенш тшге тиек етем1з. Мунда сол мемлекеттер курылган жерлердеп еркениет пен мэдениет, шаруашылык ти т, элеумегтс-саяси жагдайлар, мемлекеттшктщ курылымы, баскару ж уйеа, олардын керпп елдермен карым-катынастары, жойкын жорыктары, сондай-ак елбасылары, колбасшьшары эчпмеленед1 Ocipece, Афрасиаб билеген Туран мемлекетшщ сез етуге турарлыктай элеует1 болган. Ол ерте кезендерде Иран жэне Кытаймен де терезес! тен, ж т карым-катынас жасаган мемлекет, еркениетп ел санатына жаткан. Туран мемлекетщщ алгаш тарих сахнасына шыгып, TypiK Олемше жэне кершшерше белгш болуы да 6i3re ертедеп Кытай, Иран деректерщен белгш . Туран ел1 туралы сыр шертер ен кене парсы жазба деректерш «Авестодан» жэне «Шахнамадан» табамыз, оларды терендете зерттеуд1 кезшде идеология куптай коймады, казак, езбек, туркмен, кыргыз зерттеушшершщ Де оган кунты болмады. Сондыктан да болар, тур1ктерд1ч азаматтык тарихында «Туран елЬ>, «Туран-турж мемлекетЬ> деген мэселе еткен заманныц 6ip елеуаз eneci ретшде гана багаланып келд1. 19
Айта кету керек, колдан суарылатын диканшылык шаруашылыгыньщ кен келемде кецекнне байланысты ipi-ipi су жYЙeлepiн icKe косу, каналдарды казу, бекшктерд} салуга рулык когамыныц кунп жетпейтш тусЫкп. Сондыктан олар кулдардыц куипмен, мемлекеттщ уйымдастырушыльщ, мэжбурлеу жэне баскаруы элеуепмен icKe асырылгандыгын дэлелдеп жатудьщ кажеп шамалы. Теменде арнайы тарауларда, осы аталган мемлекеттерге токталамыз. Бул ретте Туранныц ацыздык жэне баскалай тарихи тулгалары да (Шу жэне т.б.) назардан тыс калмады десе болады. Сондай-ак, Туранныц шаруашылык ranTepi, кала-коныстары, кол eHepi мэселелер1 де карастырылады. Туран eni, Тур халкы, колбасшы Афрасиаб деген атаулар ойдан туындаган киял емес, кагазга катталып, Иран ацыздары мен «Шахнамада» сакталып, гасырлар аттап 6i3re жеткен тарихи деректер непзшде калыптаскан атауугымдар. Сонымен, кыскаша кайырып айтатын болсак, ежелп Туран мемлекетTiniri мен еркениетш зерттеу, б1ршш1ден барша тур1ктердщ бурынгы замандарда 6ip кауымдастыкга бауыр басып, тарих барысында 6ip непзден жан-жакка тарагандыгын танып-бшуге, екшппден TypiK тш нде сейлейтш халыктардыц туыстастыгын, жакындыгын танытуга кызмет етедь Ецбекте керсетшген барша TypiKTepre ортак тарихи жэд1герл1ктер - олардыц бipлiгiнiц, еркениет тутастыгыныц рэм|з1. Сондыктан, 6i3 бул жэдкерл1ктер табылган жерлерд! б1ртутас тарихи-мэдени аумак деп карастырамыз. Муныц esi каз1р де сез болып отырган, scipece Н.Э. Назарбаев тарапынан алга тартылган орталыказиялык одактыц алгышарттары мен непздершщ бастауы болып табылатын жэне тутасуга демеу болатын аса мацызды фактор саналады. Рас, кене Туран тарихы мен еркениет1 туралы калам тартпаган тарихшы жэне мэдениеттанушы кемде-кем. BipaK сол жуздеген эдебиеттерде, жылнамаларда жарияланган кептеген деректер бола турса да, б{ртутас Туран мемлекеттшп мен еркениетшщ тарихы Орталык Азияда толыгымен эл1 жазылган жок. Алайда, бул ретте Туркияда 6ipa3 ютердщ аткарылганын айта кетуге мшдетпм!з. Бул ретте JI. Расони, ИбраЬим Кафесоглу, Тоган Валиди, БаЬаедцин 0гел жэне т.б. сиякты TypiK галымдарыныц еамдерш атауга болады. Ецбекте HeMic, венгер, кытай, араб жэне т.б. тшдерде жазылган Keft6ip шыгармалардан келт1ршген узшдшер мен сштемелер, осынау Туркия авторларыныц кггаптарынан да алып бершдь Туран еркениетс жэне мемлекеттшгш зерттеп-бшудщ танымдыктагылымдык жэне практикалык мацызы зор: • Тур1ктердщ тутастыгын ce3iHy ушш; K^ipri казак, езбек, кыргыз жэне баска тур1ктердщ ежелп Туран еркениетшщ мурагерлер! екещцгш бшу ушш; • Турк халыктары т1лдер1 мен мэдениттершщ жакындыгын, туыстыгын терецнен TyciHy, 3cipece ежелп Туран еркенией мен тарихын 20
меншштеп, белш-жарып карастыруга болмайтындыгын дэйектеу ушш; • Бул такырып ауанында айтылган ой-пшрлер Туран-Тур кстан идеясына кызмет eTepi хак; оньщ теориялык-тарихи жэне мэдени тургыдан дэйектелуше 6ipuiaMa непз бола алады. • Енбекте топтастырылып, жинакталган материалдар мен жасалынган гужырымдар «TypiK халыктарыньщ эдебиетЬ>, «К^азакстан тарихы», «Дштану», «Ясауитану», «Мэдениеттану мен еркениет тарихы», «К^кыктану» дэрютершде пайдалануга жарамды; «TypiK еркениет!» жэне «Туран мемлекеттшп» атты арнайы курстарга непз бола алады; магистранттарга да такырып жэне материалдар жагынан пайдалы; болашак диссертанттардыц такырыптар тацдауына козгау салады; теледидар мен казак радиосында «TypiK еркениет! жэне мемлекеттшп» айдарымен бершетш хабарларда TypiK халыктарыньщ туыстыгын, б1рлтн насихаттау барысында пайдаланылуы мумкш; TinTi, Президент Н.Э. Назарбаевтыц тарапынан алга тартылып журген «Орталык Азия мемлекеттершщ одагын» к¥РУ женшдеп идеяныц жузеге асуы ушш кажет болатын, турж мемлекеттершщ болашак одагыныц мэдени-идеяльщ непзш калауда да осындай зерттеулердщ езектш п аньщ; Ел1м1зде алгаш рет Ежелп Туран еркениет! жэне мемлекеттшгшщ бастаулары карастырылып, оларды кешенд! турде зерттеу колга алынып отыр; Typiicrep мекендеген тарихи-географиялык аймактагы Турандык еркениеттщ сипаты, таралу жерлер1 мен олардыц хронологиялык кезендер1 керсетшп, гылыми айналымга енпзшед!; • Туран мемлекеттшп еркениетгк теориялар тургысынан карастырылады; • Жург!згензерттеулердщнег!зшдетелтарихымызбенмэдениет!м!здщ, сондай-ак мемлекеттшпм1здщ актандактарын толыктыратын соны деректер алынып, тужырымдар жасалынады; • Туран тарихы, еркениет! жэне мемлекеттшгшщ, сондай-ак олардыц эртурл1 кезендерше катысты мэселелер аныкталып, узак Mep3iM/ii зерттеу жумыстарын журпзуге непз болады; эрине, 6i3 карастырып отырган мэceлeлepдi эл! де болса толыктырып, ширата тусу кажетсиякты. Осы ецбектщ дуниеге келу1 болашакта «TypiK epKeHneTi жэне мемлекеттшгш» жазуга жол ашатын кадам болатынына жэне игш кп ктщ бул кадамын элдекайда кец де, терец турде жалгастыратын турнсшш, зердел! тарихшы жэне еркениеттанушы галымдар шыгар деген сешмдем!з; • Ецбекте алга койылган тагы 6ip максат - Туран еркениет! жэне мемлекеттшгшщ iiiiKi-сырткы eMipi факторларыныц байланысыныц эдктерш керсету, Туран элемшдеп элеуметтш интеграцияныц доми21
нанттьщ формаларын, тур1ктердщ элеумегпк-этникалык тугастыгы мен ркымдык eMip куруыньщ айрыкша эдктерш, оныц Heri3ri уш-терт компонеттерш, оньщ 1ш1нде техникалык жактарын (жылкышылык шаруашылыгы, тем1р евдеу сиякты), саясиэлеуметтш к¥Рылымдарын керсету болып табылады. Алдагы уакытта жазылатын жумыстарда барлык Турандык eMip мен етмдердщ , еркениегпк елшемдер мен кундылыктардыц непзшде кулл1 табигатты аса 1жда1штылыкпен киел1 деп тану, айналага коршаган ортага тур1ктердщ етжакындары, туган-туыскандары, бала-шагалары, кернйкeлeмдepi мен таныс-тамырларына деген карым-катынастын, ункатысудыц терец туптамырында турандык-турйспк дуниетанымдык-нанымдык келшм мен уйлеамдш к жатыр деген тркырымыныц дэйектел1ну1 шарт. Бул ецбек тарихшылар, саясаттанушылар, элеуметтанушылар, мэдениетганушылар мен дштанушылар ушш кджетп ецбек болып, оньщ тркырымдамалары ежелп замандагы Отан тарихын, сондай-ак, элем жэне TypiK мэдениеттершщ езара ыкпалдастыктарын окыту кезшде кэдеге асар деген умггтем1з. Осы монографияныц KipicneciH С. Мэдуан жэне С. Эбушэрш, ал корытынды бeлiмiн С. Мэдуан жазды. Сондай-ак, I тарау мен II тарауды С. 06ym 9pin пен С. Мэдуан бipлeciп жазган. Ал, калган барша тараулар мен параграфтар С. Эбушэрш тарапынан жазылды. «Авесто, Шахнама» жэне кене TypiK жазбаларынан келиршген елец узшдшерш С. Обушэрт тэрж1мелед1, ал оларды эдеби ецдеген - С. Мэдуан. 22
IТАРАУ T¥PAH EJII МЕН МЕМЛЕКЕТТ1Л1Г1 ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТАНЫМ 1. Жумыстыц эдкнамалык ¥станымдары Такырыпты зерттеудщ эдюнамасын (методологиясын) сез еткешм1зде, оны жеке гылымдьщ эдкпен тэндеспрмеу1м1з керек. Эдкнама Туран мемлекет1 жешндеп танымныц барлык децгейлер1 мен формаларыньщ жалпы багытын керсетуге тшс. Муныц 63i бул реттеп i3flemcTi дэйектеу мумыцщгш жетщщре туе ер ед1. Эдкнама, сайып келгенде, Туран тарихын жш зерттеудщ нысанасын дэл тануга непз боп каланатын бастапкы гылыми кагидаларды камтиды. Бул такырып багыттарыныц непздемесш еркениеттк тургыдан аныктауга ден койдык;. Бул ретте, мына авторлардыц ецбектершдеп тужырымдардыц мацызы бар деп бшем1з. -HeM ic тарихшысы Э. Бернгеймнщ nkipiHine («Тарих гылымына Kipicne»), адамдардьщ материалдык жэне рухани кажеттшгш канагаттандыру максатында жасалынган нэрселерд1, эрине тарихи деректер ретшде пайдалануга болады. Ал, еткендеп окига не болмаса кубылыс туралы езшде белгш 6ip мэл1метгерд1 сактаган бейнелеу материалдарыньщ, сондай-ак ауызша-жазбаша деректердщ манызы зор. BipaK, олардыц шынайылыгын тексерш керу керек, ейткеш фактшер арадага баска 6ip адамдардьщ айтуымен жеткен болуы мумкш [ 97, с.5,7]. Бул айтылган пшрлер, 3cipece Афрасиабтыц тарихи тулгалыгы жешнде ой таратуга козгау салады. Ол жешнде 6ip, eKi немесе уш емес, кептеген айтылымдар мен дастандардыц, эртурл1 аймак-елкелерде ем1р сурген авторлардыц аузынан б1рдей сездщ шыгуы кездейсок жэйт емес. И.Г. Дройзен «Тарих гьшымыньщ непздер!» атты ецбепнде зерттеу ici улттык тарих аясында журпзшу1 керек деп тужырды. Эрине, ол эмпирикалык фактологияга да ден коюды жактап, жалпы тарихи дамудыц элеует1 кушейген сайын халыктар 6ipiHin артынан 6ipi шесед1 деп Kepcerri. Егер дэп Ka3ip TypiK халыктарыныц iniiHeH 6ipi локомотив болатындай даму элеуетше ие болса гой, циркш, б1здер баскаша сейлеп, баскаша багдарлар мен кундылыктарды устанган болар едш. Батыстыц батпагына батып, орыстыц ой-ойраны мен орманынан жол тауып шыгып алар едш кой. Жогарыда аты тшге алынган автор тукке тургысыз галымдьщтыгылымилыкты сынай отырып, еткен окигалардыц жанды байланыстарын 1здеп табуга мэн беру керекйгш кадап айткан [98, с. 172 -173]. 23
К. Поппер, элеуметтану - теориялык тарих дей отырып, элеуметтанулык эксперименттщ орнын статистика мен байкау, салыстыру мен аналогия басады, осылар аркылы окигалар TYciндipiлeдi деп керсетп. HeMic философы, тарихшысы, психолог В. Вунд ушш тарих — психикальщ процесстердщ жиынтыгы. Ол тарихты примитив™ кезецге, мэдениетгщ даму кезещне, мэдениенттщ толыктай даму кезецдерше белдь Тарихи дамудьщ 6ipiHnii кезещн ол примитивт1 адам кезещ деп аныктай келе, бул кезенде ацшылык жэне тер1мшипкпен айналыскан, рухани eMipi магияга непзделген кауым eMip сурген дейдк Екшнп кезен - тайпаларга белшу, эскери icTiH дамуы, согыстардьщ белец алуы, тотемдш мэдениеттщ пайда болуы кезещ. Ал, ушшнп кезец - мемлекет пен дшнщ пайда болуы, солар непзшде нагыз енер туындылары дуниеге келген кезец. Тертшип кезец гуманист1к, философиялык, тарихи танымныц пайда болган кезещ [98, с. 177]. Тарихтыц максаты, дейд1 В. Дильтей, танымдьщ эдютщ жэне бшмнщ элеуетш мемлекет пен когамдагы жагдайларды реттеуге жумсау болып табылады [98, с.180 ]. Бул оцай гана icKe асатын шаруа емес; ол мемлекет пен когам пзгшш устап отырган жандардыц ой-epici мен жалпы алгандагы рухани дуниесше байланысты болып, оц немесе Tepic нэтижесш беред!. Басшылык yHci3 калган жагдайда тарихи таным халыктыц санасына каратылуы керек. Француз агартушысы Вольтер («Опыт о всеобщей истории и о нравах и духе народов. 1756 - 1769 жж.») тарихты «еркениет» тарихы деп багалады. Ол мунда мэдениет, салт-дэстур, Шыгыс пен Батые халыктарыньщ ойлау салты мен ерекш елт басты мэселе болып табылады дей келе, тарихты адамдар вздершщ касиеттерше сэйкес жасайды деп бщц1 Сондыктан адамныц санасы мен акыл-ойын жетшд!руге айрыкша мэн беру кажетпгш уктырды [98, 6.208]. HeMic тарихшысы Э.Бернгейм («Учебник исторического метода». 1889) адам баласы кызметшщ заттай деректер1 шынайы, дурыс тарихи дерек алудыц объектива Heri3i екешне сешмдь Ол адам кызмет1, оныц санасыныц оянуынан орбщц, тарихи удерк - адамдардыц рухани, психикальщ кызметшщ жемга деп тужырымдады. А.С. Лаппо - Данилевский «Методология истории» (1913) атты ецбегшде сана, когамдьщ идеялар мшдегп турде тарихи дамуга эсер етед1, оны тарихшы зерттеулер1нде ecKepyi керек деп бшедь Ол тарихи деректщ объектива релш мойындай отырып, тарихи мэш бар окигаларды зерттеуге кажет болып табылатын дерек адам баласы психикасыныц жузеге асырган нэтижей деп жазды [99, с.29]. Автор тарихи деректщ багалануыныц децгешн оны жасаушыныц психологиясынан 1здеу керек деп мэселешц тура тебесшен туседь HeMic тарихшысы А*Майстер «Основные черты исторического метода» (1906) ецбегшде тарих гылымыныц нысаны мен зерзаты (предмет^ адамдардыц 03repicKe ушырауы женшдеп гылым болып, ол адамзат когамы, индивидтердщ карым-катынасын камтуы керек деп жазды. 24
Бул авторлардыц барльщ пиарлер1мен тольщтай келке беруге болмайды, элбетте, 6ipaK, олардыц тарих гылымы когам, адам жэне олардыц мжез-кулкы, карым-катынастары мен рухани элемш зерттеу керек деген токтамыныц ж е т белек. Бул ретте, Ж. Артыкбаевтыц тарихи танымныц озспне материалдьщ ескерткшггер емес, когамдык сана, элеуметпк-мэдени кундылыктар... койылуы тшс деген niKipi б1здщ тарихшылар арасында кун! бупнге дешн тарала коймаганы ешншт-ак. Тарихшы Н. Нуртазина да осы арнада сез козгайды [100]. Сондай-ак, теорияльщ денгейде ойлайтын философтардан да асырып айта алган тарихшылардыц 6ipi - Х.М. Эбжанов. Ол былай деп жазады: «Б1здш окулыктарымызда куш бупнге дсйш экономикальщ детерминизм, адамды канау, согыстар, жорыкгар тарихы 6ipiHnii орында тур. Мумкш, алгашкы кауымдык курылыс yniiH бул калыпты жагдай шыгар. Одан берщеп когамныц iniKi eMipiH тагылык пен жабайылык аныктаган жок... Ал, мшез-кулыктагы, дуниетанымдагы, элеуметтк-демографиялык курылымдагы езгерктер жер мен кектей болатын. Соцгылары казак тарихыныц шыгыршыгын айналдыруга пэрмещц эсер erri» [101, 27 б.]. Б1здщ niKipiMi3uie, тарих гылымы усак-туйек, кер-жерд1 жшке т!зе бермей бутш басты халыктыц тарихи тагдырында бетбурыстьщ кезецге бастау болган окигаларды ажыратып алып, шдете зерттеу1 тшс. Bi3 Туран мемлекеттшп мен еркениетшщ ер1мдерш таратып айтып-жазуда осынау кагиданы берш устануга тырыстьщ. Бул ретте б!зд!ц айтатынымыз мынау болмак: зерттеу нысанына ткелей катысты деректер мен маглуматтардыц шындыгы мен жалганын айыра бшу, жаксы-жаманыныц паркын, кунды-кунсызын талгай бшу — зертттеуппнщ талгам таразысы мен логикалык ой жуйесше, сондай-ак дуниетанымына, улттык сана-сез1мше байланысты. Ец каже-rrici - жинакхалган бай деректер мен фактшер шш ен зерттеуцпшц кецшне конатынын, ойлау жуйесше сай келетшш гана емес, айтылуы кажетп шындьщты айта алу кабшет1 мен epeci. Туран аумагындагы табиги-жаграфиялык факторлар ру-тайпалардыц экономикалык, элеуметпк жэне мэдени карым-катнастарыныц, мшез-кулкы мен салт-санасыныц сипатын аныктаган ед]. Бул эдкнамалык устанымды Капер1м1зден шыгармауымыз керек. Бул ретте 6i3 Туранньщ жер1 мен мэдени-шаруашылык ареалын аныктауга ден коямыз. Дамудыц тарихи сабактастыгы бузылган жерде шгерлеу болмайды. Keft6ip ецбектерде «ежелп жэне орта гасырлардагы Кдзакстанды мекен еткен этностар, мемлекетпк курылымдар аспаннан тусе калгандай баяндалады. Олардыц арасындагы генетикалык, нэсшдш, тыдш, экономикалык, саяси, рухани ортактык, сабактастык, жалгастьщ кешещц Ьэм кисынды ашылмаган куйде кала бередЬ) [101,286.]. Qcipece тш , дш , дш16ip Typiicrep мекендеген ата мекеннщ эр жершде династиялык сипат алып курылган мемлектпк уйымды жалпы тарихи контекстен жырып алып дараландыруга эуестену жалпылык тарихымызды сыцаржак карастыруга экелш соктырады. Эрине, казак мемлекеттшгш зерттеудщ езеюд мэселеи мемлекетпк 25
билпстщ TypiH, мэш мен ерекшеличн эр кезецге карай аныктау болып табылады. Соган карамастан, мемлекеттердщ гасырлар бедершдеп дамуынын ортак желкшен кез жазып калмауымыз керек. «Ойткеш когамныц барша муддеа, тагдыры, куш-куаты туйкш, он немесе Tepic шенпмш табатын жер мемлекетпк билш болган жэне бола бередь Адамзат тарихы мемлекетпк билйегщ алмас кылыштай етюр кздэал екенш капысыз дэлелдедЬ. Ол Алп Ер Тонгадай кемелдщ кемелвдей гана тулганыц яки тулгалардыц колында жаркылдап елдщ бойындагы дерт пен кеселд1 сылып тастауга пайдаланудан баскдга алтенбеу1 керек. Ka3ipri заман TypiK мемлекеттершщ елбасылары ата-бабалардан калган осынау рты дэстурд1 ешуакыгга да есшен шыгармаганы абзал. Танымныц эдкнамалык устанымдары мемлекетгщ муддесше, мемлекетп кураушы байыргы хальщтыц муддесше сай Kenyi объективи кажеттшк. Бул баскалардыц решшш тугызбаса керек. Кдзакстан тарихыныц мазмунын, - ерекшелгпн эу бастан автохтонды тургындар, олардыц тел мемлекеттер1 аныктаган. Байыргы хальщ пен оныц мемлекетшщ етене байланыстылыгыныц тарихын адал ашатын методология 6ipiHmi орынга койылуы керек. Бул кагидатца жыгылмаган зерттеудщ Ty6i шша, авторыньщ пигылы терк [1 0 1]. «Туран», «турлар» сездершщ Иран сияцты кернекп елдердщ жазба деректерде сакталуыньщ ег\ Туран тайпалары б1рлеепгшщ жай гана рутайпалык децгейде eMip cypin коймай, олардыц елдж, мемлекетпк дэрежеге кетершп, оны езгелерге таныта коцсы елдермен карым-катынас жасаганын да керсетед1. Туранда тек парсы тшд! тайпалар гана емес, турш тшдес бipлecтiктepдiц aipanac, ipreflec eMip cypyi басым болган. Олардыц арасында болган байланыстыц аракатынасы, 6ip-6ipiHe типзген саяси, экономикалык, мэдени жэне антропологиялык эсерлер1 жеткшкп 3epirenyi тик. Кдлай дегенде де турлар осы елкенщ барлык тургындарын, ру-тайпалары мен тайпалык б1рлеспктерш камтыган жиынтьщ атау турвде танылган. Ол - 6ipereft елке, отан, ел атауы. Кала берд1, б^ртутас еркениетт} бейнелейтш угым. Патшалык Ресейде caлт-дэcтYpлepi мен тодер1 аса жакын карашайлар,, кумыктар, балкарлар жэне эзербайжандар жэне жалпы Typiicrep татарлар деп аталган. Ал, тш баска кавказ халыктары: чешендер, ингуштер, лезгиндер ез атымен айтылган. Сол сиякты турлар, Туран ce3i елдщ парсы тодес ирандыктарга туыстас тайпаларына гана емес, барша тургындарына каратыла айтьшган. Буларга сактар да юрген. Сактар деген атауды да парсы жазбаларынан Ke3iicripeMi3. Парсы жазуында «сака», ал санскрит тш нде (б.д.д. I мыцжылдыктардыц орта шеншде белгш болган деп есептелшетш «Махабхарата» мен «Рамаяна» поэмаларында) «шака» туршде кездеседь BipaK сол сактар ездерш калай деп атаган, эрине, бул жешнде ешкандай мэл1мет жок. Сак женшде де шэлкеепктерге жол бершмеген деп юм айта алады? 0 p6ip халык екшдерь нщ баска халыкты бшп-бшмей, езшше кубылтып атай беретш эдет! бар. Мысалы, 60-шы жылдары Саха жазушыларыныц эцпмелер1 туцгыш рет 26
казак тш нде жеке ютап болып жарияланып, оныц аты «Жакут эцпмелерЬ> деп койылыпты. Сонда сахаларды орыстар «Якут» деп букш элемд1 6ip шатастырса, казактар орыстардан да асырып >Ki6epin, «жакут» деп аягын аспаннан 6ip-aK келттрген. Bi3 якуттер деп журген сахалар ездерш «Саха сирэ» - «Саха жерЬ> деп атайды. Ресейл1ктер жэне дэшм олардьщ артынан шесе журетш б1здер де Кытай дейм1з гой. Ал, кытайлыктар ездерш «хань» деген атаумен тэндеспретш белгш. К^шшактар мен огыздар орыс жылнамаларында «половцы» жэне «торктар» деп аталынган. Халыктык этноним кеп жагдайларда немесе жекеленген кезецдерде тураксыз болып келетЫ бар. BipaK соган карамастан этностардыц дш1, ежелп мэдениет иелерднщ ripnimiri мен кызметс бугшге дешн токтаусыз жалгасып келген. Мысалы, Ka3ipri взбекстан территориясын мекендеген журт ертеде Туран, Турпсстан, кешшрек Согды, Хорезм, Шаш, Паркан, Бактрия деп белшп-белшш аталган. Арабтардьщ кол астында болган кезде ол елке Мэуараннахр деп аталды. 0Mip TeMip кайтадан Туран деп турленд1рд1 (XIV-XV). Моцголдардыц тусында Шагатай улысы деп аталды. XVI г. басында кешпел1 езбектердщ 6ip 6eniri Шэйбани ханныц бастауымен Батые жэне Орталык Казакстаннан Мэуараннахрга барганнан соц, бул жердщ тургындары 6ipTe - 6ipTe езбектер деп атала бастады. Озбек хандыгыныц Казакстанда калган кешпел1 жэне жартылай кешпел1 тайпалары б!ржолата казактар деп аталатын болды [10 2]. Озбек хандыгына Казахстан даласыныц кеп жер1 - оцтустш-батысында солтустш Арал enipi мен Сырдария бассейншен бастап, солтустжшыгысында Тобыл мен Ерткке дешнп жерлер Kipfli. Онда жергшкп тайпалар (кыпшактар, коцыраттар, кацлылар жэне т.б.) турды. Булардыц бэршщ ол кездеп атауы езбек болатын [103, 15- 17 бб.]. Жогарыда айтылган езбектер - шынында да Озбекстан жерше X V - XVI гг. келш, езбек халкыныц курамына косылган кешпел1 езбектер. Бурыннан кешпел1 езбектердщ атын иеленш журмеген болса да, езбек халкы олардыц Озбекстан территориясыныц отырыкшы аймактарына келш табан т1реген1нен ондаган жузжылдыктар уакыт бурын осы елкенщ езшде TypiK сипаттас этникалык кауымдастык реттнде калыптаскан болатын. Бул халыктыц ез атын кешпел1 езбектерден алганы рас, 6ipaK ол осынау езбектер келгенге дешнп кезецдерде-ак ездершщ жогаргы децгейдеп мэдениетш кене TypiK-согды-хорезм еркениет непзшде жасап улгерген едь Сонымен, Мэуараннахрдыц TypiK халкыныц, сондай-ак Согды, Хорезм, Фергана, Шаш тарихы езбек халкыныц да тарихы болап табылады. Сондыктан да кос езен аралыгын мекендеген халыктыц кепшшгш кураган Typiicrep бул аймакты карахандыктар жаулап алган кезде гана пайда болган деу кате болар едь Бул ретте 6i3 халык тарихы мен тш кеп жагдайларда оныц атауынан элдекайда кеп бурын жасалынып белгш! болатынын естен шыгармауымыз керек болады. Туршстанда, оныц ш ш де Кос °зен аралыгындагы жерлерде де турйс тш нде сейлейтш тайпалардыц (6ip Ke3flepi TypiK деп аталмаган болса да) б.д. VI г. дешнп жуз жылдыктарда eMip cypreHi белгш. Мундай эсерлесулерден тэжштер де тыс калмаган. Олар 27
тек парсы тшдес кене бактриялыктар жэне согдылыктардан гана куралган деп ойлауга болмайды. Оцтуспк Тэжшстанда, А.Ю. Якубовский жазгандай, атам замандардан 6epi тур1ктердщ кальщ тобы турган. Ендеше, тэж1ктердщ де этногенетикалык курылымыньщ курдел1 екендт кумэн тугызбайды. Тарихтыц белгш 6ip кезецшде кушейе тускен тайпалар немесе олардын жекеленген 6eflibcrepi баска катарлас жэне туыстас тайпалардан оза inrepi шыкканда тутас 6ip ел аталган тайпалар жэне олардыц кесемдер1 мен билеушшершщ атын алып аталып кете берген. Мысалы, Казахстан территориясында да ецсесщ кетере дэутрлеген мемлекетпк 6ipniicrep тарихтыц эр кезевднде Туран, Туржстан, Сак;, К^ыпшак жэне т.б. б1рлест1ктер1, К^арахан мемлекет1 сиякты боп аталып кете берген. Бул мемлекетпк б1рлесиктердщ субъекпа де сол жерлерд1 мекендеген тайпа-улыстар болган. Булардыц 6api осынау мемлекеттшк пен елдисп орньщтыруга кал-кадершше улес коскан. Б1з - сол тарих пен мемлекеттшктщ MyparepiMi3, завды иеам!з. Ток етерш айтатын болсак, тарихымыз арыга кете бередь Сондыктан XV г. орныккан казак хандыгын гана канагат тутып, тарихымызды XV гасырдан кайтара салу тарихи жадсыздык болар едь Рас, казактыц ез ерекшел1ктер1 бар. Бул - жалкылыц. Сонымен 6ipre ол барлыктур1кстандыктарга датэн болган ортак касиеттермен де ерекшеленедк Бул - жалпылык. Казакка муныц eKeyi де жакын, ыстык, кажет. BipaK казак келешекп кездейтш болса, улкею мен улгаюды кажетсшетш болса ТуранТуркютанмын fleyi де керек шыгар. Bi3 тек кана казакпььз деп оцашалансак, тарихи санамыз тайыздана туспесе, молаймайды. Онда б1здщ этникалык, саяси калыптасуымыздыц, оныц scipece бастапкы кезендершщ кыр-сыры калтарыста кала бередь Бул, 9cipece, Ka3ip керек. Кеше неге олай болганын, бугш неге булай болатынымызды да дэлелдеу ушш Туранньщ - еткеннщ куэгерлт керек. Сол багзы Туранньщ бупнге дешн урпактан-урпакка уласып келе жаткан жалгастыгы керек. Накты калыптаскан этностыц езше Караганда, сол халыктыц аты б^рсыпыра ерте немесе кеш шыгатын, riim уакытша пайдаланылмай калатьга кездер1 тарихта аз емес. Мысалы, б.д. басындагы кытай деректершде «кыргыз» деген термшад кездеспрем1з, 6ipaK этнос ретшде кыргыздар деректерде б.д. I мыцжылдыгыныц акырында гана белгш бола бастаган. ¥йгыр этноним! XX г. дешн жаксы белгш болган. Алайда, Орталык Азия тайпаларыныц соккысынан ¥йгыр мемлекет! кулаганнан кешнп кезде бул термин деректерде пайдаланылмайды. Соган карамастан бул этностыц бурын да болганына, каз1р де бар екенше еншм де кумэнданбайды. Будан шыгатын корытынды мынау: непзшен мэндк жагынан алганда эцпме этнонимде емес, халыктыц антропологиялык-генетикалык корында да турган айтарлыктай ештеце жок. Эцпме - мэдениетте (жэне менталитетте). Мэдениет пен менталитет бар екен, накты этнос та табигатта болган, бар жэне прш ш пн жалгастыра беред1 деп айта аламыз. Мезолит, неолит жэне энеолит дэу1рлершде Орталык Азияда eMip сурген адамдар кенеттен жойылып кетш, тарих сахнасына мулдем баска адамдар мен халыктар шыга кeлдi деп ойлау кисынга келе кояр ма екен? Жазба 28
тарихка дешнп ру-тайпалардьщ, эрине олар каз1рп халыктардыц аргы атабабалары болып есептелшед1, атаулары 6i3re бeлгiciз калып отыр. Ал, олар б.д.д. II мыцжылдыкта ерте мемлекеттшк курылымына ие бола бастаган. рЛуны жазба деректер растайды. Сондыктан таза гылыми ецбектерде бул мэселелнin койылуы карсылык тудырмайды. Ежелп Орта Азияльщ еркениеттерд1 тек 6ip халыктьщ ата-бабалары гана дуниеге экелд1 деген идея, сондай-ак, регионалдык тарихи-мэдени мараны меншйстеу мэселеа алыс-алыс замандардагы тарихи жагдайды багамдауга жэрдемдеспейдь Будан тыскары, ежелп тарихи-мэдени аймактардын орталыказиялык республикалардьщ Ka3ipri шекараларымен сэйкес келе бермейпш тагы бар. Мысалы, кене Шаш уэлэятыныц калалары Ka3ipri взбекстан мен Казакстан территорияларында орналаскан едь Сан мыцжылдыктар бедерщде жапсарлас территорияларда eMip сурген коптеген турл1 тайпалар мен халыктар ортак мэдени дэстурлерге ие болгантын. Олардьщ жакын кершшес eMip cypyi, р а к уакытка саятын байланыстары мен езара эсерлесулер1 мэдени гана емес, сонымен 6ipre этникалык синтезденуше себеп болган. Ерте замандарда Орталык Азияда жергшкп халыктьщ курамы Typni кезендерде iniKi есудщ жэне сырткы Keuii-коннын ece6iHeH толысып отырган. Бул, acipece, Энеолит пен Кола дэу1рлерще тура келедь Ежелп миграцияларды экологиялык, экономикалык жэне элеуметпк факторлар удете тускен. Осылардьщ непзшде жаца-жаца этникалык удерктер белен алып отырган. ¥зак уакыт бойы елкем1здщ турл1 уэлэяттары сырттан келш жаулап алган мемлекеттердщ курамына енген (Арийлер, Ахеменидтер жэне А. Македонский империяларыныц). Сондыктан бул мемлекттердщ курамы полиэтникальщ сипат алган. Мысалы, А. Македонский мемлекей тек македондыктардьщ немесе гректердщ гана державасы болмаган. Сондыктан ежелп замандарда алуан этникалык-мэдени жэне мемлекетпк-саяси дэстурлердщ, баскару мен кукык жуйелершщ езара Kipiryi болган. Муньщ ез1 жергшкп мемлекеттшк дэстурлершщ кайта жацгыруына жэрдемдестг Сонымен, Орталык Азия халыктарынын ата-бабаларынын мемлекеттшгшщ терен тамырларын мойындай отырып, бул удерктщ ерекшелтн де естен шыгармауымыз керек [104, с.54]. 0лкем1зде eMip сурген ез алдына ерекшел1ктер1 бар ру-тайпалар казак, кыргыз, каракалпак, езбек, туркмен халыктары болып калыптасканда турандык-тур1кт1к тек пен атау олардьщ этникалык сана-сез1мшде бекш калды. TypiKTiK TeicriK сана мен TypiKTiK еркениеттш ерекшел1ктер TypiK халыктарынын этникалык бейнесшщ калыптасуында мацызды орын алган. Ендеше, кене тур1ктердщ этникалык тарихын карастырганда олардыц ру-тайпалык ужымыныц уйысуы мен тсршшгшщ ортак TeTiicrepi болып табылган турандык-туриспк белгшер Ьэм нышандар зepттeyшiлepдiц назарынан тыс калмауы raic. Зерттеушшер тобыныц сактардыц этноним! жeнiндeгi тужырымы, олардыц иран Tmfli тайпа дегеш де жорамал. Сол сиякты юэчжилер мен тохарлардьщ да этникалык теп ещц мэл(м болды. Эфтaлиттepдi 6ip топ 29
галымдар (В. Бартольд) парсы тектес деп бшсе, баскалары (С. Толстов); оларды тур1ктенген кауымдар шыгар деген болжам айтады. Кыскасы, кеп жайттар ani де болса аныкталмаган. Сондыктан, Туранды турл1 этникалык тайпалар мен топтардыц конгломераттьщ жиынтыгы деп алсак адаспаспыз. Будан, сактар, егер осынау этноним шын болса, олар сол Туран елшщ 6ip бугагы болып табылады деген тужырымга келуге болады. Сактардын шпндел тайпалардыц 6ip 6eniri иран тектес, екшнп 6ip 6eniri турне тектес болган деп топшылаймыз.! Булардыц 6spi антропологиялык жагынан европеоид типтес тайпалар едь ; Мэдени жэне шаруашылык традициялары беюген тайпалар болгандыктан, j олар баска саяси жэне этникалык коллизияларга шыдас бере алган. Ец бастысы - олар Ka3ipri турш халыктарыньщ непзп этникалык субстраттарыньщ I 6ipi болып кала береди Кола дэу1ршщ (б.д.д. II—I мыцжылдыктар басы) Федоров жэне Алакел кезецшщ кыштан жасалган ыдыстарыньщ сыртындагы ою-ернектер1 улплершщ казак халкыныа тускшз, текемет, алаша, кшем, сьфтмак сиякты буйымдарыньщ улп-ернектер1мен уксастыгын керуге болады. Казакстан жершде ертеде (б.д.д. XVIII-XII ff.) eMip сурген ру-тайпалар мен сонгы кездеп казак халкыныц ою-ернектершдеп уксастыктардыц болуын жай гана кездейсок уксастык деп карауга болмайды, бул уксастыктар ертеден келе жаткан белгш 6ip байланыстардыц орын алгандыгын керсетсе керек. ¥ксастыктар тек улп ернектерде (геометриялык сызыкшалар, ушбурышты, кошкар мушздО гана емес, дши нанымдардыц калдыктарында да кершгендюн байкауга болады. Олай болса, Казакстан жершдеп кола дэу1рвде eMip сурген адамдар мен 6yriHri тацдагы казак халкыныц (турпстщ) арасында этникалык байланыстыц барлыгына кумэндэну мумкш емес [105, 21 б.]. Археологиялык жэне баска зерттеулерден кола aayipi, одан кешнп TeMip гасырында eMip сурген адамдардыц эдет-гурып, салт-санасынан 6yriHri кунге дешн жеткен эдет-гурыптарды кептеп келтсруге болады. Мысалы, «I Петрдыц Ci6ip коллекциясы» деп аталатын атышулы кужаттар болгандыгы белгш. Бул дуниелер Ka3ipri Семей, Шыгыс Казакстан, Алтайдыц онтуст1гшдеп кене кешпелшер молаларынан тагылыкпен тонаудан табылган. Сол коллекцияныц iшiндe «Козы Керпеш - Баян супу» эпосыныц сюжетш бейнелейтш, б.д.д. V - III г.г. сак заманына жататын Алтын жуп капсырма бар. Бул, заттардыц Ke6i муражайлардыцзапасниктерщде сакталып, орыс галымдары оларды зерттеп, гылыми ецбектер жазган болатын [106,18-19 бб.]. «Козы Керпеш - Баян суду» жырыныц кай кезде шыкканын дэлелдейтш белпнщ 6ipi - оныц кумбезь Бул кумбез ете ерте уакытта исламнан кеп бурын, б.д.д. замандарда тургызылган белп. Оны кумбездщ куншыгыс жак бетшде турган мусш тастар дэлелдейд1. Кыпшак пен огыздар ондай KyM6e3i бар тас yftnepfli «дыц», «дщгек», «уйтас» деп атаган. Рум жазушыларыньщ бакылауынша, Сактар таудыц етегшде KipninrreH уй салып, оныц Te6eciH кетерш, уйдщ жогаргы eKi бушршен TeciK калдырып отырады. Карацызшы, 30
мунын e3i «Козы Керпеш - Баян суду» кумбезшщ архитекгурасьш дэл кайталамай ма? [107, 22-23 б.]. Еуропалык жылнамашыларга хазарлар (турхктер) IV г. жэне III г. белгш болган. Н.М. Карамзин былай деп жазган болатын: «Тур1ктермен тайпалас болган Козарлар немесе Хазарлар ежелден Шыгыс географиясында Хазар деп аталагтын Каспий тещзшщ батыс жагында мекендеген. YuiiHiiii ясузжылдыктан бастап олар Армения жылнамашыларына белгш бола бастаган : Еуропалыктар оларды гундармен 6ipre IV г. Каспий мен Кара тсц13 аралыгында, Астрахан даласында Ke3iKripreH» [108, с. 81-82]. Ал, Волга TypiKTepi туралы да деректер бар кершедк «Армян тарихшысы Моисей Хорснскийдщ булгарлар Христос туылганга дешн жуз жыл бурын iimci бул1ктщ кес1ршен ездершщ кене отанын тэрк етш, Арменияга келш коныс тепп» [108, с. 83] дегеш олардыц б.д.д. I г. eMip сургенш айгактайды. Осындай фактшерд1 белшен басып, тур1ктер Казакстанга баска жактан - Шыгыстан, Оцтустк Слбфден, Монголстаннан, Хинганнан, Алтайдьщ ар жагынан келген, TypiK мемлекет! - 6ipiHiui TypiK каганаты VI гасырда орныккан, осыган орай TypiK хальпсгарыньщ калыптасуыньщ алгашкы ксзещ сол inKi турк мемлекеттшгшщ пайда болуы уакытына сэйкес келеда, бутан дейшп дэу1рде Казахстан мен Орта Азияда европеоидтык турпаттагы арилер немесе иран тектес тайпалар гана мекендеген деуден 6ip танбайтын зерттеушшердщ 6ipi - С.Кляшторный. Ол осы сарындас энпмесш 1996 ж. Алматыда еткен гылыми конференциясыныц мэжшсшде де жанылмастан жалгастырды [109, с.12]. Еуропацентристк теорияга Караганда, Еуропада, Timi Еуразияда (Орталык Азияда) M3Hri баки тек ущцариймкгер гана eMip сурген. Баска халыктар, мысалы, TypiKTep, оныц шпнде казактардыц турк бабалары да бул жерге Шыгыстан ауып келген. Ендеше, Еуропа Ьэм Евразия - ущнарийлердщ ана журты. MiHe, осындай тужырым Ka3ipri уакытта, екшшке орай, татар тарихшысы Фатих Урманче мен М. Закиевтердщ айтканындай, тарих гылымында беки тусуде. BipaK, галымдарымыздыц жем1сп ецбегшщ нэтижесшде Евразия далаларында турк халыктарыныц эл1мсактан 6epi eMip cypin келгендкт дэлелденш отыр. Рас, бул жерлерге турктер сонау Киыр Шыгыстан да келген. Онда турган ештеце де жок- Батыс Туркстаннан да ез кезшде Шыгыска кешкендер аз болмаган гой. Сол сиякты татарлар да ежелден Идел-Урал бойларында eMip cypin келе жаткан халыктардьщ 6ipi. Скиф ареалы Евразия далаларыныц кулл1 KeHicTiriH камтыган [110]. Осыдан барып темендегше: кола дэу1ршде калыптаскан барлык мэдени-тарихи тузшмдерд1 бойына жинактаган парсы жэне турк тшдершде (Gipeyjiep фин-угорды да айтып жур) сейлеген кене европеоидтыктар, бфтутас алганда, б1здщ аргы ата-бабаларымыздыц-турандык-турлардын бастапкы этникалык субстратын кураган деген тужырым жасай аламыз. Казакстан жершде мекендеген адамдардыц сак дэу{ршде де кола iWyipiHin адамдарынш сиякты европоидтык 6enrinepi айкын кезге тускен. Сак уакытыныц Казакстандагы кене популяциясыньщ бейнесшде мощолоидтык элементтердщ аздаган yneci алгаш байкалады. Олардын 31
жалпы физикалык белгшершщ 1/5 6eniri монголоидтык нэсшге карай ауысабастайды. Муны б.д.д. I мьщжьшдыктьщ ортасында Монголия мен Кытайжерлершен келе бастаган тайпалардыц эсер! деуге болады. Казак халкыек! антропологиялык кабат - жергшкр1 европеоидтыктар мен кел1мсек монголоидтардьщ непзшде тарихи жолмен калыптасады [111, с. 13-14]. ByriHflepi, туржтердщ тутастыгын зерттеу ерющцк алып отырган кезде бул тутастьщты Typiicrep мифологиясы жэне тарихи фольклористикатурыгсынан келел1 турде зерттеу мшдеи туады. Мундяй тарихи api табиги сабактастьщ 6ip гана тел деректер1м1зде гана емес (эпсана, ацыздар мен тарихи шеж1релер), туркстандыктардыц когамдык ем1ршщ баска да саласында KepiHic тауып отырган. Сондай-ак, «Одиссея» мен «Иллиададагы» ацыздарды тшге тиек етелж. Оларда Троя каласыньщ, патшаныц жерленген орны дэл керсетшген жэне т.б. кептеген жэйттер сез болган. Акыры, археологтар ацыз керсеткен i36eH барды да, онда айтылгандардьщ Ty6i акикат екендшн аныктады. Нэтижесшде Туркиядагы Хисар 6eKiHici тубшен «Иллиадада» бейнеленген Трояньщ орнын тапты. Грекиядагы Микен каласынан Иллиаданыц бас каЬарманы Агамемнон жэне оньщ перзенттерщщ суйектерш, сондай-ак, патша тэжш табуга колдары жети. Мыцдаган жылдар жазба тарихы бар кене де, улы Кытай немесе Иран елдершщ кальщ тарихы баска халыктардыц жазба деректерш айтпаганныц езшде, олардыц ездершщ тел жылнамасында жаксы-ак катталган. Ал, Ундютан кене тарихы, проф. Фатих Урманче атап еткендей, бул елде археологиялык ескертюштердщ жаксы сакталмауынан, халык мифтер1 «Рамаяна» жэне «Махабхарата» дастандары, дши ведалар непзшде жазылган [112, с.173]. Туран-Тур жстан туралы да осыны айтуга болады. Археологиялык маглуматтардыц б.д.д. замандарда болган тарихи окигалар мен тулгалар туралы «ундемейпш» белгш. Рас, археология материалдык жэне рухани мэдениет ескертюштерше (эс1ресе заттык) суйене отырып, елдщ шаруашылык турмысы жэне баска жагдайы туралы, онда да болса накты деп айтуга болмайтын, 6ipaK жалпылама, салыстырмалы турде кабылдауга болатын тужырым жасайды. BipaK, оныц (заттык сипаттас) мэл1меттер1 тарихтыц «жанды жактарын» жаркырата, колга устаткандай етш керсетуге жэрдемдесе алады деу киын. Археологиялык материалдарда кеп, сонымен 6ipre шектелген акпар белп - код, рэм1з жинакталгандыгы белгш. Гэп оларды дурыс оки бшуде. Археологиялык материалдарды жиып алганнан кешн басталатын ic - солардыц ар жагында турган Tipi адамды, социумды коре бшу болып табылады. Мысалы, жерленген жердеп материалдар адамныц этникалык-мэдени ортасын, оныц eMip мен ел1мге кезкарастык катынасын айкындап тур емес пе? Одан маркумныц жасы, жынысы, заттары, Ka6ip курылысыныц формасы мен келемш, камераныц 6eniicrepi мен келемш, мурденщ саны жэне т.б. жэйттерд1 бше аламыз. Археологиялык материалдарда кеп, сонымен 6ipre шектелген акпар белп - код, рэм!з жинакталгандыгы белгш. Г эп оларды дурыс оки бшуде. 32
дрхеологияльщ материалдарды жиып алганнан кешн басталатын ic - солардыц ар жагында турган Tipi адамды, жанды, социумды кере бшу болып хабылады. Мысалы, жерленген жepдeгi материалдар адамньщ этникалыкмэдени ортасын, оныц eMip мен ел1мге кезкарастьщ катынасын айкындап тур емес пе? Одан маркумньщ жасы, жынысы, заттары, Ka6ip кздэылысыныц формасы мен келемш, камераныц 6eniKTepi мен келемш, мурденщ саны жэне т.б. жэйттерд1 бше аламыз. BipaK, археолог Э.Р. Усманованыц ете эдш жэне дэл тауып айткан мына ce3i куптарльщ: «Эрине, заттардыц рэм1здершщ шын мэш 6i3re белпаз» [113, с. 8]. Ал, зерттеупиге ец алдымен жэне Heri3iHeH Keperi де сол рэм1здер-мэндер емес пе? Дэйектеу кешн басталмак. Антропологтар этногенетикальщ процесстерд1 тек белгш 6ip халыкка, оныц ш ш де де кейб1р топтарына тэн болган адамдардыц физикалык тиш непзшде гана карастырумен шектеледь Qcipece, белгш 6ip халыктыц колдан жасалынган болып кершетш де тур атын, эр жерде 6ip ушыраскан жекеленген палеонтологияльщ жэне антропологияльщ материалдардыц непзшде зерттейд1 (букш Казакстан территориясыныц барлык жepлepiндeгi барлык кабаттарды eniKiM де тексермеген жэне тексере де алмайды). Оныц устше, олардыц Kennimiri эр турл1 географиялык себептерге байланысты euiin кеткен, букш аймактыц ерекшелтн оныц 6ip пушпагына тэн болган археологиялык мэдениетпен ( мысалы, жерлеу жоралгысына карай) тендеспре карастыру сыцаржак тужырым жасауга жетелейдг Туранды мекендеген улыстар шаруашылык, турмысы жагынан епншшер мен малшыларга белш гецдт белгш. Шаруашылык тутастыгынан баска олардыц тш жакындыгы болган (кешпендшер 6ip тшде, отырыкшылар баска тшде сейлеген деу кате. Тщдш айырмашылык этностыц табигатына байланысты. Демек, ез ш ш де епншшер де, кешпендшер де болган тайпа немесс улыстыц тш бipлiгi болган). Оныц устше эр тшде сейлеген кешпендшер мен отырыкшылардыц (олар rypni этникалык 6ipniKTepre жаткан болса да), арасында Keft6ip айырмашылыктардыц болуымен 6ipre, олардыц бэрше б1рдей тэн болган нэрсе - дши бipлiк пен рухани мэдениет тутастыгы едг Ал, муныц e3i турл! тшдерде сейлеген отырыкшылар мен кешпендшер арасындагы байланыстарга кедерп боларлык нэрсе атаулыныц бэрш азайтады, олардыц тарихи тагдырлас турмысын курастыратын ец непзп жэне мацызды этнотогыстырушы факторлар болып табылады. Тутастай алганда, Тур1кстан жepлepiндe журпзшген тарихи зерттеулер марксизм теориясы мен евроцентирспк концепциясына непзделген болатын. Бул зерттеу sflici Батыстык-еуропалык географиялык ортадан табылган кене ecкepткiштep мен заттар, мэселенки, ецбек к¥ралдарыныц сипатынан туындайды. Бул эдк шектелген жэне б1ржакты болып, алуан когамдык окигаларды ецбек куралдары непзшде гана тусшдгрш беретш, м¥ВДа когамныц кешнп дамуыныц жогаргы сатысын камтамасыз ететш рухани факторлар есепке алынбайтын-ды. Мэселен, ецбек куралдарын алып карайтын болсак, олардыц 6ip e 3i гана когамныц дамуын аныктай алмайды. Бул куралдар белгш 6ip рухани орта мен телктер аркылы тарихи дамуга 33
озшщ ыкпалын типзе алады. Рухани, дши факторларды есепке алмай турып, жалпы, адамзат тарихын, acipece Шыгыс халыктарынын тарихын нэтижел1 зерттеуге болмайтынына кез1\ш жетш отыр. Эрине, отырык;шылыктьщ этносты топтастырарлык элeyeтiнiн барлыгына кумэн жок. Отырьщшыльщка кешу кешпендшердщ даламен мэдени жэне тщщк байланыстарын узуге экелш соктырды. Муньщ e3i жана GipnecTiicriH 6ipirin, пайда болуына мурындык болды. Бул жерлерде оазистердщ улкен рел1 болгандыгы аньщ. Далалык жерлердеп малшылардын оазистеп халыкпен сауда-экономикалык байланыстары атамзаманнан тарихи калыптаскан. Кешпендщер 6ip жерден баска жерге жш Kemin отырган, ал муньщ e3i 6ip этнонимнщ улкен территорияларга таралуына себеппп болган. Кешпендшердщ оазистерге орныгуына байланысты, олардыц аты отырыкшы халыкка мэлш болып, олардын, Tinri, кешпендшердщ атауын кабылдап алганы тарихтан белгш. Осылайша, кешпендшер улыстарыньщ атауы жазба деректерге тускен. Эрине, кешпендшердщ аньщ саны отырьщшыларга мэл1м болган деуге болмас. Сондыктан да KimiripiM топ та тутас 6ip тайпа ретшде кабылданатынды. Немесе ipi де, куатты топтын аты барлык кешпел1 топтарга да танылып, нэтижесшде барльщ этникалык топтар мен 6ipniicrep 6ip атаумен 6ipiicripuiin айкындала аталатын болган. Отырыкшылыкка кешкен малшылар жэне олармен тыгыз байланыста болып, аралас-куралас eMip cypin жаткан епншшер арасындагы айырмашылыктар уакыт еткен сайын жукарып, 6ipTe-6ipTe бедер-белпешен айырыла тускен. BipaK, жана жерге коные тепкен кешпещц улыстар e3iHiH ecKi этникалык Teri мен атауын б1рден жогалтпай, сактап калып отырган. вйткеш, олар экономикалык жагынан дербес болган жэне онын уетше дэстур-салттардан б1рден баз кеше кою онай емес. Мысалы, Бухара оазис! шетшде Kemin журген TypiKMeH тайпалары XX г. дешн ездершщ этникалык Teri турасындагы угымын жогалтпаган. Тарихи жагынан 6ip уакыт eлшeмiндe 6ip елкеде турган eKi ipi этникалык топтьщ (эрине, баска KimiripiM б1рлжтер де жок емес) ортак мэдениет дэстурлер1 непзшде 6ipirin, KipiKKeHiH керем1з. Жалпы биологиялык жагынан таза этнос деген болмайды. Ол 6ipHeuie этникалык компоненттерд1 e3iHe косып алып, cinipin жiбepiп отырады. Энпме кайсы этникалык мэдениет пен устынньщ устем келушде. Осындай жагдайда б1рынгай калыптасып улгерген сол кездеп хальщтын кайсы белш иран тектес, кайсы белпч TypiK тектес екенш аныктап KepiHi3. TypiK жэне ирантектес тайпалардын тогыскан, шогырланган жерлер! деп 6ip жагы Каспий тещзшен Мерв, Букара, Самарканд, Ташкент, Казакстанньщ oHTycTiK eнipлepiнe дешнп, екшип жагы Каспий мен Аралдан Турфанга дешнп аралыкты алсак, бул жерлерде TypiicriK жэне парсылык (тэжш) шаруашылык-мэдени-территориялык топтардын катар eMip cypreHfliri мэл1м. Эрине, TypiK тш нщ жайылуына турштерден баска тур1ктенген ирандыктар кеп ыкпалын типзген. В. Бартольдтыц жазганындай, согдылыктар Ж1бек Жолыньщ ене бойына коныстана оты34
рып, ол жерлерд1 кенттенд1руге ип ыкпалын типзген, осылайша жергш1кт1 у1ыстармен араласып, акырында ciHicin кеткен. Бпдщ заманымызда журпзшген гылыми зерттеулер Афанасьев жэне Андронов мэдениеттершщ жергшкт1 сипатын, олай болса тур1ктердщ суропсоидтык нэсшдес кауымга жаткандыгын нактылай туседь Жер жуз^ндеп терт ак нэсшдж топтардьщ антропологиялык келбет1 гылымда «Еуропеоид» термишмен жинактала аталган. Солардьщ шпнен «Тураноид» гишндеп бракисефальдык (brakisefal) Typiicrep эу баста дорикосефальдык жэне баска аралас нэсшдерден езше гана тэн антропологиялык белгшер1мен ерекшеленген едй Азияда б.д.д. III мьщжылдыкка жататын коргандардан алынган склеттер турк нэсшне тшст1 екен. Оларды галымдар (Г.Ф. Дсбец, В.В. Гинзбург) бракисефальдык ак нэсшге жаткызады. Орыс антропологтарыныц кешнп кезде журпзген зертгеулершщ чэтижелерше Караганда, андроновтык тип толкынды шашты, бидай enai, орта бойлы (167 см.), сопак бет, монголоидтык емес, 6ipaK кезшщ аздаган кигаштыгы бар, кыр мурынды болып келед! Ал, Нура езеншщ жагасынан табылган тас келсапта ер адамньщ басы мусшделген. Оньщ 6eri сопак, сэл денестеу, кыр мурынды, танауы кеч, мандайы тар, кабак муйш шыгынкы, касы кальщ, epHi жука, К¥лагы улкен, аздаган мурты мен сакалы бар еуропеоидтык нэсш гишне жатады [114, 8-9, 459]. Ал, касиетп «Тауратта» Typiicrep ак нэсшдщ (Яфастан тараган) урпактары релнде керсетшген [115, 308 б.]. Кене деректерде Туран тишн кураган Мэуараннахр жэне баска Таяу Шыгыс Typiicrepi ак тэнщ, аялы кезд!, ат жакты (ай жузд1, бадам (миндальный) кезд1) деп сипатталган [116, 46 б.]. Орта гасырлар деректервде, т й т Иран эдебиетшде «TypiK» ce3i кей-кейде «сулу жан» магынасында да колданылган екен [116]. Муньщ e3i кептеген галымдардьщ TypiK журтыньщ ата мекеш С1б1рден Иранга дешнп жерлерд1 алып жатыр деген болжам-тужырымдарымен сэйкес келедй Ocipece, кептеген тарихшылар (Клапрот, Хаммер, Скотт, Кастрен, Вамбери, Оберхуммер) кытай деректерше суйене отырып, Алтай тауларын тур^ктердщ ана журты болган деп есептейдц енер зерттеушелер! (Стриковский) бул ретте T3Hipi Таулары - Азияньщ солтустш-батыс аймагын, ал мэдениет тарихын зерттеген Keft6ip галымдар (Зихи) ЕртюОрал аралыгын, немесе Алтай-К^ыргыз далаларын (Меннин), Байкал келшщ оцтустк-батысын (В.Копперз, 1937) керсетед1; кейб1р Tin танушылар да (Радлов, 1891; Лигети, 1940) Алтайдын шыгысын немесе Хинган сшемдер^ аймагын (Г.Рамстет, 1920), немесе 90 меридианный шыгысын (К.Мендес, 1968) жаткызады. Ал, лингвистикалык зерттеулер Алтай мен Орал таулары арасын, Tinri Хазар Teni3iHiH солтустж-шыгысында созылып жаткан далаларды (Немет) TypiK журтыньщ мекеш деп санауга мумкшдж бередь Ойткеш, б.д.д. II мыцжылдыктыч орта шенше (б.д.д. 1500 ж.) жататын Keft6ip Tin деректер! мен ecicepTKiziiTepi сол замандагы тур1ктер солтустшбатысындагы кене оралдык кауымдармен 3pi онтустк-батысындагы ундь еУропа тшдершде сейлеген арилермен жакын байланыста болган деген болжамга жетелейщ [117 ,7-8 б.]. 35
С.В. Киселев пен С.С. Черников экспедициясыньщ Ортальщ Азияда журпзген археологияльщ зерттеулер! б.д.д. II мынжылдьщта Минусинск аймагында бой кетерген «Афанасьев мэдениетЬ) (б.д.д. 2500-1700 жж.) [118, 225-230 б.] мен сол аймакта жалгаскан «Андронов мэдениетшщ» (б.д.д. 1700-1200 жж.) иегерлер1 - тещректеп доликефальдьщтар жэне монголоидтыкгардан, сондай-ак доликефальдык «Ак тещз» (Жерорта тещзО тишндеп адамдардан айырмашылыгы болган бракисефальдык ак нэсшдес топтар екещцгш керсетедь TypiK эулетшщ прототиптер1 тас дэуйршщ алгашкы кезевдершен 6epi Алтай-Саян тауларыныц оцтустк-батыс аймагында (Минусинск - Тува - Абакан далаларында) eMip сурген [118, с. 225-230] деген тужырым жасауга мумкшдк береди Олар б.д.д. 1700 ж. бастап осынау аймакта ыкпалды кушке айнала барган, содан е й гасыр еткен уакыт ш ш де Тэщр! тауларына дешн коныс ауцарып орныккан. Сонымен 6ipre аталган прототурктердщ 6ip 6ejiiri бугшп К,азакстаннан Мэуараннахрга дeйiн созылып жаткан жерлерде eMip cypin жаткан доликефальдык (олар да тур1ктердщ 6ip rypi) «Ак тещз» нэсшдершщ eKumepiMeH аралас eMip сурген, ал батыска жылжыган топтары Орал (фин-угор) кауымдарымен де байланыста болган. Нэтижеанде б.д.д. 1500 ж. TypiK тшнщ 6ip жагынан Орал тшдер1, екшпп жагынан ундьеуропа тшдер1мен scepnecyi болган, сездер де ауысып отырган. Ал, б.д.д. 1100 ж. прототурктер Кытайдьщ солтусткбатысындагы Ганьсу, Ордос далаларына барып орныга бастайды. Айта кету керек, Андрон мэдениетшщ -уш бурышты керамикалык ескерткштер1 Хорезмде де (Узбой мэдениетО аньщ керЫсш тапкан (б.д.д. II мыцжылдыкта) [119, 26,25,27 б.]. Мунын e3i тур^ердщ 6ip журты кене TypaH-TypiKCTaH efli деген тужырымды куатгай туседь Эрине, Туркстанныц бул уакытта ундьеуропалыктар мэдениетшщ ыкпалында да болгандыгын терютей алмаймыз. Ягни бул жерде Жайхунньщ онтустт, Иран, Памир жэне Ауганстанныц доликосефальдык тургындарынан айырмашылыгы болган жэне Алтайдагы бракисефальдармен етене туыстас болган тураноид нэсшнщ урпактары eMip сурген (В.В. Гинзбург). Баскаша сезбен айтканда, Кос езен аралыгы типше тэн антропологияльщ ерекшел1ктер1 бар адамдар - Typiicrep мекендеген. Б.д.д. 700 ж. Кытай мен Ресей арасындагы жерлерде Ci6ip, Байкал кел^ Монголстан, Жeтicy аймактарына эсер еткен жаца 6ip монголоидтк нэсш екшдер1 Енисей мен Онтустк Ci6ip аймактарында этникалык жагынан айтарлыктай ыкпалды кушке айналган болатын. Бул - Карасу мэдениет1 nerepnepi [118, 250-256 б.]. Бул кезде Туркстанга Ираннан кейб1р топтар да коныс аударган. Алтай-Саян тауларыньщ овд-устк-батысындагы (Тува - Минусинск - Абакан далалары) прототур1ктердщ 6ip тобыньщ шыгыска- Ордоска, eKiHmi тобыныц Едш мен Каратещздщ солтустй'шдеп далаларга коныс аудара жайгасуы олардьщ тшдерш де езгеркке ушыратты. Нэтижесшде, Неметгщ айтуынша, eKi улкен турк лахчасы (диалеьсп) пайда болды. BipiHmici Й-Л1 туркше (шыгыс TypiK лахчасы), екшпйй С-лы туркше (Якут жэне Чуваш Typkiuenepi лахчасы). Айырмашылыктар, acipece сездщ басында 36
б'тнедц шыгыс туркшесшде - йеди (же-ri), якутшада - сетте, чувашшада _ ситте; шьггыс туржшесшде йака, ал якутша жэне чувашшада - сага, суга. Якуттердщ ездерш «сака» деу1 де мына й - с айырмашылыгынан туындаган. TypiK лахчаларындагы екшпп 6ip айырмашылык 3 жэне Р дыбыстарыныц жагдайына байланысты пайда болган. Шыгыс TypiKTepi (гундар, квкxypiicrep, уйгырлар, хазарлар, печенегтер, огуздар жэне Эз!рбайжан, Ирак, Сирия, Анадолы жэне Балкан TypiKTepi) 3-лы туршпеде сейлеседь Батыс rypiKTepi (огурлар, булкарлар мен чуваштар) Р-лы диалекпсшде сейлеседк Мысалы, тенгиз-дениз-тенгер, екуз-екер, кыз-кхир сиякты сездерде бшнедь Зерттеулерге Караганда, бул айырмашылык б.д.д. III г. басталган [120, 337- 349 б.]. Тур1ктердщ Уцщстан - Пенджап алкабына б.д.д. I мыцжылдыктьщ басында барганы бeлгiлi. Будан бурынгы кездер1 туристердщ Иран аркылы Месопотамияга енгендт туралы деректер бар. Ол жерден табылган «сына сиякты жазуды» (клинописи) жасаушы халык Вавилон халыктары да емес, ассириялыктар да емес, олардан кеп заман бурын жасаган туран нэсшдес аса жауынгер шумер деген халык (немк-француз галымы Оппорт). Месопотамияньщ, эуел бастан-ак тупкшкй, улы мэдениетш жасаган шумер халкы (агылшын археолога Франк Форт) деген тужырым кептеген галымдардьщ колдауына ие болуда. Демек, кола дэу{рщщ езшде-ак, Ci6ipfliH, К^азакстаннын; жэне Орта Азияныц кен-байтак далаларын Teri жэне тарихи тагдыры ортактыгы жагынан туыстас TypiK тайпалары мекендедь Бул тайпалар 6ip улпдеп мэдениет калдырды. Осы калдырган ескертмштщ табылган жер1 Оцтустш О бф деп Андроново селосыныц атымен гьшымда шартты турде «Андронов мэдениет» деп аталады. Туран атауы мен Туран елшщ этникалыктарихы туралы турандыктардьщ osflepi жазып калдырган нускалардын ani кунге дешн аз табылып немесе табылмай отырганы кей ретте турандыктардьщ, оньщ ш ш де сактардьщ да тур-турпаты мен тулгасын туспалдап тануга, болжамдап багалауга, немесе, 6ipep канондык сапада гана, мысалы, евроцентриспк концепция шецбершде гана карастыруга мумкшдк 6epin отьф. Топырагында 6ip неше мэдениет пен тшдер1 тогыскан, кай елден болсыи рухани тургыдан кемшш жepi жок Туран-Турйсстанныц мэдениетш баска жактан келген халыктардьщ cniuicine тели салудыц сыры кеп. Keft6ip теорияльщ мектептердщ ездер1 ойдан жасанды турде кураган кагидасымактарын ныктауга Туранньщ полтэтникалык табигаты мен тур-турпатын шебер пайдаланганы жасырын емес. BipaK зерттеулерден б1рде ашык, кебшесе буркеншж еуропацентриспк кезкарастарды ацгаруга болады. Касиета деп саналган Туран - Туржстан елщщ байыргы тургындары ретшде Typiicrepfli емес, баскаларды гана керсетуге, жер-жерлерден табылган ескерткштердеп жазуларды TypiicriK емес, баска халыктардьщ шыгармашылыгынан туган феномен деудщ де астары терецде. Эр TYpлi басылымдарды шола караганныц озшде б1рден кезге TyceTiH мэселелер осындай. 37
Бул арада замана сарабынан ымнщ дурыс-бурысын есепшотка какканнан repi, алдьщгы кун максаттарына кез салган утымдырак тэр1здь Десек те, езгенщ таныганы ез алдына, Т уран-Тур кстанды ез урпактары кай дэрежеде таниды, олардыц енд1 кай тургыдан багалау-байыптау керек деген сауалдан жауап Kyrepi свзсгз. Бурын Туран-Туршстан туралы окымак тугш, аттарын емк-емк ecTireH окырман кеп кырлы, терец сырлы Туран атауын жатсынбай, жатыркамай тел Елшщ символы ретшде кабылдауы кажет-ак. Бул келешек ушш, улкею-улыктану ушш, кемелдену-кецею ушш керек. Сондыктан, Туран мен Туршстанныц этостык бтм-болмысына уцшу, ягни оныц еркениет ретшдеп сапасын тану, рухани элемшщ астарына кез ж1беру, осы уакытк;а шей in халкымыздыц санасында сакталып, жадында жатталып келген ¥лы атаудыц кым-кигаш шешуш оцай таптырмайтын тушндерге толы этникалык рухани бастауларын айкындау - 6yriHri ец басты мшдетгердщ 6ipi екендт талас тудырмаса керек. Гылыми эдебиеттерден орын алган Туран мен Туршстан жешндеп эцпме барысы, багалау сапасы эр килы. Бул - 6ip жагынан мэселенщ KYpдeлiлiri, eKiHmi жагынан б.д.д. II - I мыцжылдыктардан 6i3re жеткен айшыкталган жазба деректердщ тапшылыгы. Сондыктан да, 6i3 Туран - бул турк жэне иран тодес - тектес тайпалардан куралган Ел дегенд! катар устангымыз келедк вкшшке орай, KyHi бугшге дешн жогары жэне орта оку орындарында колданып журген багдарламалар мен окулыктардагы, Т уран-Т ypi кстан тарихына катысты зерттеулердеп мэл(меттер мен дэйектемелер сын кетермейд!, басым бел тн щ шолу дэрежесшде жэне гипотетикалык сипатта екендт ез алдына, олардыц баршасы ТуранТур1кстаннын ежелп тургындарын жэне олардыц мэдениетш 6ip сапада гана танып (еуропеоидтык, ирандык icneTTec), окырманга оларды meicreyni еуропацентристж тургыдан гана тушщцруд1 кездегендей. Олардагы басты идея - Туранга Еуропадан келген халыктыц жогары мэдениетп экелгендшн [121 с. 52], мал шаруашылыгыныц гтмц\ жолдарын таныстыргандыгын [122] уагыздау, т.с.с., мше, тужырымдар мен пшрлер осы такылеттес. Бул ар нысана болса, Туран-Туршстанныц касиеп жайында терецнен ой тартудыц, оныц тарихын зерттеудщ кажеп жок болып шыгады. Туран - Туржстанныц ежелп тарихы жайында толыкканды акпар бермей, бул жерге алдымен Еуропадан еуропеоидтьщтар, кешн б.д. V-VI гасырларында Typiicrep келген дей салу, 3pi кеткенде Казахстан - ежелден Еуропа тектес халыктардыц мекеш, Typiicrep кешн келген кел1мсектер деген ойга жетелейдь «Еуропеоид» деген терминшщ гылымда тек жогары дамыган деп е септе лшетш Еуропа еркениетше байланысты колданылатынын ескерсек, Орталык Азия халкына карата колданылатын «еуропеоид» деген баламаныц да ете сэтаз eKeni TyciHiicri. «Еуропеоид», ундьеуропа тодес дегенде Ka3ipri Еуропа хальщтары жэне Еуропа еркениеп мен д ш елестер1 хак. Сондыктанда жepгiлiктi халыкты сипаттаганда «Тураноид» деген сез тшге алынса, TinTi «Туран» деген сезд1 кепсшетш болсак, онда тым болмаса ауыз толдырып Туршстан деп атасак, Ka3ipri урпактыц будан мыцдаган жылдар бурын гумыр кешкен ата-бабаларымен сабактастыгын еске алары анык. 38
Барлык Туркстандыктардьщ ой мен сез1мше козгау салу ушш олардыц бэрш е б!рдей ортак Отанымызды, рухани мурамызды, гагдырлас тарихымызды, He6ip жуйрш шабыт пен улкен максат иелер1 - курескер тулгаларды тугычган ата-мекешм1зд1 Туран немесе Тур1кстан деп атап, багалаганымыз 03iMi3re сын, будан ештецеден утылмайтынымыз бэр1м1зге аян. Ойды осы тарапта ербггсек Туранды тек ежелп дэу1р атауы деп емес, сонымен коса тарам-тарам жолы болган кеп тайпа-улыстардын бастауы деп караудьщ peTi келгендей, алдагы уакытга оны uirepi - кешнде еткен тайпалардын этникалык елшем1 деп карастырудын да жеш бар. Туран - Тур1кстан ce3i адамньщ ecTiciH бейтарап калдырмайтын тэбэрк угым десек, онда Ka3ipri Республикалар атаулары мен тецеулердщ кайкайсысы болсын Туран немесе Туршстан деп айтылатын угымнан артык болмаса керек. Кымбат болмаса керек. Улкен де, улы болмаса керек. Бул атау ертецге багыт сттейтш сьщай танытары хак. TypiK халыктарыньщ арасындагы кезге урып турган ортак кесек дуниелерд1 кермей журген галымдарымыз ел аралаган сайын кезкетш айырмашылыктарды ауызга ала беруден не утады? Туранды дария десек, оныц туцгиыгы, кайрацы, тайызы жэне тармагы болары хак. Сактар - сондай тармактыц 6ipi. Сондыктан сактарды да Туран дэу1р1мен байланыстыра талдау кажет. Сол сиякты жекеленген тайпалар мен аймактардыц да тарихын жалпы Туран аясына жакындата карастырудын да peri бар. Туранныц тарихы жэне табигатымен жакын таныстыкты керсететш дэстурлер, дши нанымдар, топономикалык атаулар, фольклорлык материалдар Ka3ipri казактар элемшде мол кездесш отырады. Барша турпсстандык ру-тайпалар, улыстар, олар мекен еткен жерлер, олар жасаган мэдениет, дэстурлер, сейлеген тшдер^ олар иланган дшдер, устанган этикалык кагидалар, ерб^кен ойлар, дуниетаным - 6spi косылып Туран элемш курайды, Туранныц табигаты мен болмысын терещрек тануга булардыц эр кайсысыныц да кемеп кеп. TYpлi герман тайпалары мен улыстарыныц айырмашылыкгарын, символы мен езшдж ерекшел1ктерш тутас Германияныц 6enrici мен белиЧ деп карастыру озык ойлы гылымы бар бул елде де элдекашан орныккан. Сез тушншде айтарымыз: Туран мэселеа Казак тарихында карастырылатын ец езект! мэселелер катарынан орын алады. Атам казак ecKiHi ecine алмай, жацаны жасаудыц киындыгын айтады. Сондыктан Туран-Тур1кстаннын атауы мен мэн-мазмуны жалпы букарага, эйресе жас буынга мейшнше угыныкты болуы лэз1м. Жогарыда аты аталган Алаштыц да аргы аталары Туран мен Иранда сжелден мекендеген. Махмуд Кашкаридщ жазганындай, «Татсыз TypiK болмас, бассыз 6epiK болмас» («татсиз турк булмас, башсиз бурк булмас»). Муныц магынасы - бассыз 6epiK болмайтыны сиякты, парсыларсыз rypiK те болмайды. Тат - букш турнегердщ угымында парсы тшнде сойлейтш адам [123, с. 676]. Тураннан непзшен Typiicrep тарайды десек, Алаш дегешм^з TypiK тектес емес пе, ягни Туран - барльщ TypiK тектес халыктардыц, соныц ш ш де 39
казактьщ да ата-мекеш, Отан-Ордасы, бэр1м1здщ басымызды 6ipiKTiperiH уран icncrri. Бул Ka3ipri турк халыктарыныц басын косу багытындагы icэрекеттер1м1зге сай келед1 жэне сол тур^ктердщ тупю Отаны - Кара] шацырагы - Ежелп мекеш осы казак жер1 екенш еске салады. TypiKTep достастыгыньщ аясын кенейте тусуге багыттайды. Туран - тым арыдан, аргы заманнан келе жаткан эр! барша TypiK агайындар арасын камтитын аса аукымды да, кен угым. Неш болмасын (кеше, кала, алан жэне т.б.) Туран деп атау-айтуда да, жазуда да eui6ip бурмаланбайды. ¥гыныкты gpi тшге жецш. Ол - дуниеж узтц жагырапиялык жэне саяси карталарында мэцгшкке кететш атау. Туршстандыктардыц келешектеп ортак рухани орталыгын осылай атасак максатка сай болмак. Багзы замандардан 6epi узшмей жалгасьш келе жаткан кундыльщтар, турмыс-тсршшк непздер! жэне Туран-Туркстан атауы - осыньщ бэр! туранизмд!, Туркстанды жэне Казакстанды да накты реалдык етед!. Туркстандык-ирандык геосаяси ерекшел!ктерд!н ирандьщ кабатын туранизмнен анык керуге болар ед1. Туранизм мен Туржстанизм аркылы, будан да кеч1рек алсак, Шыгыс аркылы казак, езбек, туркмен жэне т.б. турктер ездершщ улттык кещсткшщ жолына шыгуы керек болады. Жэне де бул жайт геосаяси мудделер тургысынан Туран - Иран жэне Туран - Унд1 ынтымактастыгын орныктыруды да камтиды. Б!здщ этностарымыз бен еркениеттер!м!здщ eKi кабаттан (турк жэне парсы) куралгандыгы талас тудырмайтын шындьщ болса керек. 2. Ежелп T ypiK мемлекеттШп ерекшелштершщ баяны Тарихи дэу1рлерден KyHi бупнп дешнп кезендерде турл! географиялык аймактарда тарих сахнасына шыккан TypiK мемлекеттершщ TypiicriK сипаты олардын курылымдык дэстур!нде KepiHic тапкан болса керек. Жалпы алганда, TypiK мемлекеттер! мен кауымдастыктарын элеуметткмэдени, эскери, каржылык жэне баскару, 9cipece улттык мэдениет тургысынан карастырганда, TypiK дуниес1 угымы пайда болады. Осы жалпы кундылыктарды жеке мемлекеттер мен кауымдастыктар аясында танымдьщ 3pi улттык мудде тургысынан алып карастырудьщ мацызы зор. 0cipece, TypiKCTaH, Едш-Орал жэне Кара тещздщ солтуспгшде пайда болган TypiK мемлекеттершщ курылуы мен ыдырауы тур!ктердщ элеуметтк курылымымен ткелей байланысты. Саяси KymiH жогалткан 6ip турк тайпасынан кешн баска 6ip TypiK тайпасы немесе тайпалары тарих сахнасына шыгып отырган. Баскаша айтканда, саяси KymiH жогалткан этатист жануя, кешпендшер немесе тайпалар орнына баскалары кел!п отырган. ©йткен!, TypiK мемлекеттершде этатист жануя, кешпендшер немесе тайпалардьщ ауысу npoueci кезшде мемлекетщ непзп кагидалары, ягни TypiK мемлекетшщ курылымдык дэстур! жалгасып отырган. Мысалы, Селжук мемлекетщ Огыз кауымыньщ Кыныктайпасынан шыккан Селжукогулдарынын зулеи курган. Бул мемлекет ыдыраганнан кешн Осман мемлекетш дэл осындай жолмен 40
Огыз кауымыньщ Кайы тайпасынан шыккан Селжукогулдарыныц эулетс курган. Мунда курушы тайпалар мен жануялардыц эр rypni болганына карамастан, мемлекеттершщ курылымдык дэстур1 уакыт eiiciMeH 03repicTepre ушырамай сакталып калынды, ягни оньщ непзп элементгер! Сслжуктерден Османдыктарга erin, жалгасын тауып отырган. ¥рыс ханньщ урпактары Керей мен Жэшбек хандар курган Казак хандыгы туралы да осыны айтуга болады. Тарихтагы TypiK мемлекеттершщ тагы 6ip ерекшелш «Элeмдiк Мемлекет» куру идеясыньщ болуында. Бул орайда турж мемлекеттершщ битк журп'чу шегш элeмдiк билж угымы аркылы туЫщцруге болады. Огыз Каган дастанында «Шатырымыз - кек жуз1, туымыз - кун» деген сез элемдш мемлекет угымьш айкын турде тусшд1редь TypiK мемлекеп угымын ен дурыс жолмен тусйвдретш бул аныктаманы тагы да 6ipa3 терецдетш айтар болсак, rypiK мемлекеттер! элемд1 билеу жолында басып алган барлык жерлердеп халыктарга дши, мэдени, экономикалык жэне элеуметтк тургыдан кукык берген. Осылайша rypiKTep вздер1 коныс тепкен аймакты ез Отанымыз деп есептеп, ездер1мен 6ipre eMip сурген баска кауьшдарды ез ултынан алшактатпады. Демек, турпстердщ элемдк мемлекет угымында жаулап алынган барлык жерлер1 олардьщ отаны ретшде кабылданып отырган. Муны Туранда жуздеген жылдар бедершде коян-колтык eMip cypin келген ирантшдес тайпалар мен Typiicrep (турлар) мысалынан керуге болады. Эрине, олардыц арасында дши непзде дурдараздыктар epoiin отырган. Турандыктар дэстурл1 дши нанымдарын устанган болса, ирандыктар Заратуштрага бауыр баскан. Осылайша олар Иран мен Туранга ажыраган (Л.Н. Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. М.,1993. - С. 57-58). ¥лы Ж)бек жолы бойындагы (Жетку, Шыгыс Туршстан) калаларда коныстанган ирантшдес согдылыктарды TypiK кагандары ездершщ камкорлыгына алгандыктан, олардыц 69pi кешшректе TypiicneHin кетп. Бул жайт Ka3ipri уакыттагы Президент Н.Э. Назарбаев журпзш отырган саясатпен, оныц кептеген улттар екшдер1 мекендеген Казакстан халкыныц б1рлйт мен ынтымактастыгын ныгайту жолындагы сарабдал саясатымен ундесед!. Турш тш нде сейлейтш жэне ортак дэстурлерге ие болган Typiicrep тарихта кептеген мемлекеттер курган. TypiK кауымына тэн дэстурлер («TypiK мемлекеттершщ курылымдык дэстурЬ>) мен ой-пшрлер 9p6ip курылган жаца мемлекетте жойылып кетпей, кайта жацгырып отырган. BipaK, мына мэселеш назардан кагыс калдырмау керек. TypiK мемлекеттер! курылган географиялык аймактардагы дшдер, пайда болган ой-птарлер мен eMip суру салттарыныц Kefi6ip e3repicTepre ушырауы салдарынан TypiK мемлкеттер1 арасында да айырмашылыктар пайда бола бастаган. Сонымен катар турк мемлекеттершде езгермейтш кейб1р кундылыктардьщ болгандыгын айта аламыз. F асырлар бойы эр rypni географиялык аймактарда eMip сурулерше жэне неше турл! дiндepдi (буддизм, мани, иудаизм, христиандык, мусылмандык) Кабылдауларына карамастан, мыцдаган жылдар тарихы бар тур1ктердщ мемлекетпк угымын бейнелеген туршшедеп туракгы сез ripKecrepi 6yriH де Колданылуда жэне олардыц магыналары кеп езгергстерге ушырай коймаган. 41
Бул жагдай тур1ктердщ мыкты 6ip мемлекегпк кезкарасыньщ болгандыгын керсетедь Бугшде багзы тарихи дэу1рлердеп TypiK мемлекеттертч жойылып кеткешне кеп уакыт болды, 6ipaK олар устанаган кагидалар кундел1кп Tipuiuiiicre колданыла берд1 Кектурктерде, Селжук жэне Османлы мемлекеттершде де осындай едь Кенес Одагы курылымыньщ ыдырауы нэтижесшде бес TypiK Республикасыньщ 6ip уакытта курылуын осымен TyciHflipyre болады. Батые елдершдеп империяньщ отаршылдык сипатын накты айгактайтын мысалдар жетерлк. «Рим империясынын» алгашкы гасырларында кеч тараган «барлык жолдар Римнен етедЬ> деген сез, сол кездеп элемдеп барша байлыктьщ кез1 мен адамдар ецбепшч Римге багытталгандыгын KepceTin тур. Римдисгер Typni кукыктарга ие болып, баска адамдарга ешкандай кукык бершмей, олар кулдар ece6iHfle саналган. Ягни, Римд1ктер Римд1 гана ез Отаны деп бшген. Сонымен 6ipre непзп этнос ретшде есептелген римдштермен катар езш жэне eMipiH Римге багыштаган кулдыкта болган баска халыктар да бар едь Демек, «империя» термишшц Византия, Британия жэне Герман сиякты баска державаларга каратыла колданылгандыгы мэселешн мэнш айкындап тур. Ал, Шыгыста мысалы, Шыцгысхан мемлекетшде Heri3ri отан, езге отан дегендер болмаган, сол сиякты Казакстан мемлекет} кол астындагы жуздеген улыс-ултгар екщдерш кукыктык жагынан жергшкп казак халкынан ешкандай ажыраткан жок. Адамдардын 6ip мэдениет тец1регшде, 6ip ортага топтасуымен пайда болган ен улкен элеуметпк кауым улт деп танылады. Дэл осындай когам курган ец улкен саяси уйым мемлекет болып саналады. Туржтерде улт жэне мемлекегпк идея кене заманда калыптасып, дамып отырган. Тарихта TypiK мемлекеттер1 непзшен Еуразия территориясында пайда болган. Алайда, бул аймактан тыс жерлерде де курылган мемлекеттер болган. Тарихта 6ip уакыттьщ езшде 6ipHeme (бугшп тавдагы секивд) TypiK мемлекеттер1 Курылган. Typibcrep мемлекетп «ел» немесе «ил» деп, мемлекет куруды «ил болу», мемлекетп баскару iciH «ил устау» (ил тутмак) деп айткан. Мемлекет баскару кшде жазылмаган, алайда, мычдаган жылдар бойы жалгасын тапкан «салтсана» эрдайым кэдеге асып отырган. Мемлекет халыктьщ шекарасы белгшенген жерге билш орнатылуы аркылы курылган саяси, элеуметпк жэне кукыктык уйым болып табылады. Тур1ктерде мемлекет 6ip-6ipiMeH байланысты «халык, отан, эимшшк, мемлекет» сиякты угымдарды камтыган. Тарихта TypiK мемлекеттершде еркшдйс пен тэуелаздш мемлекет болудыч eKi непзп шарты ретшде кабылданган. ©йткеш, олар кандай жагдайда болсын, еркшдж пен тэуелазд1ктерш коргап калуга тырыскан жэне кажет болган жагдайда осы максатты кездеп, мекен еткен жерлерш тастап кетш отырган. Атап айтканда, б.д.д. 58 ж. Гун мемлекетЫн innci жэне сырткы баекыншылыктардан эдалреулерше байланысты Кытаймен одактаскан Хокан-йех пен оньщ айналасындагылардан коргана отырып, Чжи-Чжи кауымы еркшдш мен тэyeлciздiгiнeн айрылмау ушш ез жерш та42
стап кешкен. Бул ретте Кектурк мемлекеттершен де 6ipep мысал кeлтipe кетейк. К^лтай еркениетшщ Кектурк мемлекета басшыларына ыкпал eTyiH, Кытайдьщ eMip суру салтын кабылдаулары сиякты Бшге каганньщ эрекеттерш айыптаган карт, тэ:шрибел1 уэз1р Тоныкек Кектурктэуелс1здпше тенген мундай катердщ алдын алудыц шаралары женшде эцпмелеген. Турктерде билйггщ кайнар K63i дш болатын. Олар Tawipi бшпгш ткелей емес, кагандар аркылы журпзед1 деп сенген. TypiK каганы да езш Tssipi тарапынан тавдап алынган, куш пен кабшеи мол адам ретвде ce3iHeTiH болган. Tanipi TypiK S M ip m iciH e кукык, саяси куш (кут), улылык, бедел жэне куш 6epefli деп сенген. TypiK каганы Тэщрщен алган саяси кушпенен Еуразияда eMip суретга улттарды женге салыпты-мыс. Tsiiipi сыйы болган куш осылайша «харизматикалык» epiK кушше ие болды. Сондай-ак, каган мемлекетп дэстур (зац-тере - «туру») бойынша баскармаса, Tanipi берген саяси KymiH Kepi кайтарып алуы мумюн деп сенген. TypiicriK билк тусшшнде дши 6ip сый деп кабылданган «кут», ягни саяси куш эулет мушелер1 арасында 6ipmi4 колынан eKiHmiciHe ауысып отыратын болган. Сол себептен де TypiK мемлекеттершщ ыдырауына ыкпал еткен жэйттердщ 6ipi кешнп кезендерде мурагерлк мэселесшщ дэстурге непзделмей шешшгещцгшде едй Турк мемлекеттершде эм!ршшердщ билк символдары болган. Олардьщ шш де лауазым, отау, так, ту, дабыл, белдк, кылыш, камшы, жебе, ту, канжар секивд элементтер кездеседь TypiK sMipmuiepi батыр жэне каЬарман болуы, ал бiлгeлepi мэртебеге лайыкты болуга тшс еди Бойындагы осындай жогары касиеттерге ие бола алмагандарга халык колдау керсетпеген. TypiK 9MipinmepiHe мемлекет би л тн жYpгiзyiнe мемлекет мэжшстер1 (той, кенгеш, тернек, курылтай т.б) кемекпп болган. Мемлекет мэселелер1 жиналыстардаталкыланып, шеппм кабылданатын. Эм1ршшердщ жубайлары да мемлекет билшнде мацызды рел ойнаган. Хатун немесе улуг хатун атына ие болган жубайлардын белек отаулары мен кемекшшер1 болган. Олар жиындарда aMipiiiiHiH касында болып, мемлекет мэжшстерше катысатын. Сондай-ак, елпп ж1берш, елпп кабылдайтын болган. Баскаша айтканда, дуниенщ кай жершде болмасын, 6ip мемлекетгщ TypiicriK сипаты ен алдымен аталмыш саяси болмыстан, ягни басшыльщ, мулктк, эскери, жарлык жэне мэдени салалардан KepiHyi керек. Ежелп дэу1рден 6yriHre дейш турл1 территорияда жузден астам TypiK мемлекет1 курьшган. Бул мемлекеттерге «TypiK» сипатын беретш факторды «TypiK мемлекетшщ баскару дэстурЬ> деп атаган жен болар едь Тарихта TypiK мемлекеттершщ курылуы мен ыдырауын TypiicriK элeyмeттiк болмыспен (отбасы, оба, ру, тайпа, улт) байланыстыруга болады. Муньщ улан-гайыр Тур1кстан, Едш-Орал алабында жэне Кара тещздщ солтуспгшде тарих сахнасына шыккан TypiK мемлекеттерше ткелей катысы бар. Ce6e6i, аталмыш дэу1р мен географиялык ортада саяси купа олЫреген кез-келген 6ip TypiK мемлекетшщ билк басына келген келеа турк мeмлeкeтiнiц Ke6iHece баска 6ip TypiicriK ру немесе мемлекеттк отбасы тарапынан курылгандыгы байкалады. 43
TypiK мемлекеттершде отбасы мен орда когамныц непзш курайды. Еуразияда болсын, баска жерде болсын, курылган TypiK мемлеке:п^ курылымы мен болмыстарын сактап калу ушш алдьщгы катарлы согыс технологиясыньщ куатын арттыруга мэн берген. Олардыц Кытай шекарасынан Орта Еуропага дешнп улкен 6ip территорияга билк жYpгiзyiнiц басты ce6e6i де осында жатыр. Мысалы, Аттила мен Шыцгыс ханныц саяси курьшымдары эскери куштердщ аркасында Элемдк Мемлекет децгейше кетершгендт тарихи шындык. Бупнп тацда куд1ретп мемлекеттердщ де уш курлыкка устемдк eTyi эскери куш пен технологияга ткелей байланысты. TypiK мемлекеттер1 де к у п т acKepi мен кажетп курал-саймандардыц аркасында кептеген баска кауымдарга билк журпзе алган. Сондыктан заманында тур1ктерде «эскери улттык дэстур» мыгым болган. Бул ap6ip TypiK азаматы бейбгг вм1рде, ягни кундел1т ем1рде отбасына, обасы (тайпа) мен мемлекетше Rayin-катер тенген жагдайда дереу 6ip жауынгер болып шыга келед1 деген магынаны береди Жалпы, дала мэдениет1 устем болган дэугрлерде эскерге «чери», отырыкшы TypiK мемлекеттершде «черимен» 6ipre «ер», бугшде «эскер» немесе «ер», сондай-ак косын, жасак деген атаулар колданылган. Сонымен катар, TypiK эм1ршшершщ тацдаулы эскерлерден кур алган корганыс уйымдары болган. Кектурк кагандарыныц мундай арнайы эскерлер1 «6epi» деп аталган (Ka3ipri Казакстандагы «¥лан» гвардиясын еске алайык). Шыцгыс ханныц эскери жещстершде айтарлыктай рол ойнаган арнайы 9CKepiHin аты «хасса одагы» (гвардия) ед1. Тур1ктерде эскердш бас колбасшысы болган Каган согыстарда мшдетп турде эскершщ алдыцгы шебшде жYpyi шарт болган. Профессор А.Ювалыныц айтуынша, TypiK мемлекеттершщ ортак 6ip ерекш елт Меде ханнан бастап бугшге дешн жалгасып келген эскери жуйесшщ «ондьщ жуйеге» сай курылуы едь Туркия Республикасы жаяу эскерлершщ курылымы Меде ханнан бастауын алган ондык жуйемен ткелей байланысты. TypiK эскершде 10 ООО KiciniK эскери уйым тумен деп аталады жэне оны туменбасы баскарады. Муныц артынан мывдык, жуздж жэне ондык уйымдар келед1 жэне оларды мыцбасы, жузбасы жэне онбасы секшд1 лауазымды колбасшылар баскарады. Шыцгыс ханнан бурын моцголдарга Kayin-кэтер тенген кезде уакытша топ курылып жэне окига аякталганнан кешн таратылып ж1бершетш топтардан жасакталган «курен жуйесЬ> болган. Шыцгыс хан курен жуйесш тастап, тур1ктердеп ондык жуйеш енпзген. Нэтижеде, сол уакытка дешн элемге бар-жогы бшнбеген моцголдар TypiK мемлекетш баскару дэстурш колданыска енпзу аркылы элемдк мемлекетш курып, тарих сахнасына шыкты. Сондыктан да Шыцгыс хан курган бул мемлекет «Typk-моцгол мемлекетЬ> деп айтылып кеткен. Тур1ктердщ согыстарда жешске жетущде ондык жуйемен 6ipre ат пен кару да улкен рел ойнаган. 9йткен1, Турнсик согыс жуйес^нде атты эскер жещске жетуге зор улес коскан. Махмут Кашкари айткандай, кус ушш канат кандай кажет болса, Typiicrep ушш ат сондай керек. Аттыц согыс куралы ретшде yйpeтiлyi жэне эскери кызметтерде пайдаланылуы тур1ктердщ эскери 44
жещстервде непзп факторлардьщ 6ipi болган. Тур1ктердщ душпандары, ocipece кытайлар турк эскерлершщ кшмдерш, кару-жарактары мен аттарын кабылдаганнан сон гана барып тур1ктерге карсы багытталган согыстарда жещске жеткен. TypiK эскерлер1 согыска бара жатканда карулары мен imin-жемдерш ездер!мен 6ipre алып журетш болган. Ал, сол замандарда баска кауымдардьщ эскерлер1 ездерше кажетп заттарды арбамен тасыгандыктан 6ipa3 киындьщтарга тап болды. TypiK эскерлер! ездер1мен 6ipre кебше сурленген ет пен cyTTi гана алып журетш болган. Эскери карулардыц iuiiume алдыцгы катарда ьщгайлы spi терт жакка да б1рдей колдануга болатын садак пен жебе туратын. Сонымен 6ipre жакын урыста кылыш, к;анжар, пышак, Kyp3i, камшы, найза, аркан секшд1 карулар да колданылатын. Тур1ктердщ кылышы пшйнше жэне курышыньщ ерекшелкше байланысты етюр болып келетш. Корганыс каруы ретшде де калкан, толга, сауыт т.б колданылган. Б.д.д. V - IV гг. Еск корганынан табылган алтын сауыт енер мен жасалу ш еберлт тургысынан ез дэу1ршен бурын да 6ip еркениеттщ болгандыгыньщ айкын дэлел! болса керек. Бугшп тавда да TypiK эскери саласында кездесетш 9Mipre мойынусыну, шугыл шенйм кабылдау, керсетшген нысананы кездеу жэне т.б. эр турл1 тэсш- кагидалар кездеседь Согыс эдктер1 арасында тепелеу жэне эларету, алдаусыратып Kepi шепну, торуылга Tycipy жэне жойып ж1беру секшд1 согыс тэсшдер1 мекеш мен уакытына карай колданылган. Непзшде, ауыр карулармен жабдыкталган, сан жагынан ете кеп душпанга карсы осы согыс тактикаларыньщ 6ipi немесе 6ipHeuieyi б1рден колданылатын болган. Анадолыдагы Малазгирт согысында (1071) Султан Алып Арслан аталмыш тактикаларды шебер колдана бшген. 0Mip Тем1рдщ Баязит жэне Токтамыспен журпзген согысы жешнде де осыны айтуга болады. Багзы замандарда тур^ердщ мемлекетпк уйымы элемнщ жаратылыс TipmmiriHe сай тур-турге енген жэне Кектурк жазбаларында айтылгандай, «Успм1зде - кек аспан, теменде - кара жер, екеушщ арасында адам баласы жаратылыпты, адам баласыньщ ycTiHe T3nipi турк кагандарын (Бумын жэне 1стемю) отыргызьшты». Будан байкаганымыз: букш элем - турк мемлекеттершщ мекеш, ал TypiK кагандары элемнщ, ягни букш адамзаттьщ каганы болып саналады. TypiK кагандарыньщ кол астындагы эр турл! тш, дш жэне эр алуан мэдениет екшдерше деген курмел осы жерден бастау алып отыр. Шьщгыс хан да TypiK мемлекетшщ баскару дэстурш устанып эрекет еткен. Саяси билк орталык, оц-сол немесе шыгыс-батыс багытында ушке белшген. TypiK каганыньщ отауы орталыкка Tirkin, шыгыс жэне батысында жабгу атагымен бауыры немесе улдары отыратын болган. Жабгулар imKi icrepfle тэуелс1з, ал сырткы ктерде каганньщ эм1рше мойынсунган. Эр турл1 лауазымды жэне ыкпалды кызметкерлер болган. TypiK мемлекеттершде белгш 6ip уакытта шакырылган мэжшстерде мемлекеттщ жалпы мэселелер1 каралатын болган. Олардын арасында кецес курылымы сипатындагы «той» мен «кецгеш» мэжшстершщ, белгшенген 45
уакытта жэне арнайы шакырылатын курылтайлардын мемлекет ем1ршдеп алатын орны айырыкдла ед1. TypiK мeмлeкeттepiндe эм(ршшер «Тэщркут (чэн уй - шаньюй), Каган, Хан, Жабгы, Елтебер» секиад атактарга ие болган. Билк рэмгздер1 репнде отау, epriH (так), ту, дауыл, котузды (сэлде) керсетуге болады. Тулардын ушында Алтын бер1шн басы орнатылган. Эм1ршшер ушш такка отыру салтанаты етюзшген. 0м1ршшердщ 6ipiHini жубайы «хатун» лауазымын иелент, каганнан кешнп сезд1 сол алатын болган. Олардыц белек отаулары мен ордалары болган, мэжшстерде каганныц жанында отырып, ез алдына eлшiлepдi кабылдайтын болган. Хатундар так мурагершщ анасы болгандыктан олардын эке-шешесшщ турк тектес болуына баса назар аударылып отырган. Эрине, Туран тарихын батыс элемшщ тарихын Aayipney ж уйеа аркылы аньщтау мумкш емес. Сондьщтан, Туран тарихын окытуды оцайлату ушш TypiK мемлекеттершщ эр турл1 территорияда курылуына карамастан, оларды, 6ip жуйе ретвде карастыру керек. Мысалы, ислам дшшщ TypiKTep тарапынан кабылдануын орта гасырлардыц басы деп кабылдауга болады. Ойткеш, гылым, технология, ой-niKipi жэне мемлекет баскарудагы табыстар тургысынан бул кезец оркендеу кезещ болды. Турк дуниеа ушш токырау кезещ ретшде XVII г. мен бупнп куннщ аралыгындагы кезецдерд1 керсете аламыз. Олемнщ барлык жершде дерлк эрдайым кездесш отыратынындай, TypiK когамында да билеушшер мен багынушылар болган. Билеушшер тек когамды баскару iciHe жауапты болган. Кабшеп мен адалдыгына байланысты билк пен эскери салада езш керсете бшгендер эскери жэне басшылык кызметтерге кетерше алатын болган. Ягни, 6ip онбасыныц тумен колбасшысы кызметше, 6ip хатшыныц уэз1рлк кызметше кетершу1 MyMKiH едь EipaK, Алтын Орда мен 0Mip TeMip империясында такты кушпен тартып алып иеленуге деген эрекетгер деректерден мэл1м. TypiK когамы ymiH непзп кундылык болып саналатын «тере» статусы жазылмаган зац icneTrec едь TypiK мемлекеттершщ курылуы мен ыдырауы теремен ткелей байланысты болды. «Ел кетер, тере калар» деген сезденак теренщ когам imiHfleri орны анык байкалады. Бул жерде эцпме ата дэстуршщ статусы жешнде болып отыргандыгы аян. TypiK элеуметтк болмысыныц Tyn-Heri3iH ец юшкентай элеуметтк курылым саналатын отбасы курайды. Отбасы мемлекетгщ езеп деп есептелшедь Отбасында басталган келецаз жагдай мемлекетгщ ыдырауына экелщ согады. Отбасы мушелер1 арасындагы TyciHicTiK пен кызмет 6eflim ci сагат cepinneci секиш езшен-ез1 реттелш отырган. Экенщ букш отбасы мушелершщ, 9cipece улдарыныц алдындагы кызметс мен peni езш дк болса, ананыц да кыз баласын тэрбиелеу сиякты арнайы 6ip мшдет1 бар. Тур1ктерде «экеаз ул, анасыз кыз караусыз» деп саналады. Бупнде «анасына карап кызын ал, кенерше карап безш ал» ce3i казак жэне баска да TypiK хальщтары арасында кещнен колданылады. 46
TypiK элеуметпк курылымында эйел кукьщтары шектелмеген, ол отбасынын Kaflipfli 6ip Myiueci ретшде еркекпен 6ipre отбасыньщ букш icine араласатын. Сонымен 6ipre атка MiHin, кару устап жэне жарыстарга катысатын болган. TypiK эйелдершщ ары мен намысына 6epiicriri сол замандагы деректерде кецшен сез болады. TypiK отбасы уйленш, уй болуга непзделген. Уйлену eKi отбасынын немесе жастардьвд ортак ырзалыгымен жузеге асырылган. ¥лдьщ жануясы кыздыц жануясына «кальщ мал» телесе, кыздьщ отбасы жасау дайындайтын болган. Кальщ малдьщ мелшер4 немесе мацызы отбасынын элеуметпк жагдайына, Kipic келемше карай езгерш отырган. Typiicrep отбасы мен туыстык жакындыкка катысты терминологияга ете бай. Муныц e3i турштердщ отбасы мен туыстык жакындыкка кеп кецш белгенш керсетедь TypiK экономикасында жылкыныц eri мен cyri пайдаланылып, олар мемлекетке экономикалык тургыдан Kipic келт1ретш сауда-саттык тауары ретшде мацызды орын алган. Kepiui мемлекеттер согыс аттарын тур)ктерден сатып алып отырган. TypiK тш нде ат пен койга байланысты бай терминология калыптаскан. Экономикада кой малыныц да ез алдына ерекше 6ip орны болган. Оныц етш, cyri мен жунш пайдаланган. Сондай-ак, керпп мемлекеттерге койлар да экспортталатын болган. Сиыр, ешю, туйе жэне буйвол да когам ем1ршде мацызды орын алган. TypiK кауымдары eMip сурген ортасыныц жагдайына карай егшшшкке де-мэн берген. EricTiK ешмдершщ ш ш де бидай, арпа жэне кара бидай 6ipiHini орында турады. Бул ешмдердщ артыгы Kepuii мемлекеттерге сатылган. Сауда Typi Ke6iHe «алыс-берк» жолымен жасалатын едь 0cipece, кытайлардан сатып алынган ж1бектер мен езге де тауарлардыц етем1 ушш ат бершген. Ислам елкелерше Ke6iHece кой мен багалы тершер сатылган. Мунымен катар, сауда-саттыкта акша да колданылган. Эшекешпк буйымдар жэне эр тYpлi кару-жарактар, жун, май, бал т.б. заттар экспорттык ешмдер арасында 6ipiHnii орында туратын-ды. Шыгыс-батыс, оцтуепк-солтустш багыттарда саудагерлердщ сауда жасайтын жэне сауда тауарларын таситын жолдары болган. Абакан далаларынан басталып Оцтустш Ci6ip ормандары аркылы Едш-Кама дарияларыныц тогыскан жepiнe дешн баратын жолды халыктар «Tepi жолы» деп атаган. Ce6e6i, осы жол аркылы Ke6iHece тиш, тулт, кундыз, кшк, сусар, булгын жэне сшеусш Tepmepi саудаланатын болган. Сонымен 6ipre Оцтусик Кытайдан Шыгыс Жерорта TeHi3i жагалауларына дейш Ж1бек жолы созылып жатыр. Бул жолдыц усладе Кумыл, Турпан, Карашар, Аксу, Кашкар, Хотан жэне Жаркент калалары орналаскан. Тарихта TypiK мемлекеттер1 кершшер1мен Ж1бек жолы ушш согысып отырган. Тур1ктерд1ц атамекеш туралы мэселе гылым элемшде элг де таластартыс тугызып отыр. Жалпы, кытай дереккездерше непздеп, Алтай тауларын тур1ктердщ атамекеш ретшде керсететш авторлар кездеседь Сондайак, тур1ктердщ aTaMeKeHi Орал тауларынан Балкаш келш1Н оцтуспгше дейш созьшып жаткан, 6yriHri Казакстан Республикасы шекарасында деушшер де бар. 47
Дастан мен мифологиялык деректер турнсгердщ элемге таралуын Эргенеконмен байланыстырады. Алайда, Эргенекон кай жер? Мекен бе, болмаса жай угым-елес пе? Бул суракка жауап беру керек. Бул ретте кене дэу1рде турштердщ ата-мекен1н1н Алтай-Саян тауларыныц солтустш батысында болганы, б.д.д. 1700 ж. бастап айналасына бшнк журпзген TypiicrepfliH бугшп тандагы Казакстан жершен Ирангадешнп жерде мекендегеш жэне олардын Жерорта тещз тайпаларымен байланыс жасагандары женшде птрлер алга тартылуда. TypiK тарихы бойынша жасаган зерттеулер1мен танымал болган Клапрот пен Вамбери секшд1 туркологгар: «Турштердщ ата-MeKeHi Алтай тауларыньщ тещрепнде», - дейдц Ал, белгш турколог Радлов болса, оньщ Алтайдыц шыгысында, ягни бугшп Моцголияда болганын тшге тиек етед1 жэне бул nucipfli Рамстедт те костайды. В.В. Бартольд тур1ктердщ ата-мекеш Моцголияда деп керсетедь ал археологиялык зерттеулер бул аймактьщ TinTi батыста екендит турасында сез козгауга мумкшдш бередь Осы тургыда, атакты турколог Немет ец кене TypiK тш мен Орал (финугр) тобы тшдер1 арасындагы жакындыкка суйене отырып, бул аймактьщ Арал Keni мацында екещцгш тшге тиек етедй Тш, археология жэне тарихи зерттеулердщ нэтижесшде кене тур1ктердщ ата-MeKeHi батыста Арал кел1 мацынан бастап, шыгыста Орхон жэне Тула езенше дешнп аймакка; солтуспкте Лена езендершщ теменп агыны, EpTic бойлары, орта Енисей аймагы; оцтустскте Талас-Сырдария жагалауына дейш созьшып жаткан жерлер екендш белгш болды. Кектурш элшбш алгаш колданылган аймактьщ Енисей жагалауында болуы да осы nkipfli куаттайды. Кешшрек олардьщ мекендеген аймагы кецешп, Орхон жагалауы мен Отукен таулары елкелерш де камтыган. ©тукен тауыньщ TypiK халыктарыньщ ата конысы болганын жэне олар ушш касиегп мекен саналганын да естен шыгармау керек. Еуразия территориясында жасалган археологиялык казбалар турштердщ ата-мекеш туралы жана пшрлерд1 жарыкка шыгарады. вйткеш, Typiicrep мекендеген территорияларда бупнге дейш журпзшген археологиялык зерттеулердщ саны ineicreyni едь Колда бар археологиялык зерттеулердщ нэтижелерше Караганда, б.д.д. 3000 ж. бастап б.д.д. 1700 ж. дешнп аралыкта Алтай жэне Саян тауларыньщ орталык болып, онда Афанасьев мэдениет! дамыган. Б.д.д. 1700 ж. бастап б.д.д. 1200 ж. дешн жалгасын тапкан Андронов мэдениет1 T9Hipi таулары, Жетюу, EpTic, Жайык езендершщ жагалауларына дейш тараган. Б.д.д. 1200 ж. - б.д.д. 700 ж. дейш жалгасып келген Карасук мэдениеи Енисей жагалаулары, Тува, Абакан далалары мен Байкал келше дейш жеткен. Б.д.д. 700 ж. бастап, Минусинск жэне Абакан елкесшен Алтайга дейш созылып жаткан аймакта Тагар мэдениет1, Алтайдын оцтустш шыгысында бой кетерген Пазырык мэдениеп гундар дэу1рше дешн жалгаскан. 48
Typiioiep ата-мекеншщ батыста болгандыгы женшде б1рсыпыра болжамдар жасалган. EipaK этруск, шумер жэне сактармен байланысты зерттсулер эл1 де болса жеткшкп децгейде журпзшмегещцктен, тур1ктердщ ата-мекеш женшдеп пайымдауларымызды жогарыда айтылган пшрлермен шектеуге тура келедк Аргы казак мемлекеттшгшщ тарихын осынау мекендерден 1здеген жен. Н.Назарбаев айткандай, Туршстан казак халкыныц улттык мемлекеттшгш дуниеге экелген алтын 6eciK. BipaK, оньщ туп-тамыры тым эрще, мыцдаган жылдык тарих койнауында жатыр. Ka3ipri казак этносыньщ, оньщ мемлекеттшгшщ кене замандарда курылган TypiK мемлекеттермен сабактастыгы женшде эцпмелеуге болады. Бул жэйт саликалы да, салмакты зерттеущ кажетсшедь Bi3 осынау енбекте жогарыда сез болган зерттеу жумыстарыньщ 6ip парасын колга алуды ниет етпк. Жогарыда сез болган жэйттер непзп авторы С. Эбушэрш болган «TypiK халыктарыныц тарихы» (Тур1кстан 2004 ж.) атты ютаптыц «Kipicne» бел1мшен алынган мэтшдер, узшдшер мен евдеулер непзшде ербтлген. Когамдык уйымдасудыц белгш 6ip кезеццеп турлершщ 6ipi - мемлекет. Ол когамдык ем1рдщ ец курдел1 жактарын белгш 6ip жуйеге 6ipiicripefli. Мемлекетгщ пайда болуы когамдык жоспарлау, мэжбурлеу, реттеу, белш с жэне т.б. бастауларын когамдау кажеттшгшен туындаган. Мемлекеттшкп, ол курылган жермен, хронологиялык елшемдермен, оны курушы этностар, билеушшер жэне каЬарман-колбасшылардыц ес1мдер1мен, этностык-мэдени белгшермен етене байланыстыра карастырган жен. Жэне мемлекеттшктщ болмысы сырткы шекаралардыц болуымен де, оныц баска елдермен елшшк катынас орнатумен аньщталса керек. Бул ретте регионныц жетекип экономикалык-мэдени орталыгын аныктаудьщ мацызы зор. Эрине, мунда миграциялык процестердщ эсерш жокка шыгаруга болмас. Бул факторлар ежелп тур1ктердщ мемлекеттшк курылымынан толык кершген. Казактардыц аргы ата-бабалары болмыш тур1ктердщ eMip сурген жерлершде тургындар отырыкшы жэне кешпел1 турмыс кешш, егшшшк пен мал шаруашылыгын да дамыткан. Коныстар мен калалар салган. Сондайак, олардыц езшдж коленер K oci6i де болган. Эслресе, дши сешмдердщ мемлекеттщ пайда болуымен орныккандыгы белгш. Мемлекет ещршде 6ip немесе б1рнеше тшде сейлескен тургындардыц тшдер1 мен мэдениетше карап мемлекеттшктщ сипатын аныктауга болады. Эрине, этникалык топтардыц атаулары мацызга ие, 6ipaK ол жергшкп сипат алуы немесе жиынтыкталып жалпытайпальщ, мемлекетпк атауларга айналуы мумкш. Кей-кейде узак замандарда eMip сурген тайпалык одактар шекаралары накты болмай, тез-тез езгеркке ушырап отырган. Сондай-ак, Keft6ip замандарда TypiK б1рлест1ктершдеп мемлекетпк институттардыц жетшмей Калгандыгы белгш. Сонымен 6ipre 6ipTyrac мэдениетке ие жэне территориясы бар, орталыктанган еюмеп курылган ортагасырлык мемлекетгщ барлык белгшерш б.д.д. Туран патшалыктарынан, б.д.TypiK каганаттарынан 49