Қазақтар және Түрік әлемі-мемлекеттіліктің бастаулары

Дев-жындарды кдаметтеген Даршиниканы79 Меш тагы кугындады Жуйрйс аггарымен нотаридтар да Жуйрж атгы Турандык ерлер де. Жуз-кезш мойнынын астында Сактаушы улкен биенщ Панасында жанымды сактадым. MeHi тагы устал берт, Балигатка жетпеген жастар. Турмыска шыкпаган ару кыздар, Тагы да кугын кылды MeHi. Жуйрйс аттар Heci болган, Турандыктар мен нотаридтар. (Аша мадагы, 17-яшт, Ард яшт, 10—6eniM, 56-бвлп «K^aiperri Кий Гуштасп Дойтл80 дариясыныц жагасында жуз жылад мьщ сиыр, он мьщ кой экелш жэне садака берш етшдг. -Ей, Дравоспа! Ей, ¥лы! Ей, баршадан кушрегп! КунэЬар Аржасп Хаюнмен81 согысып, оны жецшске ушыратуым уш: маган сондай куш-кущрет багышта». «Авестода» api карай Кай Гуштасптьщ аталмыш дария жагасындаг eTimmiH Дравоспаньщ кабыл еткендт жайлы сез болады. «Шахнамада» Гуштасп тулгасы бупндей TecKepi бейнеленген. С турандыктардын шабуылына бэс келе алмай Сийстанга кашады. BipaK, онь улы Исфандилр каЬарман ретшде Аржаспка карсы косын тартып баргг Иран шахы ретщце керсетшедь «Авестодагы» «Фарвардин яштта» (24-бел1м, 96-белк) Гуштасп «К вай Виштасп» ретшде, ал Исфандилр Спинтудота туршде бершген. «Авестода» Гуштасп «Вяштоспа» деп аталган. Ол «ер салынган i сакыбы» магынасын ацгартады. Зардушттьщ замандасы болган билеуц Маздакизм шмш тарата бастаганда Зардушт билеуип Гуштасптан пана та1 ты. Гуштасп - Зардушт тагылымын кабылдаган жан. «Гохларда» Зардуп оны «Кавай Виштаспа» (Кай Гуштасп) туршде тшге алады. Кавай нем се Кай - билеушшщ атагы. Билеуий Гуштасп Зардуштилер дшшщ халь арасына тамыр жаюы ушш улкен кызмет еткен. Сондыктан онын атьп арнайы насктьщ (кггаптыц) багышталганы «Динкарт мтабында» айтылга 79 Виштасптан женшген жат диад устанушы. 80 Авестодагы дарияныв> аты. Keii6ip авестотанушылар оны Амудария нем» Зарафшанмен тендеспредь 81 Аржасп Хаюн - дев сипаттас шах болып, Хаюн тайпасынан шыккан. Ол Гуштаспты ±лы Асфандияр тарапынан (urripinefli. Bip заманда Хаюн тайпасын Хиониттер тайпас деп те атаган. 250

(Динкарттьщ магынасы - «Дши амалдар» немесе «Дши кирдорлар»). Пахлави тшнде жазылган бул гажайып мтапты дш устаздары «Фарханнома» («Доиратул магориф») деп атаган. Ютап IX гасырда Багдадта жарык керген. Ол тогыз бел1мнен тирады. Ей 6aiiiMi жогалып кеткен. Ардвисура Анахитага арнап ирандык батыр Туе курбандык шалды. Жэне сурады Ардвисура Анахитадан: «IciMfli оцынан келпр, О, кушретп, ракымды Ардвисура, Хшатросука тауларыньщ аралыгындагы, Арта батасын берген, куттыктаган, Бшктердщ шшдеп ец 6mri, Канха бекшешдеп, Восак нэсшнщ батырларын, Тугелдей жецешн, Туран жершщ эскерлерш кырып тастайын, - Жуз соккымен елу рет, Мыц соккымен жуз мыц рет». (Ардвисура Анахита мадагы, 5—яшт, Ардивисур яшт, 14-бвлгм, 60б2-узмтер). Ардвисура Анахита Тустыц тшепн кабыл алып, оныц iciH оцынан KcnTipefli. Бул жердеп Хшатросука - ацыздык тау еткель Ал Конха немесе Какка Хорезмдеп жэне Сыр бойын жайлаган ел атауы - Кдцлы журты . Артаот - тэртш, акикат рухы. Восак - турандык баЪадур. Ардвисура Анахитага багыштап, Курбандык шалды Восак нэсшнщ, Мэрт, ержурек ерлер1 Хшатросука тауларыныц аралыгындагы, Арта батасын берген. Бшктердщ шшдеп ец би т Конха82 бекппешде. Сурады Ардвисура Анахитадан: IciMi3fli оцынан келпр, О, Kyaiperri, ракымды Ардависура Кажырлы Туе эскерш жецейш Орий замин (арий жершщ) эскерлерш талкандайык,.. Бул тшекп Ардвисура Анахита орындамады. (Ардвисура Анахита мадагы, 5-яшт, Ардвисур яшт, 15-бвлт, 6566-узттер). 0pi карай, Ардвисура Анахитага арнап курбандьщ шалган арийл1ктердщ шинен Жамаспа батырдыц eciMi тшге алынады. Оныц тшеп де кабьш болды. 82 Конха - Кангха, бул атау Кытай жазбаларында «Канпой» туршде бершген. 251

Енд! турандыктармен шайкаскан ацыздык каЬармандар Ашавазда м< Триталар тшек айтып курбандык шалды: Жещмпаз болайык, жецешк 6i3. Туран жершщ данавиларын, Асанбона руыныц «Кара» баЬадурш, Асанбона руынан шыккан Вора баЬадурдь Жэне дацкты Дуракатты, Жэне олардыц байлыктары ушш болган шайкастарда 1с оцынан келсш. (Ардвисура Анахита, 18-бвлш, 8384-уз «Кара», «Вора», «Дуракат» данавилар тайпасынан болып, аршшк Ац вазда мен Тритамен шайкаскан Тур баБадурлерь Бул жерде Ашаваздалард] тшеп кабыл алынды. Вишгасп та Анахитага багыштап Бахри Фразданав жагасында курба дыкка мал сойып сурады: Жаратылган жауыз жэне насты Пешона девлершщ малайларын ... Мен жецешн Тантрйавнтты, 0pi Друж кызметцны - Аржатаспты, Жещске жетейш оныц мал-мулю мен казыналары ушш, Болган шайкастарда. (Ардвисура Анахитамадат, 25-белш, 125127-уз ixmej Эрине, Виштасптьщ да тшеп кабыл болды. Ещцп кезекте ежет жауынгер Зариварай шыгады. Ол да тшегш айты курбандык келиред]. «Дайтйа езеншщ жагасында: Толыгымен жeцeйiн дев пен i6wic малайын Тырнактарын уп-узын кып еирген, Сепз тозак уцпршде Туратын Хумойаканы, Жэне де Друж кызметипа - Аржатаспты, Жецш алайын олардьщ мал-мулю, казыналары ушш Болган шайкастарда». (Ардвисура Анахитамадагы, 26 — бвл'т, 129-131 - узЫте^ Бахри Фразданав атты ацыздык келдщ жагасында курбандык шалг; Виштасп — бул «Шахнамадагы» Гуштаеп. «Авестода» «Вяштоспа» деп ' жазылган. Бул eciM «ер салынган ат иесЬ> магынасын бередь Ол Зардупгп 252

замандас болган билеупп. Маздакизм шмш тарата бастаганда Зардушт Виштасптан пана 1здеп барган. «Гохтарда» Зардушт бул билеушшщ eciMiH уш жерде «Кавай Виштаспа» (Кай Гуштасп) туршде тшге алады. «Кавай» немесе «кай» билеушшк сипат, дэреже болып, Калндык патшалардьщ атына косылып айтылган. «Шахнамада» Виштасптыц (Гуштасп) улы Исфандилр тшге алынады. Бул жерде тшге алынган Тантрйавнт, Пешона, Аржатасп - Дружга (жалганшылык шайтаны - С.Э.) кызмет етуип Тур баЬадурлер1 ретшде коршедь Сондай-ак, Дайтйа езеншщ жагасында (шамамен Амудария мен Сырдария арасындагы ацыздык; дария - С. Э.) курбандык шалган Зариварай - ирандык баЬадур. Ол Тур 6ahaflypi Хумоякамен шайкаскан Виштасп эскерлершщ колбасшысы. Буларга карсы куреспек ниетш таныткан Аржатасптьщ inici Вандарманыш Воркушаньщ жагасында (кудайлар мекеш есептелген касиегп Хукарил тауыныц баурайындагы кел немесе тещз - С. Э.) кептеген мал сойып, курбандык шалады. Ниеп Виштаспты, жауыз Зариварайдьщ атты эскерлерш, арийлпстер жершщ эскерлерш талкандау едь BipaK, Ардвисура Анахита бул максаттьщ орындалуына жол бермедь (Ардвисура Анахита мадагы, 5-яшт, Ардвисур яшт. 27-бвлт, 136137—узттер). Ашавандар будан бурын да ежет Хштовилер Данулармен шайкасканда жетш келген. Оздер (Ашавандар) будан бурын турандык Данулардьщ жорыгына ксдерп болдыцыздар. Оздщ (ашавандардыц - С.Э.) жэрдемщздщ аркасында Хштовилер мен багы жанган Сушлнтгар сиякты Каршназдар кущрет сакыбы болды жэне Дону билеушшершщ он мындаган кептеген ете сусы баскан сарайкесенелершщ кул-талканы шыкты. (Фарвардин мадагы. Фарвардин яшт, 9-бвлш, 3 738—узштер). Бул жерде сез болган Каршназ - ирандык отбасылардьщ 6ipi. Олар Ашавандардыц аркасында куш-кущрет сакыбы болып шыга келген жэне Дану билеушшерш жеце алган. Ашавандардыц шарапаты Сушлнттарга да тиген. Сушлнт сезшщ «Авестодагы» магынасы - пайдалы, пайдасы THeTiH нэрсе. Бул сездщ баска 6ip магынасы - «куткарушы». Дегенмен де «Авестоныц» KeftGip бел1мдершде Сушлнт зардушти дшшдеп 9p6ip уш мавуудка (уэде етшген), acipece, Астут Аритага катысты колданылады. Астут Арита мазда дшшдегшердщ соцгы сушлнтюсшщ (уэдесшщ) аты. Сешм бойынша, Зардушттан кейшп ушший мыцжылдыктыц акырында оныц Калнсия (Хомун) езеншесшде сакталып калган урыгыныц (немесе фары) ыкпалымен анасынан Аридат Физри eciMfli зат туьшып, ол дуниенщ 253

жэне маздакизм дшшщ жацаруын акырына жетизедь Астут Аританьщ жаратылуымен 6ipre мэцгшкке баратын барша заттар (Кайхусрау, Туе; Гаршасп жэне баскалар) оган косы лады да киямегп жаратады. АстуманД (материалдык) элем акырына жетш, Ашах - Акикат жэне Мийну элем! басталады. 1 Сонымен Гаршасп Сушлнт тарапынан болып, елген емес, тек Сушлнт дэу1рше дейш уйкыга кеткен. Ашаван - бул Ашахтыц 1зшен барушы. Ашах, Аша - бул «туралык», «хак», «акикат», «мэцп зац», «кемел зац мен тэртш» сиякты магыналармен епз. «Яснада» (9-хот, 13-бандта) «Пурушаспа (магынасы - K9pi ат neci) жер перзенттершщ imiHeH тертший болып хавм шэрбатын алуга кол жетюзедк Бул шарапты окигадан соц оныц уйшде мазда дшшщ ец улы екш Зардупгг дуниеге келда», - делшген. Ийрон Вийж - «Авестода» «Аряна Вайджа» немесе «Айрияна Вайджана» туршде тшге алынады. Оныц магынасы - адамдар eMip суретш сарзамин (жер - жеруйык - журт). Кептеген зерттеушшердщ nkipiHiue, бул журт Ka3ipri Орталык Азиядагы Хорезм ацгары, дэтрек айтканда, Хива каласы болып табылады. «Вандидодтыц» 1-фаргардыныц (бел1м) 3-бандында айтылуынша, Ийрон Вийдж - Ахура Мазда жасаган 16 сарзаминнщ (жердщ) ец алгашкысы жэне дуниенщ ец керкемь «Авестода» жэне жалпы кене Шыгыс ацыздарыныц кепшшпнде ец мацызды окигалар Ийрон Вийж сарзаминшде жэне оныц жершен агатын Даитя дариясыныц жагалауларында болып етедь делшген. «Бундахишнда» (32-бел1м, 3-банд) жазылганындай, Зардушт ез дшш насихатгай бастаганда Ийрон Вийжга келш гибадат-мэреймш етюзген. «Авестоны» оки отырып, оныц барша жерлершде Ийрон Вийж бен Даитя атауларына кайта-кайта тап боласыз. Будан маглум болды: Турлар арийлк ирандыктардыц ец кас душпандары ретшде таньшган. Жамандык пен жауыздыктыц, душпандык пен ешжуздшкгщ, арамдьщ пен залымдыктыц баршасы турлардыц бойы мен болмысынан табылып отыргандыктан, арийлпстер карама-карсы тарапта турган тур (Туран) атты кауыммен уздказ согысып, кун кеипрген. Мунда оларды жещп, жермен-жексен еткен. Бул жэйт «Авестонын» ене бойынан кызыл жшпен тартылып етед1. Осыныц e3i де аришпктерирандыктар мен турлардыц белек-белек, баска-баска этникалык топтарга, кауымдастыктарга жатканын анык-раушан керсетш тур. Сонымен катар арилердщ турандыкгармен 6ipre араласа eMip сургещцгш мойындауымыз керек. Бул ретте булардыц eKeyi де «Туран» атауымен бейнеленгецщгш атап етпекцпм1з. 254

VI Т А Р А У ТУРАНДЬЩ БАЬАДУРЛЕРГЕ (АФРАСИАБ - АЛП ЕР ТОНГА ЖЭНЕ Т.Б.) КАТЫСТЫ ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР 1. Туранныц улы каганынын тарихнамасы мен дерекнамасы Кене Иран мен Туранныц патшалары мен сардарлары, сондай-ак кезге кер1нген баскалай тулгаларыньщ ежелден-ак Ираннын ауыз жэне жазба эдебиетшен орын алгандыгы белгш. Бул ретте «Авесто» (ТеЬрон, 1991, 1 - 2 том), «Шахнама» мен «Дезал-Иранньщ он мыц жылдьщ тарихын» (ТеЬрон, 1357 (1979),) атап етуге болады [413, с. 1-20]. Аталган шыгармаларда накты хронологиялык деректердщ болмауы, олардагы айтылган эцпме-мецзеулердщ кепшшп ел аузынан келе жаткан ацызга курылгандыктан, олардыц .ой тастау уш'н кажет болганымен Туранныц саяси-этникальщ тарихын нактырак зерттеуге уйыткы боларлыктай устанымды тустары аз. Дегенмен баска тарихи дереккездер мен руникалык жазбаларда келйршген хронологиялык керсетюштермен салыстыра отырып оларды жанама, кемекнп мэл1метгер ретанде пайдалануга болады деп бшем1з. Ал,бул шыгармалардагы Афрасиабка катысты мэл1меттердщ тарихилыгы талас тудырмаса керек. Бул ретте, scipece, Хорасанныц Таборон ауылында 940 жылы дуниеге келген А.Фирдаусидщ орта парсы тшнде жазылган «Шахнама» дастаныныц деректк-танымдык мацызы зор. Кггаптыц толык мэтш 1999 жылы Кдгре баспасынан (Иран) 1367 бет болып алтыншы рет басылып шыккан. Атынан да кершш тургандай, ол «Шахтар хакындагы ютап» болып, 4000 жылдык тарихи окигаларды бейнелеген шын мэшндеп улкен жылнама. Онда 50 патшалык сипатталган, ежелп тайпалар тарапынан шыгарылган каЬармандык дастандар мен ацыздар, сондай-ак Иран мен Туранныц сонау Ескецщр заманынан (б.э.д. IV г.) басталып саманилердщ акыргы шахы Яздигирд III ел1мше дешнп (б.э. 651 ж.) кезеццерде болган тарихы камтылып, анык та дэлме-дэл суретгелген. Онда Алп Ер Тонганыц емфбаяны мен жорыктары, онын Рустам, Кайковус, Кай-Хосрау жэне Иранныц баска билеушшер1мен кактыгыстары, эулет1 жэне ордасы женшде егжей-тегжейт айтылган [373]. Афрасиаб женшдеп мэл1меттерд1 Кашкари мен Джойажи беред1 [414, с. 852]. Онын KacipeTri ел!м1 жешнде «Типе Bilk Revvisii (IV. Misir, 1934) атты ецбекте егжей-тегжейл! жазьшган. Сондай-ак, оныц урпактары, 3cipece, 255

Ержасыптыц е\ирбаяны женшде Груут, Маркварт кызгылыкты деректер; тауып, эдеби айналымга енпзген [415, с. 624]. Геродоттьщ «Тарихында», Ассирия жазбаларында, Иран мен Исла жазбаларында Афрасиаб - Алп Ер Тонга rypni атпен аталган деуге бол. ды. Алп Ер Тонга женшдеп дастанньщ 6ip 6eniri «Дивану лугат-ит-Туркте [416, с. 1-41] бершген. Аталган Елбасы-Крлбасшынын тарихи ю-эреке' «Жамигат-Таварихтеп» «Огуз каган» дастаныньщ алгашкы бел1мшде жэи уйгыр эршмен бершген «Огуз каган» дастанында сипатгалган. Сонгыс к0лемд1рек болганымен, тупнускадан жырактау. Алп Ер Тонга туралы Ха Хажиб, Джовейни, Ш. Маржани, Маасудилер сез козгайды, «Шаджара и Теракимиде» эцпмеленедь Сондай-ак Алп Ердщ eMipi мен жорыктар! жайлы Атсыз жэне Кероглы сиякты авторлардыц ецбектершде баян етшге [417, с. 106]. Turk Edebiatlan Antolojisi (Kultiir BaKanligi. Ankara, 1993,1,22 23-6.) ютабында да машметтер бершген. «Шахнаманыц туащцрме сездтнде» (ТеЬрон, 1370) Афрасиаб eciiv Авестода «Фарнагрсин», ал Пахлавиде «Фарасиаб», «Фарасиак» жэн «Фэрасиаб» туршде жазылган делшген. Динкреттщ жетшпп кггабында «Фа расиаб» eciMi Авестолык турде «Фарнаг расиак» болып жазьшган, мунда о «ЖэдЬ> сипатына баланган. Юсти болса, осы «Фэрнэгрсин» сезше «катп урейге TycipeTiH адам» деп аныктама берген. Эрине, ирандыктардыц Иранныц ата жауы жэне жат саналган Туран ме; оныц хаканы Афрасиабты жагымсыз бейнеде суреттеп-сипаттауын ryciHyr болады. Шыцгыс хан кою канды уыстап туылган деген ацыз да тараган. Бу оныц жауларыныц тарапынан айтьшган эцпме болуы керек. Сондыктан осы такылеттес ацыздарга аса сактыкпен карасак па деймгь Сол себепэт парсы тшндеп «Фрасьяк», «Афрасиаб» eciMi «атак-абырой ме] дацкка беленген «Карахан» мазмунымен тецдес жэне оныц тур1кшедеп ба ламасы Алп Ер Тонга екенш окырманныц eciHe сала KeTneKmiMiH. Бул орай да уш свзден кур алган Алп Ер Тонга ныспысына назар аударалык: уш сездй ymeyiH де ерекшелеп турган «Ер» p9Mi3i екенш ацгару киын емес (Тур1кте] дастанындагы «Алп» бейнес1 жен1нде карацыз: Kaplan М. Turk destanmd Alp tipi. Istanbul, 1955). Менщше, Афрасиаб - Алп Ер Тонга (Тоца) кун-тун демей сабылып Туранныц, дала халкыныц бас 6ipniri мен жан тыныштыгы ушш куреске! бeлгiлi адам, каЬарман. Сонымен 6ipre ел-журттыц жауын жецш, елдн тутастыгына кол жетизу ушшп арман-Tineri, муц-муктажынан туга! символикалык тулганы бейнелеген eciM. М. Кашкаридщ жазуынша, «Тоц! - жолбарыс тукымдас 6ip турл1 хайуан. Ол - пшд1 влпретш ац. Бул сездн непзп магынасы осы еди BipaK бул сез тур1ктерде магынасы езгерген турд< (де) колданыла беред1. Бул сез кебше к1сшерд1ц косымша тацылган лакаг аты орнына жYpeдi. Тоцахан, Тоца тегш деу осыдан. Тур1ктердщ улы ханы Афрасиабты Тонга алып Ер деп атайтын ед1. Byj - жолбарыс сиякты KymTi батыр адам деу (Махмуд Кошгари. Дивону луга! ат-турк. Т. III, Тошкент, 379-бет). 256

«Шахнамада» «Афрасиаб - Пашанг улы, ал Пашанг Задшамулы, Задшам Турулы, Тур Фаридунулы» делшген. «Бундахишн» атты туындыныц тарауында былай жазылган: «Афрасиаб - Пашангулы, Пашанг Заешм (Задшамулы), ол Тург улы, Тург Сепден Исэпулы, бул болса Ферейдунулы (Фаридун) екен. Туран батыры Алп Ер Тонга (Афрасиаб) Мидия мен Иранньщ 6nrceyuiiaepi болмыш Киаксар (585 жылы кайтыс болган), Кир I (640 жылы ол Парсы oKneyiriici ретшде танылтан) [418, с. 76] тусында eMip сургенге уксайды. Ол «Авесто» мен «Шахнамада» баяндалган Пешдадидтер династиясыньщ нег1зш калатан Хушан жэне оныц мираскорларынын заманында болмаган. Деректерге суйенсек, Афрасиаб «Кай Кави» деген атпен (ирандыктарда патша, арийлжтерде тайпа KeceMi) белгш} болган eKiHmi династия (муныц 8 окшнщ аттары «Авесто» мен «Шахнамада» керсетшген) б шик курган кезде бар болган. Бул династия екшдер1 мыналар едк Кай Кавата, Кай Апиваху, Кай Ковус, Кай Аршан, Кай Пишин, Кай Бияршан, Кай Сиявуш, Кай Хусрау. Жогарыда аты аталган деректерде осылармен 6ipre Афрасиабтьщ да аты тшге алынады. «Авестода» Ариана Вайджаныц нак журегшде орналаскан Ворукаша тещзшщ жагалауын мекендеген хальщтар шшде аришпктермен катар, турлардыц да аты аталады. Турлардыц 6ip KeceMi Яойшта Ранха езешнщ бойында эйел кудай Ардви Суреге багыштап, курбандык шалган. Куатты жауынгер «Туса» бшк те касие-rri Кангханыц дарбазасында Туран батырларын жойып жiбepy ушш алдымен «Вайсаканыц желаяк улдарын» жерменжексец ету кереюпгш айтады. Ал, Туран батырларынын аргы ата-бабалары болмыш Вайсаканыц (Восак) улдары да Кангхада Ардви Суреге арнап курбандык мэреймдерш етюзген жэне Аши гимншде айтылгандай, Хаома (Хавм) Турандык Афрасиабты туткындау iciHfle Ашидан кемек кутедь Мунда Афрасиабты Чайчастагы (Арал тещз1 болуы керек-C.Q.) Хаосраудыц (Хусраудыц) ордасына жeткiзy Kepeicriri айтылган. Bip таудан бастау алатын, 6ipaK 6ipeyi гана Ворукашага (Kefi6ip мамандардыц айтуынша, бул - Каспий Tenisi) куятын тэщрлж мацызы бар дариялар болып табылатын Ардва мен Датья (Сырдария мен Эмудария - С.Э.) басында курбандык бергендердщ нхпнде, ец алдымен, арийл1ктер мен турлардыц батырлары болганды айтылады [419]. Алп Ер Тонга иран эпосында Иранныц кас жауы Турандык Афрасиаб атты билеупй кейпшде керсетшедь Ал, «Авестода» Афрасиаб Франграсьян (Франхрасьян) атымен белгш. Ол суды жШермей койган жауыз рух, жартылай эпсаналык персонаж туршде бейнеленген. Яштеде (5,41) ол эйел кудай Ардвисура Анахитадан дацкты патша дэрежесше кетершуше жэрдемдесуш етшш сурайды, делшген. Грек деректершде Ассириямен бакталас болган Скиф (баска 6ip деректе Скит жэне Скитхай) [420, с. 29] тайпаларыныц б1здщ жыл санауымыздан бурынгы VII гасырда Эз1рбайжан жершде коныстангандыгы айтылады. Ассириялык деректерде скифтердщ Ишкуз (салыстырып Kepini3: 257

грекше оксус, оке; TypiKine епз, епз-су) патшалыгы жэне оныц согыста < дуниелш боп кеткен Ишпакай деген 6imeyiiiici туралы сез болады. Скиф тер б.д.д. 652-625 жылдары Мидияга устемдиш журпзе алган [418]. Мунд Мэди (Маадай Ер) баскарган турандыктар кауымыньщ колы жогары келген Оларды Иран жершен куа алган жан Канггариту улы Киаксар болды дейтн деректер бар. Нак сол 625 (б.д.д.) жылы кан майданда Афрасиаб кайтыс бо лып кеткен деп жазган авгорлар баршылык (жэне де кепшшисп курайды [420]. Ендеше, Киаксардан кешн бшпк курган Астиагтыц (б.д.д. 585-549 тусында Афрасиаб болмаган. «Шахнамада» Кайхусраудыц Афрасиабк: карсы ашкан жойкын согысы хакында эцпмеленедк Кайхусрау бекерден бекерге елт1ршген экеа Сиявуш ушш еш аду максатында Афрасиабка карсь жорыкка шыккан эскерлерге e3i басшыльщ жасайды [373]. Бул жердеп Кайхусрау грекше Киаксар, ал аккадшада U-ak-sa-ta туршде бершген. Бул так иесшщ лауазымды атагы парсышада Фраварти не месе Кшатрита, ал грекше деректерде Праортес туршде кездеседь TypiK дастандарында «Тонга Алып Ер». Ал иран жазбаларында «Афра сиаб» атауымен танылган тур1ктердщ каЬарманын ¥лы Сак мемлекетшщ ei данкты дэу1рш бастап берген жэне елшде мамыражай тыныштык орнатка1 ¥лы билеупп ретшде кабылдаймыз. Афрасиаб жайындагы ацыздардан ха барсыз жандар оньщ кай заманда жасагандыгы женшде кептеген болжамда{ айткан. Олардьщ nkipiHuie, Афрасиаб 6i3Ai4 заманымыздьщ 46-51 жылда ры арасында Кушан империясын билеген адам. Иран дастанындагы Готар сис (Гударз) те Парттьщ билеуышп. Ол да 46-51 жылдары бшпк журпзге! адам. Рустам - Сейстандык сактардыц батыры. Рустам заманымыздьщ 1‘. жылына дешн eMip сурген. Рустамныц ата жауы - 60 жылы Кдбулды басып алган кушандар. Муныц бэр!, эрине, тарихи жэне эпсаналык деректерге кайшы келедь TypiK эпсаналарында Алп Ер Тонга TypiicriH билеуш династиясыньщ ¥лы атасы ретшде сипатталып, оныц урпакгары табынган устанган культпк касиетпа KepiHiciH тапкан. TypiK ацыздарында айтылатын патшалар ecin a ep i М. Кдшкаридьщ ецбектершде катталган. «Кутты бипктех де бул КаЬарманныц турйсше аты Тонга Алп Ер деп бершген. Ол женшде айтылып журген ¥йгыр жэне Найман ацыздарында да энпмеленедь Иран ацыздарында Афрасиабтыц ирандыктармен болган кактыгыстары оныц Иран шаЬы Кайхусрау (Мидия 6raeymici Киакарес) тарапынан женше табуы, одан кешнп Тянь-Шаньдагы Кочкарбасы мен Кимектер елкес1, ягни Алтайга дейш кугындалгандыгы, акырында Эз1рбайжандг Кайхусраудыц колына туеш елйршгендпч жэне оныц езшен кешн жасаган улдары ацгартылады. Иран эпсаналары Heri3iHeH Фирдаусидщ «Шахнамасында» жинакталган. Оларда Иран-Туран катынастары айрыкша 6ip керкем шыгарма туршде бейнеленген. Иран дастандарында Афрасиабтыц улы Ержасып (Аржасып деп те айтылады) заманында Хорасан мен Мэуараннахрдагы эскери кактыгыстар сез болады. Оларда Ержасып жецшеке ушырай отырып, елдщ iniK i жагына шепнед! делшген. Ол Иран дастандарында «Хиюндардын падишаЬы» 258

ретшде керсетшген. «Хиюн» Авестода «Хиаопа», «Тур», «Хуц» acipece, «Ак-Хун»туршде бершген. Ержасып 563 жылы к,айтыс болган Зороастердщ (Зардушт) замандасы ретшде керсетшген. Ал Кир II (559 - 530 немесе 529), Камбиз (530 - 522), Дарий (522 - 4 86) тусыцда Афрасиабтын урпактары eMip сурга. Кирдщ косын тартып Тгуран жерше келгеш бар. Ол Согдиана жервде Кар каласын (Кирэсхатия) салдырган-тын. Хат (Кат) - согды тшнде кала деген сез [418, с.106-107,125. Кир б.д.д. 546 жылы (Геродоттьщ KepceTyiHme, б.д.д. 530 жыл) Сырдария жагасында сактармен ушырасады. Шайкас басталып кетш, Кир сол жерде Афрасиабтыц (Алп Ер Тонганыц) мираскоры(кызы - авторлар) болмыш Томирис тарапынан eлтipiлeдi [420]. Махмде Кашкаридщ «Девону луг-ат-ит турк» жэне Юсуф Баласагунныц «К^утадгубшк» шыгармаларында Афрасиаб жайындагы эцпме TypiK хаканы Алп Ер Тонганьщ атына телшген [421, с. 110]. Бул ретте Юсуф Баласагуни былай деп казады: TypiK 6eicrepi шшде атын асырган Алып Тонга Ер efli, куггы тасыган. Бшмьданкы - ¥лы, гсвптщ сарасы. BiniMfli, ойлы api хальак агасы. Зерек дана, кецш сара, cepi ед! Жутты жалган, елге тугка ер едь Тэж1ктер оны Афраси аб атаган. Елдерге ол кеп 1згш1к жасаган [422, с. 74-75]. Бул шыгармаларда Алп Ер Тонсга мен оньщ урпактары туралы 6ipсыдыргы мэл1меттер бершген. Мьясалы, TypiKTiH Барчук атты каласы тшге алынады. «Ол - Афрасиаб салдырган шэЬарлардын 6ipi» [378, 15 б.]. Афрасиабтыц ncpsemrepi туралы эцпмеленедг. «Каз - Афрасиабтыц кызыныц аты. Казойын шэЬарын сол салдырган». «Сиявуш - К|аздыц куйеушш eciM i». «Барскан - Афрасиабтыц улы Барскан салдырган шэЬар» [378,16 б.]. Афрасиабтыц баска кыздары д а деректерде тшге алынган.Мысалы, «Шахнамада» мына жолдарды кездеспруге болады: Бар ед1 Афрасиаб кызы ете керкем Мэнижа, Тещрепне кун нурындай, ржушан гулшдей - ескен бауда! Афрасиаб кыздарыныц курметп аггауы «хатун» («катун») болса, бул атауды кектуритер де колданган жэне ол Ka3ipri туркстандыктардыц тщдершен 6epiK орын алган. Бул турисстандыксгардагы тарихи сабакгастыктыц осы кунге дейш сакталып калып отыргатын керсететш айгак. Афрасиаб мираскорларыныц еспмдер1 (Томирис) грек деректершде ксздесед!. Оларда Томирис жэне оныщ улыныц eciMi де катталган (Спаргапипес туршде) [420]. Дарий.ин сактарга карсы жорыггы басталган шакта с акт ар басшылары Сакеспарес, Хомаргес пен Томирисгпн оцаша 6ip жерде кенес кургандыгы мэл!м [423. с.70]. 259

Деректерде Томирис (Kefi6ip деректерде Томрис деп те жазылган| Сака Тиграхауданыц билеуппй гана емес, массагеттер патшасы ретшде д6 керсетшген. Томиристщ eciMi, - деп жазады Р. Виттек, - туркшедеп тем]р-| демир (Томер, Томир - Темир) сезшен алынган [424, с. 405]. Ендеше, TeMip эйелдх Тома (А. Хасенов) немесе Тумар (А. Кыраубаева) деп калай болса солай турлещцрудщ кажел жок. Афрасиаб-парсы-тэжк эдебиеттершде Typiicrep мемлекетшщ билеуппа тулгасын жинактап бидаретш бейне. Геродот «Тарихында» баяндалга» Мади (Мадиез) жэне Кайхусрау арасындагы шиелешскен кактыгыстар парсы эдебиетшде Афрасиаб пен Кайхусрау бeйнeлepiндe керкемдж жагынан ? бедерленген сиякты. Бул ретте Кайхусрау 6ip уакыттьщ езшде api Мэдимен, Dpi Афрасиабпен катынаста болган, демек, Мэди мен Афрасиаб eKeyi eKi белек тулга деп немесе Иран эпосы жэне грек дерепндеп Кайхусрау мен Афрасиабтьщ (сондай-ак, Кайхусрау мен Мэдидщ-Маадай Ердщ де) арасындагы катынастардьщ сипаттамасына уксап кетуше карап, булар 6ip адамньщ турл1 eciMflepi шыгар деп те ой туюге болатын сиякты. Геродоттыц «Тарих» атты кггабында [425] (Мадиез), сондай-ак ассирияльщ деректерде Мэди (Мадува) улкен абырой-атакка ие болган билеупп сипатында кершед1 [426, с. 22]. Жылнамашылардыц баяндауына Караганда, скифтер Мидияга 28 жыл бойы, ягни 653 жылдан 625 жылга дейш устемдтн журпзе алган. Оларды Мидия мен Иран жерлершен куып шыккан Киаксар болды (ол б.д.д. 585 жылы кайтыс болган )[427, с. 593]. Ол былай болган едк Мэди сол 625 жылы (б.д.д.) Мидияга (Иранга) карсы жорыкка шыгады. Бул жолы оныц тагдыры кайгылы тэмамдалады. Оны «татуласу асы» устшде Мидия шаЬы Киаксар (Кайхусрау) у 6epin enTipefli. Бул жешнде Тегерандагы ШаЬид БеЬеште атындагы университеттщ профессоры Риза Шабанн езшщ «Иран тарихы» атты ютабында былай деп жазады «Кайхусрау сакалардыц патшасы Мадиес пен езге де басшыларын конакка шакырып, эбден мае кылып, бэрш елтсредЬх Жогарыда айтылган Афрасиабтьщ да б.д.д. 625 жылы о дуниелк боп кеткенш еске алсак, Мэди мен Афрасиабтьщ 6ip Kici екенше Ke3iMi3 жеткендей болады. BipaK, бул тужырым жан-жакты дэлeлдeyдi кажет етедь TypiK галымы Усман Туран TypiK хальщтары идеяларьшыц эволюциясын талдауга багыштаган енбепнде Туран эпсаналарыидагы Огузхан Иран ацыз-дастандарындагы Афрасиабтьщ нак 63i деп санайды. Оныц айтуынша, X гасырда eMip сурген араб тарихшысы (Муаррих) Маасуди Афрасиабты огуздарга байланыстыра сипаттаган екен. Эбшгазы БаЬадурхан «Шаджара-и турк» атты шыгармасында Огузды Караханныц улы деп керсетед1 [428, 16-17 бб.]. E ip im u w e H , Кдраханды тур!ктердщ улкен, бас буынына Heri3 салган Мэди Ердщ (Маадай Кдраныц) нак e3i деп алуга болады. Ойткеш, ез заманында-ак оган «кара» лакабы косып айтылатын болган. Tinri Фрасяк жэне Афрасиаб (булар да «кара» магыналас сездер) сиякты эпоним мен тайпалардыц осылай аталуына да 260

Маадайдыц осынау «кара» касией непз болган шыгар. Мидиялыктардьщ ездерш жергшкп жэне Иран тайпаларыньщ жиынтыгы десе болады. Ниневия кулаганнан кешн олар империяны 60 жыл бойы баскарган. Оныц курамында Иран жэне Ираннан Kimi Азияга дешнп жерлер болган (Птоломей. География. IV, 2). сиякты. Ce6e6i, Фрасяк пен Афрасиаб eciMi «атакабырой мен дацкка» ие болган «карахан» мазмунымен теццес. Екшнвден, «кара» улкендк пен улылык белгкй. Ендеше, осынау еЫмдердщ рэм1здкмагыналык жактары гана емес, олардыц эуезделу1 де TypiK журтыныц тш мен дiлiнe етене жакын болгандыгын ескеру керек. Сондыктан да бурынгы заман авторлары К^арахан, Огузхан, Букухан, Маадай Ер (немесе Маадай Кара), Афрасиаб жэне Алп Ерлерд1 б1рыцгайластыра Ьэм тэндеспре карауга бешм турган. Демек, Огузхан тарихи тулга болып, оныц аты заманымыздан бурынгы VII гасырда жасаган деп есептелшетш турктер хаканы Мэдидщ халык арасында кец тараган дацкты 3pi косымша атына да айнала бастаган деп ой тутоге болады ма? Болса, тарихи жэне жазба ескерткшггерде ушырайтын Алп Ер Тонга, Маадай Кара, Афрасиаб сынды еамдерд! де Огузханныц аты ретшде тусшу калай болар екен? Огузханды Мэдиге байланыстыра карастыруга Махмуд Кашкаридыц оны тайпалардыц бабасы деп атаганы да непз бола алатын сиякты. TypiK тайпаларыньщ бас буыныныц Heri3iH калагандар - Мэди жэне оныц ата-бабалары - экеа Прототей, бабасы Парити жэне баска скиф билеушшерь Бул кауымныц аты ассириялыктарда «ишгауз» (ишкуз), Библияда «ашкуз», Keft6ip шыгыс деректершде «асгуз» жэне «окус» деп аталган [418, с.69,106]. Бул атаулардыц «Огузханмен» (Огуз) ундесип кершш тур. Муньщ e3i туркмендер мен баска халыктардыц Мэдщп ездершщ кауымыныц атауымен (этноним1мен) атаган болуы да мумюн деген ойга жетелейд!. Ендеше, зл1 де болса бул багыттагы 1зден1стерд1 жалгастыра беру кажет болады. Алп Ер Тонга, Маадай Ер, Огуз кагандардыц имдер екенш аныктау оцай шаруа емес. Бул ретте баскаша да ой корытуга - олар 6i3дщ заманымыздан эрще (I мынжылдьщта), Туран тарихыныц тур л! кезецдершде аренага шыккан тулгалар. ягни 6ip кезде емес, аралары алшак эр кезецде eMip сурген жандар деген KeciMfli niKip айтуга асыкпайык. Булай деп айтуга непз боларлык дэлел-деректер табылып жатса, мойындамаска лажыц калмас. BipaK мундай деректер 33ipme emKiMHiH колында жок. Б.д.д. VII гасырда гумыр кешкен Алп Ер Тонга - букш Орталык Азияны кол астында устаган жан. Ол Кавказдыц солтуепгшен онтусткке карай сапар nierin, Kimi Азня, Сирия жэне Мысыр жepлepiндe шайкаскан. Мидиямен согыс журпзген. Б.д.д. 626, 625 немесе 624 жылдары Мидия 6mieyiiiici Кайхусрау тарапынан елйршген. Бул окига тур1ктердщ де, ирандыктардыц да жадында жуздеген жылдар бойы сакталып калды. Афрасиаб сипаты Ассирия деректершдеп Мадувага, Геродоттагы - Мадиезге дэл келетш сиякты. Оньщ e M ip i мен шайкастары мусылмандыктан кеп бурын T y p iifre p тарапынан 6ip дастан халше туспршген болуы керек. Бул дастанныц 6ip 6eniri «Дивану лугат-ит Туркте» бершген. З.В.Тоганныц nkipimue, «Жами-ат Та261

варихте» [429] «Огуз каган» дастанынын алгашкы 6eniMi Алп Ер Тонганыц enripi мен жорыктарына арналган . Сондай-ак, Афрасиаб XI гасырдан Иран акыны Кдтран Табризидщ бэшттершде жырланган (Катран Табризи, Девони. Агамухаммед Наджаванидщ нускасы бойынша баспага дайындаган Хусейн АЬи. ТеЬрон, «Хазар» баспасы, 1901, 559-бет). Парсылардын дши ютабы «Авестода» Афрасиаб Туран патшасы ретшде жырланады. BipaK Афрасиаб сезшщ магынасы ол кггапта «коркынышты, купт адам» деген магынада бершсе, Фирдаусидщ «Шахнама» дастанында Афрасиаб шайтан Ьэм кара пейивд зулым адам ретшде сипатталады. Парсы жазбаларында [430, с. 197], acipece, тэжк комусларында (энциклопедияларында) Афрасиаб жауыздыктьщ psMi3i ретшде, сойкан салушы магынасында бейнеленедь Соган карамастан парсыльщ эдеби деректершде Афрасиабтьщ тагдырына байланысты шындыктьщ кейб1р тустары аныз турвде болса да ашып керсетшген. Олардьщ манызы осында деп бшем1з. Бул ретте Юсуф Хас Хаджиб жазады: Тзж1ктер оны Афрасиаб деп атайды, Ол, Афрасиаб журттарды кол астында матайды. Тэж1ктер оны кггабында жазып калдырган, Юм бшер ед1 Афрасиабты, ютап оны атайды [431, 102-103 бб.]. Ал, Котран жырларындагы кещл аударарлык 6ip ерекшелш, онда Афрасиаб Иран эдебиетшдепдей жагымсыз образ ретшде, ирандыктардьщ ата жауы болып сипатталмайды. KepiciHiue, ол бет1 кайтпас кайсар, жауырыны жерге тимеген палуан, айбыны елден аскан колбасшы батыр ретшде бейнеленген. Бул салада оньщ езгеше багыт устанган акын екендшн керем1з. Оны мына 6ip сез табигаты да айгактап тургандай: Рустам сынды палуан батыр кэшрлер, Эм1рлер1 Афрасиабтай тым кайсар (148-бет). Бул жолдар онын Афрасиабка деген ыкыласын б1рден ацгартып тур. Откен тарихи окигага акын шынайы суреткер кез1мен карап, Рустамды Афрасиабтай батыр ретшде кабылдаса,Туран елшщ улы каганы Афрасиабтьщ ерлшн тендеЫ жок улылыкка балай отырып еске алганда: Ойран болган Иран онын колымен, Сенщ патшан багьща тапсырды жан. Сенщ атан Сиявуш ушш - шаЬзадага, Афрасиабтай улы адам жан тапсырган, - деп толгануында тарих капталында буктелген талай сырдын табы жатыр. Б1зд1н заманымыздын ар жагында 626 жылы Сиявуштьщ улы Кайхусраудьщ Афрасиабты алдап той салтанатына шакырып, кастандыкпен еш алу максатында у 6epin елтсрген опасыздыгына мензеп отыр. Афрасиабтьщ казасы сендер ушш бакыт болды деп отыр. Будан артык ашык api тарихтагы опасыздык астарын эшкерелей жырлаган акын болган емес. Бул шындыктьщ 262

Иран акыны Катран Табризи аузымен айтылуыныц зор мацызы бар. Будан spi келе с i бэшттер1нде Катран Афрасиабты сипаттаганда «каЬан» (каган) сезш колданган. Катран колданысындагы каЬан ce3i Ьамидтщ сездтнде кене, кадыми, ежелп api улык, улкен деген магынада бершген. Будан шыгар корытынды тушн - Афрасиаб осындай мэн-магынага лайык каган болгандыктан, акын оган езгеше таныммен караган болуы керек. вйткеш, акынныц Афрасиабка деген штипатыныц Каганнын «Авесто» мен «Шахнамадагы» сипатына Караганда езгешелеу эсер калдыратыны бар. Ce6e6i, «Авесто» мен «Шахнамада» Афрасиабтыц урешп, коркыныш тудыратын дулей куш ретшде бейнеленетшш ескермек керек. Бул Катранныц Эбумансурга арнаган мадак жырында Афрасиабты мецзей айтатын елец жопында: «...оныц дацкы Багдадтан Баласагунга дейш жеткен» (281 - бет), - цеушде KepiHiciH тапкан. Ягни Ирактагы Багдат каласы Таяу Шыгыстыц бас каласы болса, Баласагун каласы казак жершдеп исламдьщ элемнщ шекара сызыгыныц 6ip бушршдеп riperi екендш мецзелед1 [ 432, 317 6.]. XI гасырдьщ гуламалары Юсуф Хас Хаджиб пен Махмуд Кашкарилар да Апп Ер Тонга туралы сез козгайды. Олар иран деректершдеп Афрасиабтыц гур1кше аты немесе лакабы Тонга алып Ер дейдь Бул каИарман Джовейниде Буку Хан деп, ШаЬабедцин Маржаниде Бука Хан бин Пишиц деп аталган. Масудидщ жазуынша, Кектурк кагандары, Джовейнидщ пшршше, Кдрахандыктар мен ¥йгыр билеушшер1, ал «Шаджара-и Теракимеге» Караганда, Селжук султандары ездерш Афрасиаб урпактары деп есептеген. Джовейнидщ «Тарих-и ЖаИоцгошай» кггабындагы Афрасиаб жайындагы маглуматтар назар аударарлыкгай. Оныц бул шыгармасы 1260 ж. жазьшган. Мухаммед Джовейни Оргун монгол Патшаларыныц тагайындауы бойынша Хорасан, Мазандаран, Ундютан, Ирак, Фарс, Керман, Арран, Эз1рбайжан, Грузия, Шамныц 6ip белшшде билк еткен. Таразда, Каракорымда, Мэуараннахрда болган. Шын жэне Машын шекарасына дейш аралап журш, кептеген окигалардыц куэа болган. Оныц «Тарих-и ЖаЬонгошай» мтабын Мухаммед ибн Абдулуахаб Казвини баспадан шыгарган. BipiHiui томы - 1912 жылы, еинш!с1 - 1916, yiuiHiuici - 1937 жылы Лейден каласында жарык керген. Мухаммед Джовейни езшщ «Тарих-и ЖаЬангошай» атты кггабыныц «Каракытай хандарыныц пайда болуы мен жойылуы жайында» деген тарауында былай деп жазады: «Олардыц Teri Кытайдан, заманныц ынгайына орай ез турактарынан жылжып, кешуге тура келген. Оларды бастаган гурхан, ягни хандардыц ханы болатын». Кытайдан шыгар кезде оган ерген тайпалар мен агайындарыныц саны сексен адам екен. Дегенмен, кейб!реулердщ айтуына Караганда, олар калыц топ болып шыкдан. Кыршз шекарасына жеткенде сол аймакта коныстанган тайпаларга шабуыл жасаган. Сол мацга TypiK тайпалары топ-топ болып, каптал жиналган. Сейтш, кырык мыц шацыракка саны толган. Аталмыш аймакта коныс жайлы 263

болмагандыктан, Баласагун мацына кешш келген. Кдз1р моцголдар оны «Fap балык» дейдь Баласагун каласын моцголдар «Fy балык» деп атаган. Оныц магынасы - жаксы кала дегеш (43-бет). Ал, немю шыгыстанушысы Магфрид бул ceafli «Fys балиг» деп бшу керек, ейткеш ол гуздардын каласы, ягни TypiK гуздарынын каласы деген магынада колданган болу керек деген ninip айтады. Ал, ез1м1зд1ц TypiK-казак 3eprreyinuiepi Баласагунды 6ipece Кузорда, 6ipece Кузорда деп жазады. М. К,ашкари атасагун деген сезд1 тшге алып, оны «Ата емип», «Акылман ата» деген магынада туану керек. Сол сиякты «Баласагунды» да «акылды бала», «жас емгш» магынасында бшу керек, -дейдь М. Каищари Баласагун каласын Афрасиаб салгызды деп жазады. Сол Афрасиаб Ka3ipri жыл санауымыздан бурынгы 626 немесе 625 жылы каза тапкан болса, Баласагун каласыныц жасы да 2700 жыл шамасында деп болжамдауга болатын сиякты. K^a3ipri уакытта Баласагунныц ушщц орны гана жатыр. Кыргыз 3eprreyiiimepi Баласагунды Бурана уйшдкшщ орнында десе, казакстандык галым У.Х. Шэлекенов оны Жамбыл облысыныц Шу ауданындагы ортагасырлык «Актобе» калашыгы деп бшед1 [433, 160- 181 бб.]. Мухаммед Джовейни «Тарих-и ЖаЬангошай» атты ютабында Баласагун мен Тараздыц каракытайларга калай караганын былай баяндайды: «Сол елкеде 'ез тегш Афрасиабтан деп санайтын, 6ipaK ешкайдай айбары мен сый-салтанаты болмаган 6ip oMip такта отырган едь Оныц элаздшн керген карлык жэне кацлы TypiicTepi удайы сол мацга шабуыл жасап, каракшылык ететш. Аталмыш 3Mip гурханныц калыц колымен осы елкеге келш коныс тепкенш еспгеннен соц халык оган елип женелтед1 де, кацлы мен карлыктардыц бузакыльщ эрекеттершен куткарып, мемлекетшщ бшпгш ез колына алуын етшт, тшек айткан. Гурхан Баласагунга барып, патшалык такка отырды. Сейтш, Афрасиаб урпагынан хан атауын алып тастап, оган тур1ктердщ или деген лакабын бередь 0pi жан-жакка косынын жорыкка шыгарып, К^мкш1ктен (кичек) Тасырханга, Тараздан Наменжке дешнп елдерд1 езше каратады. Оныц елке с i ecin, дами туей. Кацлыларды багындырды. Капщар мен Хотанга шабуыл жасап, оларды азат етп. Содан кешн бурынгы жасаган эрекеттерше байланысты кек алу максатында кыргыздардыц шекарасына жорык жасап, «беш балигты» (бес балыкты) жаулап алды... (86-87- беттер). Мунда «бес бальщ» деп отырганы «бес кала» дегещд бшд1ред1 Автор езшщ ютабында кацлылар туралы да (35, 87, 88, 101, 131, 139 -беттерде) жазады. «Кацлы T ypiK тайпаларынан шыккан», - дейд! ол (35-6.). Муньщ e3i Тараз каласы будан 2044 жыл бурын салынган кезде Талас алкабында eM ip cypin жаткан кацлылар 1300 жыл еткеннен кешн де сол аймактан алыстай коймагандыгын корсетедь Будан орта гасырларда Казакстанныц оцтуспгшдеп 6ipcbinbipa калалар мен аймактарды Афрасиаб урпактарыныц билегенд1п мэл1м болгандай. 264

Эрине, турл1 деректер мен жазбаларда KepiHic тапкан Афрасиабтын eMipi жeнiндeгi дастан 6i3re тугелдей жетпеген. BipaK, «Девони лугат итТурктеп» жоктау бул дастанньщ шубэаз, кейб^р 63repicTepMeH XI гасырга жеткен кшкене 6ip белт болып табылады. Атсыздыц niKipiHnie, Фирдауси «Шахнама» дастанында Афрасиабтын ic-эрекеттерш TypiKTep арасында кен тараган Алп Ер Тонга дастанын (оньщ шннде жазбаша да) пайдалана отырып бейнелеген [434], Бул дастан б.д.д. 330-327 жылдардагы окигаларга байланысты дуниеге келген. Аталган кезде македониялык Ескещнр Иран мен Туранды жаулап алган. Бул ретте тур!ктердщ басшысы ретвде Шу еймщ билеуцп тшге алынады. Дастан турктердщ Ескещцрмен болган кактыгыстары жэне олардьщ шыгыска uieriHyi женшде маглумат бередь Ол шыгыска етпей, Батые Туршстанда калган 22 тайпа огыздардыц атабабалары болгандыгын ацгартады. ХШ - XVI гасырларда жазылган «Огуз Каган» дастанында Алп Ер Тонганыц eMipine катысты жэйттер ушырасады. XIV гасырда Рашид адДиннiн «Джами ат-Таварих» атты шыгармасынан орын алган «Огуз К^аган» дастанынын парсы нускасы комактырак. Бул парсыша нуска XIII гасырда огыздар арасында MsniM болган дастанньщ аудармасы болып табылады. Ол дастанньщ исламнан кешнп кездердеп мазмунын камтыган болуы керек. «Бундахишнньщ» «Ирандыктар мен Афрасиаб шайкастары деген отыз ушшпй тарауында» Афрасиаб 6ip шащаста МэноучеЬрд1 куйретш, онщ улы Нузэрд1 (немесе Наузарды) елпрген делшген. «Шахнамада» да Афрасиаб eciMi МэноучеЬрулы Нузэрдщ патшалык курган кезещнде аталады. «Авесто» туындысы Нузэрд1 эйгш палуандар катарына косып суреттещи жэне Нузэрге катысты улыкты, атакты адамдарды да «Нузэрл1ктер» деп атаган. «Шахнамада» да Нузордщ кептеген батырлык эрекеттер1 суреттеледь Иран мен Туран арасындагы 6ip кескшескен шайкаста Нузэр Афрасиаб колынан каза табады. Афрасиаб осылайша, 6ip кездер1 МэноучеИрдщ колынан каза тапкан атасы Турдыц кегш алады. Содан Иран eлi улкен дагдарыска ушырап, Афрасиаб он eKi жыл Иран тагына отырады. Содан кешн МэноучеЬрдщ H eM epeci ТэИмаспулы Заб колын жасактап, согыска аттанады да Афрасиабты жещп, e3i Иран жершде бес жыл бойы салтанатты патшалык курады. Ол ез вм1ршде Пишдад Патшаларыныц еюшш катардагы падишаЬы болган. Сейтш, сексен алты жасында дуниеден етедь «Шахнамада» ей Гаршасп (немесе Кересасп) сез болады. BipiHmici, МэноучеЬр косыныныц эйгш палуаны. EKiHmici, 9Keci кайтыс болганнан кейш тогыз жыл патшалык еткен - Гэнжвэр шах Забулы. Ол б шик еткен кезецде Иран элйрей тускен. Сол себенп турандьщтар Иранга шабуылын жишетедь Осындай жорыктардын б^ршде Гэршасп шах Забулы мэцгшк кез жумады. Осылайша Пишдад патшалыгы сонгы шахтан айырылады. Бул окигадан кешн Иран бастан кулдырау дэу1рш кенпредь Осы кезде Зол мен Рустамньщ батырлык, ежетпк icTepi кезге керше бастайды. 265

Алп Ер Тонга ирандыктардыц халык эпосыньщ непзп жэне ец сушюч пахлаваны Рустаммен кеп шайкаскан. Рустам - Золдыц улы. «Шахнаманыц» непзп эпсанауи каЬарманы. «Шахнаманыц» бас каЬарманы сейстандык (Сакастан) баЬадур Рустам Дастан - Иранныц эскери куштершщ таянышы. Ол ез ел1 мен шахка шекЫз бершген жан. Дастанда керсетшгендей, Рустамныц алдына койган бшк максаты - i3ri максат, бул Отан тэуелаздт. МэноучеЬрдщ ел1мшен хабар алган Пашац Иранга карсы согыс ашу ниепнде елдщ mi жаксыларын жинап: «Ирандыктардыц 6i3re не icTereHiH бшеЫздер. Турйстщ еш алатын Ke3i келдЬ>, - дейдь Сол сэтге оныц улы Алп Ер Тонганыц журегшде ешпендшк сез1мдер1 epmin Kerri. 0KeciHe: «Мен арыстандай айбарлымын. Ираннан еш алайык», - дед1 ол да. Дастанда сипатталгандай, Алп Ердщ бойы карагайдай, кеудеа мен колдары арыстандшндей. Пшдей куит ед1. Согыска дайындык жасалып жатканда TypiK падишаЬыныц баска 6ip улы «Алп Арыз»83 сарайга кeлiп экесше: «Эке! Сен турпегердщ ец улысысыц. МэноучеЬр елд), 6ipaK Иран армиясыныц баска пахлавандары мен каЬармандары бар. Крзгалмайык. Кетершсек елкем^з жерменжексен етшер», - дедь Пашац улына былай деп жауап бердк «Алп Ер Тонга - ацшылыкта арыстан, урыста урыс nmi сиякты баЬадур. Бейне 6ip колтырауындай. Ойпатта шеп ecin, кегергенше эскерлер1цщ «Амулга» ж;бергш. Иранды аттарыцызга таптат» [404, с. 32]. Алп Ер Тонганы, 3cipece, Сухробтыц кол жинап, Иранга карсы атганганы шабыттандырып ж1бердь Ол 12 мыцдай эскер жинады [373, с. 168]. Атты эскерлершщ басшылары етш Хуммон мен Барманды тагайындады. Кектемде TypiK эскерлер1 Алп Ер Тонганыц басшылыгымен Иранга карай журе бастады. Ал ею батыр Самонганга жол алды. Олар сый-сыяпатын алып, Сухробка падишах сэлемш жетаздь Сухроб Ирандагы «Ак бекйаеп» коршауга алды. Акырында, ол Забулстаннан84 келген ез 3Keci Рустам тарапынан кездейсок жагдайда eflTipuiefli. Алп Ер Тонганыц косындары Дехстанга85 келш жетп. Элем кермеген 6ip согыс басталды. Алп Ер Тонганыц колы басым келдь Иран падишахы эскерлер1мен 6ipre Дехстан беишсше келш паналады. Алп Ер Тонга бекнйеи коршауга алды. Иран падишахы бекййсп тастап кетуге мэжбур болды. Алп Ер Тонга оныц артына тусш, акырында туткынга алды. 85 Алып Арыз жешнде караныз: Ridvan Nafiz // TilrkTarih, Arheologya ve etnografya dergisi, II, Ankara, 1934,243 - 249-66. 84 Зобулистон - «Шахнамада» Сейстан билеушшершщ жерлерь Шамамен алганда Ka3ipri Балх уэлаятына тура келед1 Кене заман тарихшыларыньщ «Бактриясымен» тэндеспруге болады. Ежелп заманда Сейстан - Ka3ipri Хилмент дариясынын бойындагы уэлаят ед1. 85 Дехстан - Каспий тешэшщ шыгыс жагалауындагы елке. 266

Кабул елкесшщ билеушсп «Зол» ирандыктарга жэрдемге келд1. Муньщ нэтижеанде TypiK эскерлер1 жецшп, шепнуге мэжбур болды. Алп Ер Тонга туткындагы Иран падишаЬын шауып елйрдь Баска туткындарды да ел1м KyTin турган едь BipaK бауыры Алп Арыз оны бул райынан кайтарды. Олар «Сарыдагы» абактыга ж1берщд1. Алп Дехстандагы «Рейге» кайта келш, Иран падишаЬынын тэжш ювд. Ягни, езш Иран елшщ падишаЬы деп жариялады. Иран тагына Зев отырган заманда ей елдщ армиясы арасында тагы да кескшескен шайкас басталып, ол 5 айга созылды. Кешн адамдары кырылып кетпесш деп, eKi жак бтмге келд1 Сол арада Иран падтпаЬы кайтыс болып, Иран тэж-тагы тагы да бос калады. Бул кезде Пашан Алп Ер Тонгага хабар жолдап, онда Жейхуннан exin, Иран тагына отырмауын талаб етедь TypiK эскерлершщ жагдайынан кулактанган ирандыктар, тагы да Золга жугпщ. Зол картайып калганын алга тартып, согыска улы Рустамды ж1беретшш айтты. Оньщ колы басым келд1 жэне Кайкубодты Иран тагына отыргызды. Рустамныц 9CKepi тагы 6ip ipi жойкын шайкаста 1160 TypiK сарбаздарыныц K03iH жойды. Содан кешн Алп Ер Тонга экесш б т м жасасуга ж1бередк Иран тагына Кайковус отырган кезде арабтар кетерипске шыгады. Кетершсп бастырганнан кешн Кайковус 6ip отырыста мае болып, колга туседк Сол заматта Алп Ер Тонга арабтарга карсы косын тартып барады. Оларды жецш, Иранга кел{с1мен, TypiK эскерлер! колга тускеннщ бэрш туткындай бастайды. Ирандыктар тагы да Золдан жэрдем сурайды. Зол арабтардыц колында тугкында отырган Кайковусты куткарып алып, оныц жэне езшщ эскерлерш турпегерге карсы женелтед1. КанДы б ip согыста тур1ктердщ жартысы жер жастанады. Алп Ер Тонга кашады. Бул окигалар «Шахнаманыц туащпрме сездтнде» (ТеЬрон. 1370) баскашарак эцпмеленед1: Кайковус Иран тагына отырганнан кешн, Рустам баскарган ирандыктар Туран ел'тен 6ipHeme рет шайкасып, Афрасиабты катты жeнiлicкe ушыратады. Кайковус Хомоварон шахтыц туткыны болып отырган кезде Афрасиаб Иран жерше шабуыл жасап, ойран салады. Рустам узецгшес жэне баска да Иран жayынгepлepiмeн 6ipre журш Кайковусты турмеден босатып алганнан кешн Иран - Туран согысы басталып, акыры Афрасиабтыц жецшамен аякталады. Содан Афрасиаб кашуга мэжбур болган. Осы окигалардан соц Сиявуштьщ ез1ндш хикаясы басталады. Сиявуш ез 9Keci Кайковуска катты ренжш, Туран жерше келш турактайды. Афрасиаб Сиявушты курмет тутып, сый-сыяпатка кенелтедь Ол бастапкы кезде Туранда, Пиран Висенщ кызы Жэриреге уйленедь Кешшрек Афрасиаб езшщ аяулы кызы Фарангисп оган жар eTin турмыска береди Алайда Афрасиабтын eTipncnii, айлакер, зулым бауыры Кэрсивэз Сиявушты бауырыныц алдында жаман атты етш керсетуге тырысып, тштен eлтipyгe дейш итермелейдь Сейтш, Сиявуш Афрасиабтыц буйрыгымен елтсршедь 267

Афрасиабтьщ ей бауыры болган, 6ipi - Кэрсивэз, оньщ лакаб eciMi - Кизэн, eniHmici - Агрирэс. Ал, кыздарыныц 6ipi Виспан Фриа екен. Ол «Шахнамада» Фарангис86 деп аталган, осы кызы Сиявушка турмыска шыккан. Олардьщ Кайхусрау атты улы болган. Афрасиабтын eKiHuii кызы Мэнижа екен. Ол да Бежанга куйеуге шыккан. М. Ьуашкаридщ «Typiicme сездшнде» Афрасиабтын Каз еамд1 кызы болгандыгы айтылады. Каздыц eKi шэЬары болыпты. Bipi - Казойын. Кыз yHeMi сонда турып, серуен курган. EKiHmi шэЬары - Казсуы. Ол 1леге куятын езеннщ бойында. Каздыц Kyfteyi - «Шахнама» дастанында айтылатын Сиявуш. «Авестодагы» Афрасиаб женшде бершген машмет оныц «'Шахнамадагы» сипаттарымен сайма-сай келедь Ал, «Шахнамада» Афрасиаб женшде алгаш рет Нузэр патшалыгы кезшде сез болады. Афрасиабтьщ экей Пашац МэноучеЬрдщ eлiмiнeн хабардар болган соц, Афрасиабты колбасшы eTin калыц колмен Иранга аттандырады. Афрасиаб Нузэрмен уш рет шайкасады, Соцында Нузэр туткындалып, Афрасиаб колынан каза табады. Афрасиаб Нузэрд! елпрген соц, ез бауыры Агрирэсп де елиредь «Авестодан» шаЬзада Сиёваршанны (Сиявушты) елт1ргеш ушш, парсьшардыц турлар билеуийсшде кеткен кегш кайтаруга аттангандыгы туралы бейнеленген тустарды ушыратамыз. «Авестодагы» Сиёваршан кешнп замандардагы парсы жазбаларында Сиявуш атымен тшге алынган. Ацыздарга жэне жазбаларга Караганда, Иран шахыныц улы, сонымен 6ipre Афрасиабтын да куйеу баласы болган Сиявуш кайнатасыныц салтанатына Kayin тещцре бастаган кершедь Афрасиаб б1реулердщ арандатуымен Сиявушты елт1рткен. Сиявуштыц улы Кайхусрау экесшщ кегш алу ушш e3i бас болып, нагашысы Афрасиабка карсы согыска аттанады. «Авестода» дем берунй керкем, алтынкезд1 Хавмныц 1згшк, Тагдыр, Сешм Кудайы, элемд1 баскарушы куш - Ашага жалбарынган бэшттер1 катталган: Жолымды берпн, мeйipiмдi Аша Терец Чайчаст келшщ жагасында. 0ш алайын турандык Франхрасьяннан, Айлакерлк курбаны Сиёваршан ушш, Нарава каЬарманы Ахраарат ушш, Ош алайын Франхрасьяннан. Туткындайын, Турандык батыр Франхрасьянды. Кол-аягын байлап, жауыз туткынды, Экeлeйiн Хусрау алдына... [435]. 86 Кешнп замандарда «еуропалык» магынада колданылган «ференджис», «фаранги» сездерш (В.Ян. Собр. соч. в четырех томах. М., 1989,504-6.) «Шахнамадагы» Фарангиспен тэндеспрмеу керек деп б1лем13. 268

«Авестода» парсылардьщ Туран жэне оньщ патшасынан еш алуга деген умтылысыныц ce6e6i Афрасиаб - Франхрасьянныц Иранга кауш-катер xetwipin, кептеген KacipeT экeлгeндiгiмeн туащнршед1. Бул жэйт Афрасиаб пен Иран шахы Кайхусрау арасында ep6ireH тарихи карым-катынастарды еске салады. Кешнп замандардагы парсы шыгармаларында Франхрасьян еЫмшщ орнына Афрасиабты колданган. Барльщ парсы шыгармаларында осынау Патшалар тагдыры, окигалар желш6ip арнада бершген. Соган карап б!з Афрасиабты тарихи тулга деп танимыз. Оны Туран Патшаларынын жиынтьщ образы деп бшетшдер де бар. Keft6ip авторлар оны TinTi ацыздык кейшкер деп есептейд1, алайда сол ацыздардыц непзшде 6ip шындыктыц i3i жаткан болуы керек жэне олар белгш 6ip тарихи окигалардыц ep6yiHe байланысты туындап, кешшректе r^mi жагдайларга байланысты езгерген турде эдеби-поэтикалык калыпка келтсршген болуы керек. Афрасиаб eKi сезден афро жэне сиёбтан курастырылган. Сиёб - сиёх об кара су деген сез. BipaK Афрасиабты 6ip неше магынада да тус1 нуге болады. Араб тшнде «фарас» - ат; Ал, кепше турдеп «Афраас» аттар дегенге тура келедь Ал, парсы ацыздары мен жазба эдебиеттершде каЬармандарга ат - «асп» сезш косып айтатын дэстур калыптаскан. Мысалы: «Шахнамада», «Гушт//асп», «Арж//асп». «Лухр//асп» сиякты кептеген еамдер ушырайды. Демек, Афро осиёх - кара ат, кара ат мшген Kici магынасын бередь Парсыларда Афроз сезшщ баска магынасы да бар. Мысалы, бшктш магынасында колданылады. Сондай -ак, «фра» жэне «Афра» сездер1 шахтарды сипаттаганда «фар» (сез1мдш емес, нур, сулулык) магынасында, ягни дацк, керемет, улкен мэшнде де колданыла 6epefli [436]. Демек, «Динкард» пен «Бундахишнда» жазьшганындай, «Фрасьяк» - дацкты, KyflipeTri кара шах деген сез. Ойткеш, «Сияк» пен «Сиях» сездер1 6ip магынаны (кара) бередь Жогарыда айтылгандарга караханидтердщ (IX-XII гг.) ездерш Афрасиабтын, ягни Карахандыктар зэузатыныц урпактарымыз деп таныганын косыныз. Бэлюм, Афрасиаб аты 6i3re белпаз болган Туран хаканыныц парсылар берген атауы немесе лакабы шыгар. BipaK та, парсы жэне TypiK шыгармаларындагы окигалардыц баяндалуы мен бейнелену! олардыц тарихилыгына кумэн тугызбайды. «Авестодагы» жэйттер турлар патшалары мен Иран шахтарыныц арасындагы кайшылыктыц жалпы рухын керсетедь Парсылык эдеби деректер бойынша, Афрасиаб Кайхусрау тарапынан олиршген. Ал ассириялык жэне грек деректершде Мидия шахы Киаксар (Кайхусрау) скифтер билеуппа Мадиезд1 татуласу конакасында у 6epin еллред1. Соган карап, кейб1р зерттеушшер Афрасиабты Мадиезбен (Мадува) тэндеспред1 де, Алп Ер Тонганы оныц лакабы деп бшедь Бул тужырымдарын Юсуф Хас Хажиб пен М. Кашкаридш ецбектершщ непзшде дэйектеуге тырысады. Эрине, бул niKip ani де болса аныктай тусущ кажет етедь Афрасиаб eлiмi турж журтыныц куш-куатыныц эларей бастауына экелш соктырды. Алдымен Иран шахтары, кешшрек А. Македонский бастаган 269

грек баскыншылары Туран елше шабуылдауды кушейтш, б1рсыпыра жерп басып алды. Афрасиаб елген кун Кайхусрау eni ymiH мереке, шаттык куш, ах турандыктар ymiH кайгы, аза куш болды. Бул женшде «Алп Ер Тонга» ласта нында айтылган [437]. Typiicrep Алп Ер Тонга деп атаган Афрасиабтыц сипаттары женшдеп аныздарын, сондай-ак ортагасырлык TypiK авторларыньп шыгармаларын (Кашкари, Баласагуни, Табризи, Науаи, 0Mip TeMip жэне т.б.' карастырып талдау, бул мэселенщ кептеген кыр-сырын ашып, айкындаугг септеседь Бул женшде келеа параграфтарда арнайы сез болмак. Афрасиаб кайтыс болганда, артында калган ел1 жоктау шыгарган Сол жоктау ауыздан-ауызга тарап, одан XI гасырда TypiK гуламась: М. Кдшкаридьщ «Typiione сездтне» KipreH, сейтш б1здщ flayipiMi3re жеткен Бул жоктауцыц кешнп кезевдерде eMip сурген тур!ктердщ, соныц ишнде казактардыц да осы орайдагы жоктауларымен мазмуны, суреттеу тэалдерг курылымы, ырымы мен ыргагы жагынан епз козыдай уксас екещцл кезге урылып тур. Бул Афрасиаб заманындагы этникалык ерекшелпстер мев кешнп заман TypiicrepiHiH арасындагы байланыс-б1рлжп керсетш турган керемет дэлел-дэйек емес пе? Соган карамастан, батыс тарихшылары Д. Синор, Жан Пауль Роух жэне баскалары турандыктардыц турж тектес екендапне кумэндана карайды. Олар: «Шахнама» жарык кергеннен кешн ортагасырлык TypiK авторлары Афрасиаб пен Алп Ер Тонганы тэндеспре, Туранды Typiicrep eni ретшде карастыра бастады, шындыгында, булардыц бэр! бурынгы Keiuneni иран тектес скифтер, сактар, массагеттер мен парфиялыктар мекен-жайы едь Турлар Орталык Азияны мираска алган король Фаридунныц уш улынын 6ipi - Турдыц урпактары болып табылады», - деп тужырымдайды (Jean Paul Roux. L’Asie Centrale-Historie et civiliations. Fayard, 1997). 0з кезшде В.В. Бартольд та: «Афрасиаб атауыныц дыбысталуы турж Tinmepi тобыныц ерекшелжтерше сэйкес келмейдЬ>. - деп жазган efli [438, с.79]. 0рине, 6ip елдщ атауын да, билеупйсшщ атын да бегде кауымдагылар олардыц сипаттарына немесе ез заманыныц баскалай жагдайына карай ездершше езгертш алып, атай бергендш жeнiндe тарихта кептеген мэл1меттер бар. Айта кету керек, В.В. Бартольд кешнп кездерде жарык керген ецбектершщ б1ршде: «Афрасиаб урпактары Басрада (Иракта) XV гасырга дейш устемдж еткен», - деп жазган. Муныц 63i Афрасиабтыц тарихи тулга екендитн мойындау едь Ал, езбектщ танымал галымы С. Муталлибов Афрасиабтыц тарихи тулга екендипн «Девону лугот-ит туркте» келйршген мэл1меттер непзшде дэлелдеуге тырысады [439]. BipaK, тек 6ip гана «Дивандагы» дэйектеулер жеткшкп бола кояр ма екен? X. Кероглы болса «Шахнамадагы» Афрасиаб пен «Кутадгу 6iniicreri» жэне «Девону лугот-ит турктеп» Алп Ер Тонганы типологиялык тургыдан 270

талдау жасап, олардыц 6ip каЬарман екендшн тркырымдап бередь BipaK, оныц niKipiHnie, Афрасиаб жэне Алп Ер Тонга ацыздык бейне болып, оныц жасалуына огыз кагандарыныц ацыздык каЬармандыктары непз болган [440]. К. Шониёзов та: «Афрасиаб жэне кене Иран Патшалары (Афридун, МэноучеЬр, Кайкубод, Кайковус, Кайхусрау жэне т.б.) аныздык тулгалар болып табылады», - деп жазады [441]. Келей 6ip езбек зерттеушшерк X. Донияров, К. Махмудов, Б. Камоловтар Алп Ер Тонга - Афрасиабтьщ тарихи тулга екендшне кумэн кел-прмейд1 [442]. Ежелп тарихты зерттеупп Н. Рахмонов Алп Ер Тонганьщ тарихи тулга екенш егжей-тегжешп дэлелдеп бергендей. Алп Ер Тонга тарихи тулга ретшде улы Туран мемлекетш калпына келпрген. Оныц мемлекеп сак-скиф деп аталган болып, мемлекетгщ шекарасы былайша етед1: «эрамызга дейшп VII - эрамыздыц II гасырларында Оцтустш Ci6ipmi, Енесей езеш мен Ертк дариясыныц жагалаулары, Ka3ipri Мажарстан (Венгрия) жэне Чехославакия, Хазар тещз1 бойлары, Иран, Ирак, Сирия жэне Туркия мемлекеттершщ орнында сак-скиф империясы орын тепкен. Ирандыктар ездерш сактарга карсы койган екен, демек сактар, непзшен тур1ктерден куралган болып шыгады деуге непз бар» [443, с. 8]. Озбек зерттеуппй А. Абдурахмоновтыц пшршше, TypiK халыктарыныц тарихында Алп Ер Тонга немесе Афрасиаб атымен тарихи тулга - каган болмаган. Жолбарыстан да купт баЬадур ер - Алп Ер Тонга TypiK хальщтары шахтарыныц 6ipiHe катысты колданылган лакап. Олай болса, мундай ¥лы атка юм ие болган efli? «TypiK халыктары арасында Алп Ер Тонга атымен дацкы шыккан каган тагдырымен байланысты ep6ireH окигалар грек жэне ассирия тарихшыларыньщ шыгармаларындагы скиф-киммерлер патшасы Мадиез тулгасына тура келедь Алп Ер Тонгага тэн баЬадурлш, сондай-ак куши жэне кугцрегп эскерге ие болу, жаЬанньщ кеп белшндеп елдерд1 03iHe багындыру мен душпан шахы тарапынан оган у 6epin eлтipiлyi Мадиез eMipiHe тура келетш окигалар... 0M ip шындыгы Мадиезд1 Мидия шахы Киаксар (Кайхусрау) улап елпргендшн керсетед1... Демек, Алп Ер Тонга - Афрасиаб тарихи тулганыц атын бодйрмейщ. Бул атаулар TypiK жэне парсы эдебиетшде эрамыздан бурынгы VII г. eMip сурген Мадиез (оны автор Мадай деп атаган) каганга катысты колданылган лакаптар... Сондыктан Алп Ер Тонга мен Афрасиаб к-эрекеттершщ непзшде тарихи шыццык жаткандыктан, олар тарихи тулга деп каралады. Соган байланысты турш жэне парсы-тэжш эдебиепнде, сондай-ак тарихи деректерде айтылган бул eKi каЬарманды 6ip тулганыц жалпыластырылган атауы ретшде тусшу кате болмайды» [444, с. 28-29]. Афрасиаб - каганньщ лакабы. Кара - куштйпк, баЬадурлж, сешм белпй, нышаны. «Алыстан 6ip кара (адам) KepiHfli», «Карасын да керсетпедЬ> сиякты сез лркестер1нде колданьшатын «кара» ce3i Алтай халыктарыньщ 271

«Маадай Кара» деп аталатын дастанында езшщ кенелк касиет-ерекшелц-ц сактап калган. Егер Афрага сиёх ce3i тсркелсе кара атты, жогары мэртебел Kici, данкты, айбатты, суеты, салауатты кара патша мазмуны келш шыгады Карахандьщтар династиясынын ездерш Афрасиаб эулетшен, шацырагына! тараган екшдер1м1з деп ecen reyi де жогарыдагы тужырымныц мэн магынасын айкындап тургандай. Бул айтылгандар А. Абдурахмоновтьп Афрасиаб женшдеп ой-пшрлершщ езегш курайды. Оньщ Алп Ер Тонг мен Мадиездщ аракатынасы женшдеп пайымдауын болжам, ал, Афрасиа! пен Алп Ер Тонга гргасына катысты деректер, ацыздар жэне пайымдау ларды тарихи шындьщтыц жангырыгы, соньщ ел-журт есшде сакталынга! niiniHi деп кана кабылдаган жен. Жогарыда аталган мэселенщ тушнш шешу ушш эуел1 жаграпияльи (шекаралык), сонсоц этнографиялык-тарихи деректерге жугшуге тури келедь Буларга келеа параграфтарда арнайы токталып етем1з. , Жалпы алганда, б.д.д. VII гасырдан 6epi аты ацызга айналга! Афрасиабтыц ем1рбаянын айкындау Туран тарихында елеул1 орын алуп raicTi. Ол туралы бурындары толык айтылмай, жазылмай келдь Тек ертедег парсы-TypiK жазбалары мен ацыздарын егжей-тегжешп зерттеу аркыль гана бул умтылыска кол жетюзуге болатын едь Bi3 осындай 1здешстц нэтижесшде Афрасиабтын ем1рбаяныньщ кейб!р тустарын айкындауп мумкшдж алып отырмыз: Айта кету керек, Афрасиаб eciM i жуздеген жылдар бедершде букш Typai Патшаларыныц жиынтык бейнес1 ретвде тарих шаныньщ астында калыг коймай, TypiK кауымыньщ жадынан 6epiK орын алып б1здщ заманымызг. дейш жетш отыр. Муньщ жаркын мысалы ретшде казак акындарыньп шыгармаларын керсетуге болады. Олар Афрасиабты (Алп Ер Тонганы шалкар шабытпен жырга косып TypiicriH улы тулгасы ретшде таныган ед1 Бул ретте Магжан Жумабаев былай деп толгайды: Туранньщ жер1 де жат, ел1 де жат, Куйындай бастан кешкен куш де жат! Туранды тугел!мен билеп турган, Ертеде ертеп хан Афрасиаб. Ежелден жер емес, ол карапайым, Бшесщ тарихты ашсач, Туран жайын Ертеде Кей-Кысырау мен Зулкарнайын... Туранга жер жуз1нде жер жеткен бе? Туршке адамзатта ел жеткен бе? Кец акыл, отгы кайрат, жуйрпс киял Туранньщ ерлерше ер жеткен бе?! [445, 187-188 б б.] Афрасиабты будан 1000 жыл бурын eMip сурген Хусейн ибн хали4 Табризидщ «Тур1кстан патшасы» деп бшгещцп де осынау жалгастыктьпузшмей келе жаткандыгынан дерек бередь 272

2. «Алп Ер Тонга» дастаны Енд1П жерде «Авесто» мен «Шахнама», сондай-ак баска ирандык туындыларындагы жэшттерд1 еврей, ассирия жэне грек деректершен салыстыра карастырамыз. Антикалык деректердеп скифтердщ эдет-гурпы, салт-санасы, турмысы мен мэдениетше бершген сипаттамалар кене тур1ктерджше сэйкес келедь Скифтердщ колбасшысы, жолбасшысы мен елбасшысы тур1ктерден болган. Мысалы, грек деректершдеп Мадиез, ассирия жазбаларындагы Мадей - скифтер каганы. «Гильгамиш» эпосын (б.д.д. III мьщжылдьщ) дуниеге экелгендер скифтердщ кене ата-бабалары болуы керек. Кене скифтерде ез кагандарын, батырларын мадактап, улыктау максатында оларды айбатты жануарлардьщ атымен атау дэстурге айналган болатын. Скифтердщ белп-нышаны - арыстан немесе жолбарыс сипаттас купт хайуан. Скиф - жалпылама атау ретшдеп 6ip мемлекеттщ, 6ip кагандыктыц аты. Бул мемлекетте жуздеген тайпалар жэне ондаган этностар болган. Шын скиф - улкен мемлекеттщ ipreciH калаган 6ip хальщ немесе тайпа. Оньщ езегш Typiicrep кураган деп бшем1з. Олардьщ езше тэндйт, scip ece, «ац стилЬ> енершде кершк бередь Ягни олар ездерш андар дуниеамен байланыстырган. Геродот скифтер Азияда 28 жыл бойы устемдж етп деп жазады. Скифгерд1 шыгыс деректерi асгуза, вавилония - ишкуса, еврей - ишкуа деген атпен таныткан. Грек тарихшылары оларды турадан-тура скифтер деп атаган. Геродоттьщ жазуынша, «парсылар барльщ скифтерд1 сактар деп атайды» [446, с. 333]. Ассурия патшасы елшщ тыныштыгын сактауды кездеп Мадиездщ 9Keci Прототиге ез кызын эйелджке берген. И.М. Дьяконов Ашшурбанипалдыц куйеу баласы Мадиез болгандыгын атап етедь Мидия шахы Кайхусраудыц Мадиезд! елпрш, Ассирия итапханасын жагып ж1беруд1 уйымдастырганы тектен тек емес. Бул Кайхусраудыц Ассирия кггапханасында киммерлер мен скифтер мэдениеп, тарихы жэне эдебией бтлген казынаныц барлыгын сезгенд1г1нен туындаган эрекет емес пе екен? Скиф каганы Прототей, одан соц оныц улы Мадиез 28 жыл (652-625 жж.) Kimi Азия елдершде патшалык курган. Скифтердщ Мидияга басып Kipyi былайша болган: Мидия шахы Фроорт ассирияльщтармен болган шайкаста жецшп калады. Оныц улы Киаксар (Кайхусрау) эскерш кайта жинап, согыска дайындала бастайды. Геродоттьщ жазуынша, Киаксар экес1нщ ешш алу yrniH эскерлер1мен Нин шэЬарына карсы жорыкка аттанады. Ол ассириялыктарды жец1п, Нин каласын коршауга алган кезде скифтердщ кеп санды эскерлер! оньщ мемлекетшщ шекарасын бузып етед1. Олардыц колбасшысы Мадиез болып, ол Прототейдщ улы ед1 [446, с. 45].«.. .Кептеген галымдар Геродот тшге алган Мадиез Гогтыц (ассириялыктарша - Гаги) HeMepeci болуы керек деп топшылайды. 0йткен1, оныц экеа Прототейд1ц eciM i мен Ашшурбанипал туткындаган Гог улыныц eciMi уксас. Оныц улыныц eciM i Парити болган. Бул скифтер аттыц кулагында ойнаган епт), 273

мергенд1кте уста болып, жылкыньщ етш жеген, кымызын iniK eH . Олар нак; киммерлер сиякты шайкасады, кенеттен шабуылга eTin, талап кайтады» [198, с. 343]. Туткиылдан тосын шабуылдау TeMip эулетшщ билк курган кезше де тэн болып, ол «турктоз» эд1й (тактикасы) деп аталган [447, с. 32]. Мадиез кайтыс болганнан кешн скифтер Kiuii Азияга, acipece Лидияга кашып келш паналайды. Cкифтepдi жою максатын кездеген Кайхусрау Лидия елшщ шахы Алиотпен 6 жыл согысады. Акырында, KeniciMre кол жетшзш, шекараны Галис - Ka3ipri К^ызыл Ирмак дариясынын бойымен бeлгiлeйдi. Кайхусраудын улы Астиаг Лидия шахыныц кызына уйленед1. Скифтердщ Лидияны пана тутып келуше Караганда, лидиялыктар да Typiicrepre жак^ш кауым болган кершедь Айткандай, Кызыл Ирмак дариясы атыньщ да туркше екендап назар аудартады. Осынау фактшер мен пайымдауларга карап, А. Абдурахмонов Алп Ер Тонга мен Мадиезд1 6ip тулга, 6ip Kici деп eceirreftfli [444]. Сонымен, киммерийлерд1 екшелей куа отырып, скифтер Азияга етп жэне мидиялыктардын державасын куйретп (скифтер келгенге дейш Азияны мидиялыктар билеп турган). Осынау мидиялыктар юмдер efli? Б.д.д. II мьщжылдыкта аришнкгердщ Ариверта деп аталган тобы Кавказ бен Арал-Сырдариядан етш YндicтaнFa карай жол алган. «Авесто» бойынша, олардьщ Иран жершде калгандары «Арийана» деп1 аталды [435]. «Арийана» кене пахлави тшше «Иран» туршде кешкен [448, с. 122-123]. Арийлер Иран территориясына коныстанбастан бурын бул жерлерде ездер1 туралы ете аз мэл1мет калдырган турл1 халыктар мекендеген. Б1здщ заманымыздан шамамен 2000 жыл бурын коныс аударган аршшктердщ кысымымен байыргы халыктар ез жерлершен куылып, олардын мекендерше кешпендшер орналаса бастаган. Арийлк кешпендшер мидиялыктар жэне парсылар болып еюге белшдь Мидиялыктар шыгыста, ал парсылар орталык Иран мен Каспий тещзшщ тещрегше орналасты. Кешпещй болган бул eKi тайпаны б.д.д. 836 ж. ассириялыктар басып алды [449, с.3-5]. Арий тайпаларыныч ен куптй болган мидиялыктар ездершен баска тайпаларды кол астына 6ipiicripin, ассириялыкгардан ездершч тэуелйздтн алды. Б. д.д. 708 жылы Дайа-уккудьщ басшылыгымен Экбатананы (Хамадан) астана етш, купт 6ip мемлекет курды. Таяу жэне Орта Шыгыс тарихыньщ сахнасынан 6ip жарым гасыр туспеген мидиялыктар Онтуспк Иран мен Kiiui Азияньщ 6ip белтн камтыган улкен 6ip территорияга ие болды. Иран тарихы тургысынан алып Караганда мидиялыктар арий тайпаларыныч шшен алгашкы болып Иран территориясынан тыс жерлерд1 иеленд1. Олардьщ сочгы билеуцйа Астиагтын б.д.д. 550 жылы ахаманидтк Куруштан (Кир II) жевдлуше байланысты бул мемлекет тарих сахнасынан жойьшды. Kew6ip галымдар, мысалы, Раулинсон, Гоммель, Прашек парсыларды б.д.д. IX гасырдагы ассириялык жазбаларда сез болган Урмия езешшч онтуспгшде жаткан солтустк Иран ел1 - Парсуамен байланыстырады. Сар274

гон заманында бул хабарламалардыц To6eci кершбейдь BipaK, бул женшде б.д.д. 691 ж. тагы да сез бола бастайды. Прашек Парсуа елшен Оцтустк Иранга ауып келген арийлер (ущпеуропалык тар) алгашкы келген жерше байланысты аталып кеткен; Бул атау эламдык кептк жалгаулы тур1нде бершген болуы керек деШй. Баска зерттеушшер арийлердщ Парсуадан кешнп кезде Персидага кешш еткещцгш атап етедь Парсылардыц Эламга катысы мэселес1 де шеидмш таппай отырган мэселе. Набонид пен Кир жылнамашылары Кирд1 Аншан патшасы деп керсетедь Кирдщ ез1 Элам аймагындагы Аншанды езшщ бабалары билеген деп бтеди Муньщ ез1 кейб1р зерттеушшерге Кирд1 арийлк емес, эламит деп керсетуге непз болгандай ед1. BipaK, ахаманидтердщ арийлк-парсылык Teri мойындалган жэйт. Соган карамастан Keft6ip зерттеушшер олардыц туптеркшш TYpiктepдeн таратуга бешл (А.А. Аскаров - Эзбекстан , К. Зейбек - Туркия). Ирандагы «Бехистун» тау шаткалында мына сездер жазьшган: Мен, Дарий - Патшалардыц ¥лы патшасы, Виштасптыц улы, Арсаманыц HeMepeci, ахамандьщпын, менщ экем - Виштасп, оныц экеа - Арсам, Арсамныц aKeci - Ариарми, Ариармидщ экеа - Теисп, Теисптщ экеа - Ахаман ( Ахемен). Сондьщтан 6i3 ахаманидтер деп аталганбыз. Ежелден б1зд1ц тукым патшалыкгы курган. Метц руымнан ceri3i бурындары патша болган, мен 9-шь1 патшамын. Кир Эламныц орнында пайда болган мемлекеттен келген, сондыктан ресми жазуларда ол Аншан патшасы деп аталады. Ежелп замандарда Элам Патшалары Вавилон мен Сирияны да колдарына алган болатын. Сондыктан Аншан патшасы болган адам дэстурлерге сэйкес кене Элам патшалыгыныц Myparepi есептелшген. Кейб1р жазбаларда Кир Мидияны алганнан кешн Парса (Персия) патшасы деп аталган. Муныц ез1 Аншанды Персиямен турадан-тура тэндеепруге жол ашкандай болды. Кир ахаман династиясынан, оныц эулет1 6ipHeme урпак гумыры бойы Персияда патшальщ курган. Ол женшдеп ацыздарды Геродот пен Юстиан шыгармаларынан ушыратуга болады. Ацыздарга Караганда, Кир жануарлар арасында есед1,6ipaK барша кедергшерге карамастан тагдырдыц жазганына орай Мидияныц патшалыгына колы жетедь Алайда, Н. Дамаский аркылы жеткен Ктесидщ версиясы бойынша, Кирдщ Мидиялык династияга ешкандай катысы жок. Б. Тураевтыц жазуынша, б.д.д. 585 ж. кайтыс болып кеткен Киаксардыц баласы Астиаг (584-550 жж.) Мидияныц акыргы патшасы ретвде танылады. Кдлай болганда да, булар Иранныц api Мидияныц патшалары болып саналган-тын. Оныц айтуынша, Мидия мемлекетшщ непзш калаган - Дейоку. Оны гректер Фраорт деп атаган. Дейоканыц (Фраорттыц) улы - Киаксар. Парсы деректервде ол - Кайхусрау. Б.д.д. 626 ж. Алдыцгы Азия деректершде жазылганындай, скифтердщ жаца шапкыншылыгыныц сумдык-сойканын керд1. Олар оцтуепкке дейш жортуылдап барган. Бул жeнiндe Иудей пайгамбары (Йеремиль) сез 275

козгайды жэне баска жазбаларда эцпмеленедь Фраорт Ассирия державасын талкандады, оньщ Улы Киаксар армияны кайтадан курып, эскерлерд1 кару турлерше карай жистедь Кешн ол Ниневияга шабуылдады. BipaK, бул кезде Ниневияньщ коргаушысы рет!нде кершген скифтер басшысы Мэдиге (Прототийдщ баласы) тап болды. Геродоттьщ хабарлауынша, скифтер Мидияны багындыра алды жэне Киаксарды езшщ вассалы етп. Сейтш, Мидия куш-куатынан айырыла бастады. Осынау мидиялык - ирандыктарга карсы тура алган ел Туран гана болды. Оньщ хальщ жадында сакталып, хатка тускен ¥лы каганы Афрасиаб - Алп Ер Тонга едь М. Кашкаридщ «Девону лугот-ит турк» мтабына енген Алп Ер Тонгага багышталган олевдер тобы, олардьщ y3iicrepi 6ipTyrac елещцк шыгарманьщ 6eniKTepi болып табылады. А.Фитрат 9зшщ «TypiK эдебиетшщ ен; кене улгшерЬ> шыгармасына «Алп Ер Тонганы жоктау»(10 терток бэшт), «Ок пен Жебе» (5 тертпк бэшт), «Согыс майданы хакында «(17 терток бэшт), «Жаз ойындары» (8 тертпк бэшт) атты eлeвдepдi енпзген [450]. Ал, танымал шыгыстанушы И.В. Стеблева болса , «Тангуттармен шайкас» (20 тертпк бэшт), «Уйгырлармен шайкас» (6 терток бэшт), «Ябакулармен шайкас» (7 терток бэшт), «Ябакулармен шайкас» (5 терток бэшт), «Алп Ер Тонганы жоктау» (11 терток бэшт), «Аты белпаз КдЪарманды жоктау» (4 Терток), «Кыс пен жаздьщ айтысуы» (23 тертой) жэне атауы койылмаган баска елендер топтамасын 6ipiiciipefli [451, с. 109-279]. Сондайак, езбек 3eprreyuiici М.Иброхимов «Кыс пен Жаздьщ айтысы»(9 терток ), «Кутшмеген шайкас» (9 TepiriK), «EKi ханньщ шайкасы» (9 терток) сиякты елевдерд1 калпына келт!рш, оларды ежелп TypiicriK баллада жанрыныц алгашкы ynrici деп есептейд1 [452, с. 47-48]. Диуандагы елецдер Ke6iHece терт жолдык бэшт кафияланып, ягни жолдарыныц акыргысы дауысты дыбыстармен, уксас сездермен, буындармена-а-а-э, б-б-б-э, в-в-в-э туршде аякталып отырады. Y3iicrep буындар саны мен елшем1 жэне кафиялануыныц уксастыгына карап 6ipiicripince белгш 6ip тутас елендш шыгарма жузеге келедь Уз1ктердщ мазмуны да олар 6ip улкен шыгарманьщ курамдас 6eniicrepi деген корытындыга келуге мумкшдш бередь Бул реттеп проф. В.В. Алиходжаевтьщ nkipi назар аударарлыктай мацызга ие. Ол «Девондагы» автор пайдаланган кейб1р уз1ндшер терток туршде жазылган ежелп «саудан» («сов») алынган кершед1 [453, с. 7], деп тужырады. Осынау елен уз1ндшерш Алп Ер Тонга дастаныныц 6i3re келш жеткен бел1ктер1 деуге непз бар ма? А. Абдурахмановтын жазуынша, дастандагы окигалар кейде кешпкер, кейб1р жерлерде акын тшмен энпмеленедь Тутас турдеп дастан сол Алптьщ кайгылы ел1мшен сон дуниеге келген деуге болады. Оньщ шыгыстык кене дэу1р мэдениетшщ жем1Ы екендкш шыгарма композициясыньщ улы каган 276

курган мемлекеттщ муратгарына сэйкес халде тузшгендпт дэлелдейдг Жазба эдебиеттеп дастандар сиякты шыгарма ¥лы Кек тэщршщ атына айтылган мадакпен басталады. Тангри ажун турутти, Чигри из тезгинур. Юлдуздари иркашиб, Тун кун уза бурканур [454, с.350]. Яратти яшил яш, Тизилди кара куш. Савурди урунг каш, Tanipi элемд1 жаратты, Тагдыр дэшм айналар. Кун орнын тун басар, Жулдыздары жаркырар. Жасыл кекп жаратты, Жулдыздары шашылды, Мезон87 жулдыз т1зшд1, Тун, кун уза юрканур [455, с.318]. Тун мен кун устшде жамырап. Йилким ангар упланур [457, с.99]. Жылкымды соган арнаймын. Дастанда кенелшк пен халыктык есш эдет-гурпы сакталынган. Мысалы, Тэц1рге арнап садака беру, курбандык; шалу Кек TsHipi дшшщ тагылымындагы нышандардан саналады. Бул жэйт Афрасиабтын Зороастр дшше бауыр баспаганын керсетсе керек. Дастандагы «Кек тэщршщ улы едЬ> деген сездер ел баскаратын патшаны Жаратушыньщ esi жарататыны жайындагы ceHiMHin ежелп тур-тур1ктерде болгандыгын бщщрсе керек. Лирикалык кешпкердщ Tonipi жолына жылкысын арнауында сондай улы ceHiM KepiHiciH тапкан. Муныц e3i кене жэне ортагасырлык тур!ктердщ эдет-гурпына ете-мете уксайды. Берел корыгынан табылган коргандарда 13 жылкыньщ курбандыкка шалынып, кемшгендт женшде археолог 3. Самашев хабарлаган [458]. Ол Берел корганыньщ жасын б.д.д. IV гасырга жаткызады. Таяу арада Туржстандагы кене Карашык каласыньщ орнын казган археолог М. Елеуов тарапынан VII-VIII гасырлардагы кумгспен куптелт, эбзелдер!мен арнайы турде к¥Рметтеп кемшген, етпетшен жаткан тулпардьщ жерленген суйегшщ тутас кушнде табылуы жылкы культшщ каншальщты зор саналганын айгактап отыр. «Авестода» турандыктардыц малшылар екендш, олардьщ непзп байлыгы - ipi кара мал, жылкы мен туйе, жершщ 6opi жайлау мен жайылымдардан туратындыгы, тамагыныц сут пен ет екендт айтылган, олардыц кудайларга арнап курбандык шалуы да сез болган: «Жуз айгыр мен мыц сиыр жэне миллион кой», делшген «Авестода». Улугни тиларман, Таварин юларман, Тилакни буларман, Изимни укурман, Биликни югарман, Кунгилни тугарман, Эрдам уза турлунур 456,с.283]. Иемд1 мактаймын, Бшмд1 жиямын, Кецшд1 мадактаймын, Онер бггкен жиналар. Улылыкты тшермш, Мал-мулк1мд1 TirepMiH, TmeriMfli 1здермш, 87 Мезон - кун жолымен козгалатын жулдыздардын атынын 6ipi. 277

Осындай курбандык шалуларга Заратуштра б1рден карсы шыгады жэне де «Яптде» оц жэне жен саналатын баскалай курбандык шалудьщ сипаттамасы пайда болады [353, с. 194]. Дастанды жаратушы Алып Каган мен оныц атын сипаттауга да кецш белген: Качан курса ани турк, Кашан керсе оны TypiK, Бузун анга айдачи. Шаттыкка кецш толар тольщ. Мунгар тагир улуглук, Онда бар ед1 улылык, Мунда нару кесилур [455, с.335]. Орэ, будан артык жок. Муныц бэр1 дастанныц Kipicne бел1мшде бершген. Содан соцгы непзп бвл1мде экесшщ улына айткан насихаттары бершген. Сонымен 6ipre Алп Ер Тонганыц баЬадурлш, ац аулаудагы ептшп макталады. KimiripiM тайпалар мен бектерд1 бipлecтipy, булш шыгаргандарды бастыру аркылы тутас мемлекет саясатын журпзуге деген умтылыс дастанныц кызгылыкты окигаларыныц 6ipi болып табылады. Сондай-ак, Ограк, тайпасыныц Табду, Отар eciMfli кесемдершщ Алп Ер Тонганыц ашу-ызасын келлрген ic9peKeirepi назардан тыс калмаган. Тайпалар басшылары жэне бектер1 Алптан жецшп, тэубесше келедь Олар Алп Ер Тонгага келш бас иедь Ол e3i бюпк журпзген жерлердщ тыныштыгын сактау ушш тун баласы уйкы кермей, жерлерш шарлап журетш едь Дастанда шекараны бузгандар ретшде тангуттар тшге алынады: Тангут сусин ушуклади, Тангут елш кыста шапты, Киши ишин элаклади. Шэрмандалык тштен асты. Эрин атин беликлади, Ерлер атгарын мшш кашты, Булун булиб баши тигди [455, с.299]. Туткын болып басын идь Тангут хани юбилади, Тангут ханы айлага erri, Улум бирла тупулади [457,с.340]. 0лiмнeн кашып кутьша алмады. Жун мен Ди деген TypiK тектес кауымдар б.д. дешнп замандарда букш Солтустш Кыгайды жайлаган ед1. Олар ез халкыныц непзп белшнен ажырап калып, Дун-ху атты туркшер, шыгыс моцголдар жэне гундармен косылысып кеткен [459, с. 15]. Сондай-ак, олар кытайлыктармен жэне батыстагы тибетпктермен де аралас-куралас eMip сурген. Нэтижесшде олар тангут атты тарихи халык болып шыга келген [460]. Дастан бойынша, Алп Ер Тонганыц дацкы кун еткен сайын арта берд1 Журтка шабуьшдаган душпанды изе 6yicTipin, TypiK тайпаларын 6ipiicripyre багытталган эрекетш жасай бердь Ол эскерлерш эрдайым доска мэрт, душпанга ракымсыз болуга шакыратын едь Ябакулар бепн1ц (бекпгшщ) эскербасшысы Бузруж (Бузруч) басмыл беп тарапынан елт1ршген-д1. Epric e3eHi бойын жайлаган Ямак (Имек) тайпасы Бузруждыц кунын талап етш, аякка гурды. Урейленген басмыл тайпасы олармен жарасуга ант етер-fli, сонымен 6ipre ¥лы Каганныц келш жэрдем 6epyiH ынтызарлыкпен кутумен болды: 278

Усттан куяш капсади, Умунчлиг азаш яйсади. Эртиш сувин кечсади, Ми к,айнатк,ан ыстык аптады, Дос жамандьщты жактады. EpTic суын кешш erri, Будун анин уркушур [461, с. 52; 170]. Одан журт енд! сескендь Дастанда api карай Алптыц турк тайпаларын 6ipiicripreimiri, елдщ абат болып, Туранга кектем келгендш жешнде сез болды. ¥лы Туран мемлекетш аякка тургызган Алп Ер Тонга Иран елдерш де езше багындыруга эрекеттенедь Согыста Иран шахы Манучехрд! жецедь Оныц улы Наузар экесшщ ешш алу упин Алпка карсы согыс ашады, 6ipaK каза табады. Алп Ер Тонга кеп жылдар бойы Иран елше зорлык-зомбылык керсетед^ Такка отырган Кайхусрау да одан коркатын-ды. Иран шахы Кайхусраудыц Алпты конакасына шакырып, оны улап елпруш дастан окигаларыньщ бшк шокысы деуге болады. Жацбырлы кундердщ б1р1нде Алп Ер Тонга эскерлер1мен 6ipre Мидияга (Иран) карап жол алды. TypiK каганын Кайхусрау жэне оныц кызметкерлер1 кутш турган ед1 Оны Иран шахы сарайына шакырды. TypiK каганыныц эскерлер1 тапсырманы кутш, эр нэрсеге дайын болып турды. BipaK Алптан хабар болмады. Сол кезде айналадагы табигат та коркьшышты турге оранды, аспанды кара кою булт торлап, кереметтей кун куюредь Катты жел турды, найзагай оты жаркылдап, аспан как жарылгандай болды да, жацбыр Куйды шелектеп. Кайхусрау Алп Ерд! сарайда салтанатты турде карсы алды. EKi ел Патшаларыныц кездер! 6ip-6ipiHe тушсть Кайхусраудыц жузшде кули ойнаса да, журепнде KeicriH табы бар efli. Оныц зымиян кул1марегешнде кыстыц ne6i, ал Алптыц нурлы жузшде жаздьщ шуагы сезшетш-дь EKi патша 6ip6ipiHe сыр бермесе де, олардыц киялында шайкас басталган едь Туран мен Иран шахтарыныц кeздecyi дастанда жаз бен кыстыц кактыгысындай eTin керсетшген. Кыстыц p3Mi3iHe айналган Кайхусрау 6api де кар-жацбырдан енед1, барша жамандык, шыбын-ппркей, жьшандар мен шаяндар сенен табьшар деп, езш кекке кетере мактана сейлейдь BipfleH Иран шахы Туран каганын татулыкка, шаттыкта eMip суруге шакырады. Жтттер шайкастарда журу1 керек емес, олардыц ецбекпен, ан аулаумен айналысуы керекттн айтады. Отырыста эн-куйгц берше тыцдап, кайта-кайта тост кетеркедь Алп Ер Тонга соцгы тостаганга у салынганын бшмейтш едь Ол Кайхусрау дастарханыныц улы екенш KemipeK туащи. Алп Ер Тонга ел1м аузында жатып, жанындагы кызметкерлерше сушкп жары Турконга мына сездерш жетюзуш етшдг Туркан котун кутинга, Туркан деген катунумга88, Тегур мендин кошиг. Жетюз менщ сэлеь«мд!. Айгил сизнинг табугчи Кызметкервдз кызметте болуга, Угнур янги табуг [455, с.357]. 8ni жарайды деп, хабар бер. 88 Алп Ер Тонга эйелшщ атагы. 279

Тутчи ягар булити, Алтун тамар ариг. Акса анинг акини, Кани менинг каниг [455, с.358]. Урмуш ажун пусугин, Килмиш ани балиг. Эмсам ангар тиланиб, Сизда булур якиг [455, с.386]. Кайырлы булттардан, Таза алтын жауады. Акса оньщ агыны, Кещлге кеп жагады. Сындырып думан жаракты, Erri меш мугедек. Одан дауа тшед1м, Жок, тек йз гана - тэуш. Алп Ер Тонганьщ ел1мшен сон Кайхусрау TypiK эскерлерш жещшске ушыратады. Эскерлердщ 6ip 6eniri туткындалынды, 6ip белт баска елдерге кашып кетедь Тек Keft6ipeynepi гана не-не машакатпен ез журтынг жете алды жэне Улы Каганньщ ел1мш ecTiprri. Сондагы Туран мэликэсшк жылап-сыктауы, айрылу (айкайы) - жоктауы элемд1 шарлап Kerri: Узик мени кучаюр, Тун кун туруп йиглаю. Курди кузум тавракин, Юрти калип аглаю [462, с. 62;275]. Елкин булуп аглаю, Кунглум ангар баглаю. КАлдим эринч кадгука. Ишим узу йиглаю [457,3246.]. Барди кузум яраку, Алди язум кунуки. Камда эринч каники, Эмди узии узгурур [455,816.]. Узик мени кумитти, коймайды, Сакинч менга юмитти, Кунглум ангар эмитти, Юзум менинг саргарур [455,996.]. Кунглум ангар кайнаю, Ичтин ангар уйнаю, Келднм менга буйнаю, Уйнаб мени аргарур [455,2306.]. Калдим кунгул тумлию, Кадгу мени тургурур [457,3106.]. Этил суви ака турур, Кая туби кака турур. БАлик тилим бака турур, Кулунг таки кушарур [455,1036.]. Йиглаб узу артадим, Багрим башин картадим, Качмиш кутуг иртадим, Сушспеншшпм менщ кушейер, KyHi-TyHi жылаймын. Керд1 кез1м кеткенщ, Журтта жалгыз калдым мен. Сушкйм Kerri алыска, Кенйнмд1 оган байлаймын. Калдым 6iTftec кайгыда, Узын кундер жылаймын. Kerri K63iMHiH нуры, Онымен тэшм рухы. Кайда екен (сушкпм), Тун баласы уйкым жогалды. Махаббат дерл коймайды, Сагыныш тагы кинайды. Кецшм оган тоймайды, Жуз1м мен1н саргаяр. Кеншм оны ансайды, Журек-дшм ойнайды, Билеп ещн кецшмд1, Шаршатпайын коймайды. Кеншм калып жаурады, Кайгы MeHi жаралар. Едш суы агып жатыр, Жартас тубщ кагып жатыр, Астында бальщ, бака жатыр, Келдщ манын толтырып. Жылай-жылай жыгылдым, Дертке дауа деп соны бiлдiм. Бакытым Kerri не дер ем, 280

Ягмур цуни кан сачар [455,2706.]. Жаска толы кез1м кан жылар. Авлаб мени куймангиз, Алдымен менщ журепиад туткындамацыз, Айик айиб каймангиз, Содан соц тастап койманыз. Акар кузум уш тенгиз, Кез жасым тещздей болды, Тегра юра куш учар [456,51 б.]. Тас тебемде кус ушар. Юкунуп менга имлади, Тагзым eTin ымдады, Кузум яшин ямлади. Кез жасымды парлатты. Багрим башин эмлади, Журек mepiH таркатты, Элкин булуп ул кечар [457,936.]. Fарып болып, ол кета. KepiHin турганындай, дастанда Алп Ер Тонга эйелшщ - аса адал жардьщ кецш-куш жалпьшастырылган. Онын коштасу жоктауынан ез жарын куши се-иммен суйген, кайгырып кан жылаган эйел кааретшщ леб1 сезшгендей. А. Абдурахмановтьщ жазуынша, Алп Ер Тонганыц жаксы касиеттершщ, оньщ, acipece баЬадур хакан болып калыптасуында экес1 улкен рель аткарган болуы керек. Осы тургыдан Караганда, «Эке насихаттары» 6ел1м! дастан композициясында шешунн орынды иеленген. Эке перзентше керипсше жаксылык жасау, ушне келген мейманды ренжппеу жэне ж аксы сыйкурметпен кутш алу, rimi оныц атына да жем-шебш аямау, ауыр жумыстарды баскаларга буйырмай e3i аткаруга эдеттену, турмыстагы ки ы н ш ы лы ктар га шыдау, тез1мд1 болу, мал-мушкке ден коймау сиякты адами касиеттерден сабак бередь Алп Ер Тонга баЬадур, сонымен 6ipre карапайым да ацгал адам едь Ол татуласу конакасына бекер келгенш KemipeK тусшед^463]. Алдангандыгы женшде былай дейдь Кардуни еню сакинманг, Берген музды гауЬар деп бшме, Тузгуни маню сезинманг. Сый-сыяпатка не берсе бэрш. Булмалик ненга севинманг, Кур нэрсеге суйшбе, Билгалар ани йирар [455, 396 б.]. Бийп кой муны, ей екш!ш. Жан тапсырып жаткан соцгы сэттер1нде де Алп Ер езш мэрттердей устап, Кайхусраудын жузше Tirme карап, оны шайкаска шакырады, мунда каЬармандыктыц ете куигп KepiHici жалпьшастырылган. Дастанда халык образы айрыкша кецш-куймен бейнеленедь Халык бейнеа дастанныц сюжеп мен идеялык мацызын аныктауда eKi мшдетп аткарган. BipiHinici, халыктыц кенш-кушн беру аркылы Алп Ер бейнеа толыгырак керсетшген. Халык оны меймандос , халык камы мен муцын муцдап, жогын жоктайтын, жау эcкepлepiнiц 6eTiH кайтара алатын патша деп бшед^ сонымен 6ipre оньщ Елд1 б1ржолата тастап кеткенше зар илейдь Сол ce6enTi кайырымды да, калкан болар каганынан айрылып калганы ушш жагасын жыртып, кез жасы кел болып зарлайды. Екшшщен, халкыныц Алп Ер Тонганыц ел1мше байланысты жоктау айтуы, оныц опат болуын аскар таудыц кулауына TeHeyi халык пен ел каганыныц 6ipniriH, халыктыц оны суйенген тауы, корганы, атасы деп бшгещцгш керсетедк 281

Аяулы ер: Турк кесемшщ ел1мше, Кабыргасы кайысты - елшщ де. «Журеп жаншылып», «кайгыга малшынып», «Мецщ жуз1 саргайды» эйелдщ де. Бектердщ 6eri: «Ап Kerri Бектердщ бегш», Кутылар калай капел1мде! Дастанда Кайхусрау ез сез1нде турмайтын, онбаган, eripiKmi, ек1жузд1, жамандьщ жолында ешкандай жауыздык 1стерден де кайтпайтын шах ретшде кершед1, ce3i мен ici 6ip-6ipiHe тура келмейтш адам ретшде сипатталынады: Оньщ iciH бiтipдiм, Достарын да кашырдым. Анинг ишнн кечурдим, Эшин ема качурдим. Улум утин ичирдим,[455,82б.]. 0л1м уын iuiKi3fliM, Ичти булуб юзи тарин. ImTi беи тыржиып. Дастанньщ корытындылаушы бел1мшде шыгарма авторыньщ кеншкуш бершген. Онда еткендеп улы адамдарды еске алу, олардьщ дана ойларынан'бахра алу кажетпп ce3iMi поэтикаландырылган. Дастанды келешекте окитын жандарга улкен жауапкершшк - бурынгы замандардагы жогары бшм, даналык ой, акыл-парасат neci болган юсшердщ кенесше кулак салу, каЬармандыкты дэшм еске алып туру мшдеп жуктелген . Енд1 жоктауды окып, Алп Ер Тонганьщ жырдагы бейнесшен мынаны кере аламыз: Алп Эр Тунга улдиму Эсиз ажун колдиму. У злак учин Алдиму, Эмди юрак йиртилур [455,776.]. Улишиб эран бурлаю, Йиртин яка урлаю. Сикриб уни Йурлаю, Сигтаб кузн уртулур [455,1976.]. Беглар бегин азитти, Качса кали куртулур [456,2726.]. Угруюри мундаг ук, Мундан азин тендаг ук. Атса ажун уграб ук, Таглар баши кертилур [455,1746.]. Беглар атин аргуруб, Казгу ани тургуруб. Менгзи юз саргариб, Алп Ер Тонга елд1 ме, Жаман дуние калды ма. Заман ешш алды ма, Eндi журек жыртылар. Eepi болып улыды, Жыртып жата турысты. Жылап-сыктап журкт1, Кез жастары мол болды. Бектер бепн 1здед1, Калай кашып кутылар. Эдеттен зор нэрсе жок, Баска сылтау жэне кеп. Атса заман кезеп ок, Таулардыц басы куйрелер. Бектер аты шаршады, Кам-куса бектерд1 жаншыды. Женшс жузге кадалды, 282

Куркум ангар туртулур [455,4496.]. 0Hi-6eTi саргаяр. Яги утин учурган, Туйдин ани кучурган. Ишлар узуб кечурган, Тегди уки улдирур [455,4766.]. Атса укин кез кериб, Ким тур ани йигдачи. Тагиг атип уграса, Узи куйи йиртулур [457,1166.]. Узлак ариг кевради, Юичиг явуз тевради. Эрдам яма севради, Ажун беги чертилур [457,486.]. Узлак куни тевратур, Ялингук кучин кевратур. Эрдин ажун савритур, Качса таки артилур [456,3876.]. Билга буку юнчиди, Ажун ати янчиди. Эрдам эти тинчиди, Ерга тепиб суртулур [457,3186.]. Узлак камуг кувради, Эрдам ариг савради. Юичиг явуз тувради, Эрдам беги яртилур 455,1286.]. Душпан отын енпрген, 0з орнынан кеш1рген. Кеп жумысты аткарган, Тщц оган огы ел1мнщ. Атса огын замаиа, Оган не тен келедь Тауды атса кездеп кеп, Кул-талкан боп кетед1. Замана журты азайды, Ашкез жауыз кушейдь b ri icTep де азайды, Дуние 6eri кеткенде. Дуние кун1н азайтар, Адам кунш жайбасар. Елден ерд1 шеттетер, Кашкан менен KiM калар. Бшмдшер езицц, Дуние тас-талкан болды. Эдеп ещ бузылды, Жерге rain суйретшер. Замана тугел куйред1, Жаман-жэуик кебейдь BuiiMi жаксы сиред1, Бшм мен хикмет куйредй Сонымен, Алп Ер Тонгага арналган жоктау - ежелп TypiK эдебиетшщ алгашкы нускаларыньщ 6ipi болып табылады деуге непз бар. А.Хайитметовтыч niKipiHuie, бул тергпк-бэйптер сол ацыздык каЬарманга, ягни Алп Ер Тонгага багышталган, 6ipaK 6i3re дейш жетш келмеген улкен халык дастаныныц y3iicrepi болса гажап емес [464,144-145 66.]. 3. Афрасиаб - Алп Ер Тонга (ортагасырлык дерекнама мен тарихнама) Алп Ер Тонганыц eniMi TypiK мемлекеттщ куш-куд1ретшщ элареуше экелш сокты. Алдымен Иран шахтары (Кир, Дарий жэне т.б.), кешшрек Александр Македонский Орталык Азияга баскыншылык жасап, оныц 6ipcbinbipa жерлер{н басып алды. Ескещцр келгенде TypiK кагандарыныц 6ipi - баска 6ip Тонга ханныц болгандыгы «Девону лугот-ит туркте» тшге алынады. «Девондагы» машметтерге Караганда, Тонгаханныц улы Исрафыл Тонгатегш экесшен еспген Ескеавдр хакындагы ацызды М. Кдшкарига айтып 6еред1 [455, с.135]. Бул деректер Алп Ер Тонга урпактарыныц кешнп гасырларда да eMip сургендшн керсетсе керек. 283

Алп Ер Тонганьщ eniivri Typiicrep ушш улкен кайгы-кайрет KyHi болды. Typiicrep Алп Ер Тонганы Улы патша, rypiicrep мемлекетшщ атасы деп бшетш efli. Сол ce6enTi оньщ каЬармандыгын бейнелейтш дастандар, жоктаулар шыгарды. Мэселен, осындай рух Туркия Typiierepi арасында сакталынып келген 6ip елец узшдшервде де кунт махаббатпен бейнеленген: Алп Ер Тонга атты каган бар ед1, Оган жер мен кек жуз1 тар едь Жалау еткен кун мен кекп, ЖаЬанда жалгыз, тендей жок дана еди Кек rypiK, уйгыр, карлук пен карахан, Барша TypiK - жинаган ынсап-иман, Оны ездерше - атага балаган, Атак - данкы жаЬанга тараган! Пендел1кт1 аткарып, еткен - каган, Ел-журт, кек KniMre оранган - сол заман. 1зет-курметпен атын жоктап, Канды жас Terin, meicri азап! [465, с. 26]. Юсуф Хас Хаджибтщ «Кутадгу 6mir» шыгармасында «Шахнамада» айтылатын Иранныц Зулым шахы Заххакты жецген, мифологиялык каЬарман саналатын api Афрасиабтьщ аргы туп-тукияны - Фаридун, салыстырмалы турде жырланган: Заххак зулым енд1 сорлады, Фаридун жолын Хак тагала оцдады? Bipi, i3ri ер деп - оны мактады, Bipi, зулым деп - оны даттады! Дастанда тэж1ктердщ Алп Ер Тонганы Афрасиаб деп атаганы жэне оны ездершщ итабында жазып калдырганы женшде сез болады [466, с. 102- ЮЗ]. Юсуф Хас Хаджиб «Кутадгу бшг» шыгармасында Афрасиаб rypiK кагандарыньщ арасындагы битвд, енерл1, парасатгы, танымалдарыныц 6ipi болгандыгын жэне оньщ Тонга Алп Ер eciMiMeH аталгандыгын атап еткен [466]. Оныц, 3cipece Елге тутка Ер болгандыгы жэне TypiicriH эз 6eicrepiHiH шшде дацкын асырган Улы тулга болгандыгы мына бэштгерде KepiHic тапкан: Назар салсац, бул TypiicriH 6eicrepi, ЖаЬанныц эз 6eicrepi, асыл Teicrepi. TypiK 6eicrepi iiuinzje атын асырган, Алып Тонга Ер ед1, куты тасыган. BmiMi - дацкы улы, кептщ сарасы, Buiiwwi, ойлы, 9pi халык агасы. 284

Зерек, дана, кещш сара, cepi ед1, Жутты ж алган, елге тугка ер едН «Кутты 6LniK» дастаныньщ баска 6ip жершде Юсуф Хас Хаджиб Алп Ер Тонга заманынан келш жеткен жэне ткелей TypiK каганына телшген 6ip насихатгы келт1редк Алп Ер Тонга не девд, (ол) сезш тындагын: Ол 6uiin сейлегсп, упт-насихатын - авдагын: Kici кецш бейне еттей, (ол) HicTeHin бузылар, Мшез-кулкы K epiK xi жан, абайлау керек жан-жагын. Адал жан, есекцпш тындамас адам болса (да), Арага туссе eceiaui, (ол) сабыр сактай алмайды (ягни, eTipkiuire кулак аспас пенде болмас). Аскан дана, парасатгы, зерек бек болса (да), Бауырына енсе есекпп, (оган) кесапат келд) десещш [466, с. 858-859]. Бул узшдще Алп Ер Тонга данышпан жэне парасат иеа ретшде улыкгалган. Алп каган заманынан келш жеткен бул хикметп сездер «Девону лугат-ит туркте» халык макалы сипатында былайша тусйццршеда: «Кылышты тот басса, батырдьщ xaiii жаман болады. Ocipece, TypiK ирандык ахлакпен (мораль!мен) журсе, етi езгеред! - шстенедь Бул макал эрммнщ, эрнэрсенщ e3i сипаттас, жыныстас нэрсемен 6ipre болуы керекигше мезгей айтылган» [456, с. 326]. Алп Ер Тонганыц дана адам болгандыгын ол айткан баска хикметп сездер де дэлелдей туседь Омар Хаямныц («Наурызнама» шыгармасында) жазуынша, Афрасиаб: «Эрга от андогким, кукка ой» [467, с. 42], ягни «кекке-аспанга ай жарасканындай, жттке ат жарасады», - деп айткан. Эбу Райхан Беруни де Афрасиаб eciMiH тшге алган. Оныц «Крнуний Масъудий» шыгармасында Иран мен Туран шахтарыныц тарихи тулгалар CKenfliri женшде мэл^мет бершген: «Манучехр - кене Иран патшасы. Афрасиаб - Туран патшасы. Кайхусрау (Ксеркс, бул - Дарийдщ улы Ахсурус Хысрау) Иранныц Ахмани Патшаларынан болады» [468, с .137]. Берунидщ Кайхусрауды Дарийдщ улы ретвде танытуы, эрине, шындыкка тура келмещи. Дарий (Доро) Кайхусрау мен Алп Ер Тонгалардан кешнп гасырларда eMip сурген. Ол уюметп б.д.д. 522 ж. колына алган. Ал, оныц мираскоры Ксеркс болган (б.д.д. 486-464 жж.). ¥лы гулама бул жерде жацылыскан. Кдлай болганда да, Беруни тарапынан Афрасиабтыц тарихи тулга ретшде мойындалуыныц езшдк мацызы бар. Оныц жазуынша, Афрасиаб Кдцдиз каласын езшщ ордасы еткен. Корган су шшде орналаскан. Кайхусрау корганды алу ушш б1рнеше рет косын тарткан. X гасырдагы араб тарихшысы Масъуди былай деп жазган: «Афрасиаб - тур1ктердщ билеупйс1 жэне кагандардыц каганы болып, TypiK елкелерше билк еткен. Баска хандар оган мойынусынатын-ды». 285

Алп Ер Тонга хакында толыгырак мэл1меттерд1 б!з Махмуд Кашкарщцй «Девону лугат-ит TypiK» ютабынан аламыз. Улы тштанушы алдымен TypiK каганына бершген eciMfli былайша тусшд!редк «Тона» - жолбарыс тукымдас 6ip Typni хайуан. Ол пивд елтсретш ан. Бул ceздiч магынасы осы едь BipaK бул сез rypiicrepfle магынасы езгерген турде колданыла береди Бул сез! кебше юсшердщ косымша лакал аты орнына журедь Тур1ктердщ улы ханы; Афрасиабты Тонга Алп Ер деп атайтын едк Бул жолбарыс сиякты купт, ба-: тыр адам деген сез» [457, с. 379]. Афрасиаб - Алп Ер Тонга батырдын нагыз аты. Кашкари «Афрасиаб» шэЬарын Ордакент деп атайды. Бул хан туратын! орда, астана деген угымды бщд1ред1. «Барчук» - Афрасиаб салдырган шэЬарлардыц 6ipi. «Каз - Афрасиабтьщ кызыньщ аты. «Казойын» шэЬарын сол салдырган. Бул сездщ Heri3i «Казвин - Каздыц ойнайтын жерЬ> деген сез. Кыз yHeMi сонда турып, серуен куратын. Сондыктан кейб1реулер «Казойын» шэЬарын TypiK елшщ шекарасы деп есептейдь Сондай-ак, «Кум» шаЬары да шекара болып саналады. Ce6e6i, кум ~ TypiK ce3i. Афрасиабтьщ кызы мунда туракты ан аулайтын жэне дем алатын. Кейб1реулер «Мэруэш - Шахажан» шэЬарын да шекара санайды. ...Афрасиаб Тахмурастан уш жуз жыл кешн «Мары» (Мерв) шэЬарын да салдырган. Кейб1реулер букш МэуараннаЬрды TypiK ел1 деп те санайды. Ол Янкенттен басталады. Оныц тагы 6ip аты «Дизройн - Мыс» шэЬары. BepiicririHe байланысты солай аталган. Бул Бухарага жакын. Осы жерде Афрасиабтыц кызы Каздыц Kyfteyi - Сиявуш елпршген. Мэжусилер (отка табынушылар) жыл сайын сонда 6ip кун жиналып, курбандык шалып, Ka6ipiHe канын шашады. Бул оларга салт болып кеткен. Букш МэуараннаЬр мен Янкенттен шыгыска дешнп жерлерд^ TypiK шэЬарлары дейтппм!з сондыктан. Самаркант Сем1зкент жэне Шаш (Ташкент), - деп аталатындары сиякты - бзкент, Тункент деген атаулар да бар» [457, с. 380]. «Казсуы» - 1леге куятын езен. Афрасиабтыц кызы осы езеннщ бойына тагы 6ip шэЬар салдырып, оны езеннщ атымен осылай Казсуы деп атаган». Барскан - Афрасиабтыц улы. Ол салдырган шэЬар «Барскан» деп, ягни, Афрасиабтыц улыныц eciMiMeH аталады. Диуанда турж каганыныц перзенттер1 жэне сол эулетгщ калалары туралы да мацызды мэл1меттер бершген. Улы тшш жазады: «Юнгу - Барман калашыгына бершген улкен 6ip дария аты. Бул дария бойында Афрасиабтыц Барман eciMfli улы калашык курган едь Кала оныц атымен аталады[457, с. 380]. Ал, Наршахидщ (959 ж. кайтыс болган) «Бухара тарихы» атты ецбепнде де Афрасиабтыц калаларды, acipece, Бухараны салдырганы жайлы айтылган. Наршахидщ жазуынша, жасы Бухарадан да кенерек Ромитан каласын да Афрасиаб салдырган. Оныц мурдеа Бухараныц Магбад дарбазасындагы Хожа Обу Хафс Кабир шокысымен тутаскан улкен тебенщ успнде жерленген. XI гасырдыц мэтшдершде, 9cipece, Наршахидыц ютабында АфрасиабПух эулетше жататын жэне 2000 жьш гумыр кешкен сикыршы жан ретшде 286

кершедь Афрасиаб Ираннан келген езшщ куйеу баласын елтсрт, ей жыл бойы Рамтин (Бухарага жакын жерде) бекшсшде 6eKiHin алады. Бул жерде Кайхусрау эскерлерше дуркш-дуркш тойтарыс бередк Акырында, Кайхусрау бекшмгп алып, Афрасиабты airripefli [469]. 0Mip TeMip жэне онын урпактарыныц заманында Афрасиаб eciMiMeH байланыстырыла айтылган аныздар мэшЬур едь Ол тур1ктердщ ¥лы сайыпкыраны, Иран шахтарын женген алып (Забардаст) колбасшы ретшде ульщталган. «Темур-номада» мынадай жылы леб1здер биадршедь «Рустам ибн Зол, Кайковус - булар Жэмшидтщ эулетшен. Афрасиаб Пушацнын улы efli, TypiKTepre жатады. Kyruii Туржстан, Мэуараннахр жэне Машырык халкы онын билтнде ед1. Ecenci3 эскерлер1 бар едь Эскерлерш тартып Мэнеоучехрге келдк Жет1 жыл согысып, акыры бтмге келкт! Ол журттын баршасын Афрасиаб багындырды» [470, с. 34]. Элшер Науаи шыгармашылыгында Алп Ер Тонга Афрасиаб атымен тшге алынган. Ол TypiK каганы жайлы мэлiмeттepдi парсы-тэжш тшндеп тарихи ютаптар жэне Фирдаусидщ «Шахнамасынан» алган. Сол ce6eirri ол Афрасиабты тулгаландырганда парсылык кезкарас шецбершен шыга алмаган. Акын «Садди Искандарий» дастанында былай деп жазады: Аудармасы: Тагы да патша болган Афрасиаб, Иранды талкандаган зулым-карак. Кезшде абат efli, купдыратгы, Дей алмас, еишм оны, ендо - абат [471, с. 647]. Элшер Науаи «Тарихи мулуку Ажам» кгтабында Афрасиаб тулгасына кен1рек токталып етедь Аудармасы: «Афрасиаб (оны айтамын) Пушац бинни Тур бинни Фаридун улы. Оныц K eft6ip касиетш Каюмаркстшмен салыстырады. BipaK, бурынгысы дурыстау. Ойткеш, Наударды елт1рд1, Иран мулкш талады, дарактарын KecTi, гимараттарын кулатты жэне кэр1здер мен булактарын кемш тастады. ...Зол улы езшщ эскер1мен тойтарыс 6 e p in , оны Иран жершен куды. ...Афрасиаб патшалыгы 12 жылга созылды» [472, с.191]. «Тарихи мулуку Ажамда», Мэнеоучехр - Фаридунныц улы, Эрождыц кызыныц улы деп жазылган. Ол Иранды суландырып, елд1 бау - бакшага айналдырады. Афрасиаб оныц елше косын тартып келед1. Амударияныц аргы жагын оган 6epin, бтмге келедь Наудар - Мэнеоучехрдщ улы. Афрасиаб 9CKepiMeH келт оны елпредь Ей жыл Иран жервде турып, сэулетп гимараттарын бузып, жермен-жексен етедй Содан соц Иранда такка Зоб бинни Тахмасп (кейде Фируз деп те аталады) отырады. Ол Афрасиаб бузган жерлерд1 кайта абат етед1. Содан соц тагын Гиршаспка беред1. Гиршасптыц бшпп тусында Афрасиаб Иранга тагы косын тартып барып, оны жецед!. Гиршасп Золи Зар Забулстаннан эскер тартып келш, Афрасиабты Ираннан куып шыгарады. 287

Элшер Науаи Сиявуш жэне Афрасиабпен байланысты ербшен! окигаларды былайша баяндайды: Кайковустьщ Сиявуш деген улы бар: едь вгей анасы Судоба оган гашык болып калады. Судоба вз максатына жете алмаганнан кейш, Сиявушты Кайковуска каралап керсетуге тырысаг] ды. Сиявуш езшщ кунэслз екендпчн дэлелдеу ушш отка туседь Пэктшн актап алады, 6ipaK экесшщ райына карсы бара алмай, Афрасиаб жанына келедь Афрасиаб оган кызын жэне Туркстан уэлаятын да сыйга бередь BipaK, Гирсиюздьщ штарлыгыныц нэтижесшде, оньщ жалган сездерше ceHin Сиявупт влпреди Оньщ ел1мшен соц, Афрасиабтыц кызы ул туады. Оныц атын Кайхусрау кояды. Кайхусрау балигатка жеткен кезшде Иран сарбаздарыныц 6ipi, Гударз оны анасымен 6ipre Иранга экетш калады. Золдыц улы Рустам Сиявуштыц кунын сурау ушш Туранга косын тартады. Туран елшщ быт-шытын шыгарып, ертейдь Соцында, Иран шахы Кайковус езшщ салтанатын Кайхусрауга тапсырады. Кайхусрау Афрасиабтыц кезш жою ушш Фаромура мен Тусты Туранга ж1беред1 BipaK олар жецшс тауып, елше кайтып кетедь Кайхусрау оларды тагы Туранга согыска аттандырады. Бул жолы да олар жещске жете алмайды. Акырында, Кайхусраудыц e3i сарбаздарымен 6ipre жорыкка шыгады. Афрасиаб оган бэс келе алмастан каша женеледь Кайхусрау оныц соцына туседь Хорезмде Афрасиабтыц улы Шайдани елпршедг Афрасиаб бул жерден де кашады. )4рак пен Ажам жакка жол тартады. Кайхусрау Афрасиабты ЭзipбaйжaнFa дейш кугындап барып, оны еллредь Кецш тыным тапкан Кайхусрау, салтанатын Кайкубод эулетшен шыккан Лухраспка тапсырады да, e3i гайып болып кетедь Кершш тургандай, Науаи Афрасиаб бейнесш жэне оныц патшалык курган кезш eMip шындыгы ретшде карастырган болса да, оныц мэл1меттершде Фирдаусидщ жэне парсы-тэжпс ацыздарындагы Афрасиабпен байланысты сюжеттер ыкпалыньщ табы анык сезшп турады. Афрасиаб eciMi мен оныц этнотеп жешнде Мухаммед Хайдар Дулати ез кезвде пайымдауларын жазып кеткен. «Кашкар, - деп жазады ол, - «Тарих-и Рашиди» атты ецбегшде, - кене 3pi байыргы мэшЬур калалардыц 6ipi. Ежелп заманнан 6epi Кашкар султандары Афрасиабтан, ягни тур in урпагынан (тараган) едь Осы Афрасиабты моголдар Буга хан деп атайды». Оныц Teri: Афрасиаб ибн Пиш ибн Дад Нишин ибн тура ибн Афридун. Бул «Тарих-и-Гузида» итабында айтылган. Аталган мэл)мет К°жа Рашидаддин Фазлаллахтыц «Мажма ат-тауарих» кггабынан алынган. Keft6ip тарихи ецбектерде будан да Ke6ipeK мэл1мет бершген. «Алла жаксы бшеда» [473, с. 317]. Будан 9pi карай автор Кашкар мазарларына катысты айтканда, «олардын ец 6 ip iH iu ic i Сатук Багра хандш, ол Афрасиаб эулетшен шьщкан, Жусш Кадыр ханныц жэне Султан Илак Мазидыц атасы саналады», - дейд1 [473, с. 328]. Беделд1 ютаптар мен тарихи шыгармаларда Баласагун Афрасиабтыц салган калаларыныц 6ipi релнде керсетшед1. Оны ете жогары мактаган «Мажма ат-тауарихта» («Тарих жинагы») былай деп айтылган: «Баласагун 288

Кара кытай заманына дейш Афрасиабтьщ (урпактарыньщ) бшпгшде болган. Кара кытайлык Гурхан Баласагунды Илек ханнан тартып алды, соцгысы Афрасиаб нэсшшен едь Содан оны езшщ астанасы erri. Токсан бес жыл бойы Баласагун Кара кытайдыц астанасы болып келдЬ> [473, с. 402]. Афрасиаб хакындагы кептеген мэл1метп Абу Жафар Мухаммад ибн жалил Табаридщ «Тарихи Табари» атты шыгармасынан алуга болады. Онда Афрасиаб Сулеймен Алайхиссалам заманында eMip сурген делшген. Жэне темендеп мазмундагы эдеби сюжет келлршген: Кайковус пен Афрасиаб елдершщ шекаралары Жайхун дариясы бойымен белгшенген. Огей анасыныц жаласына ушыраган Сиявушты экеа Афрасиабпен болатын канды согыска ж1беред1. BipaK олар бтмге келш, Timi Афрасиаб оган кызын да берген. Акырында, патша Сиявуштьщ баЬадурл^пнен кауштешп, елируге буйрык бердь Афрасиаб тулгасына байланысты жэйттер Эл-Асирдщ «Тарихи Комил», Мирхондтыц «Равзат-ус-Сафо» сиякты тарихи жэне «Барузнама» тэр1зд1 керкем шыгармаларында да кещнен сез болады. Афрасиаб хакында айтылган риуэят пен эпсаналарда, сондай-ак деректерде Туран патшасы турльтустс рецде кершедь Эпсаналарда Афрасиаб ез елшщ , TinTi карсыластарыныц да тагдырын ойлаган эдш патша («Мужмал (Мажма) ат-тауарих») немесе элаз, бейшара, езшен баска em6ip суйешпп калмагай, тэщрлк куштердщ медеушен макурым калган1 билеупп («Авесто»), мемлекегп ныгайту максатында катыгезджке, Timi шайкастарда да ете ракымсыздыкка, кылмысты эрекеттерге бой урган, ец жакын KicinepiHiH KiH9ciH кеппруда бшмейтш сардар («Бундахишн»), эдшетаз болгандыктан журеп дертпен толып, жапа шеккен жан (Табари), коргандар салдырган адам («Тарихи Сийстан», «Мужмал ат-тауарих»), перзенттершщ тагдырын ойлаушы мешрбан эке (Наршахи), шайкас-урыстардьщ, мал-дэулеттщ кажетаздкш жэне дуниеде мэцп жасау мумкш eMecririH тусшген Kici («Мужмал ат-тауарих»), сол себепп T3pKi дуниешшкпен eMipiH eTKi3in, патшалык тактан баз кешкен билеупп (Беруни) ретшде керсетшедь Сонымен, Афрасиаб бейнеЫ эдеби-тарихи деректер мен жазбаларда кещрек орын алган сайын, оныц KacHerrepi мен патшалык устанымдары жагдайга байланысты, турлше ой шецбершде де кабылданып отырган. «Fилсул-луготта» ол Туран Пагшаларыныц ец дацктысы, баЬадур! ретшде мойындалады. «Шахнамада» Афрасиаб жэне кене Туран калалары женшде матметтер келтсршген: Бухара, Согды, Самаркант, Шаш, Сажжаб жерлерш босаткан кигаш. Косын тарткан Канг жакка жылдам, Уэдeciндe турган шах Афрасиаб. Демек, Афрасиаб бейнеа еткен жэне Ka3ipri замандардагы парсы-тэжж гуламалары тарапынан лайьщты зерттелген. 289

HeMic галымы К.Г. Менгес 1159 жылгы орыс жылнамаларында «Ольбир Шерошевич» аты ушырайтынын тшге тиек етш, Ольбер ce3i кене TypiK тшнде «Альб» немесе алып, ер, батыр деген магына беред1, ендеше бул атау Алп Ердщ - Афрасиабтьщ езгерюке ушырап айтылган аты деген корытындыга келедь Тур1ктанушы Н.А. Баскаковтын зерттеулершде Ольбер ce3i Алп Ер eciMi жазылуынын 6ip Typi ретшде дэйектелшген. Орыстын фольклортанушысы К.Данилов жинаган батырлык эпостардьщ арасында «Алибер хандыгы» атты шыгарма бар екен. Эпос каЬарманы Саул Леванидович болып, оньщ eni Алибер - Алп Ер деп аталган. Н.Г. Менгес пен Н.А. Баскаков орыс жылнамасындагы «Олбир ШерошевичтЬ> Алп Ерлермен тэр1здестещцред1 Шынында да «Шерошевич» пен «Левонидовичте» Тонга, ягни Жолбарыс аты сакталган. Алибир Шерошевич - Алп Ер Тонгаевич болып, Левонидович те осынау атаулардьщ тэpжiмeлeнгeн Typi. Еуропа халыктарыньщ арасында кен таралып, cyfiiicri eciMre айналган «Альберт» пен Алп Ер Тонганын, А. Абдурахмонов жазгандай, епз козыдай магыналык жэне дыбыстык уксастыгын сезуге болады [474]. В.М. Жирмунский «Коркыт ата ютабы» эпосы вариантгарыньщ 6ipiHfleri каЬарман Арузды (Урузды) Афрасиабтын улы деп туйиццредь Туркиялык зерттеуш1 Р. Оздек тарапынан калпына келтсршген дастанда Алып Аруз Афрасиабтын iHici ретшде кершедь Ал, «Коркыт ата итабында» Алп Аруз - огузДар баЬадур1 жэне хаканы Казанбектщ (яки салар Кдзанньщ) улы. Бул жэйтгер шыгарманьщ непзп каЬарманы болган Казанбек, Афрасиабтын «кайшы» аты турвде бейнеленгендтн керсетедь Эпостын eKiHmi елецшде Казанбек «Тайпа мен рулар арыстаны», «Кара аламан жолбарысы», «Кара торы ат ией» сиякты сипаттармен бедерленген. М. Кашкари Карашык каласын Отырардьщ (Фарабтын) 6ip аты деп керсетед1. Екеушщ арасында байланыс кеп болган сон айткан болу керек. BipaK Карашык - Каратаудьщ кад1рлеп айтатын 6ip аты. (Карашык, Караспан, Каратау). Алп Казанбек «Коркыт ютабында» жэне «Огызнамеде», «Карашыктьщ кабыланы», Туршстанныц Tiperi саналады. «Карашык Шопан» - ол да осы Карашьщтан. Карашык Казыгурт сиякты аса кад}рленетш, imxi огыздардын кызыктаган журты. Эбшгазы айткан гой: «Огыздардьщ куншыгысы Ыстык-кел, Алмалык, Шу, Талас езендер^ орталыгы Сайрам, Казыгурт, Карашыктауы, TeMip казыгы (солтуепл) Улытау, Юшгтау, Мыстьщ KeHi (Жезказган), кунбатысы Сыр суынын аягы, Жацакент, Каракум. Оган коса Казыгуртты кад1рлеп айткан жершде - Казыгурт тауындагы уцпртасты эдемшеп кетерген салар Казан едЬ>. Атакты Карашык каласыныц орны бупнде TypiKCTaH каласынан сэл темешрек, Карнак каласына таяу жерде, Карашык тауыньщ (Каратаудьщ) omycTiK етепнде жатыр. Ka3ipri археологиялык картада ол Улы К°рым Карашык - 1, Карашык - 2 деп аталады. Сонымен катар ежелп огыз тайлаларынын атгары осы кунге дейш казак халкыныц курамында сакталып келедк Мэселен, Ак койлы, Кара 290

койлы, Кектен (Кекден), Ошакты (Ошак ел1), Адай (Адак eni), Кете, Kepflepi, Абдал тагы баскалары. Кердер1 мен Абдал (Эфталит) ту баста Амуцарияныч аяк жагын коныстанган гундардыц 6ip тайпасы болып, кейш огыз улысына косылады, еч сочында казактардьщ Kiuii жуз улысына Kipin, сол Амударияныч аяк жагын, Арал тещзшщ бойын коныстап, сол тарихи замандагы орнында отыра бередь Якуттын жазуынша, Кердер1 - атакты Афрасиабтын (Тонга Алп) Хорезм елкесшде арка суйеген 6ip мыкты уэлэяты. Афрасиаб туралы Кердер1 кария сездерш жасырып айтпаганы упнн, Якут оларды катты сегедк «Мен иран тшнде 6ip кариядан сез естшм, онын мазмуны темендепдей: тур1ктщ падишасы Афрасиаб езшщ кымбат MyniicrepiH, алтыч, кум1стер1ч Хорезм уэлэятычдагы Кердерщен жогары 6ip жерге кемген. BipaK, Хусрау II ге дешн оны епшм бшмеген. Бул Ke4inrri 6ipiHmi рет ашкач осы Kici. Ол кечшггеп казынаны Хусрау 12 жыл керуенмен тасып алды. 0p6ip ай сайын оньщ сарайына жук арткан он кашырлы керуен кел in турды. Казынаныц Ke6i Алтыннан жасалган кьшбат дуниелер едЬ>. X. Кероглыньщ пшршше, «Шахнамадагы» Бежан мен Мэнижага тэн касиеттер Бамси мен Банучечак бейнелершде кершедь Немесе Коркыттьщ ел1мнен кашып журу1 Афрасиаб тагдырын еске салады [475]. Низами Ганджави «Хусрау жэне Шырын» дастанындагы Мехинбануды Афрасиабтын нэсшшен тараган деп керсетед1 [475]. 4. Туран ел1 мен Турандык; баЬадурлердщ этнотеп мен турмыс салты Европалык, орыс жэне ирандык зерттеушшер Афрасиабты иран тектес деп бшедь Мысалы, Француз галымы Жан Пауль Роухтын пшршше, орта гасырларда Typiicrep тарапынан ирандык кауымга жататын самарканттык Афрасиабты турк деу белец алып, ол Алп Ер Тонгамен тэндеспродц. Мундай кисын Иран дастаныньщ ыкпалынан туындаган ед1 [476, с. 44]. «Авестода» айтылган Афрасиабты эл-Бируни Туранньщ кожайыны, тур1ктердщ атасы деп бивд. Ал, карахандыктар болса (олардыч мемлекетшщ непзш калаган жан - Сатук Богра) ездерш Афрасиабтын урпактары ретшде таныстыруга бешм турган ед1 Бул кисын Бирунидщ TypiK мемлекетш курган карахандыктар Афрасиабтын урпактары ед1 дегеншен кеп бурын орныккан болатын. Б.д. II гасырындагы тур1ктердщ ата журты Туран болган деген тужырым орныга бастаганда, отырыкшы кауымдарга карсы согыскан кешпендшердщ батырлары да TypiK билеушшер! болган деу белен алды. Ocipece, б.д. II гасырынан 6epri заманда Туран атауы - Туршстан, турандыктар - Typiicrep деп атала басталганда TypiK гуламалары Афрасиабты тур1ктен шыккан патша ретшде кабылдады [476]. 291

Ж.П. Роух нендей деректерге суйенш Афрасиабты ирандык деп атаганы жайлы хабарламайды. Оньщ бул болжамы, сез жок, турандыктар мен ирандыктар кандас тайпалар болган деген niKipre непзделедь Олай болуына темендеп жагдайлар себеп болганын айта кеткен жен: Бурындары Туранда тек арийл1ктер ем!р сурген, Typiicrep б1здщ эрамызда шыгыстан ауып келген деген пшр устем ед1. Мундай психологияньщ камалы ani кунге дейш алынган жок. 2) Туран жер1 ертедеп тур1ктердщ материалдык жэне мэдени ескерткштершщ коймасы екендш тек 1960-1990 жылдары гана белгш болды (EciK, KeMnip тебе, Фаяз тепа жазулары мен ecKepTKinrrepi жэне т.б.). 3) Тарихшылар мен этнологтар «Авесто» мен «Шахнама» сиякты туындылармен терещрек танысу кажетпгше мэн бермей келд1 (олардагы, эаресе турандык-тур1ктерге, Афрасиабка катысты маглуматтар мен деректерге). 4) К^азак этнологиясы кене замандарга катысты фольклорды, эдетгурыпты, салт-сананы саралауды кешнп жылдары гана колга ала бастады. Аталмыш nkipfli жактайтындардыц алга тартатын непзп аргументтер}, шамасы мыналар болуы керек: 1 .Турандыктардыц б.д.д. VII гасырда Иранмен жапсарлас жерлерд1 мекен еткендт. 2. Сак-скифтер мен массагеттердщ иран тектес болгандыгы. 3. Турдьщ Иран патшасы Фаридун улдарыныц 6ipi екендт. 4. Афрасиабтыц Тур эулетшен екендт. 5. Афрасиабтьщ парсы атауы болгандыгы. «Авесто» аришпкгердщ шыгысы мен солтуспктеп Kepmmepi турлар (турандыктар) екенш накты керсеткешмен, олардьщ этнотегшщ кайдан шыкканын анык бшд1рмейд1. Турлардыц TypiK тектеспп туралы мунан repi «Шахнамада» терещрек жэне жан-жакты баяндалады. Дегенмен де, мукият карасак «Авестодан» да б1рталай мэл1меттерд1 алуга болады. Тур мен Иранньщ белек-белек елдер екендшн турандыктардыц «Авестода» тшге алынган Аржасп Хаян (ягни Хиона, Хияона) [477], «Кара» [478], «Васак» [479], «Кумояка» [480], «Дуракат» [481] сиякты адам аттары, «Дан» (Дану), «Хион» жэне баска тур тайпаларыньщ атаулары ацгартады [482]. Айткандай, Хияона немесе Хион «Авестода» Зардушт дшшщ жэне Иран шахы Виштасптьщ душпаны болган халык ретшде керсетшедь Ол кешшрек сасандык шахтарга шыгыстан шабуылдаган «Ак Гундар» болуы да мумкш. «Авестода» Иранньщ ацыздык каЬармандары Ашавазда, Трита, Апам Напат жэне т.б., кудай Ардвисура Анахитага багыштап курбандык шалгандыгы жешнде айтылады: Оган курбандык шалды Ашавазда, Пурудахштаныц YpiM-бутагы , Ашавазда мен Трита, Санйуждраныц уландары. Жогаргы Tanipi; жещмпаз, 6nniri хак, Жуйрж тулпарлар ereci Апам Напат, Шарапына белгшенген 6ip кутты жерде, 292

Жуз ат, мыц новвос89, он мыц кой. Жэне сурады Ардвисура Анахитадан: «Багышта 6i3re, сондай жолымыз болсын, О, куд1ретп, ракымды Ардвисура Анахита, Устем болайык 6i3, Турон жершщ данавийларынан, Асанбона руыныц кара баИадурш, Асанбона руыныц Кара баЬадурш жэне Дуракатты жецешк 6i3. Сондай-ак, олардыц байлыгы ушщ болган шайкастарда жолымыз болсын». («Авесто». Tehpon, 1991. Т. 1 Ардвисура Анахита мадагы. 5 —яшт, Ардвисур Яшт. 18 - белт, 82 - 84 —узштер). Бул жерде сез болган данавийлар - турлардыц ацыздык руы. Ал «Кара» жэне баскалары Тритамен шайкаскан Тур баЬадурлерь «Авестодан» i3f le n y in ir e ой саларлыктай деректщ табылуын аса ризашыльщканагаттанарлык сез1ммен атап втема. Бул еймнщ араб немесе парсы емес, таза T ypiicriK тел сез екендйч бесенеден белгш. Bip айта кетерлпс жэйт, орта парсы тшндеп «кара» сезш «эскер» магынасында таратып, тусшд1ретшдер бар [483, с. 30]. BipaK, бул сездщ орта парсы тшне тэщцп дэлелденген емес. Ол сез иран тшше тур1ктерден ауыскан болуы керек. Жуздеген-мындаган жьшдар бедершде туркшеде айтылып келген «кара» ce3i колданысыныц аясы аукымды, жишп мен кернекшп тым жаркын. Бул ретте оны парсышадагы KepiHiciMeH eni6ip салыстыруга келмейд1. «Кара» сезш1ц баскалай магыналарын бьшай коя турганда, тарихтан кене турш тайпаларында ец жогаргы кайанды «Кара каЬан» деп атагандыгы белпл1. «Шахнамада» да «Кара батыр» (Карахан) 6 ip H e m e жерде тшге алынган. мысалы: Карахан саларе чарампесар, Камар бает ва омад бе пише педар. Беду дод торке чегеле ен хезар... ... Тарази ва гузи ва халадж севар. (Кайхусрау мен Афрасиаб согысы, 545-6.) Аудармасы: Карахан батыр белш бекем буып экесше келдь Оган экей mirm тур1ктершен 30 мыц берд1, тараздыктардан, гуздардан жэне атты халадждарынан берд1. Бул ретте Афрасиабтын кызы Мэнижэнщ кылыгына байланысты патшаныц «Кара батырды» шакырып алып, онымен акылдаскандыгын да айтуга болады. 89 Новвос - жас бука. 293

Мэнижа iciHeH журеп кан болады, Карахан сардарды шакырып алады. («Шахнама» Текрон, «К,атре» баспасы, Т. 1 ,1999. «Мэнижаныц Бежанды езшщ сарайына алып кетуЬ> бвлт). Жэне ез жершде жецшс тапкан Афрасиабтын турк даласына, турк тепне карай ойыскандыгы тагы бар. Иран ацыздарында Афрасиабтын Иран шаЬы Кайхусрау (Мидия билеупнЫ Киакарес) тарапынан жецшс табуы, одан кейш Тянь-Шаньдагы Кочкарбасы мен Кимектер елкес^ ягни Алтайга дешн кугындалгандыгы, акырында Эз1рбайжанда Кайхусраудыц колына тускендш ангартьшады [484]. MiHe, осынын бэрше зер салып карасак, турандыктардьщ б1рсыпырасыньщ (Афрасиабтыц да) турж теки халык, боэтанына кумэн келаре алмаймыз. Kefi6ip зерттеушшер Афрасиаб каганныц эулея карлуктар курамындагы «ягма» тайпасынан шыккандыгын атап етедь Ислам Жеменей «ягма» деген сезд1 каракшылар деп аударады. Моюн Чур ескерткштервде айтылгандай, Хойху уйгыр каганатыньщ непзш тогыз огуз тайпасы кураган. Осы тогыз огуз тайпасы - Ьуытай жылнамаларындагы Хойху. Таншу = даты Хойху уйгырлардьщ билеупп тайпасы Иологэ деп керсетшген. Ал, Иологэ туржшеде Яглакар болып дыбысталады. Яглакар тайпасыныц атауы IX гасырда езгерш, «ягма» деген атка ие болган [485, с. 413]. В. Бартольд Сатук Богра ханныц Карахандар аталып кеткен эулетшщ ягма тайпаларынан шыккандыгын, олардыц Myparepnepi жалайырлар болгандыгын атап керсетед1 [486, с. 41]. К>1тай тарихшысы То Жидщ «Моцголдар туралы белгшеулер» атты ецбегщде жазылганындай, тури - IX-XII гасырлардагы жалайырлардыц шйндеп он рудыц 6ipi. Ендеше, Тур халкыныц кесем1 Афрасиабтыц этникалык Teri айкындала тускендей. Ирандыктар мен турандыктардьщ су кудайы - Ардвисура Анахитага арнап курбандык шалгандыгы женшде мынаны айтуга болады. Бул культ кене Индия тургындарында да болган. Муныц кай халыктан шыккандыгын деп басып айту киын. BipaK оныц, acipece турандыктарга тэн болгандыгы женшде деректер бар. Ендеше, олар Зороастризм дшнде бола коймаган тэр1здь Кордон Чайлдыц niKipiHme, Анау, Мохенджо-Даро жэне Сус мэдениеттершщ арасындагы байланыстар Сийстан (Сейстан) жолдары аркылы жузеге аскан [328, с. 270]. МоЬенжо-Дарода су кyльтiнiц айрыкша мэнге ие болганы белгш [329, с. 75-76]. Осынау культ (кэде-жоралгылар) - мурдеш сумен кунэларынан тазарту аркылы жерлеу, сумен байланысты елуд1 шарапатты 6ip ел1м деп есептеу, жалпы алганда, су рухына деген сешм-наным сиякты дэстурлер Эмудария мен Сырдария аймактарында жасаган кене тур1ктер арасында да мьщты орын алган-тын [329]. 294

Огыздар мен Хазарларда да су культ1 болган [61, с. 226]. Ал, су культш хорезмд1ктердщ устанганы Ж0нiндe эл-Бируни жазган [487, с. 237]. Хорезмдеп су перштесшщ аты - ВоЬуш. Ол Вахш езеншщ атауымен саймасай келш тур. BipaK, хорезмд1ктердщ тшндеп бул сездщ тур1кшедеп «вгуз» сезше катысы бар ма, жок па? Бутан sni де болса да уцше тусу керек. Бул сездщ 6yriHflepi Вахш езеншщ жагалауында eMip cypin жаткан карлук жэне баска тур1ктердщ т1лдервде айтылуы - «Огуз». BipaK, бул мэл1меттердщ де этнотек тургысынан нактылыгы аздьщ етед1 десек, баска деректерге, мысалы «Шахнамадагы» мына 6ip тустарга назар аударып кврелж: Рустам Бежанды куткармак болып Турга (Туранга) саудагер кейпшде келгенде одан жергшкп тургындар, acipece Пирон юмсщ, кайдансьщ деп сурайды. Сонда ол: Бе бозоргони зе Ирон бе Тур, Бе пеймудам ин рохе душбор ва дур. Форушанде ам хам харидор низ ..., ... Харам чорпой ва форушам гохар, - деп жауап 6epiirri [373]. (Манижа ва Бижан, 458-6), Аудармасы: Ираннан сауда жасау ушш Typfa келд1м, киын да KayinTi жолдарды басып етпм, 9pi сатамын, сатып та аламын, мал аламын, rayhap сатамын. «Шахнаманы» сараптаганньщ езшде Жайхун, Об езеш, К^ара тещз, Каф тауы, Кытай тещз1, Ганг тещз1, Кочкарбашы - Кашкарбашы, Ганг каласы, Котан, Сепидкух, ягни Актау дегеш, Силхкух, ягни Каратау, Кимак тещз1, Кандех сиякты жер аттары, Барман, Куман, Пашац, Аржасп, Демур, Комус (KyMic), Халладж, Карахан, Аланан (Аландыктар), Гуз, Макотуре, Шимр (Шымыр), 1Шгш патшасы Мисре катарлы Kici аттары мен тайпа аттары Орхон жазуындагы немесе М. Кашкари мен Ж. Баласагунидщ тшмен де, олардьщ Ka3ipri аталуымен де сайма-сай келедь Дону, Фрлна, LUirm б.д.д. VII гасырда Туранда eMip сурген тайпалардьщ шшдеп кeлeмдici болды [373, с. 544, 446, 569, 594,469,495,499,445,653,1270 6. жэне т. б.]: ...Суйе Мисре ном шохе чегел, Ке дар джанг аз у ности шир дел (685-6.)... Аудармасы: Ш тл патшасы Мисре мен арыстан журекп Аржасптьщ нускауымен Туран батырлары Козрам, Андаман, Хамаш, Хушдаб бастаган Туран 3CKepi Гуштаеп90 баскарган Иранга шабуыл жасады. 90 Гуштасп-Зардуштьщ замандасы болган билеуии. Ол Зардушт дшшщ кен жайылуына жэрдемдескен . Оныц аты «Дин карт» (магынасы - «Дши амалдар») итабында тшге алынган. BipaK, Гуштаеп «Авесто» мен «Шахнамада» 6 ip -6 ip iM eH уйлеспейтш магынада бейнеленген. 295

B ip гана Сухробка байланысты айтылган жерде «Турандыктар», «Турандык эскер»,»Туран елЬ> сиякты иркестер 28 рет, «TypiK пахлаваны», « T y p iic ri жецдш» сиякты сездер мен йркестер 3 рет кайталанган [373]. Иэ, б.д.д. VIII—VII гасырларда турандыктардыц Туранды мекен еткеш тарихи шындык. Бул турандыктар ушш ез ата журтын эйгшеп, елдтн орныктырып алу ушш жанталаскан канкепт аласапыран гасырлар ед1 Аталган кезецде Туран халкы, s c ip e c e оньщ кешпендшер} Сырдария мен Амудариядан Солтустк пен Киыр Шыгыска, Ci6ipre дешнп, ал батыста Едш мен Жайык, Орал мацы, Кара тещз атырауы, Kiuii Азия, Кавказ жэне Месопатамияны камтыган жерлерге дешнп аральщта еркш турде коныс ауыстырумен болды. Олар батыстан шыгыска, шыгыстан батыска жосыды. BipaK кептеген TypiK тайпалары Туранныц орталыгында кала 6epfli (Фрлна, Шiгiл жэне т.б.). Эрине, бул елдер ру-тайпаларга белшд1. Олар ирандык тайпалар, ягни аришпктер (ак суйектер) жэне турлар болып ей тарапка белшетш. «Авестода» арийлктер тобына тек ирандыктар гана жаткызылады. Ал, Шахнамада турлар тобына Typiicrep жаткызылган. «Шахнамада», «Шшл», «Туз», «Алан» жэне т.б. TypiK тайпалары тшге алынган. Буларга сибар, аргимпай, сак-массагет, кец, гур, кумык сиякты баска тайпаларды коссак б.д.д. VII гасырда Туран жершде 10 емес, 100 шакты тайпа-рулы ел eM ip сурген болып шыгады. Турандыктардыц б1рсыпырасы б.д.д. Иранга жакын жердеп шекаралармен канаттас турды, ирандьщтармен етене жакын катынаста болды. Олардыц билшндеп курамга ещп. MiHe, турандыктардыц бэрш ирандык сипаттас деп карау осыган байланысты белец алган болуы керек. Туран аталган кещспктщ тарих терше эйгш болган тусы б.д.д. VII гасырдан б.ж.с. VI гасыры немесе эйгш TypiK каганаттары - империялары канат жайганга детнп 13 гасырга созылган уакыт. Осынау уакыт шшде бул далада, аймакта TypiK, Иран тектес душм кауымдар катар eMip cypin кeлдi. Бул тайпалар ерте заманнан 6epi мэлiм болса, олардыц жалпы аттары аргы парсы жазбаларында Тур, ал ахаманид династиясы билк курган кезде сака жэне т.б. деп айтылатын болган. «Авестода» «Тур», «Туран», «Тура» деген атаулар кездесед1 (мысалы, «Фарвардин яштта» 31 бел1м, 143-белкше елец). Бул сездердщ магынасы - корыкпас, баЬадур. «Авесто» бойынша, «туйря» деп аталган турлар Амудария езеншщ солтуспгшдеп жерлердщ тургындары болып есептелген. «Авестодан» Туранныц 6ipcbinbipa билеушшер1 - Афрасиаб, Агрирас, Гарсиюз, Виса отбасыныц улдары [488] - Ювойишт [489], Аржаспа [490] жэне баскалар; тайпалары - Дану [491], Хюн [492], Фрилн [493], Виса хакында матметтерд1 алуга болады. Иран дастандары мен TypiK ацыздарында (М. Кдшкари) Кдшкар (Ордакент) мен Шу алабын ордабасы еткен улы патша Афрасиаб (Тонга алып) Мидия мен Ассирия билеушшер1мен 6ip заманда eMip сурген деп керсетшедь 296

Ол кене Yцщ ацыздарында турадан тура «Сак билеупшп» деген атпен белгш! [58, с. 39-40]. Осыны инабатад алган галымдар (В. Аристов пен Е. Майер) Турпсп Сакалардьщ 6ip ipi 6eniri деп карастырган-тын [494, с. 409-410]. В. Аристов, TinTi, Якуттерд1, Ci6ipfleri «Сагай» турштерш жэне кыргыздардьщ «Сайак» тайпасын кене сактардьщ урпактары деп бшген [495, с. 64]. Ал, турандыктарды TypiK тепне жаткызган лектщ кеш басында Фирдаусидщ e3i тур. Турандыктардьщ TypiK Teri туралы фирдаусильщ кисынкагиданы М. Кашкари, Ю. Баласагуни, Джовейни, Табризи устанды, ал XIX-XX гасырда шыгыстанушы галымдар 3. Тоган, В. Аристов, Е. Майер жэне баскалары колдады. Ахеменидтер (Ахамонилар) заманында Иран шекарасы солтуст1кте Сырдария, Каспий тевдз1, Улкен Кавказ таулары, Кдоа тещз, ал шыгыста Синд езен1 мен Пенджабтыц 6ip белт бойынша тартылып, тиянакгалды [496]. Элбетте, бул жерде ирандык автор X. Шахрай ирандыктардьщ Сырдарияга дейш эскер тартып келгенш назарда устаган болуы керек. Кайхусрау тусында да Иран - Туран шекарасы Амудария бойымен тиянакталды. Баягысынша Джайхуннан ету шекараны бузу болып есептелдк Ке лашкари безназдике Джейхун расид, Хаме руй кешвар сепах гостарид. (545—6, Кайхусрау мен Афрасиаб согысы). Осы тустан бастап грек жазбаларында Амудария Оке деп, Туранньщ солтустш батысын мекендегендер скифтер, ал парсы деректершде олар турлар немесе сакалар ел1 деп аталган. Демек, «оке» ce3i огуз деген тайпа атыньщ жер-су атында сакталган T y p i болуы мумюн. Бул ретте мына 6ip жэйгп алга тарта кетешк: агылшын тшшдеп «Оксфордтыц» «оке» (огуз, епз) жэне «форд» (еткел, кешр) деген ей сезден куралгандыгы белгш. Орта гасырлада бул жерде мал базары болган. Сол жерде 6ip оку орны ашылып, уакыт eTiciMeH ол улкен университетке айналган екен. Kasipri уакытта ол «Оксфорд университет!» деп аталады. Тур атауы тек 6ip тайпага койылган ат емес. Душм сак-массагеттер мен скиф-киммерилердщ курамында Ka3ipri казак, езбек, кыргыз, туржмещц жэне т. б.кураган баскалай тайпалар да болды. Бул тайпалардыц мекеш Амудария, Сырдария, Жетюу, EpTic, 1ле, Орхон езендер1, Ci6ip ормандары, Хацгай таулары жэне Монгол успрпмен сабактас жатыр. Оларды Фирдауси туристер деп таныган. Тур, Туран билеупйсшщ «Афрасиаб» атауы T y p iio u e емес. Ол Kepini ирандыктардьщ берген атауы. Элбетте, кайсыб1р улыс-тайпаныц атына карап этникалыктепн аныктау мумкщ емес. Айналамызгазер салып карасак, кепшшк елдердщ ат айдарын улыс-тайпалардыц ездер1 емес, олардыц eni мен жер1, турмыс салты мен затына карап K ep m L n ep i койганыныц куэа боламыз. Мысалы, T y p iic re p маньчжурлыкгарды дене бтмше орай жэне тшне карап «шурипттер», ал казактар уйгыр мен езбектерд1 отырыкшылык 297

жэне сауда турмысына карап «сарттар» деп атаган. Ал, ирандыктар мем турандыктар узак уакыт бойы коян-колтык eMip сургещцктен, 6ip-6ipiHji капай да ат койып, айдар тагуына боларлыктай мумкщдй болган. "1 Бул Иран мен Туранга тэн Keft6ip ортак ерекшелжтердщ болуы! олардьщ кандас туыстыгы дегеннен repi сол кездеп экономикалык-мэдени^ тагдырыньщ жэне жepлepiнiн уштаскандыгынан туындаган десек кисынга| сиятындай. Булардьщ этникалык, тш, мэдениет жэне саяси жакындыгы ту—j ралы тарихта баскалай мэл1мет жок. Осы eKi туынды («Авесто» мен «Шах-; нама» ) бойынша, турандыктар Иран жэне онын билеушшер1 ушш «ата| жауы» саналатын. Сондыктан турандыктар мен ирандыктар арасындагы] согыс сырткы, еларалык согыс тургысынан каралуы керек. Ахаманидтер, ! одан кешн сасанилер шыгысы мен солтусппндеп Kepuiici Туранмен жайы; жараспай кеп дауласты, кеп согысты. Bip гасыр емес, 6ip неше гасыр бойы,; TinTi б1здщ заманымыздьщ I мьщжылдыгы мен II мынжылдыгыныц басында да кыркзысып журдь Kepiui отырган, салт-сана, м1нез-кулкы, тш, мэдениет1 жагынан туыстас тайпалардьщ арасындагы дурдараздыктын осыншама тарихи уакытка созылуы мумкш бе? Акыры, ирандыктар Афрасиабты елйрш тынады, ал турандыктар болса, олардан еш алуга бел байлады ... Карахан косындарын тапкандаганнан кешн Кайхусрау мен Рустамныц 6ipiKKeH эскерлер1 Гангыда ушырасты. Алп Ер шелге шегшдь Гангидиз (Кенджида), Ганг (Кац) каласы орналаскан аймад Култегш жазуында Кацутарбан деп аталган. С. Кляшторныйдыц жазуынша, «тар» (кара) + «банд» (бекшс). Ол Сырдария орта агысыныц оц жагалауындагы Отырар оазисшщ 6ip атауы [409, с. 166]. Зерттеушшер оныц бас кенп Арыс езеш бойындагы Арысбаникет деп бтед! [410, с. 57]. Бул жерлердеп шайкастардан оцбастай жецшген Алп Ер ТяньШаньдагы Кочкарбасы мен Кимектер елкесше, Алтайга дейш кугындалды, содан Кытай тещзше дешнп аймакты мекендеген туыстас тайпалардьщ елше карай бет бурады [484]. Иран дастандарында Афрасиабтыц улы Ержасып (Аржасып деп те айтылады) заманында Хорасан мен Мэуараннахрдагы эскери кактыгыстар сез болады. Оларда Ержасып жецшске ушырай отырып, елдщ imKi жагына шепщц делшген. Ол Иран дастандарында «Хиюндардыц падишаЬы» ретоде керсетшген [497, с. 624]. Афрасиаб бшппнде болган тайпалардьщ ежелп Туран жepiндeгi жаграпиялык орналасуы, этнотегше жэне Афрасиабка жэрдемге келш, бэршщ 6ip ортак жауы болган Иранга карсы куресуше Караганда, олар етене жакын тайпалар болуы мумюн деп болжамдауга болады. вйткеш, булардыц тек тарихи жаграпиялык орналасу жайы гана емес, жогарыда айтып кеткешм1здей, тайпа тамгалары, коленер буйымдары, турмыс салты уксас жэне олар Ka3ipri тур1ктерге жакын келед1. Турлардыц б!рсыпырасыныц ирандыктармен тшдш ара жакындыгы болганымен туыстык байланысы жок жэне ез билт езвде болган T ypiK тектес тайпалар тобына жаткан деуге болады. 298

Ежелп тайпалардыц eMip салтынан эбден орын алган зацдылык - этноцентризм. Ол бойынша, дуние еиге: езшшне жэне бегдеге белшедь взшшшц 6api жаксы деп кабылданады. Ал барлык жамандык, ыластык, суркайлык бегде тайпаныц басына ушп-тепледь Муны 6i3 «Авестода» сипатталган Афрасиаб бейнесшен KepeMi3. Оныц колынан келетнй тек ахримандык жауыздык icTep. Ол Tinxi дария суларын да ж1бермей койып, елдерд1, жерлерд1 кацыратып койган-мыс. Ал Хаюн тайпасынан шыккан турандык Аржасп дев (дню) сипаттас шах жэне Зардушт дшшщ кас душпаны ретшде керсетшедь (Дравоспа цасидасы, ягни мадагы, 7 - бвлЬм, 30-уз in). «Авестоныц» тагы 6ip жершде Сулу Хавмныц Ашадан етшш жалбарынганы бершген. Ол Франхрасянды (Афрасиабты), ягни жауызды арий елдерш 6ipiKTipreH Хусрауга экелш тапсыруыма жэрдем бере гер деп жалбарынады. Ал, Виштасп болса, Хион басшыларыныц 6ipi Аржатаспаны, ягни жауыз 3pi суайтты жецу1ме, жермен-жексен ету1ме кемектесе гер, ей, Аша, дейдь («Аша Цасидасы (ягни мадагы)» 1 7 -яшт, АрдЯшт, 6-бвлш, 38-50—узжтер) [498]. Фирдауси де Сэл1м, Тур жэне Ирадж катынастарына токтала келе, Тур ез iHici Ираджды еллрд1. Адам дуниеге перштедей пэк, таза келед1, олай болса оныц табигатындагы жауыздык неден пайда болады? - деп сурайды жэне e3i жауап бepeдi.—Свбебй байлык, дацк-дацгойлык, байлыкка кумарту, e3i сиякты адамзатка билiгiн журпзуге деген куштарлык... Мен, - дейд! ол, - ажам тарихын поэтикаландырмакшымын. Сэл1м мен Тур - залым жэне бедодгар91. Шахтардыц зулымдыгы - олардыц бшмаздтнщ нэтижесь Бшм мен эдшет кауыспаган жерде журт басына апат-пэлекетгер жауа бередь Мен сол женшде жазбакшымын деп езшщ Тур женшдеп позициясын айкындай Tycefli: (Сотим Улугзода. Фирдавсий. Eipmmi бвлш. «Шыгармашы.чьщ туно>). Тур Ираджга кылышын ала жупрдь Сонда Ирадж дедк MeHi елпрмекке бел байлапсыц камар, Bip eMip кайгы-кайрет тартсын ба деп пэдар92. Кумырскага тиме донакашдир93, Ол Ьэм 6ip шырын жанымен хушдир94. 91 Ылажсыз жагдайда калу, нашар, сорлы, мускш, бейбак. 92 Падар - эке. 93 Донакаш - дэн тасушы. 94 Хуш - дурыс, жаксы. 299