ретшде керсеткен. Олар бул жерде ак нэсшдк топтар келгенге дешн-ак кептеген гасырлар бедершде eMip сурген; адамзатка мэдениет деп аталган нэpceлepдiн бастауын - ауыл шаруашылыгы, курылыс, енер, жазу, математика, астрономия жэне жуйел1 когамдык курылымдарды берген. BipaK, уакыт eTiciMeH турандьщтар элЫзденш, шыгармашылык кабшет1 саркылып, кушкуатынан айрыла бастаган. Сонда ак нэсш дуниежузшк сахнага шыга Kenin, бурынгы басталган icTi шаттана да, жаца леппен жалгастырып экеткен. Олар кеп уакыттан 6epi шайкаса, жана жерлерд1 басып ала отырып, аялдамастан, дем алмастан, окып, окытып, i3flen, ойлап тауып, алга карай журе отырып дуниеш билеп келедь Турандыктар, - дейд1 Ф. Ленорман, - Кудайдыц каргысына ушыраган каиндыктардьщ (Кабыл) урпагы. Кдбылдыц урпагы Иудея элемшен тыскары жерде. Кдбылдыц e3i Кудайга «6yriH Сен меш егш дк жерден куып отырсын, мен Сенен жасырын eMip cypyiM керек, еш жерде туракгай алмай, кезбеге айналамын...» деп айтгы емес пе? Кудай оны езшщ paxMeTi жауган урпактан (ак нэсш) мулдем ажыратып тастады. Ендеше, Кабылдьщ урпагы кугындалган жерде журген. Олай болса, каргыс аткан, кугындалган, аласталган деп есептелшетш бул урпак «Таураттагы» то1мде жок- Жэне оньщ жалпы адамзтка катысы да жок деп саналган. Сондыктан турандыктар Топан су женшдеп эцпмелерге юрмей калган. Олар, эрине жер-жерлерде ак нэсшдестердщ алдын 'орагытып журген. BipaK, кешшректе ак нэсшдес кауымдар турандыкгарды ез жолынан ыгыстырып тастап отырган. Демек, BipiHinmiKKe ие болу Туранньщ пешенес1не жазылмаган. XIX г. eKiHmi жартысында eMip сурген мэшЬур галымдардьщ 6ipi Ф. Ленорманньщ (француз галымы) осынаутеориясын [200, с. 110,310] кептеген галымдар кош кермеуде. BipaK, сары тайпаныц ец кене екендт Виблиядагы эцпмеге сэйкес келш тур: Кабыл Эбшдщ агасы гой. Алайда, жогарыда керсеткешм!здей, бул теорияга катысты сез козгалганда тур1ктердщ аргы Teri европеоидтык ак нэсшдес болганын естен шыгармауымыз керек. Бул ретте З.А. Рагозина жэне баска авторлардыц пайымдауларына арка суйей отырып, артшктердщ Отаны Орталык Азия болса, бул жердщ ежелп тургындары болмыш турктер - ариймктердщ урпактары деп тужырым жасауга бeйiл туратын авторлардыц баршылык екенш еске сала KeTneKiniMi3. BipaK, бул тужырым жан-жакты дэйектеугц талап етедк Мэселен, взбекстан FA академии А. Аскаров арил ер тур!ктердщ ец бшмд1, ынталы, белсецщ жэне эскери тобы болып табьшады дейд1 [201]. Ал, Тэжкстан FA академии Н. Негматов арилер - тэжiктepдiц ткелей этно-мэдени теп-заты десе [202, с. 312, 355], Тэжкстан FA академип Рахим Масов «Тюркизация арийцев: чушь или недомыслие» (www. Centrasia.ru) деген макала жариялапты. Э. Рахмоновтыц «От Арийцев до Саманидов» атты мтабы Лондоннан жарык керген (Flint River Editions Great Britain). Кептеген галымдардьщ пшршше, ундьевропалык этномэдени кауымдастыкка жататын унд1ирандыктар (арилер) алгашкыда Едш бойында жэне 100
Онтуепк Орал мацында eMip сурген. Баска 6ip версия бойынша - Алдыцгы Азияда жэне Kiiui Азияда, Балканда жэне Кара тещз бойларыньщ даласында. И.М. Оранскийдщ жазуынша, кенепарсы патшалары ездерш арилер деп бшген: «Мен Дарий, Улы патша: ариймын, тепм арийлерден», деп жаздырган [203, с.7]. Бехистун жазбасынан «Мэн Дариуш, шох-е бузург, шох-е шохон, песгр-е шох-е Гиштасп, Хохамениши» ( Дарий, улы патша, патшалардыц патшасы, Гиштасп патшаныц баласы, Ахаманид...) сиякты жолдарды о куга болады С. Ниязов болса, туршмендердщ атауы мен мемлекетшщ жасын б.д.д. III мыцжылдыкка апарып 6ip-aK TipereH [204, с. 9, 209]. Ол, ол ма, Касым Масими «Племенное объединение Уйгур». История Уйгурской державы (Алматы, 1998 г.) атты кггабында ¥йгыр мемлекел будан 12 ООО ж. бурын, ягни мезолит дэу1ршде пайда болган деп жазыпты. Ka3ipri уакытта ез халкыныц мемлекеттшпн осьшайша дэрштеу баска ецбектерден де орын алуда. 3. Арийлердщ Тздэанга келу1 Еуропацентриспк кезкарастарды устанган авторлардыц пшршше, аришпктер андронов мэдениетш орманды жэне далалык жерлердщ тогыскан аймактарында дуниеге экелштьмыс. Олардыц мэдениел С1б1рд1н орманды аймагына, Кавказ' аркылы Туршстанга жэне Орта Азия аркылы Ундктан мен Иранга тараган. Аришпктердщ Орталык Азиядагы алгашкы KepiHyi б.д.д. II мыцжылдыкта басталган сиякты. Kiiui Азия мен Кавказия жолдары аркылы келген аришпктер 6ip мурсат Хазар TeHi3i оцтуеппшц 6epri жактарын колдарына алган-тын. K,a3ipri Гурген саласыныц о замандарда арийлштер тарапынан Сщщ деп аталгандыгы белгш. Муныц шыгысында, ягни Туршменстанда жергшкп тургындардыц жасагандыгы, булардын арасында 6ip Дербек атты кауымныц болгандыгы тиянакгы дэйектерден алынып, аныкталган жэйт (Сандалгиан). Ведтш арийлер деп аталган Унд1 арийлер1 бул жерден, ягни Хазар тещзшщ оцтустт мен оцтустш-шыгысынан шамамен б.д.д. 1700 - 1500 ж.ж. шыгып, Ундктанга барып жайгаскан. Сез болып отырган кезецде арийшктердщ Туржстанга келу1 жайында топшылауга мумкшдж беретш кейб1р ацыздар мен тарихи деректер баршыльщ. Туршстанга келш жайгаскан арийлердщ 6ip бел^п Ирандык топка жататын Хорезм, Согды жэне Аландан куралган. BipaK, булардыц козгалысыньщ кай жактан басталганы sni кунге дешн белпЫз калып отыр. Егер бул теория шындыкка жанасатын болса, муны б.д.д. II мьщжылдык пен reMip гасырыныц басындагы Европа мен Алдыцгы Азиядагы хальщтардыц улы коныс аударуы деп кабылдауга болар ед1. TeMip куралдарын жасаган кауымдардыц Мысырга алгаш рет Kimi Азия жагынан б.д.д. 1229 ж. 101
келгендт женшде Ведтш арийлердщ коныс аударуы мэселеамен кеп айналыскан галым Г. Бойссон жазган [205, с. 305-307]. Хорезмд1Ктер б.д.д. 1292 ж. 6ip календарды дуниеге экелген жэне оны Г ургеннен (Г уржан) келген «Машырык падишаЬынын» руксатымен колдана бастаган. «Машырык падишаЬы» TipKeci Мукаддасидщ аныздарынан алынган [206, с. 302]. Ал, эл-Бируниде бул -пркес «TypiK падишаЬы» туршде жазылган («эл-Атхар эл-Ваакиа»). Согдылыктар мен Аландардьщ, сондай-ак ирандыктардан тараган бактриялыктардьщ да Туршстанга осы кезецде келгендшн жорамалдауга болады. Оны Хорезм ацыздарынан ацгаруга болатын сиякп>1. Жандарында эйелдер1 болмаган кел1мсек эскерлер «Машырык падишаЬынын» руксатымен тур1ктердщ жерше кeлiп орналаскан. Оларга ПадишаЬ тарапынан TypiK эйелдер1мен семья куруга руксат етшген. Hэтижeciндe аралас нэсиццк топ жузеге келген. Осылайша, арийлйегердщ TypiKCTaHra бейбк жолмен eHyi басталган. Сонымен катар бул коныстанудын баска 6ip кездеп шабуьшдьщ нэтижесшде жузеге аскандыгын жэне сонында Kefi6ip жepгiлiктi кауымдардыц шыгыска TiKe жылжыгандыгын да ацыздардан, оларда сипатталган окигалар жeлiciнeн ацгарып алуга болады. Махмуд Кашкаридщ жазганындай, кене TypiK ацыздарында Тянь-Шанъ жагында, Шу ещршде жасаган алгашкы TypiK билеушшершщ 6ipi Шудьщ (ягни Шу династиясыныц), сонымен 6ipre Keft6ip TypiK тайпаларыньщ Ескенд1р тулгасында бейнеленген жэне парсыша сейлеген арийлйс баскыншылардьщ карсысында жeдiлiп, шыгыска жол алгандыгына ишара ететш тустар бар. Деректерден мэлiм болганындай, Солтусик Ьуытайдагы Тик - (Ди) кауымыньщ б.д.д. XIII г. бул жерге келш, кытайлыктармен [207, с. 457- 458,463] соктыгыскан Mep3iMi жэне, «Steppe Corridore» де айтылганындай, Кытайга келш орныккан Тиктердщ тагы 6ip тармагы - Чоу (Шу) династиясыныц бул жерде б.д.д. 1116 ж. кудыретп 6ip мемлекетп курганы белгш. Оныц курылган мезгш Хорезм календарыныц бастапкы кезеццерше ете сэйкес келед1. Александр Македонский парсы билеушшершен олардыц билш журпзген жылдары бойынша енпзшген жыл санау дэстурш алган, осы непзде жаца жыл селев1ктердщ такка отырган уакытынан басталатын болатын. Ол - б.д.д. 312 ж. 6ipiHiui казаны, ягни Селев1ктщ Вавилонияны жаулап алганынан кешнп 6ipiHUii жыл. Хорезм календарыныц колданылуы Селевш календарынан 980 жьш бурын басталган. Бул календарды Бируни есебшщ непзшде 3. Нелдеке [208, с. 487-489] мен Бартольд [209, с. 273] эз!рлеген. Эл-Бируни M3fliMeTiHiH кене Иран дастанындагы Сиявуш киссасында бершген есеппен ундес келу1 Хорезм календарыныц одан кеплршгецщгш б1лд1рмевд. Шулармен тектес Тиктердщ б.д.д. 1328 ж. кытайлыктармен катынастары деректерде хатталган [208; 209]. Бул окигалык катынастар Хорезм елкесшщ арийл1ктер тарапынан жаулап алынуынан 36 жыл бурын болган. Ал, бул окигалардан 176 жьш еткеннен кешн Кытай жершде б.д.д. 1116 ж. Шу мемлекет! курылган бол102
са, будан Азиядан келген арийлштердщ кысым жасауынин нэтижесшде Орталык Азиялык кауымдардыц 6ip белп4 б.д.д. XIV-XIII гг. Киыр Шыгыска коныс аударган деп тужырым жасауга болады. BipaK, бул арийлнегер Туржстанда узак уакыт жалгаскан мемлекет кура алган жок. Аришиктердщ Туржстанга Алдьщгы Азия аркылы келгендт жэне олардыц ездер1мен 6ipre Алдыцгы Азия мэдениетшщ элементтерш экелгендш назар аудартарлык жэйт. Олар о заманда, шамасы, оздер1мен 6ipre финикия алфавитшен ecin шыккан алдыцгы азиялык 6ip алфавита де экелген болуы керек. К^алай болганда да, олардыц сауда iciHfle мыгым болгандыгы белгш. Ол кезде Орталык Азияныц жергшкп отырыкшы кауымдарыныц мэдениет саласындагы табыстары айтарлыктай ед1, 6ipaK олар саяси гегемонияга ие бола алмаган-тын. Кешнп гасырларда хорезм дтер, аландар жэне согдылардыц жepгiлiктi сактардыц турмыс салтын кабылдаганын KepeMi3. Согдылыктар басы-бутш саудагерлер болгандыктан, Шыгыс Еуропадан К^ытай шекараларына дешнп жерлерде бейбтш л жэне саудагерлж сипатымен KepiHin, сонымен 6ipre колониялар курып, жepгiлiктi саяси курьшымдардыц панасында, ездершщ кэаби icTepiH жалгастыра берген. Эрине, Шыгыс Иран кауымдарыныц тур1ктердщ m ine 6ipcbinbipa мэдени терминдерд1 енпзгенш (мысалы, мэлэк магынасындагы «nepiurre», жаЬаннам (тозак) магынасындагы «тамук» сездер1) TepicTeyre болмас. BipaK, олар TypiKrep ефсесшде гумыры узак жалгаскан саяси уюметп курмагандыктан, мемлекет баскару жэне эскери мекемеге байланысты «шад» сиякты екшип дэрежел1 эскери шещц бейнелеген атаудан, сондайак патшаныц эйел! (ханша) магынасындагы «хатун» сезшен баска мацызды 6ip нэрсе бере алмаган сыцайлы. Орталык Азия аришиктердщ ана журты болгандыгы, бул елкеден батыска жылжыган кауымдардыц ирандыктар мен ундшер болгандыгы, «массагет» сезшщ «Улы Гет» (Хет) магынасын беретш дш жэне бЬдщ эрамыздыц I мыцжылдыгыныц ортасына шешн Туржстандагы геттердщ, сондай-ак баскалай 6ip канша ундшк арийлердщ устемдж жагдайыныц сакталынып калгандыгы туралы XX г. басында-ак салмакты зерттеулер пайда болган едь Bipmnii дуние жузшк согыс жылдарында Kinri Азияныц Хеттер flayipi б1рталай деректермен толыктырылып, зерттелшдй Нэтижесшде аришиктердщ б.д.д. II мыцжылдыкта Европадан Азияга келгендш, олардыц Kiini Азия мен Кавказия аркылы TypiKcTaHra жеткендт, содан кейшп кезецдерде Алдыцгы Азияда кептеген мэдени ескерткплтер калдырганы аныкгалып, 6ipryrac жуйеге туаршген халде гылыми журтшылыкка усынылды. Ец кездейсок деректерд1 алга тарта отырып, кептеген галымдар Туршстанга мэдениет Европадан экелшген деген турлаусыз байлам жасауга тырысты. Эйтпесе, тур1ктанушы В.Ванг мемлекетп баскару жуйесп, Timi тегтн, ябгу, буйла, тархан жэне тагы баска сол сиякты титулдардыц да улкен мемлекетпк дэстур1 болган халыктын тарапынан енпзш гендтн керем1з, деп жазбаган болар efli гой [210, с. 123]. Ахаманидтер мен гректер келместен бурын-ак Орталык Азияда Typiicrepre мемлекет пен армия сиякты курылымдардыц улгшерш берген жэне 103
бул женшде устаздык еткен баска ешкандай халыктыц болгандыгыныц аньщталмагандыгы олардыц каперше Kipin те шыгар емес. Алтай атымен атагы шыккан TypiK кауымдары тарихка дешнп кезецдерде-ак, Тянь-Шань тауларыменАрал-Каспийтещздершщарасындагы жерлерд1 мекендеген-т1н. Олармен кернп турган кауымдар да бул жерлерд1 турктердщ Отаны ретшде бшген. Осынау аймакта ец кене дэу1рлерде Шу, Субар, Кумык, TypiK, Ичгил, Гур сиякты кауымдар улкен рел ойнаган едь Б.д.д. II мыцжылдыкга бул жерлерге батыстан ундьиран кауымдары келе бастаган-тын. Бул ар «Машрык (арабша сез - Шыгыс магынасын беред1 - С.Э.) ПадишаЬыныц топырагына бейбп жолмен енш, Батые TypiKCTaH да Хорезм, Согды, Ас колонияларын курды. Бул алгашкы арийлердщ коныс аударуы кей-кейде баекыншылык сипатта болган деп айтуга непз бар. бйткеш, Шу (Чу) жэне сахалардыц (Якут) шет жepлiк жаулап алушылар тарапынан Кысымга ушырап, шыгыс жэне солтустжке агьша бастаганын айгактайтын ацыз-эпсаналар, сондай-ак Кытайда мемлекет курган Шулардыц жэне бул Шулардыц 6ip тармагыныц КИЫР Шыгыска ауып барганын растайтын дэлелдер бар. Арийшктердщ бул келушщ Орталык Азия мэдениетшщ дамуына оцды ьщпал еткенш шпнара мойындауымыз керек. BipaK, Орал мен Алтай кауымдарыныц металл ещцруд! аришпктердщ бул жерлерге келгенше дейш-ак бшгендйч белгш. Жылкы баккан, металл устасы, сондай-ак внер мен бшктен кур алакан калмаган жэне душпандарын «сырлы тастардыц жэрдемшде жеце бшген» жандардыц мемлекел болган. Орталык ТяньШаньдагы Аргым-пайларга катысты Геродоттыц берген мэл1мет1 TypiicriK мемлекегпк баскару жуйесш сипаттаган жаксы дерек болып табылады. Согдылык кауымныц Орталык жэне Шыгыс Туркстандагы релш асыра багалап ж1беруге Шыгыс TypiKCTaHHaH табылган согды жазбалары, 1932 ж. Самарканттан (шыгыс жагындагы) 120 шакырым жердеп Муг Тепеден алынган 81 жазба себешш болгандай. Олардыц 8-i кытайша, арабша, кейб1реулершщ магынасы ашылмаган 6ip тшде, ал калганыньщ бэр! согды тш нде жазылган. Осынау деректерден рухтанган Ричард Фрай [211, с. 14- 16] «Орал-Алтай кауымдары С1б1рдщ ну ормандарында жасаган кезшде-ак аришпктердщ ата-бабалары Моцголстандагы Ноин Ола сиякты далалыкты ез колдарына алган едЬ>, - деп жазды. Будан кейш осы тэрвдес тужырымдарды еш кандай дерекке непздеместен Сир Денисон Росс жасаган. Мысалы, оныц ютабынан «Хазар тещзшен Кытай тещзше дейшп аймактардыц бэршде согдыша сейлескен халыктар турган» деген сездерд1 кездеспруге болады. Бул жазбалардыц тш н В. Кониг сиякты зерттеушшер иранныц Алан (ас) диалеюлс! деп керсетсе, баскалары согды диалектш ретшде туйщиредь Ал, Муг Тепеден табылган арапша кужат б1здщ заманымыздыц 717-719 жж. тура келедь Селжук султаны Санжардьщ Мервтен табылган жэне Гуржаниедеп TypiicriK Хорезмшахтардыц XII г. парсыша жазылган кужаттары сиякты VIII г. Кектур1ктерге тэуелд1 болган Мэуараннахрдыц ic басында отырган адамдарыньщ согды тшшдеп жазбалары да жогарыдагыдай 104
шешш кабылдауга лайыкты дэлел бола алмайды. Осьшау кезецнщ ирандык жазбасы мен тш н бутан дешнп II немесе III мыцжылдыктыц тутас т;арихи дэу1рше телу, оларды б.д.д. мьщжылдыкгарда осынау евдрде eMip сгурген барлык кауымдардыц тЫ ретшде керсету жатдайдыц шын мэшн ббузып сипаттауга экелш соктырады. Жалпы алганда, Туркстан жер! мен елше байланыстырыла тадеатыл айтылып жаткан европацентристк пайымдауларда тарихи фактшер мен Туркстандык сакралдык салтка кайшы келу байкалады. Туркменстанда Ашхабадтыц жанындагы Анау мекеншщ орнын жазган кезде археологтар жогары дамыган мэдениет ескертюштерше тап болдш. Бул жерде казба жумыстарын журпзген (1904 ж.) Пумпеллидщ nkipiHiue., Анау мэдениет1 б.д.д. 9000 мыцжылдыкга бар болган, ал баска зерттеушшердщ талыми гзденгстершщ нэтижелерше Караганда, оныц теменп кабаты: б.д.д. IV мыцжылдыктыц ескерткштерш езшде жасырып жатыр [212, с.150-155]. Анау - сол дэу1рлердеп Тянь-Шань, Батыс Азия (Шумер мен Сус), Ощтустк Азия (Ундктан, Синд езеншщ алкабындагы Мохенджо-даро жэне Хараппа мекендерО жэне Киыр Шыгыстагы (К,ытайдагы Юнна-уэлэятында, ЯнгШаода жэне Маньчжурияда) мэдениеттерд1 жалгастырушы 6ip аральщ Kenip немесе осынау мэдениеттердш алгашкы орталык-ошагы болган жер [ 2 12 ]. Анаудан елген адамныц м эй т , оныц домалак келген бас суйектерн (бракисефаль), сондай-ак Туркменстаннын баска жерлершде де кец тараган керамикальщ ыдыстар сиякты ескертюштер табылды. Жалпы ал1ганда, устем шаруашылык - мэдени тип кене замандарда осынау аймактарда ем!р сурген адамдардьщ этникалык келбетш эз1рлед1 деуге болады. Эрише, бул ретте аталмыш ескертюштер тур^ердщ тел мули деп тужырьпмдауга дэлелдер жетюлказ екенщ естен шыгармауымыз керек. BipaK та, аталмыш мэдениеттщ неолитгк дэу1рден, б.д.д. 4000 мыцжылдыктан бастал Шыгыс Европа, Шыгыс пен Батыс Азияда eMip сурген бас суйеп домалак келген адамдар тарапынан жасалынгандыгын дэлелдейтш мэдениет ecKepTKinrrepi (теменп жагы алкызыл, жогаргы тусы ак жэне бетшде кара сызыктар тартьшган кыш ыдыстар мен вазалар) бар [213, с. 153-155]. Дегенмен де булардыц иегерлершщ этникалык тегш аньщтау ymiH кажетп бултартпайтын дэлелдер ешюмде де жок. Соган карамастан бул мэдениегп жасаушылар арийл1ктер болган деген niKip осы кунге дейш жалгасын табуда [214, с. 8]. Мысалы, Ундютан арийлер1 Ундктанга б.ж.с.д. 1700 ж. коныс аударган деп жазган авторлардыц тужырымдарына карамастан [215, с. 187], проф. Кордон Чайл де Анау мэдениет1 Туркстан жерше Алдыцгы А-зиядан жэне Yнд1станнан экелшген деген nkipfli устанады [216, с.121,167,192]. Туркстанныц ец кене жэне тарихка дешнп кезендер{мен айналыскан шетжерлк галымдардыц кепшиип, - деп ете дурыс айткан efli ез кезшде Зэки Валиди, - тур тер дщ тарихы мен этнографиясы, турмысы мен менталитеттершен хабары аз немесе оларды мулдем бшмейтш жандар еД1. Бул ретте бп осындай жандар тарапынан жинакталган фактшер мен 105
тужырымдарды сын кезбен карал пайдалану керек екендшн, эйтседе непзшен халыктыц тел мэдениетшщ субъекпа бола алган ултжанды юсшердщ тарих женшдеп объектива i3fleHicrepi мен пайымдаулары колдау табуы керек екендтн айта кетпекцлм1з. Валиди Тоган ескертш еткен авторлар, кептеген ютаптарда жазылып, сипатталганындай, Орталык Азияньщ жэд1герлер1 арийл1ктер немесе кытайлыктар тарапынан жасалынган, ал Typiicrep мен моцголдардыц Kenniuiiri осынау дэу1рлерде кешпещц турмыс Kemipin журе берген деген пшрдщ жетегшде кеткен. Аришпкпктердщ Орталык Азияга келген уакыты б.д.д. 1700-1500 жж. тура келед1 деп шамалануда. Бул женшде кептеген авторлар жазган. Ал, Анау мэдениет1 б.д.д. 4500 ж. бар болса, оны калайша apийлiктepдiкi деуге болады? Б.д. VIII—XII гг. TypiK каганаттарыньщ Tumepi мен уйгыр диалектершде жазылган турпс шыгармаларында (мысалы, М.^ашкарндщ ецбегшде) егшшшк мэдениетше катысты атаулар мен сездердщ толыгымен туркше болгандыгын авторлар тшге тиек етуде. Ал туркшеш бшмейтш шет жерлк авторлар (мысалы, Грюм Гржимайло) туртапе жазьшган енбектерде кездесетш егшшшшке байланысты сездердщ 6api тэжшшеден TypiK тш не ауысып келген деп бшедь Олар бул сездер Шьщгысхан мен онын улдарыныц замандарында, TinTi олардан бурынгы кезецдерде-ак Туршстанга коныс аударган тэжштердщ тшнен алынгандыктан, парсьшарды осы елкенщ кене аборигендер1 деп жазуга эуес. Жэне де Кара тещзден Солтустк Кытайдьщ ш ш е дейш созылып жаткан далаларда табылган ескерткштерд1 мереш устем болган арийлердщ кешпендшерге экелген мэдениеп ретшде керсетуде [217, с. 259-260]. Олар TinTi каз!рп Туркстанды «Туркстан» деп атаудын езш тарихи тургыдан эдiлeтciздiк болар efli деуге дешн барып жетп (Le nom sinster de Turkestan....!). Осы icnerrec птардц 9cipece, Eypona, Иран жэне Славян халыктарыньщ теоретиктер1 катты устануда. Ецщ мунымен уйлесетш француз 3epTTeyniici Жан Пауль Роухтыц темендеп тужьфымына назар аударальщ: Шамамен алганда, б.д.д. IV мыцжылдыкта, дэл1рек айтканда III мыцжылдыктан берп заманда Россияныц оцтустк ещрлершде жэне С1б1рдщ батысында езш дк мэдениет^мен кершген далалык тайпалар eMip сурген. Булар жазуды колданбаган, эл1 атка мшущ де уйрене коймаган, 6ipaK жылкы эбзелдерш жасай бшген алгашкы мэдениет иегерлер1 едь Агаш пен Tepi сиякты материалдардан турл1 буйым-жабдыктар жасап, кештрек металл ецдеущ игерш, егш еккен. Олар Моцголияда жэне Ауганстанда б.д.д. 3500 ж. шамасында егшшшкпен айналыскан efli, 6ipaK кургакшылывдЫц белец алуына байланысты уакыт в зам ен бул шаруашылыктыц даму каркыны бэсендей берд!. Осынау мэдениеттщ жасаушысы ретшде ундь еуропалыктарды, ягни apийлiктepдi керсетуге болады. Бул мэдениет урыгы Тянь-Шань мен Алтай тауларыныц атьфауына дешнп жерлерге себшдь Heri3iHeH б.д.д. 2300 - 1900 жж. арасында езшщ елкесшен шыгып, оцтусткке карай ауа кешкен арийлктер жолдарында не 106
кедерп болса, соньщ бэрш кырып-жойып немесе эрмен карай ыгыстыра тастап отырды. Арийлйсгерд1н барган жерлершде, олардыц Ущц сиякты баскалай 6ipHeine мэдениеттер1 жузеге келд1. Олар Y ндктаннын солтусттне, Иранньщ кырат-жазыктарына, Европа жерлерше жаппай коныстана бастады. Арийл1ктерд1ц колдарына каратып алган жерлер1ндел ermmi кауымдардьщ жеткшкп де жаксы курал-жабдыктары болмагандыктан, оларга карсы тура алмай, акырында багынышты eMip cypyaiH нэтижесшде тел мэдениетщен ажыралып калып, арийл!ктерге ciHicin кете барды. Скиф, сармат, сак-массагет атаулы кауымдарды ирандыктаргажаткызуга болады. Сез болып отырган кезевде гылымда - Алтай деп аталган тшдер тобына жататын TypiicTep, монголдар, тунгустар, манчжурлар эл1 тарих сахнасына шыга коймаган едь Олар Ci6ip ормандарында, оньщ солтустк аймагында, Киыр Шыгыста, Titrri Тундрада жасаган болатын. Бултурктердщ бракисефальдык болгандыгы женшде б1рсыпыра дэлел бар [218, с. 34-39]. Алтайлыктар Кдрасук (б.д.д. 1200-700 жылдары) дэу^ршде Енесейд1н жогаргы агысында, Мичусинск аймагына келш орналасады. Содан соц Татар (б.д.д. 700-300 жылдары) кезечшде Алтай аймагында керше бастады. Б.д.д. 300 ж. сон олар Очтустш Ci6ipre жэне Алтай тауыныц онтустж eHipiHe келш жети. Б1зд1н flayipiMi3fliH алгашкы жыддарында бул жерден шыккан Typiicrep Тянь-Шань мен Балкаш келшц мачайыча келш жайгасады. Сейтш, будан бурынгы кезечдерде Ci6ip орманынан бipтiндeп шыккан Typiicrep тобы очтустк жэне очтустк-шыгыс аймактарга келш топтаса келш, шогырлана бастаган [219]. Денис Синор жэне Жан Пауль Роух сиякты авторлардьщ тужырымы жешнде мынаны айтуга болады: Аталмыш ойкуменде (1ши Азияда, эйресе, Алтай, Ci6ip мен Орталык Азияда) TypiicriK феноменшч атам заманынан 6epi орын алгандыгын растайтын мэдениет элементгер! мен {здершч xcenici сонау жогаргы палеолиттен бастап куш бугшге дешнп аралыктагы тарихта узшмей жалгасып келе жатыр. Мунын e3i, эйресе ою-ернектер мен кестелер, тацба-тулар мен дани нанымдарда нактылы KepiHiciH тапкан мэдениетпц жергшкп тургындар тарапынан мывдаган, он мывдаган жылдар бедершде жасалынгандыгын керсетсе керек-Ti. Сондыктан бул авторлардьщ n k ip i4 гылыми тургыдан дэйектелгеч деп кабылдауга асыкпау керек. Бул жен1чде меч1ч макаламда да уэж келлршген [220]. 107
IV ТАРАУ Б.Д.Д. II МЬЩЖЫЛДЬЩТЫЦ СОЦЫ ЖЭНЕ Б.Д.Д. I МЫЦЖЫЛДЬЩТЬЩ АЛГА1ЩЫ ЖАРТЫСЫНДАГЫ АТАУЫ МЕН АТАГЫ ДУНИЕГЕ ТАРАГАН ТУРАНДЬЩ КАУЫМДАРДЫЦ ТАРИХЫ 1. МемлекеттЫктщ материалдык-шаруашылык жэне элеуметпк непздер1 Казак халкы, казак мемлекеттшк ежелп Туран елш мекендеген TypiK ру-тайпаларыныц ажыралмас бeлiгi болып табылатындыктан, оларга тэн кейб1р epeкшeлiктepдi кыскаша карастырып етем1з. Казак мемлекеттшгшщ ец ежелп тарихыныц межелерш мецзеп-бшуде 6i3 археологиялык казбалар нэтижелерш, жергшкп жазба эдебиет улгшерш (мысалы, «Авесто»), кене ирандык жазбаларды, гректш, кытайлык, ундшкжэне баска авторлардын жазып калдырган деректерш пайдаландык. Булардыц кепшшгше зерттеушшердщ едбектер! аркьшы кол жетаздш.. Эрине, бул ретте салыстырмалы зерттеу эдктерш колдана отырьш, тарихи-мэдени дамудьщ зандылыктарын назардан тыс калдырмай, гылымилогикалык кагидаларды устандьщ. Б.д.д. I мьщжылдыктьщ басында ата-бабаларымыз тем1рд1 ецдеуд1 бш п алган. Демек, эр кандай дамудьщ козгаушы купи болып табылатын ецбек куралдарыньщ жетшд1ршу1 ушш кен жол ашылган. Бул, ез кезепнде, адам ic-эрекетшщ пэрмещц каркын алуына себеп болган. Б.д.д. I мыцжылдыгыныц 6ipiHnii жартысында мемлекет1м1з территориясында, жалпы алганда регионымызда тау жыныстарын ецдеу (мэселен, тем1р, алтын, калайы, коргасын жэне т.б.), олардан жауынгерлк, ецбек куралдарын жасау, сондай-ак токымашылык, кыш-кумыра жасау ici жэне зергерлш сиякты салалар дамыган. Нак сол заманда каналдар, жерасты кэр!здер1 казылгандыгы, колдан суарудьщ жуйелер1 жолга койылгандыгы, кекешс, бакшашылык жэне дэщц дакылдарды ecipy iciHiH колга алынгандыгын айгактайтын дэлелдер бар. Геродот массагеттерд16ip жагынан аттарыньщ тула бойы мыс калканмен кемкершген, екшпи жагынан жемк-жидектерд1 жеп коректенетш жэне шамандык рэЫмдерд! устанган Арал тургындары деп сипаттаган. Страбон оларды 4 топка беледк 1. Жабайы жемктерд1 Tepin жеп кунелтетш Арал тургындары. Епн екпейд1, малы жок; 2. Балыкпен коректенш, езен-келдер жагалауында, батпакты жерлерде туратын массагеттер; 3. EniKi багып, оньщ 108
сутш imeTiH, т у б т н пайдага жарататын тау тургындары; 4. Жер евдемейтш, балык, eniici етш жеп, жазыктыкта туратын кешпендшер. Жалпы алганда, мал шаруашылыгы мен балыкшылыктан тыскары жазыктыкта туратын массагетгер коленермен айналыскан, муны олардьщ алтын жэне мыстан жасалган куралдары мен буйымдары дэлелдей тусед1. Ал, таулыктар жуннен мата дайындап, оларды турл1 еймдпегер шырынымен бояган. Геродоттьщ хабарлауынша, сак-массагеттер тары мен кунжгги жанбыр суымен-ак ecipreH. Бидай, кара бидай, тары, жуз1м, шабдалы, epiK ecipreH. Кыш ыдыстар жасай бшген. Жол, уй, Kenip тэр1здес курылыс icTepiH аткарган. Кеме жасаган. Алтайдан, Об1рден тартылган жолдар аркылы саудамен айналыскан. Тауарларды батыска, Экбатанага женелтш отырган. «Авестода» Заравшанньщ ец кене атауы бершген. Ол - Дайтья болуы керек. Оныц кешнп кезеццердеп баска атауы болган екен. Ол грекше «Политмет» («курмети») деген сез. Бул атауды езенге македондыктар берген (Страбон). Оныц иранша атауы «Намик» (кене парсы ce3i «Намахьядан» алынган). Тэрж!мей - текп, атакты, курметп. Кытайлыктар оны «Нами» деп атаган. Таулы аудандарда epireH тау карынан жиналган тау езендер1 суару жумысына, ал жазыктыктарда езендер суы пайдаланылды. Олардан каналдар тартылып, су жетюзшген. Ш вш аймактарда суарудыц кэр1здк rani колданылган, ягни жер асТында 6ip-6ipiHe жакын етш кудыктар казу аркьшы каналдар ретке келиршген. Кудыктар кершетшдей етш п казылган, сейтш жер астында су жинакталатын галереялар пайда болган. Полибийдщ мэл1мет1не Караганда, парсылардыц бшпк курган кезшде жер астындагы каналдар (ягни кэр1здер) жекеленген адамдардыц каржысы есебшен казылгандыктан, суармалы жерлерд! пайдалануга олардьщ бес урпагына дейшп мерз1мге бершген. Сондай-ак, озеннщ теменп агысындагы бугазга жиналган судан да пайдаланьшган. Бугазга кар немесе жацбыр суын бурып ж1берш, ол жерлерге eriH еккен. Туран-Туршстанньщ табигаты мен климаты, сондай-ак Эмудария, Сырдария, Талас, Шу, 1ле сиякты езендершщ суларын пайдашану непзшде журпзшген суару жуйей бул жерлердеп егшшшктщ колемi мен сипатын гана емес, бой кетерген кене мэдениеттщ айрыкша тишн, дши тусшштер мен жоралгылардыц сипатын да аныктаган. Ерте замандарда Эмударияныц б1рнеше атауы болган. ч<Авестода» ол «Ардвисура-Анахита», «Раха», «Ранха» немесе «Аранха» деп мадакталады. Геродоттан бастау алган грек тарихшылары Эмударияны Араке деп атаган. Ежелп географтар Туршстандагы «Аранха» деген жергш кп езещц Кавказдагы ездерше жаксы таные Араке езеншщ атымен атаган. Геродот Аракстыц (Эмудария) 360 каналы жэне батпакиа барып йщп жаткан 40 тармагы бар, сондай-ак Аракстыц тек 6ip гана тармагы ашык жерлермен агады да, Каспий тевдзше барып куяды деп хабарлайды. Осыган орай зерттеушшер Узбойдыц кургап калган арнасы 6ip кездер1 Эмударияныц Каспийге куйган саласы болса керек деп жазган-ды. 109
BipaK, оныц Геродот заманында емес, тарихка дешнп дэ^рлерде сонда] болгандыгын Ka3ipri геологиялык зерттеупер керсетш отыр. Геродотты) Узбой жвнiндeгi мэлiмeтi кене ацыздарга непзделген едь Эмударияныц тагы 6ip жергшкй халыктыц аузында журген атаув болган. Оны гректер Ескещцр Зулкарнайынныц Орталык Азияга жасага! жорыктары кезшде бшген. Ол грекше «Оксос» туршде бершген. Kymai, тецгелершде су кудайыныц бейнеа салынгандыгын, оньщ астында «Окшо» (кейде «Охшо») жазуы болгандыгын ескерсек, Эмударияныц жepгiлiктi атауы дэл осылай айтылган деп тужырымдауга анык непз бар. Шыгыс ce3flepi мен атауларында кездесетш «ш» дыбысын гректер «кс» аркылы айтып бейнелеген. Ортагасырлык Хорезм авторларыныц шыгармаларында Эмударияныц кене «окуз» атауы тшге алынган. Будан Эмудария бойларын Огуз тайпасы мекендегиадктен, дарияга тайпа аты («Окс-Окуз») бершгендпгн ацгарамыз. Тарихтыц килы кезевдер^нде Эмударияныц турлше аталганын, оныц жагалауларын мекендеген ру-тайпалардыц этнонимдер{мен TYciндipyгe болады. Массагетгер жэне хорезмдйсгер жepiмeн аккан Эмудария, ягни оньщ TeMeHri агысы Ранха, Аранха деп аталган; бутан Геродотгыц «Араке» жэне оныц салалары женшдеп баяндаулары сэйкес келедь Грек тарихшылары еуропалык скифтер етнде агып жаткан Танаис (Дон) атауымен Сырдарияныц орта агысын атаган. EKi Танаистыц бары жешнде б.д. II г. грек жазушысы Арриан да айтып еткен. Оныц айтуы бойынша, Сырдария «Яксарт» деп те аталган. Бул кене атау 9cipece, сак тайпаларыныц арасында кец таралган екен. Будан сактардыц б1рсыпырасыныц сарттар емес, TypiKrep болгандыгын ацгаруга болар едь бйткеш, бул езеннщ жагалауларын сартгардыц да мекендегеш белгш. Ал «як» - парсыша «6ip», «сарт» ce3i, М.Вахабовтыц жазганындай («Формирование узбекской социалистической нации». Ташкент, 1961.), калалык саудагерлерд1, мумюн тэжж саудагерлерш бейнелеу ушш колданылган термин. Казактын «Сарт садагам, езбек ез агам» деген каналы сезш ескерсек, Сырдарияныц нел1ктен Яксарт аталганын ацгаргандай боламыз. Ол 6ip кездер1 Сайгун (Сейхун) деп аталган (Еундардыц сайы деп туешудщ де peri бар). Сондай-ак, ацыз-дастандар мен кене турш авторларыныц шыгармаларында Сырдария «Инжи» деп аталган. «Махабхаратада» бул дария «Канга» (Ганга) атауымен белгш. «Шахнамада» осы атау ез керписш тапкан. Тарихтан алдыцгы кезецдерде Алтайда суармалы егшшшктщ болгандыгы жешнде В. Радлов жазган-тын [84 с. 135]. Ал, Анаудыц теменп кабатынан табьшган ескерткшггер жэне епншшк шаруашылыгыныц eHiMflepi Туржменстанда жер суару мэдениетшщ келемш, отырыкшы жэне жартылай кешпел1 турмыстыц сипатын айкындайды [84]. Орталык Азияда TipniuiiriH ацшылык жэне мал багумен камггамасыз етш журген кауымдар б.д.д. II мыцжылдыктыц соцында KimiripiM келемдеп егшшшкпен де айналыскан. Муныц e3i TypKi ацыздарында KepiHiciH тапкан. Жалпы, шамандык сешмдер будан 20000 жэне 25000 жылдардан бурынгы замандарда пайда болган [2 2 1, с. 136]. 110
Геродот 6ip кездер1 хоразмиялыктардыц колында болган, жан-жагынан тау кыраттарымен коршалган жазыктыкта ахаманидтк билеушшер шлюздер салгандыгыи хабарлайды. Таудан ануарга карай Акес езеншщ 5 тармагыныц суы саркырай аккан. Патша тау шаткалдарына шлюз орнаткан, нэтижесшде тау ацгарларында келдер пайда болган. Патша шлюздерд! ашып жазыктыкка су ж1бергет ушш жергшкп халыктан алым-салык алып отырган. С.П. Толстов жинактаган материалдар Хорезмде ахаманидтерге дешн-ак (б.д.д. VIII—VII it.) ирригациялык курылыстардыц болгандыгын аныктауга мумкшдк бередь Чермен-яб каналыньщ узындыгы 200 шакырым, Эмударияньщ жагалауындагы Гавхоре каналыньщ узындыгы 70 шакырым болган. Бул орасан зор аукымды суару жумыстары ауылдык кауымдардыц куцпмен аткарылды. Оларды, эрине, орталыкганган мемлекетпк еымет багыттап, жумылдырып отырган. Ахаманидтк кезенге дейш мундай суару жумыстары куатты мемлекет тарапынан взбекстан, Солтустк Туркменстан мен Оцтустк-Батыс Казакстан территорияларында жузеге аскан. Оньщ аты - Хвайриезм. В.А.Шишкиннщ аныкгаганындай, А. Македонскийге дешнак Бухара оазисшде де каналдар (мысалы, Гау-Хитфар) казылып, епншшк мэдениет! еркендеген-пн. Туркстанныц оцтуспгщде шию KipninrreH, солтуспп мен шыгысында беренелерден салынган уйлердщ болганы мэл1м. Te6eci агашпен децгелете жабылган уйлер Казакстан, Орта Азия жэне Ресейдщ оцтуспгшен табылды [222, с. 136]. Грек деректершде керсетшгеншдей, массагетгерде арбаларга орнатылган KHi3 уйлер де болган . Осындай арбалар Кара тещздщ солтустшндеп далаларда oMip сурген скифтерде бар ед1 Бул арбалар терт немесе алты доцгалакты болып, олардын терт жагы мен yen KHi36eH жабылган [223, с. 212]. Мундай уйлер суыктан коргануга ете колайлы болган. Массагетгердщ Оцтустк Ресей жерш мекендеген скифтердшндей кшмдер1 болган. Койдыц жуншен кшмдер жасалынатын. Олардыц турмысы тугел1мен аймактьщ географиялык жагдайларына байланысты ед1. Олар егшшшкпен кеп айналыспады. Далалык жерлерде тургандары мал шаруашылыгымен, 3cipece кой багумен шугылданды. Аралдарда тургандары жемк-жидекп терш кунелтп. Жемютс ес1мд1ктердщ nic майын пайдаланды. Тау бектершде тургандары жабайы жемк-жидек ешмдер!мен коректенген. Койлардыц жуш мен сутш кажетше жараткан. Батпакгы жерлерде балык аулаумен кунелткен. Каспий мен Арал тещз1 жагалауларында турган массагетгер балык TepiciHeH кшм Tirin киген [223, с. 212]. Б.д.д. I мыцжылдыктыц бас кезшде-ак Туркстанныц далаларында, шелейт жэне таулы аудандарында жартьшай кешпел1 жэне кешпел1 мал шаруашылыгыныц непзп, ал содан соц устем шаруашылык турше айналганы рас. Мундай езгерютер б1ркатар себептерге байланысты ед1, ал олардьщ >шшдеп ец бастысы табиги географиялык жэне элеуметпк-экономикалык факторлар болатын. Дала тургындарыныц мйпс атын пайдалануы, атты аскердщ пайда болуы жекелеген аудандардыц мэдени-шаруашылык жагынан 111
томага-туйыктыгын бузды. Сейтш, кершшер1мен, шалгай тайпалармен, халыктармен, мемлекетгермен экономикалык жэне мэдени байланыстар жасалуын камтамасыз erri. Мал шаруашылыгыньщ уш Typi: кешпел1, жартылай кешпел1 жэне отырьщшы турлер1 болды. Шаруашылыктьщ 6ipiHini Typi Каракум мен Кызылкумда, Батыс жэне Орталык; Казакстанныц кургакшылык далаларында, шелдер1 мен шелейттершде жыл бойы Kemin журуге непзделд1. Непзшде туйе, кой жэне жылкы ecipumi. Шаруашыльщ K9ci6iHiH екший Typi Тянь-Шань жэне Алтай таулары сшемдер1мен коса, Жетку жэне Шыгыс Казакстан аудандары сиякты дала, орман жэне бшк тау араласып отырган me6i шуйгш ещрлсрде кец таралды. Мал шаруашылыгыньщ ymiHmi Typi - отырыкшы мал шаруашылыгы бэршен де repi Кыргызстанныц солтусттнде, Эзбекстанныц батысында, Оцтустк Казакстан аудандарында, Эмудария, Сырдария, Талас, Шу мен Арыс езендерщщ бойында, Каратау шаткалдары, TypiKCTaH жоталары баурайларында, табиги су коймалары мен кец-байтак шабындьщ алкаптары бар жерлерде кецшен тарады. Сонымен катар туыстас тайпалардыц 6ip тобыныц кешпел1 мал шаруашылыгымен айналысуы, ал екшпп тобыныц елншшк дэстурлерш сактауы жш кездесетш. Сактардьщ мал шаруашылыгыньщ непзп багыты кой шаруашылыгы болды. Б.д.д. I мыцжылдьщтыц орта шеншдеп грек авторы Хэрил сактарды койшылар деп атаган. Осы ^амангы казактыц куйрыкты жэне уяц жущц тукымдарына жакын кой ecipuireH. Жылкынын тез сем!ретш жэне кыскы тебшге TesiMfli тебш жылкысы ец кеп тараган тукым едь Олар жабы тукымдас далалык казак жылкысына уксас. MiHicTk тукымы да (Пазырык, Тасмола) [224, с. 412 -414] ушырасады. Олар жауынгердщ жеке метш пнде болды жэне Heci елее, бауыздалып, оныц жеке затгарымен 6ipre кемшп отырган. Табылган суйектер Казакстанныц орманды-далалык жэне таулыдалалык аймактарында сиьф малыныц еспрщгендтн керсетедг Шелдер мен шелейт жерлерд! мекендеген сак малшылары айыр еркепт туйе ecipreH. Оныц cyfteicrepi Согды мен Хорезмнщ отырьщшы-егшшшк калаларыныц журтын казу кезшде табылды. Азияда алгаш рет жьищы суйектершщ калдыктары Турктщ атажуртыныц аймагы - Афанасьев мэдениетс (б.ж.с.д. 2500-1700), одан кешн Андронов мэдениет! (б.д.д. 1700-1200 жж.) тараган жерлерден табылып отыр. Колга уйретшген жылкыныц арбага жегш, жук тасу малы ретшде пайдаланылуы, оныц ец непзп функциясын емес, екшпп дэрежедеп жагдайын керсетед!. вйткеш, атты Mime малы ретшде пайдалану жылкышылыктыц непзш курайды. Ал, жылкышылыктыц бул функциясы отырыкшьшар мэдениетшщ муктаждыктарына кабыспайтын-ды. Шынында да кец жайылымдарды шарлап, алыстагы су кездерше тез1рек жету кажеттшгше непзделген дала шаруашылыгында кеп санды отар-отар койларды, табынтабын малдарды, сондай-ак ушрдеп жылкыларын кору ушш экономикалык 112
тетк мшдетш етеген салт атты дэстур кыска уакыт шпнде эскери мацызга ие болып, далада эскери элеуеттш непзш курады. С.В. Киселевтщ зерттеулерше Караганда, Андронов мэдениетшщ иегерлер1 болган жауынгер кауымнын аймакта устем жагдайда болуынын басы да, сондай-ак дуниежузшщ 3500 ж. согыс тарихында «Атты жауынгер дэу1ршщ» [225, с. 22] басталуы бул мэдениеттщ алгашкы ерлеу1мен байланысты болса керек. Гундар ездершен бурынгы кезде К^ытай аймагында салт атты эскер1 болган б!рде-б!р баска кауымды бшмеген, сонымен 6ipre олар ездершщ типикалык мэдениет!мен, ягни жауынгерлж ат-сайманымен кор1нген жалгыз кауым ед1 [226, с. 37]. Булардан кейш Орта жэне Шыгыс Азияда жауынгерлк атка Шань-су ие болган. Bipcbinbipa зерттеушшердщ жазуынша, кытайлыктар атка мшу енерш б.д.д. 300 ж. гана азиялык гундардан уйренген [227, с. 189]. Менхин мен Копперз жауынгер малшылардьщ мэдениет! Typiicrep арасында туганын тшге тиек ете келе, жылкы малын колга уйрету iciH алгашкы Typiicrep колга алган деп жазды [228, с. 4]. Копперз булар баска мэдениттердщ тетенше нэтижелерге жетуше улкен ыкпал жасаган: тарихи байланыстардыц KepceTin отырганындай, улкен мемлекет непзшщ калануы ушш кажетп алгы шарттар тек осы салада (жылкы шаруашьшыгында) гана эз!рленед! [229, с. 471], деп керсетп. Ф. Флордьщ n iK ipiH m e, жануарларды колга уйретуден бурын буты, кейнпрек тур!ктердщ ата-бабалары тарапынан жылкы шаруашьшыгыньщ колга алынуы адамзаттыц ю-эрекетвдеп улкен жетютк болып табылады [230]. Шмидт!ц зерттеулер!нен де осындай корытынды шыгады: Орта Азияда ете кене замандарда ацшылыкган жануарларды колга уйретуге кешкен кауымныц аты - TypiK [231, с. 346]. Ущц-еуропалыктардыц этникалык теп мэселеамен айналыскан доктор А. Ненрин мен В. Копперз, Азия мен Еуропада жануарларды колга уйрету мэселеамен шугылданган д-р Фр. Флор ундьеуропалыктар соцгы неолитте Еуропа мен Азияныц шендескен жерлер!нде eMip сурген, олар жылкышылык мэдениет! мен жылкыны курбандыкка шалу эдет!н кершшес тур!кгерден алган, ал Typiicrep жылкы шаруашылыгын б.д.д. 2500 ж., TinTi одан да бурынгы кездерде дамыткан; Оралдык кауымдар да «узын мойынды жануарларды» бурынгы замандарда колга уйреткен ед! деп нактылайды [232]. Зерттеушшер Туран жершде пайда болган жылкышылыктыц моцголдар жер!нде жэне Алдыцгы Азия кауымдары, сондай-ак ундьеуропалыктар арасына тараганын тшге тиек етедь Лью деген автор кытайлардыц жебел! садакты тур!ктерден уйренгендшн жэне mihic атгарды Typiicrep елкесшен алугатырыскандыгынжазады [233,с. 453]. Солтустк Кытайдыц Гун дэу!рше дей!н eMip сурген кауымдары атты эскер феноменш бшмеген. Олар б.д.д. IV г. гундарга тэн болган жылкышылык мэдениетшен бейхабар ед1. Гун жауынгер! балалык шагында-ак садак ату eHepiHe уйренетш, ат устшде алысатын [234, с.37]. Еуропаныц IV—VI гг. деректер! бойынша (А. Марджеллинус, К. Клаудианус, А. Сидониус) гундар журе бастаган кез!нде баласыныц 113
касына ертгелген атты экеп кояды екен... Олар ат устшде тамактанады, сухбаттасады, алыс-берк жасай беред1, уйыктайды, eMip суред1 [235, с. 91]. VII-X гг. Византия деректер1 бойынша (Хераклеиостьщ ецбектер1), TypiKTep ат устшде туылып, жаяу журу дегецщ бшмейщ [236, с. 342]. Муньщ e3i XIV г. дешнп Кытай, Византия, Русь, Сирия, Ислам деректершде расталына- , ды. Сондай-ак, кытай деректершде кене замандардан 6epi Киыр Шыгыста атты баптаудыц усталары ретшде гундар танылган делшген [237, с. 87- 123]. К.Ф. Смирновтьщ жазганындай, атты кему эдеп ен кене замандарда андронов мэдениетшщ иегерлервде кершед1 Булардан осы эдет скифтер, кешшрек аварлар мен гундар аркылы германдыктар жэне славяндар арасына тараган. Бул женшде А. Коллаутздыц ецбепнде жазылган [238, с. 129- 136]. О. Менгин дуниежузшк тарихтагы кене Typiicrep мэдениеп, оньщ шпнде жануарларды колдан ecipin багу мен оньщ элеуметпк турмыстагы уйымдастырушылык релш ажыратып керсетед1. Автор отырыкшы мен кешпел1 турмыстьщ айырмашылыктарына токтала келш, кешпел! мал шаруашылыгыныц ripniri курдел(рек, мушкшрек, ол уздкЫз Kemin-KOHbin журуд!, ягни козгалыста болуды кажетсшедо, муньщ нэтижесшде адамдар дуниеш жан-жакты танып-бшп барады, олардьщ кыста-кузде турл1 маневрлер жасауына тура келш, 6ip-6ipiHeH алыстап Kerin отырады, малдарды Typiii аурулардан, жуттан сактауга бешмделш, баскалармен соктыгысып калмау ушш би-бшпк уйьщын куруга, кукыктыц жолдарын !здеп табуга умтылдырады. Салт атты жауынгер тайпалардьщ езен ацгарлары мен тау баурайын жайлаган, уйымдык жагынан жетшмеген отырыкшы, егшшшер кауымы арасына юргеншен кешн гана барып олардын елшде мемлекет деген курылым пайда болган. Нак осы кешпелшер журттьщ бэршен бурын эскери курылымга ие болган [239, с. 25]. А. Альфольдидщ пшршше, ундьеуропалык кауымдардыц мемлекет пен ужым-уйымдык курылымга иеленуш, сондай-ак олардын саяси ем1рдеп табыстарын далалык шаруашылыктыц еткен эсер1мен туЫцщруге болады. Ал, бул шаруашылык непзшен б.д.д. II мыцжылдыкта Арал аймагында пайда болган деп болжамданады [240, с. 30,43]. Тур1ктердщ егшшшер кауымы мекендеген жерде онтайлы саяси уюметTi куруына TeMip металлыныц рел! аз болмаган. Тем1рдщ алгаш рет Typiicrep тарапынан енщршгендт В.Рубеннщ ютабында айтылган. Ол TeMip enzjipici баска елдерде айтарлыктай мацызга ие болмаган деп керсетедь Алтайда, Енисей езеншщ атырауында, Улан-Удэде (Байкалдыц шыгысында) тем1рдщ балкытылгандыгы, TeMip буйымдарыныц Абакан аймагы мен Тува езеншщ жагалауларынан, сондай-ак, б.д.д. I мыцжылдыкта Каргалы (Тянь-Шань) корганыныц I кабатынан табьшгандыгы (олар Енисейден экелшген деп болжам жасалынуда) жайында Б. бгелдщ ютабында жазылган [241, с. 139, 147,163,218]. Ал, В. Рубеннщ ецбепнде б.д.д. 1400 ж. Алтайдыц батысында кеп келемде TeMip енд1рш гендт тарихи деректер непзшде дэлелденгендей [242, с. 240]. Б.д.д. кытай деректерше гун тиинен 6ipcbinbipa сездердщ (тиехфа-тем1р; кинг-лу-кылыш жэне т.б.) енгендтн Де Груут жаксы керсеткен 114
[10, с. 223]. Э сш , тэщрлк сешмдеп кауымдарда, мысалы, Казакстанныц далалык аудандарында жылкыны колга уйрету ici неолит дэу1ршде-ак басталган. Содан барып кола дэу1р1нде (б.д.д. II—I мыцжылдьщтарда) Komneiii мал шаруашылыгы мен жауынгерлж мэдениет калыптаскан. Муны Ka6ipnepfli зерттеу нэтижеа керсетед1. Олардыц кейб1рше адам мен оныц ат-арбасы жэне кару-жарагы 6ipre кемшген. Дамыган кола дэу1ршде жылкы куш келш ретшде жэне салт Mimn журу ушш пайдаланылды. Муны Степняктагы, Айдаболдагы коныстардан табылган суйектен жасалган жумсак ауыздыктардыц айшыктары дэлелдейдь Жылкыны жегш пайдалануды ойлап табу адамзаттыц uirepi басуында, сез жок, ерекше рел аткарды. Табынды жылкы шаруашылыгыньщ пайда болуы халыктыц материалдык жагынан камтамасыз exinyi мен турмыс децгешнщ жедел артуына, когамныц, оныц мэдениет! мен дуниетанымыныц сершщц турде дамуына кейшп, негурлым соцгы дэу1рлерде адамдардыц турмыс салтыныц туб1ршен езгеруше колын жетюздц шектес элеуметпк кауымдармен айырбас жэне сауда катынастарыныц орнатылып, жандандырылуына; тсршииктщ барлык жактарына катысып, жаца идеяларды кабылдауга жэрдемдесп; географиялык, космогониялык, астрономиялык маглуматтардыц жинакталуын тездетп; тайпалардыц жинакылыгыныц артуына, олардыц эскери-саяси одактарга ертерек 6ipiryiHe ыкпал eTin, этникалык жагынан топтасуын кушейгп: сайып келгенде, Туран еркениет1 алгышарттарыныц к,алыптасуын тездетп. Энеолит дэу1ршде (б.д.д. III-II мыцжылдыктарда) Кекше жершде Ботай конысынан табылган жугеннщ суйек элементтер1, юсенге (тусауга) арналган шгектер жылкыныц колга уйретше бастаганын дэлелдешц. О. Менгин Орал-Алтай кауымдастыгыныц экономикалык салада жабайы жануарларды колга уйретушщ жэне элеуметпк сферада дэстурл1 мемлекетгшкп кургандыгыныц дуние жузшк тарихтагы релш атап керсетедь Шмидтш этнографиялык 1здешстерше суйенш айтылган бул тужырымды археологиялык зертгеулер де растайды. Егшшшер мекендеген дариялар жагалауларында жогары мэдениетгер малшы кауымдарыныц бул жерлерге коныс аударуьгаыц нэтижeciндe пайда болган. Ал, тек мал ecipyuii тур1ктердщ гана мемлекети кура алу кабшеп женшде мынаны айта кеткен жен: терт тушк малдыц иен далада емш-еркш жайылып журуше байланысты жайылымдар мен мал ушш соктыгысып калмау жагдайын реттеу кажетпп, ру-тайпалардыц дэстурл1 мекемелер! мен турмыс салтынан туындаган таным 6HiKTiri мен кендт, ержуректшк, тайпалык менталитет пен сана, уйымдастырушьшык кабшет, сондай-ак мерешнщ устем болуына байланысты кершетш аскак мактаныш ce3iMi, кыскасы, мемлекет куру iciHe кажетп барлык касиеттер кешпелшердщ бойынан табылып отырган. Осындай рухта есейген жандардыц егшшшер кауымын тас-талкан етш жецгеннен кешн, оларды отар-отар койлары, ушр-ушр жылкылары мен баска малдарына жайылым жер 1здеп табу кажетпп мемлекет куруга ундеген. Буныц нэтижесшде улкен кауымныц 115
гана колынан келетш жаулап алушыльщ сиякты эрекеттер барысында Алтай тшнщ иегерлер1 барлык жерлердеп мэдениетп ездершщ менталитет мен шаруашылык турмысына сэйкестецвдре езгертш ж1берш отырган. Жауынгерлк турмыс салты устем болып турган кезецде осы TypiicriK жасампаздьщпен 6ipre, эрине киратушыльщ та белен алган. Заманымыздьщ эйгш! тарихшысы Тойнби де кешпендшк турмысты мэдениет дамуыньщ ец жогары шокысы деп багалайды: кешпендшкп кец магынада алып карайтын болсак, оныц епншшктен, ягни ес1мд1ктерд1 колдан ecipy тэж1рибесшен де артык аса мацызды мэдени жетктк екендтн мойындау керек. Жылкыны колга уйрету, одан кейш жалпы мал шаруашылыгын дамыту ушш катал табигат жагдайларына, оныц болжап болмайтын кубылмалы кубылыстарына карсы турып, шыдас бере алатын касиеттер мен кабшеттер болуы керек. Муныц ез1 малшыльщ енертэж1рибеймен 6ip катарда эскери кабшет пен бешмдшктщ калыптасуын да камтамасыз еткен. Будан тыскары, унем1 алга бастайтын озык ой, кезкарас, жауапкершшк cesiM, физикалык жэне моральдык тез1мдшк кажет. Тойнби кешпендшк шаруашылыкты жузеге келлрген жылкышылык адамзат мэдениетшщ дамуына жаца серпш берген Typiicrep рухыныц жещй мен салтанат курган кезецш бастап берд1, - деп эдш н айткан ед1 [243, с. 164]. Соцгы уакытгагы зерттеулерге Караганда, кешпелшк мал шаруашылыгын, acipece жылкы малын ecipy мэдениетш 1шю Азияда (ягни Орталык Азия, Оцтустк Ci6ip мен Алтай алкабы) тур1ктердщ аргы TeicrepiH кураган кауымдар - npoTOTypiicrep дуниеге экелген. Бул шын мэншдеп тарихи жетютк болып, Typiicrep кауымдастыгы мен мэдениетшщ калыптасып, шыцдалуында аса мацызды кызмет аткарды. Жылкышьшыктыц нэтижесшде енд1рк TeHKepici жасалынды. Ашыгын айту керек, жылкы баккан кешпел1 (номадтык) мэдениеттщ непзп курьшымдарын ец алгашкы ундьеуропалыктар (ундьгермандыктар) кене тур1ктерден алган. Демек, осы этникалык топтардыц арасында белгш 6ip байланыс болган. BipaK, ол байланыстар кешнп кезецдерде жалгасын таппай калган болуы керек. Атты эскерлк жуйенщ белгш 6ip туршщ калыптасуына керпи мэдениеттер эсерш типзген. Ец кене Typiicrep мен уцщ -еуропалыктардыц (иран тшдес кауымныц) арасындагы генетикалык байланыстардыц (кан араласуы сиякты) болгандыгына кумэндана алмайсыц. Муны 1шк1 Азияда терец тамыр жайган дш элементтер1 де растайды. Ортак кауымдастыктагы улкен отбасы, патриархалдык курьшым, ягни б1рнеше улкен отбасыларынан турган экелк эулет (олар 6ipre турып, ортак шаруашылык журпзд!,) эйелдердщ енд1рктеп релшщ темендеу1, туцгыш баланыц ешш алу кукы, кун эпсанасы, отка табынушылык жэне eKiHmi дэрежедеп кудайлар TyciHiriHiH орныгуы сиякты жэйтгерде кешпендшк мэдениетшщ epeкшeлiктepi кезге туседь Копперздщ niKipiHme, тшге тиек етшген жэйтгер мен ерекшел^ктер acipece, Алтайлык (TypiicriK) кауымдардыц болмысынан тупнускальщ жэне таза туршде кеп кершед1 [228, с. 6]. 116
Эскери арбалар, Виэснэрдщ жазганындай, артшктерде кептеп кездесе;н. Автор салт атты жауынгерлк ypflici турандык нэсшдер кауымыньщ ортасынан шыккан дейд1. Осы кауымды эскери арбасы болган ариялыктар шыгыска, Алтай алкабына карай ыгыстыра алган. Эскери арба, Виэснэр айткандай, тек арийлыктар мэдениетшщ гана жем1с1 емес. Ол кола дэу1ршдеп петроглифтерде, acipece, Кдратаудагы жартаска салынган суреттерде (49 арбаныц суреп бар), сондай-ак Тамгалы, Ешюелмес тауларындагы суреттерде кездесед1. Оларда эскери арбалар салынган, арбага ат жегшген KepiHicTep бар. Ендеше, арбаны тур1ктердщ ездер! де ойлап тапкан болуы керек. Ат жабдьщтары мен эбзелдершщ, мысалы Айдабол, Тастыбулак; елд1 мекендерден казылып алынган суйектердеп ауыздык белплершщ аныкталуы, олар, эрине, улы жаналык пен ж епстк, сез1м1здщ дэлел1 болып табылады. Жогарыда сез болган ариялыктар кайдан келген? Копперздщ пшршше, ундьеуропалыктар мен германдардыц ата мекенш жауынгерлк малшылар мэдениетшщ аясынан 1здеу керек. Бул - Орталык Азияга жакын жерлер. Ал, олардьщ екшнп 6ip ошагы - сиыр малын ecipreH Онтустк-батыс Азия. Ундьгермандыктар кауымыньщ курылган жepi - Оцтустк-Батыс Азияньщ imKi жэне солтустк б ел тн деп аймак. Мезгш - тас fl9yipi жэне одан KefiiH ri металл корытып, оны колдануга етшген кез. Автор баска шыгармаларында унд1-германдыктардын ана журтын Каспий мен Кара тещздершщ солтусткшдеп жерлерге орналастырады. Шмид пен Менгин, сондай-ак атакты Шрадер сиякты галымдар аталмыш мекен Арал тещзше дешнп жерлерд1 камтыган болуы керек деп есептейдь Прототур1ктер еч жакын KepinLiepi болган осы еуропалыктармен араласып турган. Осындай будандасудан барып кешннен Ka3ipri тур1ктердщ аргы Teicrepi калыптаскан болуы керек. Ендеше, атты эскерлк пен эскери арба - осы араласа KipiKKeH этностардьщ акыл-ойы мен тэж1рибесшщ жемш. Осыньщ аркасында rypiicrep Kyaipen-i мемлекеггер курып, улан-байтак территорияларды иемденш, кептеген елдерде устемдшн журпзе алган. Жылкыньщ керемеп мен куш-куд1ретш, MiHe, осылайша угынган жен. Жылкы - TypiicTep мерейшщ устем дт мен жещсшщ супер купа. Ендеше, тур1ктер еркениет1ез бастауыньщ непзп уйыткысын жылкышылыктан алган. Жылкыны келк ретшде пайдалану даладагы жэне бик таудагы жайылымдарды, сондай-ак кептеген баска жерлерд1 игеру мумкшшшгш молайтты, адамньщ кэаби жэне жауынгерлк кабшетш уштады, мшез-кулкыньщ сапасын жаксартты, тур1ктердщ этникалык жагынан топтасуына непз болды. Кешпелшер урпагы болган казактар болмысы мындаган-жуздеген жылдар бедершде осы мэдениет аясында калыптасып катайды. Э, дегеннен мал-жан аман ба деп сурасатын казактар малдын, шептщ жагдайын 6yre-mireciHe дейш бшген. Малдын жасына карай ат коя бшген (кулын, жабагы, тай, кунан, денен, беси жэне т.б.). Мал жейтш шептщ касиеп мен ерекшел1ктерш, мал ауруыныц турлерш бес саусактай жаксы бшген. Жылкы малынан дайындалган кымыз, сур ет жэне т.б. жасына, дэрежесше, жынысына карай тартылатын табак, • •. 117
Ky6i. TypiKrep еркениетшщ ещ црктк ешмдерше, негашен осылар жатады. Жылкы - кешпелшер турмысы мен болмысыныц psMi3i. Жылкышылык шаруашылыгы мен дэстурлер1 аясында туркгер еркщщп мен шыгармашьшык кабшеттершщ шывдалуына жол ашылып, дала демократиясы мен адамгершшк касиеттердщ орныгуы камтамасыз етшген. Сондыктан да туркке жылкы эманда ыстык, етене жакын. Жэне турк оны ■пршшк-турмысыныц Tiperi деп бшген. «Ер канаты - жуйрк ат» деген канатты сез кеп магынаны езше сыйдырып тур. Аттан айырылган Ер адам бэршен де айырылган. Казактыц куйлершде ат туягыньщ %y6ipi мен леб1, эндершде де дала мен жылкы болмысыныц сипаты анык сезш п тур. Осынау дэу!рдщ когамдык катынастарына токталар болсак, «Авестода» (б.д.д. VIII - VII гт.) жрецтер, эскерилер, дикандар, коленершшер сиякты когамдык топтар тшге алынады. Жерге кауымдык менинктщ сакталуы тусында малга отбасьшык жеке меншк пайда болды. ©HflipicTk катынастар аумактык-ендарктк принцип бойынша курылган кауымга б1ртшдеп орын бере бастады, ягни кауымдар рулык текке карамастан, экономикалык жэне аумактык мудделер нелзшде К¥рыла бастады. Кершшестк кауымдык жерд1 менппктенуии суармалы егшшшк елдершщ кепшшгшде осындай. Сак заманыныц когамдык к¥Рылымын схемалык тургыдан былайша елестетуге болады: шагын туыс отбасылар тобы (патронимия) - кешпел1 кауымтайпа - тайпалар одагы. Патронимия улкен патриархаттык-рулык эулеттщ табиги белшектену1 нэтижесшде курылды. Ол эулет басшысыныц eciMiMeH аталды. Кешпельжайылымдык кауым патронимиялар жиынтыгынан куралды. Оцтустк Казакстан мен Жепсу, Орталык жэне Орта Азия жерлер! элеуметпк-экономикалык тургыдан алгаида удемел1 каркынмен дамыды жэне когамдык курылыстыц негурлым жогары сатысында турды. Муны археологиялык, acipece, Же-псудагы Бесшатыр, EciK корымыныц ecKepTKimTepi жэне Арал тещзшдеп Тупскен KeceHeci растайды. Сакгардыц Патшалары бул жерлерде дэрштелш, кун бейнел\ кудай дэрежесгаде керсетшген. Жаркыраган кшм патшаныц тулгасын аскактатып керсеткендей едь Олардыц TyciHiri бойынша, ескерткпп езшщ KeneMi жагынан кесемнщ Kpuperi мен байлыгына сай келш, келер урпактыц бойына курмет жэне коркыныш сез1мш уялатуга тшс болды. Кулдар институты отбасымен шектелш, бул тарапта тугкындар пайдаланылган. Сак эйелдершш когамдагы рол1 жeнiндe аз жазьшган жок. Кыздармен белдескен жкггтер туралы да эцпме кеп. Бул урдк урпакгар ем1ршен KopiHic 6epin отырган. Мысалы, «Коркыт ата ютабындагы» Бай-Бижанныц кызы Бану-Шешек пен Бейректщ жекпе-жеп, сондай-ак «Алпамыстагы» Баршынныц 1С-эрекет1 свз1м1здщ дэлел1 болып табылады. «Авестода» Орта Азия когамынын сипатын бшдаретш мэл1меттер бар: б.д.д. I мыцжылдыгыныц I жартысында бул елкеде когам жекеле118
ген отбасылардан («нмана») кур алган; рулык кауым («вис») жерд1 6ipirin пайдаланган; б1рнеше тайпаны («занту») кураган; тайпалар одагын патша («кави») баскарган; демек, тайпалар кесемдершщ кецес1 болганга уксайды. Ллгашкыда натуралдык шаруашылык басым болган. Кешюрек тауарды айырбастау кажеттшп келш шыгып, малмен, буйыммен телеу колданыла бастаган. Массагеттерде атты эскер мен жаяу эскердщ пайда болуы когамныц яактелуш керсетед1. «Авестода» айтылгандай, уш каста: абыздар, зскерилер, епншшер болган. Демек, эскери демократия тэртштер1 кушш жойган. Онда кейййрек коленершшер тобы атап етшедь Эрине, «Авестода» жазылган жэйтгердщ деш ец алдымен ирандык топтарга катысты деп айтуга болады. Б.д.д. I мыцжылдыктыц I жартысында Туранда кала мэдениетшщ одан api дамуы жешнде эцпмелеуге болады. Мысалы, ец соцгы мэл1меттерге Караганда, б.д.д. VIII—VII гасырларда - ак кала ппшндес кентгер пайда болган. Калалар тарихы мэдени, эюмшшк-баскару, ягни мемлекеттшк тарихы да болып есептепшедь Ойткеш, кала мэдениетш баскарусыз кезге елестетш болмайды. Ош (3000 ж.), Самарканд (2500 ж.), Туркстан, Бухара, Рамитен, Байкент, Тараз жэне Мерв сиякты калалардыц Typiicrep тарапынан салынгандыгы женшде кене Иран жэне еврей ацыздары хабар береда. Олар ортаазиялык жэне хорасандык галымдардыц (Вальами, Хааливи, Насафи, Наршахи) ецбектершде KepiHiciH тапкан. 1976 - 1984 жж. Ош каласыныц орнын казган археологтар кептеген жод1герл!ктер тапкан. Оларды Саню;-Петербургтеп Материалдык мэдениет тарихы институтыныц лабораториясында талдаудан етюзген мамандар Оштыц жасы 3000 ж. деген корытындыга келдь Бул зерттеу жумыстарьш бастап берген Петербург университетшщ профессоры Бернштам ед1. Кейшп кезде бул жумысты профессор Ю.А.Заднепровский колга алган [244]. Археологиялык зертгеулер мен жазба деректер непзвде б.д.д. VI-IV гг. Орта Азияда калалардыц уш титнщ болгандыгын атап етпек1шм1з: 1 .Iimci жэне сырткы дуалдары мен innci бекш й бар калалар (Маракант). Олар епншшк шаруашылыгы дамыган оазистердщ саяси жэне мэдени орталыктары ретшде кершген. 2. Тургын уйл1 дуалдары бар улкен калалар. Мунда уш-терт катар калыц дуалдар тартылган, улкен алацкайлары жэне бар. Бул дуалдардыц арасындагы жерлер халыктыц непзп тургын алацы болып есептелшген. Каланыц innci жагында, 9cipece ортатусында ешкандай курылыстар жок жэне бул жерлер когамдык мал турагына арналган болуы керек. Мундай калалар кершшердщ шабуылдауынан коргануга ете колайлы болган. Осылардыц yririci ретшде Хорезм территориясындагы Гюзель-гыр жэне К,алалы-гырды керсетуге болады. Булар бшк тебеге орналаскан. Беюшстершщ дуалдары 4 катар. Олардыц арасындагы кашыктык 3 м. Бул дуалдар баспана м1ндетш де аткарган. 3. К^алыц дуалдардан жасалган улкен тургын массивтер, олардагы бекшютердщ iiiiKi жагы тургын уйлер есебшде пайдаланьшган. 119
XX г. акырында орыс галымдары тарапынан Ыстьщкел (Кыргызстан) тощрегшдеп барыскандыктардын кала мен калашыктарыныц орнында журпзшген зерттеу жумыстарыньщ нэтижеанде жергшкп тургындардьщ шыны ыдыстары табылды [245, с. 204 -215]. Бул женшдеп Гардизидщ мэл1метгер1 «Худудал-Аламда» жинакталган. Оны В. Минорский орыстшне аударган. Бул мэселеге Тоган езшщ «Ибн Аль-Факих Typiicrep туралы» атты шыгармасында токталып еткен. Барыскандыктардын калаларын сипаттаган авторлардыц 6ipi - Тамим ибн Бахр. Оньщ бул жерлерге жасаган саяхаты Тогыз Огыз каганы Мойынчурдыц заманына тура келедь XI г. eMip сурген эл-Бируни де 6ipa3 мэл1меттер жазып калдырган. Бул авторлардыц б1здщ заманымыздыц мыцжылдыктарында eMip сургенше карамастан, олардыц шыгармаларынан орын алган кене турж ацыздарында тарихка дешнп кезеццердеп, немесе, б.д.д. I мыцжылдыктыц окигаларына мецзейтш тустар аз емес. Атап айтканда, булардан Ыстыккел мен Шу алкабында тарихтан бурынгы кезецдерден 6epi TypijcriH 4 улыныц (кауымыньщ) жазда жайлауда, кыста калалар мен калашыкгарда eMip сургендтн бшешз. Бул торт рудыц 6ipi - Илактардыц мекеш Ташкентгщ шыгыс жагындагы Ахангаранда болган. Олар HCManriHTH3Mfli кабылдаумен 6ipre манихайзм дэстурлерш де жалгастыра берген [246, с. 55]. Сонымен 6ipre, 750 ж. Орхондагы уйгырлардьщ жерлерше дейш сапар шеккен араб enniici Тамим ибн Бахр элМутавидщ,жогарыда сез еткен Барскан мен Кочо (Турфан) арасындагы жол бойындагы жазыктыкта дэшм кыстактар мен калашьщтарды басып еткенш, бул жерлердеп тургындардьщ ani де мусылман дшшде болмагандыгын Ибн эл-Факих ютабыныц Мешхедтеп нускасынан бшем1з. Араб жэне парсы деректершде Кытайдагы Тац династиясы билж журпзген кезендеп Шу мен Талас аймактарындагы кушп калалар мен калашыктаржешндеп мэл1меттер топтастырылган [247]. Осы мэл1меттер imiHapa В.В. Бартольдтщ «Орта Азиядагы христиандык» макаласында [248 с. 54-82], 3. Тоганныц «Tiirkulnun Tarihi Cografyasi» атты ецбепнде жинакталып, талданган. Бул калалар мен калашыктарды тур1ктермен араласып турган согдылыктардга деп есептеу касте. Сондай-ак, Кашкар мен Турфан арасындагы жерлерден табылган калалар мен калашыктарды да тур1ктермен аралас-куралас турган согдылыктар жэне тохарлардш деп есептеу жацылыс тужырым болар сд1. Ескещцр заманында Шу алкабында eMip сурген 23 немесе 22 TypiK тайпасы ез жерлершде калган, ал баска турж тайпалары Кытай жагына етш кеткен. «Ескевдцр» киссасында тур1ктердщ «кала TypiKTepi» (турк эл-мудун) мен «дала тур1ктершен» (турк эл-варари) белек eMip сургендш айтылган. Еврей жэне Сирия ацыздарында алдыцгы Азиядан келген жаулап алушылардыц шабуылына байланысты, сондай-ак, TypiK дастандары («Огузнама») мен гундар женшдеп Кытай дepeктepiндe тур1ктердщ жeцicтepiнe байланысты мэл1меттер хатгалган. Олардан бул турпсгердщ барлыгы 4 жэне 6, сондай-ак 24-ке белшш баскарылгандыгы жэне де булардыц бэршщ 6ip кауым болып eMip сургендт ацгарылады. Жогарыда айтылган ацыздар осы 120
жэне баска туржгердщ жазды жайлауда етизш, кыста кала мен калашыктарда кыстап шыгу эдетш кешпендшктен отырыкдпылыкка (мэдениеттшкке) эту межес1 ретшде караудьщ кате екенш керсетед!. Шу жэне 1ле езендершщ алкаптарында бул жагдайдыц езгермей узак уакыт, Tinri кептеген гасырлар бедершде жалгасып келгендш матм. Кезшде Птоломей Памирдеп Каратепн аймагында Кумык (Кумих) туржтершщ олкесшдеп «Ташкала» [249, с. 2 1 - 24] женшде сез козгаган болатын. Каратегш тарапында XI г. eMip сурген сол кумихтардьщ кeiuneni кауым ретшде сакталып калгандыгын растайтын Maniмеггер бар. Олар турган жерлерде ортаазиялык сипаттас калалар мен калашыктар болган. Муньщ 6spi бул кауымньщ (б.д.д.) б1рнеше гасырлардан 6epi карай жартылай кешпел^ жартылай отырыкшы eMip cypin келгенш керсетсе керек. Жогарыдагы «Ташкаланы» Бируни «Ташкент» каласы деп бшген [250, с. 49]. Казакстан мен Орта Азияньщ эр турлг жерлершен кептеген корымдар, турактар, кала орындары табылып, олардан тас, кола-TeMip, мыс, алтын жэне агаш-суйек буйымдар комбелерг. казандар, курбандык ыдыстары, шырагдандар, ецбек куралдары, кару-жарактар жэне ат эбзелдер1 - ертурман затгары казып алынды. Олардыц кепшшп жануарлар мен ацдардыц, кейде адамныц бедерл1 бeйнeлepiмeн сэнделген. Сондай-ак, каб1рлер устше орнатылган ipreni куры л ы мдарды ц жаца ynrmepi пайда болган. Бесшатыр обаларынан алынган материалдар Жеткудагы сак тайпаларыныц \рдениет1 туралы Tycimicri байыта туседг. Олар тургындардыц кеп жылдык тэж1рибеш, жогарыда атап етшгеншдей, Ka6ipnepfli салу кезшде гана емес, сонымен катар тургын уйлерд1 тургызу кезшде де жннактаганын дэлелдейдь Будан Жетку сактары «таза» Kenineni болмаган, суьге, TyciciMeH кыстайтын жepлepiнe барып, кыскы тургын уйлершде кыстаган деген корытынды шыгады. Б1рсыпыра зерттеушшер Тянь-Шань жакта eMip сурген «Чут» (Чуд) кауымына телшген казан-ошактар женшде niKip айткан. Олардыц атаулары финyгopлыктapдiкi болуы керек деген болжам да жок емес. BipaK «чут» ce3i «шу»-дыц жиынтык Typi. Оны Талгрен «чу-ут» деп оку орынды болар ед1 дейШ [251, с. 255-256]. Шынында да «TypiK» сезшщ жиынтык атауы - «туркут» (будан «ту-кю») деген шыгады. «Ут» - жиынтыкты бшд1ретш косымша. Ендеше, «чу», ягни «шу» - га кытайлыктар тарапынан «чуут» туршдеп атау бершген болуы керек [252, с. 687-689]. «Курыш» ce3i (куру) Кытайга б1здщ заманымызга дешнп кезевдерде-ак мэл1м болган [253, с. 222]. Ендеше, турпсгердщ б.д.д. I мыцжылдыкта TeMip ощцрумен айналыскандыгьша ешкандай кумэн келт1руге болмайды. «Чуд дэу^ршщ» ескертк1штер1, кейб1р зерттеушшердщ пшршше, б.д.д. II - 1 мыцжылдыктарда eMip сурген Ci6ip мен Орталык Азия кауымдарыныц ешмдер1 болып табылады [254]. Сондай-ак, Ci6ipfleri тем1р мэдение-п жылкы баккан кауымныц мулш, бул кауым TypiK сипаттас болган деп айткан галымдардьщ 6ipi - В.В. Радлов [255, с. 132]. Смирнов та бул ескерткштерд! тур)ктердш деп есептейд1. Алайда Р.Груусет бул ескертюштерд1 ирандык мэдениет ешмдерше жаткызады. Ол булар женшдеп зерттеулердщ т о 1мш 121
келпрш, сипатгамасын берген [256, с. 623-637]. Кондаков аталган енер туындыларын Алдыцгы Азиядан келген кауымдардьщ, эйресе, Ассирия шыгармашылыгыныц жем1Й деп бшедь Сондай-ак, ол Ci6ip, Орал, тараптарындагы тарихтан алдыцгы дэу1рлердеп мэдениетп тек 6ip этникалык кауымныц гана жетклтп ретшде аныктаган [257]. Ал, Ростовцев болса, Орталык Азия ескерткштершц бэрш ирандык кауымдарга тели салган. Сонымен 6ipre, ол бул ескертиштердеп геометриялык турлердщ басымдылыгын мойындайды [258, с. 255- 256]. Ибн эл-Факих «Хазар найзаларын», «Сабир сауыты», «Шаш жебелерЬ, «Согды канжарлары» жэне «Кытай ж1бектерЬ> женшде эцпме еткен. [259, с. 50]. Эбу Хамид эл-Андалуси кылыш, жебе, калкан сиякты металдан жасалган куралдарды. Дербент билеуипй тшге алган, дейда. «Иран-Хазар ацызыныц» 6ip нускасында айтылгандай, Турйспн елкесше Кытайдан келген «он камныц» бш м тараткандыгы туралы дерек тарихи окигалармен ундесш-ак тур. Гардизи де Кытайдан Ыстыккел тещрепндеп Барсканныц жанына кeлiп жайласкан'TypiK кауымдарыныц саз, агаш жэне металдан турлг буйымдар, ыдыс-аяк жасау сиякты енерд1 бшгещцпн ацгартады. Эл-Бируни Кашкарда жасалынган куйд1ршген кыштар мен Ыстыккел жагалауындагы Барсканда жасалган казандар женшде эцпмелейд1. Эл-Бируни пайдаланган «Иран-Хазар ацыздары» (Муджмал уу-таварих ва’л киссасыныц ацыздары) Топкапы сарайыньщ К1тапханасындагы «Эл-ДжумаЬир фи’л-ДжаваЬир» атты шыгармадан орын алган [250, с.107]. Алтын, KyMic, мыс енд^ру ici Мацгыстауда, Нурата тауларында, Кызылкумда, Заравшанда, Усрушанда колга алынган ед1. Адамдар Заравшан езеншщ суына кой TepiciH малып, оган жабыскан алтын тушрннктерш жинап алып отырган. Эрине, алтын енд1рудщ орталыгы Алтай болган. Мыс Каракалпакстанда, Букан таудыц оцтусипнде, Фергананыц Наукат ауданында енд1ршген. TeMip Ангрен, Ходжент, Алмалык евдршен табылган (Массон). Таза, мелд1р май турвдеп жанар май (мунай) Эмудариядагы А.Македонский шатырыныц нак жанында, Тедженде, Ферганада аткылап агып жаткан (Страбон). Фергана, Кызылкум, Нурата таулары жэне Актау (Самаркандтыц оцтустт) бирюзага (кегшд1р аспан тустес тас) ете бай аймактар саналган. Ал, Ходжент тауларынан, Фергана жэне Согдиянадан лазурит (кек жылтыр тас) табылган. Ол, acipece, Бадахшаннан кеп алынган. Сондай-ак, Хорезмде ахшайна атты 6ip эдем1 тас ещцршген. Осындай жылкышылык шаруашылгымен айналысып, металл ендеущ игергендердщ нэсшдш туркы кандай ед1 деген сурак туындайды. Бутан жауапты антропологтардыц ецбекгершен таба аламыз. Антрополог галым О. Смагуловтыц айтуынша, алгашкы TeMip гасырыныц (VIII—IV гг.) немесе сак flayipimn кез1ндеп тургындардыц антропологиялык-морфологиялык ерекшел1ктер1 кола дэугршде Казакстан аумагын жайлаган тургындардшмен б1рдей болган. Буларды генетикалык жагынан сол кола Aayipi тургындарыныц урпактары десе болады. Ал, 122
арий.шктерге келетш болсак, булардыц шьщкан acepi жогарыда аты аталган jepTreymi айткандай , Казакстан мен Орта Азия емес. Аришпктер бул жерлерге немесе олармен жапсарлас жаткан аймактарга Еуропадан немесе баска жактан келш коныстанган. О. Смагулов айткандай, моцголоидтык топтар Шыгыс Казакстанга будан 2500 ж. бурын келген. Осы кезге дешн eMip сурген тургындардьщ моцголоидтык пропорциясы 10% ед1. Демек, будан 3500 - 4000 жж. бурын 9Mip сурген тургындардьщ 85% еуропеоидтык типтес болган. Олардыц балаларыныц шаштары сары немесе Кызыл тустес болып келген. Уакыт OTiciMeH олардыц шаштары кара туске енген. Бул кене заманныц epeKnieniicrepi едй Усуньдер заманында монголоидтык коспа 20% кебейди Айта кету керек - б.д. V-XII it. моцголоидтык пен еуропеоидтык ерекшелдаердщ пропорциясы елу де елу болып келед!. Ал XV-XVI гг. Казакстан тургындарында монголоидтык коспа 70% дейш жеткен де, олардагы еуропеоидтык элемент 30% кураган. Моцголдар шапкыншылыгына дешнп тургындарда моцголоидтык коспа 50% болса, XV-XVI гг. бул коспа 20% ескен. Олай болса, Ka3ipri казактар кола flayipiHfleri ата-бабаларыныц 30% -тш морфологиялык элементтерш сактап калган, ал олардагы калган 70% баска (ягни юрме) этникалык топтардыц еншюше тиесш . Барлык зерттеулер халкымыздыц каз1рп уакыттагы турып жаткан жерлершде оныц apfbi ата-бабаларын'ыц атам заманнан 6epi мекендегенш керсетед1. Бул - КуМЭНаЗ шындык. О. Смагуловтыц тужырымдары 2000 ж. Шыгыс Казакстандагы Берел корымынан табылган мурделердщ мысалында дэлелш тапкандай. Бул женшде Казакстан ¥лтгак Fылым Академиясы Э. Маргулан атындагы археология институтыныц Кене енерд1 зерттеу бшпмтщ мецгеруипа 3. Самашев 2001 ж. хабарлаган-ды: Шыгыс Казакстан облысыныц Катонкарагай ауданындагы Берел ауылынан табылган скиф-сак заманыныц (б.д.д. IV—III гг. eMip сургецщпн ради KeMipTeicriK анализдщ корытындылары керсетп) жер астында жасырылган корганында жерленген ею адамныц мурделер! табылды. Олардыц тур-Tyci, дене курылысы тугш, кшмдер1 де сол калпы сакталыпты. Жэне де бул ей Kicim айналдыра 13 ат коса жерленген болып шыкты. Bipeyi элп патшаныц не болмаса батырдыц езш ш де, калгандары сол патшаныц карамагындагы 12 тайпаныц белпа болар деген болжам жасалынды. Тещз децгейшен 1120 м бийспктеп корганньщ бшкпп ею, eHi отыз метрден асатын тастан жасалынган табиги тоц пшнде карагайдан ойылып, табытка салынган жацагы ею Kici катар жерленген. Аттарды да алты-жевден eni катар етш койыпты. KenTipinreH кураймен, rypni жупар mcTi шептермен кемкершген элп юсшщ кшз-юлемдер1 оныц ете бай болганын керсетедь.. Кайтыс болганнан кешн бальзамдалган. Жepriлiктi табиги 6ip минералдан Кызыл туст1 бояу мен сынап алынган кершедь Бальзамдалганда осы затгар пайдаланылган болуы керек. 123
О дуниеге деген сешм бойынша, ертеде мурдеш ат тугип, тесекорын, кшм-кешек, ыдыс-аягымен 6ipre жерлеуд1 калаган. Ат ер-токым, ауыздыгымен, букш эбзел1мен койылган. Bipeyi TinTi ерекше, патшанш болуы керек. Элп аттардьщ бузылмак тугш, оттаган шептер! iiueKкарындарында сол куш сактал гандьщтан, олардьщ нендей шептер екенш де бшуге болады. Ботаниктердщ пнаршше, бул - Алтайдьщ эр жершде есетш шеп екен. Е н д т жерде сол уакыттагы жылкыньщ тек-турщ аньщтауга да мумюндк туылгандай. Ат эбзелдершдеп ою-ернектер бейнелеу енершщ тарихынан хабар 6epin кана коймай, олардьщ 6ip этникалык кауымдастыкка тэндш п жешнде де сез козгауга мумюндк беретш тэр1здь Куйыскан, емщщрцс, кептеген салпыншактар мен сульщты енердщ ец 6ip уздк ynrici ретшде багалауга болады. Bspi де тагандалып жасалынган, 6ipaK солардьщ шиндеп ен кеп тараган улпЫ - тау текенщ, кошкардыц, каракустьщ бейнелер1 болып келедь Деней ацныц, ал басы кусткшдей болып келетш бул улп грифон деп аталады. Сол кезендерге тэн ен кеп тараган образдардьщ 6ipi осы болса керек. Оньщ бэр1 халыктык психологияга жакындау. Мэселен, таутеке таудьщ ец бшгшде, тебесшде eMip суретшд1ктен, Жаратканга 6ip табан болса да жакындау деген ceHiM болган. Кейде жорыкка шыкканда аттарын жасанды мушздер жасап, немесе к,ыран к^стын бейнеймен безещцрген. Tinri, ат жабуын, элгшдей мушз сынды бет-перделерд1 кезден, суктан сактанудьщ жолы деп те уккан. Олардьщ турмыс-пршийгщдеп кептеген эдет-пигылдары б1здщ психологиямызга да тэн дегенд1 айтуга болады. Ат эбзелдершдеп, кшем-кшздеп ою-ернектер, турмыста колданатын кептеген сакральдьщ сипаттас буйымдар туыстык-кандык байланысты байкатады . Бул мурделердщ шаштары жаксы сакталган. Bipimn бет пишите Караганда, сусты жэне жауынгер ер адам екещпп аныкталды. Таза палеоазиаттык типке жатпайды. Ресейдщ молекулярлык генетика институтында аталган мумиялардыц ДНК-сы ажыратылып алынып зерттелуде. Оны казак популяциясымен салыстырудыц мумкш дт туды. Осы ДНК еуропеоидтык, жэне монголоидтык компоненттерден турады. Сейтш, тарихи сабактастыкты (сактар, гундар, кешнп TypiK тайпалары арасындагы) молекулярлык жэне генетикалык тургыдан зерттеуге жол ашылды. Эрине, тьщгылыкты жэне тубегешн тужырым жасалынуы ушш эл1 де 3-4 жылдыц келемшдей уакыт керек болады. Алдын-ала журпзшген зерттеулерге Караганда, аталмыш Жауынгер бар eMipiH жаугершшкте етизген кершедь 35-40 жасар осы ер адамныц жеп кабыргасы жэне аркасындагы омырткасы сынган. Шокпар rain, бас суйеп опырылган. Бул жацалыктыц тур1ктщ теп мен шыгу тарихын зерттеуде алатын орны комакты. Атап айтканда, б1здщ аймак халкыныц субстраттык Heri3i мен мэдениет^ сондай-ак турмыс салты аныкталмак. Е н д т жерде б1здер кене сактар, гундар жэне кешнп тур1ктердщ урпагымыз дегенд1 Kecin айтуга эбден болады. Ал, сактар жэне олардыц мэдениетшщ субстраты 124
кола flsyipiHin тургындарына барып такалады. Эрине, заман мен жагдайдын osrepyiHe байланысты халык 03i OMip сурген ландшафтардьщ жэне баска этникалык топтардьщ ыкпалына ушырайды емес пе? Сонымен 6ipre халыктыч субстраттык компонент урпактан-урпакка бершп отырады, i3- тусс1з жогалып кетпейда. Бул зерттеулер аркылы сол уакыттагы жылкыныч тек-TypiH аныктауга да болатыны белгш. Ce6e6i еш адам мурделерймен 6ipre 13 ат та кемшген гой . 3. Самашевэтч айтуынша, корганнач табылган коленер буйымдары мен казактардьщ тутынган буйымдарыньщ арасында уксастык; кеп. Ендеше, туржтердщ аргы ата-бабаларынын бул жерге баска жактач кешш келмегенш растайтын дэлелдер табылды деген сез. Атыраудан сармат дэу!рше жататын корганнан да «Алтын адам» табылды. Булардыц бэршщ шаруашылыгы мен мэдечиетшч б1ртектес екещцп аныкталды [260]. Б1зд1н территориямызда eMip сургеч жандар сырткы катынастарга да айрыкша кещл белгеч. Мысалы, б.д.д. III-II мьщжылдыктарда олар Солтустк Индия, Месопотамия, Мысыр, К^ытай сиякты елдермен байланыс орнаткан. Ассирия, Урарту мемлекеттерш багычдырган Мидия мемлекетшщ курылуында сактардьщ белгш 6ip улесппн болгачдыгы деректерде анык керсетшген. Грект1к Диодор Артин патшалыгы заманында парфиялыктар Мидиядан белшш шыгып, ездершщ жерлер! мен калаларын сактарга тапсырады. Содан барып мидиялыктар мен сактардьщ арасычда согыс басталып кеткен дещп. Сонымен, жогарыда келт1ршген мэл1меттер непзшде 6i3 елкем1зд1ч б.д.д. I мыцжылдыктьщ I жартысычдагы когамдык экономикалык, саяси жагдайы, сырткы байланыстары женшде б1ршама тусшкке ие болдык. Демек, осындай катынастар бас-аягы жок, тогшЫз 6ip кечкпкте ep6ireH емес, оларды мудделк жэне калыптаскан дэстур тургысынан ауыздыктап, тэртшке салатын жуйе болган. Бул, эрине, мемлекеттшк жуйеЫ ед1. 0 з дэуф! уш1н каналдар каздырып, колдан суару жуйесш ретгеу мен баскару ici мемлекеттшк тэртштер1 жолга койылган мекенде гана жузеге асады. Ендеше, сол замандарда-ак, eлiмiздe мемлекеттшк непздерш ч нышандары KepiHe бастаган деуге болады. Мемлекеттшпм1з бен еркениеттшпм1з тарихына катысты еч кене жазба деректер1н езшде жинактаган «Авестода» елкем1зд1ч б1ркатар уэлэяттарыныч атаулары тшге алычып, онда, acipece Туран eni, оньщ ержурек 6aha,zrypnepi меч Патшалары туралы сез болады. Олай болса, осынау дерек жаратылган заманда тшге алынган Туран eni шынында да б1ртутас оркениет аясында бой кетерген 6ip мекен, аныграгы улкен 6ip ел ретшде калыптасып, белгш 6ip непздеп шекаралары да болган. Бундай удерк 6ip мезетте немесе кыска мерзим ш ш де жузеге аскан деп болмайды. Баскаша айтканда, «Авестода» аталганга дешн-ак олар экономикалык-географиялык мекен ретшде узак уакыт бедершде калыптасып барган. Осынау удерк региондагы Амудария, Зерафшон, Мургаб, Сырдария, 1ле, Есш, EpTic 125
ацгарларында, Казакстанныц солтустк, орталык, оцтустк-шыгысындагы; тау бвктерлершде б.д.д. I мынжьшдыктьщ басында-ак белец алган. влкеде! Хорезм, Бактрия, Ария, Парфия, Фарганамен 6ip катарда Усунь, Кангха сиякты уэлэяттар болган. Оларды елдер деп атайсыз ба, жэй гана аймак дей саласыз ба, 6api6ip олар езв д ж элеуметтж-саяси курылымымен ажыралып турган. 2. Туран - Туркестан атауларыныц ’ тарихи-рэм1зд1к магынасы Ежелден мывдаган жылдар бедершде халыктары 6ip-6ipiMeH жакын байланыста болган, жерлер1 6ip-6ipiMeH шектесш жаткан ею ел тарихта Иран мен Туран деп eri3 козыдай аталып келгенд1ктен, Туран тарихына катысты 6ipa3 мэселелер тушнш оларды орайластыра карастыру аркылы табуга болатынына квз1м1з ж етт отыр. Элбетте, олардыц болмысы мен табигатында, д ш мен тшдершде айырмашылыктар да жетерлис. Бул ретте осы ею елкенщ табиги географиясыныц 6 ip -6 ip iH e H тым алшак екешн айтсак та, жеткшкп. Иран - солтуспкте Арал мен Каспий тещздер! бассейндер1мен, оцгусткшыгыс жэне батысуа Унд1 мухиты бассейшмен езшщ ш ш аласа-бшк жоталары аркылы тутасып жаткан, таулы елке. Иран атауыныц Арианадан тарайтындыгы белгш. Иран - ариялыктар (арилер) патшалыгы дегенд1 бищ1ред1 Ал, кеп белш далалык жерлер болып келетш Туран нел1ктен осылайша аталады? Туран - Турюстан мен Ираннныц орта гасырлардагы тарихи географиясыныц езепнде «тур» сез1мен байланысты аталган жерлер болган. Ka3ipri шакта да мундай атауга ие болган елд1-мекендер жэне тагы баска жерлер ушырасады. «Тур», «тура», «турба», «турбан», «турбат», «тураб», «тула» («теле») сиякты сездер мен атауларды мысал репнде келгпруге болады. Атап айтсак, Ташкент каласыныц мацында «Турват», Шымкенттен 20 шакырым жерде «Турбат», Иранда Хамадан каласыныц тещрегшдеп «Турбати Шайхи Джом», Самаркантта «Турбан» атаулы ауылдар жайгаскан. XIV - XV гасырларда Ci6ip жерлер1 жэне Тюмен (эсш , Тумен) каласы да ертеректе ТУра деп аталган екен. Сондай-ак, Тура Тюмень облысы жершдеп езен, Тобылдыц сол саласы. Жэне алгашкы сиырдыц аты да Тур. Ягни агылшын, нем1с, франчу жэне орыс энциклопедияларында жазьшгандай, антропоген дэу1ршщ екишп жартысында ирш ш к етш, курып кеткен муй1зд1 ipi караныц Teri [261, 168 б.]. Бул ретте, малшылардыц турлар деген атпен аталуы ыктималдыгы тургысында да ой козгалса артык болмас деп бшем1з. Сонымен катар он упшшп Яштеде («Авестода») тур ce3i халык атауы ретшде де тшге алынгандыгын естен шыгармалык. Сасандыктар зулетт билпс курган кезде Хорезмде тур атаулы уэлэят болган екен. 126
Qyeni, «Туран» атауын лингвистикалык жагынан тусщщретш болсак, оньщ «тур» сезше парсы жэне тэжпс твдершде кепше турдо бйдаретш «он», ягни «лар» жалгауын жалгау аркылы жасалынган атау болып, «турлар» деген сырлы магынаны беретшш керем1з. Орта гасырларда бас колбасшысынын орталык мекен-жайы «орда жай» деп аталган, егерде эскерлердщ душпанга жакын жерлерге барып токтауына тура келсе, оньщ айналасы бшк дуалдар, орлар, тура яки турлар сиякты 61ркатар бекшстермен коршалатын болган. Мундай корганыс, курылыстардыц барлыгы жерд1 казып немесе топырактан ушнд! жасау аркылы тургызылган. Эскери корганыс максатында курылган кэдушп блиндажга уксаган туралар жер астьшда казылып жасалган. Орта гасырларда тура немесе тула («теле» - осыдан барып казактагы жертеле келш шыккан) деп аталган жер асты курылыстарын дикандар дэнд1 сактау максатында камба рет!нде пайдаланган. Мундай туралар немесе туралардьщ (толелердщ) узындыгы б1рнеше он метр, бш ктт 2-3 метр болып, олар Tipeyiui-ашалардьщ койылуы аркылы кыр бауырында уцгш барып жасалады. Осынау курылыстардыц тебесшде дэн тегетш «тундш» («туйнеп»), алдыцгы жагында шуцкырдан шыгатын eciKmeci болган, тураны дэнмен толтырганнан соц eciK те, туйнек те саман-лаймен сыланып тасталынады. Онда ондаган тонна дэн кысы-жазы жаксы сакталган (А. Аскаров). Ал, «тур» жэне «бат» сездершен жасалынган «Турбат» атауын талдасак, мэселенщ тагы 6ip кыры мен сыры аныкталады. Оныц екшпп буынындагы «бат» - «бот», «вот» Typnepi парсы тшнде сез жасалымы ретшде колданылады. «Ват» немесе «бат» сез! кене согды тшнде мекенжай магынасын бщщрген. Мысалы, арыстандар мекендейтш тогайлар немесе жыцгылдар «шероват» деп аталган (шер - арыстан дегеш). Сондай-ак, «рават» (рабат) сез1, эсш «рах+бат» деген eKi атаулы сездщ Kipire б1ржкен xypi болып, «жолдагы аялдама» немесе жол устшдеп меже, яки «мейманхана» жэне «керуенсарай» магынасында угынылган. Осыдан келш «турбат» немесе «турба» жэне «турбан» свздерш айкындайтын болсак, ол «жер астындагы мекен», ягни «Ka6ip», яки «сагана», сондай-ак макпара (мазар устше салынган курылыс) магынасын ацгарткан болып шыгады. Бул тургыда Ахмет Яссауи хикметтершдеп мына 6ip туска ден коюга болады: Туган жер1м ол мубэрэк TypKicTaH, Кеудемд1 таспен ургылап келд1м мен. Азап inerin, ез шэЬарыма кайта кайтгым, Туристанда мазар болып калдым мен. ... Ынтыкпын мен туыстардыц базарына, ¥лы бабам жаткан ол ак мазарына. Бул шумактыц соцгы жолындагы 6i3 ак мазарына деп алган сез тупнускаКолжазбада ак турбатына деп жазылган (Хикметгер колжазбасыныц Турк1стан (Мавзолей) каласындагы нускасынан алынды). 127
Сондай-ак, Xasiper Султан (ал-арифин) Шаханшахтъщ эулие К,ожа Ахмет Ясауи туралы ацызында да Турбат ce3i тшге алынган: «... Содан кайтканнан кейш «туган жергм деп, Сайрам суы деп жэне Имам Мохаммад ибн аль-Ханафийанын зийараты бар бабамньщ» деп осы ниетпен Туршстанга келд1м. ¥лы бабам атасы Ак Турбатка бабамньщ рухы айдады. Осы жакда еш бшмесем де Tancip етемш. ¥лы бабам - ак Турбат дегеш Имам Мухаммед ибн эль-Ханафийаньщ зийараты (Ka6ipi - С.Э) ед1. 0 3 i есиет кылган екен: «Мен елгенде бабамньщ аяк жагына кой», деген жэне бул кунде кумбез сыртында Султаннын бас жагында имам Мухаммед ибн эл-Ханафийанын зийараты болган ед1 [262, 126 б.]. Сондай-ак, бурындары «турап» co3i «сулы жер» немесе «ылгалды топырак» жэне «зэк су» магынасында колданылатын. «Ахли тураб» дегенде дуниеден еткен маркум юсшер тусшшген. «Обь» езеншщ аты да парсыша «су» деген сез. Демек, «тур», яки «тура» сездер1 Туранныц ежелп тургындарыньщ тшнде жер, су немесе топыракка катысты жалпы 6ip магынаны бшд1рген. Ендш жерде «Туран» деген кастерл1 угымныц кандай жагдайда eM ip re келгенш «тур» сезшщ магынасы аркылы угынгандаймыз. Туган елкем13 абатгандырыла басталган узак замандарда оныц дариякелдер1, тау-жоталары мен баурайларын, ацгарлары мен ну-ормандарын тамаша табигатына карай атау рэймге айнала барган. Булардыц бэр! шетаз-шеказ далаль1ктар жэне шелдермен оралгандыктан, диканшырык ушш ете колайлы ойпатгары, мал шаруашылыгы ушш кажетп жап-жасыл жайылымдары болгандыктан, бул елкеге жогарыда, айтылган магынасына («жазыктык», «дала» жэне шел дала») сэйкес «Туран» атауы бершген. Сонымен, Туранды жуздеген жылдардан 6epi миллиондаган жандар накты адам деп, накты адамдардыц накгы атасы деп те бшген. Ол шынында да Тур еймд1 малшы болган шыгар. Ал, халык аузындагы шеж1релер, эпсаналар мен тарихи деректерде ел атауы ретшде сипатталган. Акырында, эпонимнщ топонимге, топонимнщ этнонимге немесе эпонимнщ этнонимге (этнонимнщ топониммен эпонимге де) айналып туратыны белгш. Мундай TipuiiniK кешу Туранныц да басынан еткен болуы керек. Туран мен Ираннныц 6 ip -6 ip iH e карама-карсы койьшуы тектен тек емес. Солтуспкте кешпендшк турмысымен дараланган далалыкты оцтуспктеп егшшшп еркен жайган жазыкгыкка карама-карсы кою - Иран мен Туран санасы архетиптершщ нэтижесь Бул топыракга, даланы, Отанды, атабабаларды, аруактарды карама-карсы коюдан да туындаган жэйт (бул ретте «топырагыц торка болсын», « 6 ip уыс топырак буйьфмады», «туган жер1мнщ топырагын сагындым» сиякты т1ркестер мен K a 6 ip re топырак салу архетиптерш еске алган жен). Будан тыскары, жер - этностыц болу-болмауыныц мацызды H erisi. Этнос тарихыньщ жанды шеж1ресь Бул тургыдан келгенде жер- б1здщ халкымыздыц - аргы кешпелшердщ мыцдаган жылдык ескертмшшщ, белпсшщ, ем1рбаяныныц айгагы жазьшган киел1 конысымыз. Жерлер1м1здщ асты-устшде эл1 казылып болмаган, лркеуге алынбаган ете кунды тари128
хи ескертюштер, археологиялык; объектшер жэне ата-бабалар суйектер1 жатыр. Ата-бабалар - топырак, жер (олар топыракка айналган). Жердщ касиеэт осында. Бутан коса накты жер мыцдаган ата-бабалар хакындагы барлык акпарды езшде жинактай сактаган деп есептелшген болуы керек. Сондыктан ирандьщтар рухтык тургыдан Иранды - позитив, Туранды - негатив санаган. Ал, турандыктар ездерш жэне ирандыктарды баскаша багалаган: Туран - кептщ, куштщ, шетслз/пктщ белпс1. Муньщ esi олардын этникалык санасына эсерш типзбеу1 мумкш бе ед1? Мумюн емес. Турандыктардьщ ураныньщ Туран болуы - соньщ айгагы. Туран... Туран... Памир мен Орал арасын жайлап жаткан ежелп ата-бабаларымыз еркениетше тэн кубылыс. Киел1 угым. Сондьщтан да ол Турандык этникалык ездйс сана мен Туристандык идеяныц тем!р казыгы болып саналган. Б.д. I мыцжылдыгыныц орталарында, 3cipece Туранньщ солтустк шыгысында Улы TypiK каганатынын пайда болуына байланысты «Туран» атауы 6ipTe-6ipTe колданыстан калып, елке Туркестан деп атала бастайды. TypiK ce3i тур созше (y,i) - к буыныньщ жалгануы аркылы курделенген. TypiK тш нде Ty6ip создершщ 6ipiHUii буынында е, у, у дыбыстары келген жагдайда, eKiHmi буынында у,у дыбысы келш отырады. Осыдан барып TypiK халкыньщ этноним! болган TypiK ce3i орныккан. Туран eni мен Турюстан ce3i Typiicrep eni дегенш де бшд1рг^н. TypKicTaH атауы тур = к ( к - тэуелд1 жалгауы ) сезше парсы тш ндеп кепше турд1 бивдретш «он» («ан»), ягни «тер» ( «тар») жалгауын жалгау аркьшы жасалынган. Мундагы icT (ист) парсыдагы астын 1 ассимиляцияга ушырауыныц KepiHici. Астагы «а» ©3repicKe ушырай отырып «и»-ге айналган. Агылшын тш ндеп баламасы (to be) екендшше кумэн жок. Осылайша Тур, TypiK елшщ атауы парсы тшнщ эсер1мен, эрине, бул влкем1зде парсы тшдес тайпалардьщ ©Mip cypyiHeH тыс болмаган, «Туран», «Турюстан» турше eHin, турленген. Осылайша, ол 6i3fliH ата-бабаларымыздьщ тарихи жадында жатталып, сакталып калган. 0 3 ip r e тур мен TypiK сездерш б1зден баскашарак тус1нд1ретш авторлардьщ niK ipi мен талкынын сез eTeMi3. Тур1ктердщ кене 6ip кауым репнде eMip сургендкшщ рэм1здк белгь бейнес1 болып табьшатын TypiK атауын тарихи мэнбшерден кездеспрем!з. Геродот Шыгыс елкелершде мекендеген кауымдарды санамалай отырып, «Таргитайларды» да тшге алган. Скифтер жерлершде ем1р сурген «Туркает» (Юркае) атаган. Касиетп «Тауратта» Яфестщ HeMepeci болмыш «Тогхарма», ал кене у в д деректемелершде «Турукха» (немесе «Турука») атауларыныц аталгандыгы мэлiм болып отыр. «Турукхадагы» «ха» кене тшдерде «лар», «тар» сиякты кептк жалгауы орнында жургендтн ескерсек, бул сез «Typiicrep» угымын биццрген. BipaK, бул атау Алдыцгы Азияньщ кене жазбаларында «Турукку» туршде катталып, нактылана тускен [116, с. 42]. Мусылман авторлары TypiK сезш артта калмак (арабша - ^ и - тэрк еткен) етюттмен байланыстырып карастырган. Мысалы, Ибн ул ФакиЬ эл-Хамадани былай деп жазган: Мукатил Ибн Сулейманныц пшршше, 129
туркшердщ б1рсыпырасы корганньщ (Ежжуж Мажжуж корганньщ) аргы жагында калып кеткен. Осыган орай оларга калып кеткен, ягни TypiK (tu rk ) деген ат бершген. Гардизи де осы арнада ой козгаган [263 с. 80]. Кытай деректемелершдеп «Тик» («Ди») те TypiK дегенге саяды. Кытайша жазылуындагы «Тиктеп» «р» дыбысы Tycin калган, ce6e6i ол дыбыс кытай тшнде жок [Ю]. Ал, «Тиктеп» «и -дЬ> дыбыс ауысуыныц нэтижеЫ деп карау керек (эсш «у» немесе «у» гой). Буларда TypiK сезг, Дармстеттердщ жазуынша, кей-кейде Туранньщ баламасы ретщде колданылган. Аогемаидиде «TypiK» ce3i «Туриа», «Туран елкеа» магынасында угынылган [264, с. 161]. «Тур» сезшдеп р дыбысыныц орнына з дыбысын колданган кауым заманында бул сез «Туз» турвде айтылган. Оган «уйым», «тэртш», «курылым» магынасын берген. Ендеше, Иран дастандарында турйсгердщ аргы aTa-Teri ретшде кершген «Туздьщ» аты да «Тур» сез1мен магыналас болган. Keft6ip галымдар бурындары Арал тещз1 атырабында жасаган кауым Грекия жазбаларында «Турлар» деп аталган, ендеше «Туран» сезшщ осыган турадан тура катысы бар деп болжамдайды. Ж. Маркварт «Туран» ce3i элдекашан естен шыгып, умыт болган деп айткан едь Алайда, бул атау бугшп кунде де «Орал-Алтай кауымдарына» каратьша колданылуда. Туранды Иранньщ карсысындагы ел ретшде TyciHin, терецнен ой козгаган жан - 3. В. Тоган болатын [265, с. 37]. Туранды TypiK сезшен айырып, мулдем белек магынада колдану мен кабылдауды жанылыс деп есептейм1з. Ka3ipri заманда «TypiK» ce3i турш тш жэне оньщ диалектшер1нде сейлескен кауымдарга бершген жалпьшама атау репнде барган сайын угыныла тусуде. Иран эпсаналарындагы Фаридунныц улы Турадж немесе Тур да турш атымен мэл!м болган кене кауымньщ аргы ата-тепне байланыстрыла айтылган eciM деген пшрдщ жаны бар [266]. Бул жерде адам атымен елжурт атауы 6ipirin кеткен сиякты. YHfli деректемелершде Турюстанньщ очтуспгшде «Турушка» атаулы 6ip кауым жасаган деп керсетшген. Соган сэйкес багзы 6ip зерттеушшер «Турушканы» TypiK сезшщ езгерген Typi деп есептеп, осынау кауымды TypiK сипаттас деп бшедь «Турушк» ce3i «Кочо» = «Куча» (Турфан) жазбаларында «Турушка» турщде жазылган. Булардыц «Турж-¥йгыр» магьшасында угынылганын жэне ¥йгыр кагандарыньщ да «TypiK каганы» деп аталганын ескерсек, мэселенщ мэш тштен айкындалып, ашыла Tycefli [267, с . 45 -46]. Геродот, Плинус Секунде пен Помпониус Мелаелер тшге алган «Юркае» немесе «Туркае» Орал мен Едш аумагында eMip сурген 6ip кауымньщ аты деген пшрдщ жаны бар. Тегшде нагыз атамекеш Орта Тянь-Шань мен Ыстыккел T eH ip eri болган TypiK тайпаларыньщ 6 ip бел1п багзы заманда Хазар тещзшщ солтуспгш жайлаган болуы керек. Шамасы, 1Шплдщ 6 ip белш де осы жерде турган. TypiKTepre бершген «Туркае» мен «Турушк» атауларыньщ уксастыгын жэне олардьщ Ty6ipi «Тур» сезщен алынгандыгын дэлелдеп жатудьщ кажеп шамалы. 130
Тарих барысында TypiK кауымдастыгына жататын тайпалар мен улт-улыстардыц турлше аталгандыгы белгш. Мысалы, венгершедеп (мажаршадагы) «Терек» те TypiK сезшен алынган. Ъцл сез, эрине, тур1ктщ ен кене аты емес. Хун мемлекеп ыдыраганнан кешн Тоба, Абар жэне Сабар тарих сахнасынан кетедь Будан кешн «TypiK» ce3i тарихта б.д. YI гасырында кершедь Чин-Шу деп аталган Кытай хроникасында Ту-ко кауымына жататын Хюнг-Нудыц (Хун) Шаньюйлер1 сез болады. Онда Тобаларда Ту-ку атты 6ip тайпа бар efli делшген [44,2847 - 2852 бб.]. Бул ретте кытай тш ндеп жазбалардын 6epepi мол деп бшем13. Мысалы, «Жангоньщ (Кытайдыц - автор) тарихында» (26 патшалыктьщ тарихы) хундардьщ аргы Teri Ша Ху Шуыньщ Зун вый деп аталатын эулет1 тшге алынган. Кытайдагы Иуйшун патшалыгынан бурынгы кезде хундардыц турлше атпен аталган аргы ата-бабалары (Нумдар, Хам-ыйон, Хунук, Тиек немесе Дек) малдыц ынгайына карай кешш-конып журген. Олар (таулык Нумдар) Чунь-чью заманында (б.д.д. 722- 481) Хбидьщ терктптнде (каз1рп Пекиннщ) жасаган. Сарымсак, буршак сиякты еам д1ктерд! ©cipyre шебер болган [44, 2795-2796 бб.]. Олар б.д.д. VII гасырда кушешп Жинг, Чи, Янг бекпктерш (Кытайлык) шапкан. Б.д.д. 663 ж. Чи-Хуан-Гунг таулык Нумдарга жаза жорыгын жасап, олардыц сарымсак, буршак урыгын e3iHin Чи бект!г|не апарып екпрген. Шыгыс Рул ар (Тунгыстар) кушейген кезде таулык Нумдар оларга багынышты болды. Хундар шыгыс Fуларды жаулап алганнан кешн бул тунгыстар хундарга ci«icin Kerri [44]. «Туран» мен «TypiK» сездершщ Ty6ipi - тур («тур», «тур»). «Авесто» жэне оньщ туйшктемелершде «турне» сез1 «ик» жалгауымен аякталган баска кауым атауларымен 6ip катарда тшге алынган. Орта Азия жэне кене Иран ттдершде жиынтыкты бшд1ретш - iK (ик) косымшасы болган. Жэне ол Хуон Турик, Дженик, Копулик, Субдик (Согдылар), Хромаиктер сиякты сездершщ баяны бершген тустарда кездесед1 [8, с. 73]. TypiK ce3i б.д.д. деректемелерде Ke6iHece 6ip буынды турде (tur) кездеседь Ал, Орхон жазбаларында кос буынды да болып келед1 (мысалы, «турук»). Айткандай, Кытай транскрипциясында бул сез ею буынды турде бершген: Ту-куе (кытайшада «р» дыбысы жок). Бул сездщ кытайша айтылуы жешнде кептеген пшрлер айтылган. Typiicrin кытайшадагы айтулы, - дсйд1 Г. Пеллиот, - «Турют» [268]. А. Габайни оны «Туркит» деп аныктаган [ 269]. Г. Клаусонныц niKipiHme, ол - «Турку». Ал, Г. Доерфер бойынша, бул -Турк» [270]. В. Еберхард «турк» ce3i кытай транскрипциясында «тукю» деп жазылган дещц [271, 137]: бул сез кытай тшше согды тш ндеп «Твирки», сондай-ак, кептнс жалгаумен бершген «Твиркит - Туркит» туршде бершген сезден енген. Сездщ соцындагы «т» дыбысыныц моцголшага катысы жок. Ce6e6i, ол кептш магынаны 6epin тур. «TypiK» деген сездщ ry6ipi деректер мен зерттеулерде турлше тусшд1ршген: Тукие (Турк) - дулыга [272, с. 40]; Трк (Турк) - артта калмак, 131
тэрк етпек; турк - жетшген кез [17, с. 351], тещз жагасында eMip сур етш адам; езше карату; XIX гасырда Вамбери TypiK сезш туремектен (пайда болу, шыгу) тараткан. Ж.Дени де осы 4зден барган [273]. Гекалып болса, оны турел]' (зан, кагида, тэртш) магыналас сез деп аныктаган [274]. В. Бартольдтщ TyciHyi де бутан жакынырак [275]. Ол Терук-Турж - TypiK туршде келген осы сезд1 тайпа атымен байланыстырган. Г. Доерфердщ niKipiHnie, Орхон жазбаларындагы «турк» cesi елдщ Heri3ri тургындарын кураган халык магынасында келед{ [270]. Ал, кауымныц сипаты ретшдеп «турк» сезшщ «куш-куат» магынасын алгандыгы жeнiндe 1911 жылы баспадан шыккан шыгарамадагы кене TypiK деректер1 хабардар етед1 [17, с. 353]. «Турк» ce3iHiH TypiK атты халыктьщ этнонтпмен магыналас екендт жайында А.В. Ле Кох та айтып кеткен. Орхон жазбаларына талдау жасаган В.Томсен бул nkipfli терктемейтш сьщайлы. Кешшрек бул тужырым Немет зерттеулерщщ нэтижeciндe 1927 жылы тубегейл! орныкты. TypiK ce3i куш-куат магынасын 6epefli деп айткан авторлардыц 6ipi - Г. Доерфер [270, с. 492]. TypiK этимологиясы женшдеп баска 6ip талкыны кытай деректершен ушыратамыз: «Ту-кюлер (TypiK) ездершщ лагервде турып жаткан efli. Bip кезде тау жакка Ke3i туседг Ол тау дулыга туршде KepiHreH екен. Сейтш, олар дулыга атын алган болып шыгады. Бул кауым дулыганы ту-кю деп •бшген. Сондыктан да олар ездерш Ту-кю деп атап кеткен [11, 12]. Бул женшде О. Франке былай дейдк «Вухуандардыц Сиен пилepiнiц» аты да «таудан таралгандьщтан» бул этимологияга ceHiM аз, Кытайдагы шетелдж атаулардыц этимологиясьша дэшм сергекпкпен карау керею>. Тауга байланыстыра койылган атау турж сезшщ мэшн ашып 6epefli деп узшд>кесщд1 уюм шыгаруга асыкпайык. Бул ретте баскалай деректер мен дэйектеулерд! мумкшджтщ барынша жан-жакты камти карастыра отырып, мэселенщ мэщц кисынын табуга куш жумсаган абзал. Алайда, турж атауын дулыга [272, 40] мэшмен теццеспре карастырган авторлар 6ipeH-capaH емес. Бул ретте Ж.Ж. Гесстщ niK ip iH тшге тиек етуге болады: туркшерде осындай ат беру ypflici ертеден 6epi жалгасып келе жатар. Бул, жаца парсы тш ндеп тарг сез1мен ундес. BipaK бул сез туркшер мекендеген жерлерде онша кеп колданылмаган, кей-кей жерлерде бул сездщ барыныц e3i мулдем бшнбей кеткен. Мундай урдюл каракалпактардьщ атынан да керуге болар efli [276, 99 - 100]. Осы ойды Бернхард Мункасчи да куаттайды [277 , 59]. Оныц пшршше, кытай тш ндеп tu-lu-ko (турш) шагатайдагы дулуга (казакшада -дулыга) сезше тура келедь Мундай nkipfli И.Ж. Скотт 1824 жылы, ал Габелентз 1837 жылы айткан [11, 12]. Хаммер езшщ «Осман императорлыгы тарихы» атты ютабында TypiK атауы Герадоттагы Таргиастостыц жэне касиетп мтаптагы (Таураттагы) Тогхарманыц дэл e 3i деп жазады [12 ,4 2 - 44]. Франс В. Ердманн TypiK атауын Туриер, Тауриер, Тайритен, Торетен, Тураниер, Туркен, Турменен, Таурменен, Тур1кманен сиякты кауым аттарымен тэндеспре карастырады [14, 132
4 1- 43]. Мундай келютщ TypiK этимологиясын аныктау багытында ep6tiuiyi тшс ойды камшылайтыны аньщ. В. Колэллэ тартар аты тардан шыккан, сол сиякты турку ce3i де тур, тур немесе тир туб1рлершен жасалынган. Бул атаулардыц шыгу тепнщ уксастыгын кешпещц кауымдар катарына жататын татарлар мен туркшердщ турмыс салтыньщ б)рдейл1пмен тусшд!руге болады деп б1ршама ойга конымды nkip айткан [278, с. 125; 465]. Ал, Карл Фиока болса, бул атаудыц neri3i турку, оны кытайшадагы ту-кюмен салыстырып карацыз дейдь Ол осы сездер Хазар тещз1 жагалауында жасаган Искиттер (сак-скифтер) тшнде «тещз жагалауында ем!р сурген адам» дегещц бйвдредо. BipaK, муньщ туркшерге катысы жок деп есептейд1 [279, с. 899]. Ягни, бул парсы тшнщ корындагы сез дегеш гой. Вамбери езшщ «Турк-татар халкыныц алгашкы мэдениетш атты кггабында былай деген болатын: TypiK атауы туркшедеп тере, теру - туылмак етюигшен жасалган. Тоге (тере) уйгыр мен османлы тшдершде есу, ортага шыгу, пайда болу магынасында колданылган. Демек, TypiK ce3i эуел баста Tipi жанга, адамга байланыстырыла айтылган. Тере алгашында туре деп айтылган болуы керек, кешшрек бул сездеп у немесе у дыбысы е дыбысына айналып кеткен [280, с. 51]. Демек, тур, тере, теру - адам аты. Иакинф Бичурин муны жаксы-ак байкаган екен: «Ифаттьщ баласы TypiK Орта Азияны жэне Каспийден Корей шыганагына дешнп жерлерд1 мекендеген тайпалардыц алгашкы атасы есебшде тусшшген» [281, с. 222-223]. Иафестщ (Иафеттщ) сепз улы бар ед1, олар мыналар: Турк, Хазар.... Нух пайгамбар Иафес атты улын солтустк жакка ж1берд1, делшген Эбшгазы Бахадур шеж1ресшде [282,12 б.]. Ежелп деректерде Нух пайгамбардыц эулеэт деп жазылган TypiK, сондай-ак «Огузнамадагы» ¥лык TypiK осындай магынада колданылган. Немесе «Авестода» Тура халкыныц 6ipiHini бабасы деп айтылган Фрияна Тураны еске алайык. Демек, TypiK пен тур 6ip туб1рден жасалган, 6ip угымды бишретш езектес, кшддктес сездер болып табылады. Тур, TypiK, тере ... куш-кудырет дегещц бшд1рген сездер деп аньщтауга болады. Олай болса, бул атау Typiicrin Tэцipлiк касиетке ие болгандыгын, оган Тэщршщ назары тускендшн (тэщрлк куш-куаттыц бершгендтн) бейнелеу ушш айрыкша колданылатын термин - сез, ягни эпоним мен этноним. Бул ретте М. Кашкари былай дейдг «Турктерге Тэщрдщ e 3i арнайы ат койган» [33,20 б.]. BipaK, бул этимологияны кейб1р авторлардыц сынга алганы белгш. Олардыц ескертулер1 мынаган саяды: 1. VI гасырда тарих сахнасына шыга келген тайпалардыц атауы болган TypiK адам (инсан) магынасында колданылмаган. 2. Мундай талкын болжам гана болуы мумкш. 3. и (у) дауысты дыбысы бар тере, тур ericTiri тек кана осман тш нде гана бар жэне бул eTicTiicriH непзп буынындагы басты дауысты дыбыс «и» емес, «о» (е) болады [283, 55]. Ертеде туркшер журтында баскалардыц пшнен айрыкша 6ip касиеттмен коршген, кепсанды калыц кауым немесе устемдк етупп 6ip тайпага курметп 133
атау беру 6ip урдкке айналган екен. Мысалы, Ф.В.К. Мюллер мен В. Радлов печенегтердщ 6ip тайпасыньщ аты Ердем ед1 деп жазган болатын. Бул куДфет, кабшет, касиет деген магынаны берген. «Алтын-Келде» 6ip кауым аты осылай аталган: Ердем Болшар будун ... epiK будын ... жэне ер ердем eniM болшар будын (Radloff, Altturk. Inschr. 3. Lieferung, s. 334-335) сиякты сейлемдеп сездерд1 Радлов курметп Болшар кауымы, кудыретп кауым жэне каЬарман тайпа, Болшар кауым деп аударыпты. Константинос Порфирородный печенегтердщ бэршщ емес, ен ержурек уш тайпасыньщ (Жауду-ердим, Куйер джиджур жэне Кабуксун-жула) аты Кангар деген едь вйткеш, Кангар ce3i (ержурек, куши) жогарыда айтылган тайпалардьщ ерекшелжтерш анык айкындап тур, дейдт Сондай-ак, Хаустма мен Вамберидщ куэландырганындай, батыска 6ipiHmi болып жылжыган огуздардын 6ip тайпасыньщ аты - Кайы (ягни Кайы). Оньщ магынасы «куатгы» дегещп бшдаредь «Селджукнамада» бул атау Кайы деп бершген. Вамбери Ka3ipri уакыттагы турюмен тайпасынынн аты да Кайы екендшн ескертедь (Vambery Das Turkenwolk, 394-6). Сондай-ак, Вамбери, Хаустма жэне Эрдманндар огуздардын тагы 6ip тайпасыньщ аты «беке» (куатты, палуан, мыкты), бул сез шагатай, уйгыр (тараншыда), каракыргыз тшдервде бар, 6ipaK беке, беке туршде айтылады деп жазады (Vambery Das Turkenwolk, 5-6.; Erdmann. Temudschin, 504-6.) [284, с. 57]. Kefi6ip авторлардьщ жазуынша, «тур4к» ce3i кауым аты релнде колданылган [285, с. 275]. Венгер жинагында печенек тайпасыньщ аты Ердим (Ердем). Бул сез касиет, кызмет, кабшет магынасында туйщпршедь Э сш , «TypiK» ce3i (Ф.В.К. Мюллер жазгандай) нэсш атымен байланысты, «куат» магыналас угымды бивдрсе керек [286, с. 10-97; 388; 219-225]. Жогарыда келэтршген деректер мен орхон б т гш д еп турш ce3iHiH ултупыс магынасында колданылгандыгы женшде кептеген авторлар жазган (Доэрфэр Г., Мюллер Ф.В.К., А.В. Ле Кох) [270]. Сондыктан, б.д.д. деректерде кездесетш Тур сезшде 6ip буын, ал, 6i3fliH заманымыздын 6epri жагындагы кезецдерде колданыста болган TypiK атауында eKi буын бар деп уэж айтып, тур мен турйсп байланыстырмастан карастыруга бейшдйс бивдрген авторлардыц сездер1 кещлге конарлыктай емес деп бшем1з [287, с. 275 - 282]. Ce6e6i, уакыт еткен сайын сездщ дыбысталуында езгерктщ болмай коймайтыны белгш. Бул - табиги жайт. Ендеше, Иран эпсаналарында айтылган Фаридун [288] урпагы болмыш Тирак немесе Тур eciMfli Затты TypiK атымен байланыстыра карастырган авторлардьщ (ат-Табари, элМасуди, ибн эл-Эсир жэне т.б.) шюрлерш мулдем TepicTeyre болмас. Бул жерде 6i3fli авторлардын шыгармаларындагы Тур Иран шаЬыньщ эулеэт деп келетш тустары кызыктырмайды (бул жешнде V тарауда егжейтегжешп сез болады). Bi3 Kefi6ip авторлардын Тур мен TypiK кауымын катар карастара ерб!ткен пайымдауларына ini тартатынымызды атап етпекппм1з: б.ж.с. 420 ж. жазылган парсы деректервде Сьфдария бойларын жэне Алтайдын аргы бетш мекендеген кауымнын турлар, турандыктар 134
деп аталганы кездейсок емес шыгар [289, с. 310; 137]. Б.д. 515 ж. окигалар турасында сез козгаган парсы деректер! де турк хунды - куатты хун деп аныктаган [289]. TypiK ce3i кулпы осы магынада Византия тарихшылары Агатиос пен Менандростьщ шыгармаларында (VI г.) колданылган. Ал, б.д. IX-X гт. бул атау Волгадан Орталык Еуропага дейш алып жаткан аймакка бершген-тш ( Шыгыс Туркия - Хазарлар елкеа, Батыс Туркия - Мажар елкеы). TinTi, Мысырдын ез1 кыска мерз1мнщ iminae, ягни XIII г. Туркия деп аталган екен [12, 42-44]. Демек, куш-куаты арткан турю-турлар аты затына сай ic аткарып, турмысын тулетш, терткул дуниеге дацкын шыгарган. Сондыктан да болса керек, М. Кашкари турктердщ бул flayipiH олардьщ кемелденген кез1 ед1 деп, турк сезш (Olgunluk ?agi) осылай тарата аныктаган болатын [290, с. 351]. Демек, турк атауы данкты тайпалардьщ ерекше касиетш, олардын мереш устем болып турган кездеп болмысын бейнелеу yuiiH турю журтында кецшен колданылган екен. Куш, Куат, К^д1ретсездер1 KeicrypiKTep мтаптарында кептеп кездесед1 (мысалы, Куш Bepi, Куш Кул, Куш ¥ры - Radloff Altturk. Inschr. N.F.). Жогарыда, ягни параграфтыц басында Тур, Туран этимологиясы женшде ербтлген пайымдауларымызга нукте коюга асыкпаймыз. Жэне олардыц жогарыда баяндалган мэндерш Tepicrrey де ойымызда жок. Ce6e6i, рлардыц екеувде де белгш 6ip акикат бар деп бшем1з. Дегенмен, Тур мен Туранныц аныктамасын баскашарак та беруге болатынына кез1мгз жете тускендей. Атап айтканда, Турды Тэщр1мен тэндеспрген жен. Чуваш халкында дэл осындай угым атам заманнан 6epi калыптаскан екен [291, с. 84]. Об1рдщ Тумен жэне баска жерлервде, сондай-ак тур1ктер мекендеген Чувашия мен Татария сиякты елдерде Тур мен Тэщрд16ip магынада тусшу клм-к1мд1 болмасын ойландыруы raic. Будан шыгатын корытынды мынау болмак: кене тур1ктердщ ец басты KacHerrici, киелю мен Ky^iperrici - Кек Тэщрь Бул - айдан анык акикат. Ендеше, Тэщрге тэу еткен кене турлар тэщрл!ктер деп аталган. Олай болса, Тур мен Tanipi арасына тендк белпсш койып карастыруга эбден болады. Сонымен 6ipre, дала-дешттер жэне шелейгп жерлерде емгр сургендер мен непзшен, мал шаруашылыгымен айналыскан ру-тайпаларды да турлар деп атаган. Будан маглум болды: Тур деген угым мына мэндердг 1. Ш етаз-шеказ далалыкты ( жазыктьщ пен ойпатты) ; 2. Жалпы Тэщрге табынушылыкты; 3. Иранньщ солтуспп мен солтустк-шыгысында жаткан далалык, таулык жэне ойпатты жерлердщ тэщрлк сешм1ндеп тургындарын, acipece мал шаруашылыгымен айналыскан кешпендшердщ бэрш ез йшне сыйдыра камтып тур. 135
3. Б.д.д. II мыцжылдыктыц соцы мен б.д.д.1 мыцжылдыктыц алгашкы жартысында eMip сурген тур - TypiK сипаттас тайпалардыц мемлекеттшш 24 томдык Кытай тарихын («Эрши си ши») зерттеген кытай жэне жапон галымдары турк-хун терминшщ Typni варианттарын кене кытай деректершен (б.д.д. 2205 - 1766) кездеепргенш жазады (Хужаев А. Хитой манбаларидаги туркий халкларга оид айрим этнонимлар. - «Узбекистан Урта асирларда: тарих ва маданият». Тошкент, 2003, 178 - бет). Сондай-ак, Кытайдын езшщ авторы - Люй Симян кытай тшшде Шанхай баспасынан шыккан ецбепнде (Чжунгтуо минзу ши - IQCP халыктарынын тарихы. Шанхай, 1987 ж.) TypiK тектес тайпалардыч б.д.д. II мьщжылдыкта кытайлык «Чжоу» жэне «Ше - немесе Шя» патшалыктарымен карымкатынас орнаткандыгын жазады. Жэне де тагы 6ip кытайлык автор - Дуан Лянчин езшщ кытай тшнде шыккан «Динг лингдер... туралар» (бул уйгыр тш не аударылган. YpiMuii, 1996, I том, 124 - бет) атты ецбепнде «Шя» патшалыгыныц (б.д.д. 2205 - 1766 жж.) солтустк провинциясыньщ жасактары Кытайдыц солтустк-батыс шекараларыньщ тещрегшде мекендеген «Туфанг», «Гуйфанг», «Куюнг» тайпаларына шабуылдаган деп жазады. Оныц айтуынша, «Шя» (б.д.д. 2205 - 1766), «Чжоу» (б.д.д. 1122 - 771 жж.) жэне «Щонг» (б.д.д. 1766 - 1122 жж.) патшалыктарьщыц солтусппнде мекендеген «гуйфангдар» - Динг Линдер едь Кытайдыц ipi тарихшысы Люй Симян : динг линг немесе динлиндер кешшректе чилэ немесе теле деп аталган. Ka3ipri уакытта 6i3 оларды уйгырлар деп атаймыз, ал батыстагьшар оларды Typiicrep деп атайды. Шынында TypiK пен уйгыр динлинглердщ тайпалык одагыныц курамында болган. Бул атаулар Ty6ipi жагынан б1рдей магыналас. Б.д.д. II мыцжылдыкта жасаган TypiK тектес тайпалар - Динг Лингдер мен турлардыц солтустк шекаралык жерлерде Кытай патшалыгыныц жерше баса-кектеп юргецщп коне деректерде тшге алынган, дейдк Мунда турлар (турандыктар) атауы сез болган. Егер кулл1 Орталык Азияда, Об1рде, Алтайда тек уцщевропалыктар гана мекендеген дейтш болсак, кытайлык деректерде катталган TypiK тектес тайпалар бул жерлерге кайдан келген деген орынды сурак туындайды. Оныц жауабын томенде беруге тырысамыз. Бул ретте сактарды «Шимо» мен «Шижа» деп атаган кене кытай тш ндеп жазбалардыц («Мутинзыныц ем1рбаяны») 6epepi мол деп бшем1з. «Жунгоныц тарихы» атты кытай деректершде хундардыц б.д.д. I мыцжылдыктыц басында TYpлiшe атпен аталган аргы ата Teicrepi - Нумдар мен Тиек = Тиктер (Дек; Ди) катталган [44, 2847, 2852 бб.]. Сактардыц 6ip белкшщ Сулер ЖуцдерьЙундер1 (Жунгуа) деп аталганын б.д.д. 989 жылгы кытай деректер1нен б1ле аламыз. Кытайшада су (се) жэне су атаулары кездесед1. Бул сездермен сактардыц аталганын Груут жаксы-ак ацгарган [10]. Ал, Мюлер, Франке жэне Тогандар бул кауымдарды TYpiктepдiц ата-бабалары деп бшед! [292]. Ол, ол ма, кытай деректер1 1116 жылы Шу мемлекетшщ курылгандыгын айгактайды [293, с. 128]. 136
Кене грек авторларыньщ шыгармаларында каспийлер кауымы тшге алынган. Олар, кейб1р галымдардыц n k ip iH iu e , арийлер келместен бурынак Орталык Азия тарихында улкен рел ойнаган. Кене Ундшщ Мохенджо-Даро, сондай-ак II Сус пен IV Анау (Туршменстан) мэдениеттерь - дейд1 ирандык археолог, профессор Е. Херзфелъд, - осынау Каспий кауымыныц жэд1герлисгер1 болып табылады [28, с. 33- 67]. Бул кауым Ведикалык аришпктер Yндктанды басып алмастан бурын Гиндукушта жасаган-тын. Каспийлерд1 Орта Азияньщ Оцтустш белштерш колдарына алган Бурушактардыц (немесе Бурушаск) ата-бабалары ретшде кабылдаган зерттеуиплер саны жетерлш [29, с.776]. Бурушактардыц жакында гана зерттеле бастаган тшдершде турпане сездер жеткшкп келемде кершедт Бул тщцщ улкен лугаты мен грамматикасын д-р JI.P. Лоример баспадан шыгарган. Кене дравид тшше жэне Кавказияныц абхаз тшше жакындыгы бар бул тшдщ суффикстер! фин-угор типтес болгандыгы аныкталды. Сонымен катар, бул тшдеп туршше сездерд1 Памир кыргыздарыныц диалекпамен байланыстырудыц кате екендт де аян болды [30; 294, с. 701, 203]. Эл1 6ip жерге жинакталынбаган жэне жете зсрттелшбеген бул сездердщ 6ip белш 6ip заманда елш тшге айналган кене 6ip туршшеден алынган сездер болуы керек деген болжам айтылуда. Мысалы, бул тшде «кайнатаныц» орнына «азк-ир», «кайнененщ» орнына «азккыз» колданылган [295, с.* 333]. «Азк» сез1 «азыктан» («азык») туындаса керек. Муныц e 3i тепнде «ир» («ер» емес) жэне «ыз» = бен айтылатып 6ip туршшенщ жалгасы шыгар. «Демир» сез1 де шамасы, Т-ны Ч-мен ауыстырып сейлеген 6ip диалегатден алынган болса керек. Бул сез «чумар» тур!нде айтылган деген болжам да жок емес. Е-нщ орнына М-д1, Ч - С-ны ауыстырып сейлеу Памир жактарындагы бурушактарга Kepiiii турган бугшп турш тайпаларыныц аргы ата-бабаларыныц диалекйсшде жок удерк. Буршак тш ндеп шаз жэне лир турйсnicnepi зерттелшсе, бэлюм кене Каспийлермен байланыста болып жасаган туркшердщ тш мен тарихьша катысты материалдарга кол жегазшер ед). Ескещцрдщ жорыктары кезвде Синд езеншщ бойында жасаган кейб1р кауымдардыц турш болгандыгы женшде болжамдар айтылуда. Шумерлер жэне каспийлермен жапсарлас турган, 6ipaK бупндер1 ущцстандык жэне ирандык атаулармен аталып кеткен елкелерге тараган алтайлыктардьщ Сибар, Кумык, Кужат, Кец (Кецгер) жэне Гур сиякгы кауымдар болгандыгы жошнде сез козгауга болатын сиякты, ейткеш ацыздарда булардыц атаулары кеп тшге алынады [55, 347, 368 бб.]. Хазардыц туршшеа, - дейд1 Маасуди - Ci6ip, ал парсышасы хазар болады. М. Каш кари хазарды сувар атауымен, булгарлардыц суварларымен 6ipiicripin карастырган. Ол сувардыц тш не байланысты кептеген мэл!меттерд1 жинактаган. Бугшдер1 парсыша сейлейтш кубеджилер Tini турш пен парсыныц ортасындагы 6ip аралык орынды иеленген [32, с. 255-281]. 137
Геродот Аргиппае атауын тшге алган. Ол баска каскада (Аргимпае) деп жазылган. В. Томашек буларды Аргим-паои туршде жазу керек д ев д [296, с. 63]. Велиди болса, «Аргимпаеш» «Аргын-баймен» тэндеспруге бейш. Ягни бул - «Аргындардыц Байы». Аргын, Аргу деген сезден шыккан. Шу мен Талас алкаптарында Калачтар мен Аргулар турган деген матметп М. Кашкари беред1 [290, 31 б.]. Бартольд аргындар XV гасырга дейш «Аргын туршмеш» атауымен белгшi болган ед1, - деп жазады [29, с. 129-130]. Велиди Тоганныц пшршше, турю тайпасыныц атауларына ан, ен, ш, ын сиякты косымшалар жалганып отырган (мысалы, Майтен, Каркын, Уйсш, Алшын, Катаган, Табын, Барын жене т.б.). Аргын да сол сиякты турленш айтылган. Ал, «Бай» атауы б1здщ заманымызга дешнп дэу1рлердеак Усун мен Шыгыс Туристандагы Куча (Турфан) тургындарыныц устшен карайтын билеуппнщ лакабы ретшде белгш болган. Кешшректе ол кейб1р диалектшерде «бек», «би» турш алган. Бай немесе Би атагы усундерде Кун-би (Кунбак) туршде айтылган. Аргын-бай сезшдеп «бай» да нак осы магынада 6ip замандары колданылган деуге болады . Геродот Аргиппае атты скиф кауымыньщ кувдретп 6ip мемлекет кургандыгын айтады. В. Томашек те Аргиппай немесе Аргимпайлардыц елкесшде алгашкы TypiK мемлекет1 курылган деп есептейдь Ол бул елкеш Моцголстаннан 1здемеген. Кене скифтер мен олардыц Kepuiuiepi туралы жаксы 6ip зерттеу жумысын жазып калдырган д-р X. Триедлер Аргиппайды Орталык Тянь-Шаньныц батыс баурайында жайгаскан деп бшген [298, с. 281]. Геродот бул ретте былай дейдк Еышм де аргиппайларга зиянын типзе алмас, ейткеш олар касиети саналады. Олар (ягни Аргимппайлардыц басшылары) жанында курал алып журмейтш efli, сонымен 6ipre адамдардьщ арасында болып жататын тусшкпеушшктер мен кайшьшыкгарды да шешетш осылар. Буларга жупнген адамдарга ешюм де тике алмайтын. Геродот булардыц (ягни Аргимпайлардыц басшыларын) такыр бас (ягни шаштары устарамен кырып тасталынган) болгандыгын жэне кеп тивд бшетшдЫн, бул кауымныц мэдениетте кеп mrepi кеткендИн, булардыц елкесшен керуендер сау-саламат ете алатындыгын атап eTin, муньщ бэр1 булардыц курган мемлекеттщ мыкты, Kpiperri жэне жуйел1 болгандыгыныц нэтижес! деген корытындыга келед1 [299, с. 23]. Томашек те осындай ой туйген. Геродот Булардыц Кара тещз скифтер1мен жет1 тш бшген аудармашылар аркылы катынаста болгандыгын сез етедь Ягни тшдер1 баска-мыс. Кара тещз жагалауынан скифтерге кептеген ирандык топтар келш косылган. Осыныц нэтижесшде аталмыш скифтер тшнщ езгерюке ушырауы эбден мумюн. Жогарыда сез болып отырган мэл1мет Геродоттыц устазы Аристеастан алынган екен. Б.д.д. VII гасырдыц орта шенше катысты осынау мэл1метке орай, ойын api карай ерб1те тускен З.В. Тоган Орталык Тянь-Шаньда мекендеген бул мереш устем кауымныц шаштары алынган жэне карусыз журетш, агаш кылышты басшылары шамандык камдар (руханилер) немесе баскаша айтканда, «туйундер» («тудЬун») болса керек деп топшылайды [51, с. 26-27]. Ыстык-кел тарапындагы кала мен калашыктарда турган Барыскан 138
турктершщ басшылары да «туйундер» едг «Туйун» (тузун жэне турун турлершде де келген) Кектурк, Хазар жэне баска туркшерде колданылган. Кешшрек ол хазарлардан немесе олардан кеп бурыныракта eMip сурген хундардан скандинавиялык германдыктарга да еткен. Аристеастьщ буларды мурындары тайпактау жэне жуздер1 эйелдердк1 сиякты жаратылысынан « т у й а з» (тукс1з - С.Э.) деп сипаттаганына Караганда, бул сездердщ тек кана туп аздау тур1ктерге катысты айтылгандыгын авдау киын емес. Аристеас булардыц мурныньщ тайпак болгандыгын, ягни антропологиялык турпатыныц моцголоидтьщ типтес болгандыгын айрыкша атап етедь Барыскан билеупйа репнде кершген «ТушндЬ «Mucmal al-Tavarih» = тан (Tahran, 421-6.) кездеепрем4з. Чач (Шаш) тур1ктершщ басшысы да «Тушн» ед1 (EI-Biruni. Al-Athar al-Baqia, 101-6.). Ал, Кеш (Туркменстандагы) сакыбы -Тудунды Табари тшге алган. Сахих Балхидыц анызына Караганда, Куча (Кочо) тарапында да мэшЬур ислам мутасауыфымен сейлескен зат 6ip «туш н» efli. Махмуд Кашкаридыц заманында «кей каЬйасыныц» (мекеме бастыгы - С.Э.) мшдетш «тушн» аткарган. О замандарда шамандарга, ягни «камдарга» мемлекет басшылары ретшдеп статус бершген-тш. Бул ретте «тушн» сез1 билеупп жэне уэли магынасын бивдрген [63, с. 83]. Хазарлар мен батыс турк кауымдарыныц арасында таралган бул сезд1 «буддизм монахы» магынасында тусшуге болмайды. Кешшрек буддизм монахтарыныц ыкпалы артып, уюмет icTepiHe араласа бастаганда бул атау оларга да бершген-тш. Сикыршьшык пен дши-саяси курьшымдарды 6ip колда шогырландырган корольд1ктщ Шуларда да болгандыгы белгш. Кешн «хакан» (каган) рухани билкке де ие болып, оныц орынбасары, ягни «югруш» дунияуи ктермен айналысатын болгандыктан, осы жобада жалгаса берген кос корольдк жуйе аргимпайларда, одан соц булардыц 1збасарлары ретшде Орта Тянь-Шаньда кер1нген Кектур1ктердщ урпактарында орныккан. «Огуз» дастанынан белгш болганындай, Улы TypiK мемлекетшде пагыз «TypiK» атауына ие болган тайпа билеуппсшщ (Ябгудыц) жанында шамандык (кам) функцияны «¥лук (улы) TypiK» аткарган. Бул «TypiK» тайпасыныц басшысын еске тумредь TypiK ацыздарыныц «Иран-Хазар варианты» бойынша, дуниеге билк журпзуд1 камтамасыз ететш тылсымды «йеденщ» нагыз neci «TypiK» едь Оныц «йеде тасын» урлап экетш, мемлекет тебесше «Огуздыц» кетершуш, ягни жецш шыгуын камтамасыз ету максатымен Кытай жагындагы TypiK кауымдары шаралар (койдыц суйепмен бал ашу жэне дуалау) Kepin, 10 галым (дана) «устаз» камды ж1берген. Муныц нэтижесшде устемдк, билк жэне егемендк тагы да TypiK елшде сакталып калынды. Бул терт тайпа Турктщ жанындагы Он октыц (ягни он тайпаныц) ататег1 efli. Бул ацыздар бойынша, Яфет улдарыныц iu im eH акылды 3pi 6iiiiM«ici тек «Турк» пен «Хазар» гана едь Ал, баскалары шел далаларда калган каУымдар ретшде ацдатылады. Шынында да, Хазар мен Сабирлер Едш мен Дербент арасында жартылай мэдени турмыс кешкен, Терт TypiK пен Он ок 139
тайпасы да Тянь-Шань алкабында узак уакыт бойы жартылай отырыкшы жэне жартылай кешпел1 eMip сурген. Терт тайпаньщ шпнен Чигилдердщ Талас, Шу жэне Lie алкаптарында, Илактыц [67, с. 55] Ka3ipri Ахангаран аймагында, Барсганньщ Ыстыккел тещрегшде, жаз жайлауынан кешнп маусымда калалар мен калашыктарда кыстагандыгы тарихи деректерде анык катталган. Бул тертеудщ тагы 6ipeyi - Тун (немесе Нутал) [65, с. 312-313]. Барысцан (Барсган) калалары женшде Ибн эль-Факих, Худама Идриси жэне баска араб авторларыньщ жазбаларында (Нушеджан мен Баржан туршде де жазылады) айтылган. Барсканньщ (Ыстык-келдеп) су астында калган калалары араб деректершен орын алган [300, с. 90-91;46]. Чигил (ИГшл) мен Тухал калалары туралы «Hudud al-alamda» (тэрж1меленген, 297-304-6.), М. Кашкари, Мукаддаси жэне баска авторлардьщ ецбектершде айтылган. «Иран-Хазар» анызында Кытай жактан TypiK елше 10 балгер (Кам) келген деген мэл1мет бар. Муны Он ок будун, ягни 10 коленернп ру-тайпа деп тусшу керек. К^ытай деректер1 бойынша олар мыналар: 5 Тулу: Чумугон, Хулу-кю, Се-ше-ти, Туркеш, Си-ни-ши жэне 5 Ну-ши-би: Асыг-кю, Ку-шу, Басайган, Ку-шу, Чобан [301, с. 354-356] . Ал, б.д. VIII гасырынан кешнп кездердеп деректерде катталган Шыгыстагы «Кагандык Typiicrep» (барлыгы 10 тайпа) Хеннинг мен Вайлейдщ ецбектервде керсетшген: I. 5 Телес (Яглакар, Бускут, Курэбер, Корбар) жэне И. 5 Тардуш (Сикаар - Тугара, Ейубер, Чарыг, Ябуткар, Ялпагут) [35, с. 553]. Эдебиетте «Тохар» делш т журген кауымньщ алгашкы атауы-Тардушка юретш Тугара. TypiK кауымыныц аты болган «Тохарды» кешшрек ирандыктар иеленедь Тохарстан уэлэяты 6ip замандары «Тугара» атты кауымныц атымен аталган. Тугара Тохара болып езгерген. Хотан тещрегшде ерте заманда 6ip иран тш колданыста болган. Зерттеушшердщ 6ip парасы бул тйщ «Сака тш » деп атаган. Соцдайак, Куча (Кочо) мен К^ара inahap аймагында ариан (арийлк) тш езшдж ерекшел1кгер1мен ажыралып турган. Fылыми эдебиетте оган «Тохар тш » деген ат бершген. Аталган тшдердеп жазбалар табылган жерлерде сол тщдерде сейлеген кауымдар шынында да eMip сурген бе, элде жок па? Бул сауалга анык жауап беру киынга согады. Ол, ол ма, бул кауымдардыц ездерш калай атаганы женшдеп мэселенщ басы ашык калуда. Алайда, тохар тшше байланысты кептеген авторлар пшрлерш бивдрген болатын. Олардыц болжамдарына Караганда, Сака мен Тохар (Тухар) аршиктердщ ею туыстас белжтер1 [302, с . 566 - 586]. Жогарыда «Тохар» деген TypiK кауымыныц атауын 6ip замандары Тохарстан уэлэятын мекендеген аршпк кауымныц иeлeнгeнi женшде айтып еткен едк. Оныц алгашкыдагы атауы «Тугара» (Тогара) едк Бул TypiK кауымы кешнп кекгуриетердщ шинде дербес 6ip тайпа ретшде гумырын жалгастырган деген болжам бар. 140
Осынау Тугардыц турленш айтылган тагы 6ip Typi, Хеннингшщ жазганындай, Огуз руынын атын алган Туркер кауымы болып табылады. Тухар (Тугар) атауын алган арилпстердщ 6ip б е л т кектур1ктерге cinicin, элдекашан TypiicreHin кеткен. BipaK, TypiK кауымынан алган атауын сактап калган. Тарихта осы тэр1здес мысалдар кептеп кездеседь Жалпы алганда, Кашкар жешнде TypiK жэне иран аныздарындагы мзл)меттердщ тарихи деректермен уйлес келетйп айкын болды. Олардан Кашкардыц кене TypiK билеушшер1 тарапынан салынгандыгы жэне оныц эдепюде Ордакент деп аталгандыгын бшуге болады. Кептеген авторлардыц ецбектершен мэл1м болды: Кушандар (немесе Куша) - Юех-чих (Юечжи) ордасындагы Сак басшыларыньщ атауы. Кашгар (Кашкар) ce3i Каш тургындарыныц тшнде Каштыц билеуина магынасында келедь Куша да, тохаршада басшы - билк айтушы деген сез. Кытай мэнбелершдеп Юехчихтер классик авторлардыц шыгармаларында тшге алынган «Тохароий» атты кауымныц нак 03i. Тохар жазбалары eKi диалектще бтлген. Булардыц 6ipi - «А Тохаршасы». Бул - Кытай деректемелершде «Агни» деп аталган Кара шаЬар тохарларыныц тш . Бул тохарлар ездерш «Арши» деп атаган кершедь Уйгырлар буларды «Twgr» (Тухри) деп атаган. Аталган тшдщ еюшш 6ip диалекпа «Б Тохаршасы» болып, бул тшде Кучада eMip сурген арилАктер сейлеген. BipaK, булардыц ездерш калай атаганы белпаз. Эмударияныц жогаргы агысындагы Тохарстанныц тургындары бул тохар тш нщ нагыз иегерлер1 есепгелшед!. Вайлей, Хеннинг жэне Халоун осынау тохар тш н Иран тш нщ 6ip диалектга деп бшед1. Прагалык галым Пауль Поуча, Тухри деп аталган тшде сейлеген кауым Тохар емес. Тохар - бул ирандык кауым дейдь Шынында да француз тш - франктердщ тш емес. Ол романданган кельттердщ тш . Сол сиякты тохар - ирандык топтардыц 6ipim4 тш . Олай болса, Тохарстандагы тохарлар - ирандьщтар. Осылайша тужырымды жалгастыра беруге болады. BipaK, тохар-иран багытында сез козгаган авторлар тохарларга этнонимдк атауды бул жерде бурындары eMip сурген Орал-Алтайлык кауымныц бергендт жайлы мэселеге мулдем мэн бермеген. «Кара шаЬар» тараптарында eMip сурген аршпктерге де 6ip TypiK кауымыньщ атауы бершген. Бул атау «Сака-Хотан-Брахми» атты жазбада айтылган Тардуш руыныц (Шыгыс Туркгстандагы) 6ipi «Twgr» (ягни Тугр) немесе «Twgri» (Тухри) тайпасына тиесш екен. TypiK руыныц Тугр атауына ие болган арилктер Турмстанга алгашкы арил1ктермен (оныц 1шшде хорезмд1ктер де бар) 6ipre TypiicriK Сак мемлекетт Курылган заманда, бэлюм одан да бурыныракта, б.д.д. XIV-XIII гасырларда келген болуы керек. Булар уакыт етмямен жергшкп тургындармен араласа eMip суре отырып, 6ipTe-6ipTe TypiicreHe бастаган. Олардыц Тянь-Шаньдагы GoniKTepi кешшрек Ущц 3cepiHe ушыраган. 141
Монгол рулары «Асиут = ты» Ас-ут, ягни Ас = тар деп окыган М. Хельфен Жалайыр тайпасыныц 6ip руы -Тохрауыттардыц атын да Токурут, ягни Токр = лар деп туацщрген. Сондай-ак, Алдыцгы Азиядагы «Аккойунлу»-лар арасында eMip сурген «Тухарлу» руыныц аныкталуы [303 с. 252-253] жогарыда аталган топтардыц алгашкыда турк сипаттас кауымдарга жаткандыгын айгактаса керек. Бул, Муккаддаси мен Бирунидщ жазгандарымен ундес келедь TypiK тайпасы болмыш Тардуштыц курамындагы «Тугара» («Тогара», «Тугра») атауын «Таураттан» да кездеспруге болады. Онда Нухтыц уш улы болатын - Шам, Хам, Япцп, Осьшардан жер бетшдеп барлык халыктар тарады делшген. Яшшнщ улдарыныц аттары мынандай: Гомер, Магог. Гомердщ улдары мыналар: Ашкеназ, Рифат жэне Тогарма [ 304, с. 25]. Бул дерек те Тогара-Тугара-Тогарма атауыныц тарихилыгына деген сешмд! ныктай туседь Бул теорияны дэйектегендер, б1ршипден Шыгыс Турюстанда табылган жазбаларга арка суйеген. Олар «Енектет» (Хинд) тшнен Тухришага аударылган. Екшцпден, Торгус пен Помпениустыц 6ip ецбепндеп 12 жэне 42 бел1мдердщ басында тшге алынган «Тохар» жэне «Асиани» атаулары, сондай-ак кытай деректершдеп кейб1р аныкталмаган жазулар да осынау дэйектеулердщ непзш кураган деп айтуга болады. Акырында, бул теорияныц калган бел1ктерщ авторлардыц еркш турде айтыла салган ой-пшрлер1 мен болжамдары курайды. Б.д.д. IV гасырдан бастап кытайлыктар тохарларды Юех-чих (Юечжи) жэне Та-Ьйа деп атаган. Булар б.д.д. II гасырда оцтустк аймакта, Ущцстанда болган. Сондай-ак, батыска карай бет алып жылжыган. Дон езеншен кешш етш, Дунайдыц аржагындагы аймакка дейш барган. Бул жерлер Алан, Ас жэне Арсилердщ (Аорстер) кол астында болган. Кавказдагы каз1рп осетиндер де кене Астардыц урпактары болып табылады. Хеннинг жэне Хелфеннщ пгаршше, колжазбалардан табьшган жазбалар мен «Терт Тухри» деп аталган кауымньщ тш , «Кара шаЬар», «Кочо» жэне Бесбалык» тараптарында Typiicrepre дейш колданыста болган. Булардыц болжамы бойынша, Усун (Ву-сун) атауы да «Арсвн, ягни «Арс» (Ас) атауыныц кытайша жазылган туршен алынган. Г. Халоун Усун тш ТяньШань алкабындагы тургындар тш жэне ол тохаршанын (ек1 диалеюпсшщ) жалпы атауы ретшде кабылданган Арси тш болып табьшады дейд!. Оныц nkipiHiiie, кытайша окылатын «Юехчих» атауы да кене заманда «Згуйа (ка)» деп айтылган болу керек жэне бул ских (скиф) деген сез-мыс. Осынау атаулар талданган зерттеулерге сенсек, букш Батыс жэне Шыгыс Турюстанныц сактары, усун-арстары (аорс), ас жэне тохарлары Сармат деген жиынтык атаумен бейнеленген Алан-Астардан куралган топтар болып шыгады. Сондай-ак, б.д.д. I мыцжылдыкта тур1ктермен араласа eMip сурген иран тектес «ас»-тар женшде де осыны айтуга болады. Ол кешшрек тур1ктенген. Ал, «Аландарга» келетш болсак, олар жешнде б.д.д. III гасырга жататын Кытай деректемелершде айтылган. Оларда 24 Хюц-ну б!рлест1гшщ басын142
да 4 Хун тайпалары турган, ал булардыц б1ршщ атауы «Лан» ед1 делшген. Бул «Лан», «Алан» ед1, - дейд1 Де Груут. Кдпай болгавда да, З.В.Тоганньщ жазганындай, бул Ас, Алан жэне Тохар кауымдарыныц TypiicreHyi Хундарга дейшп кезевдерге тура келед1. Батые кектур1ктершщ арасында «Асыге» атты ру eMip сурген. Keft6ip зерттеушшер бул рудьщ атауын «Езгиш», «Ас-киши» (Ac-Kici) сезшен таратуга бешм. Айта кету керек, астар ете ерте заманда Typiicrepre ciHicin кеткен ирандык кауым болатын. Кытайдьщ б.д.д. III гасырына жататын деректершде 24-TiK «Хиунгну» кауымы женшде айтылган. Бастапкыда оган 4 хун тайпасы енген. Солардыц 6ipiHiH аты Лан немесе Алан ед1 [10, с. 55]. Хазар каганатында «Асатархан» атауыныц танымал болгандыгы белгш. Ол - Астардьщ тарханы магынасындагы 6ipiHini лауазымды тулганын атауы. Сол сиякгы К^>фым хандыгында да Астардьщ ерте замандардан 6epi турйстенген жэне татар 6илеушшер1 ретвде KepiHreH белит «Шырынлар» деген атпен белгш. Сонымен, деректер Ас, Аландар мен Тохарлардьщ кешпшк белштершщ хундардан кеп бурынгы кезендерде тур1кгенгецгцгш керсетеди «Сака-Хотан-Брахми» деректервде 5 Тардуштьщ (Тардуш) 6ip руы - Чарук тшге алынган. Ол Аксудыц оцтуспгшдеп Барчукта, ягни Тумшукта жасаган. Бул жерлердеН Чаруктардыц арасында, деп жазады Стен Коноу, 6ip Иранды^ кауым eMip сурген. Ол уакыт епйм ен шет сездерд1 (туршне сездерд!) кеп кабылдай берген [305, с. 798]. Чарукты Джомук пен Джугракган ажыратып алып карастыруга болмас. Сонгысы Хорезмде жасаган [306, с. 318,557]. Эбшгазы ханнын хабарнамасы бойынша, езбектер Ургенч каласыныц тургындарын «Джыгрык» деп атаган. Ал, Истахри деген авторда бул атау «Джыграгыр» туршде керсетшген, Идрисиде - «Джыграгун» деп жазылган. Азов тещзшщ жанында Джухрах каласыньщ болгандыгын растайтын дерек бар. М. Кашкаридыц ецбегшде жэне баска деректерде Шыгыс Туристандагы Барчук каласы Жарук деп те аталган. З.В.Тоганньщ пшршше, бул атаулар А жэне М дыбыстарыныц ауысып айтылуына карай чаграх, чыграх, чегрек, чигрек турлерше ие болган. Бул калалардыц кене мемлекеттердщ орталыктары болгандыгы пгубэйз. Сакталып, 6i3re дейш жеткен тохар жазбалары, оларды Вайлей мен Хеннинг окыган, тохарлардыц Шыгыс Туристанда болгандыгын айгактайды. Хеннинг тур1ктердщ, 3cipece олардыц «Толас» атты руыныц Кытайдагы Шит-coy, Шан-су, Шат-су уэлэяттарына жаппай коныстангандыгы женшде жазады (lifiltration o f Tuncish) [35, с. 5-59]. Бул ретте Томас пен Стен Коноу да пшрлерш биццрген болатын [49, с. 30-316 13-14]. Ал, Де Груут б.д.д. кене кытай жазбаларында айтылган уш-Турфанныц Вен-су деп аталгандыгын тшге тиек етш, бул сезд1 «Аксу» деп оку керек дейдь В. Бартольд болса, б.д.д. Шыгыс Туристанда Typiicrep болмаган, сондыктан да «Аксу» тэр1здес туршше сездщ о замандарда болуы мумкш емес деп Грууттыц niKipiH узв дь кес1лд1 тер1стеген сыцай бивдрген [307, с . 266]. Ka3ipri уакытга Бартольдтыц бул пт рш щ Heri3ci3 екедщп анык болды. 143
Алдыцгы Азиядан келген баскыншылардыц кысымына ушыраган TypiK кауымдары еврей жэне Сирия ацыздары, сондай-ак турш дастандары («Огузнама») мен кытай деректемелершде керсетшгешндей, 4-ке, 6-га немесе 24-ке белшш баскарылган жэне олардыц 63pi 6ip халык ретшде турмыс кеппрген. Бул ацыздарда сез Ескенд1рдщ кол астына 6ipiicripuireH Алдыцгы Азия баскыншылары женшде барады. Олар TypiK ацыздарында парсыша сейлеген Иран падишаЬы Ескенд1рдщ баскыншылары ретшде сипатталынады. Осынау ацыздарда Турюстанныц TypiK билеуппсше багынышты болган 24 тайпаныц 6ip тобы «TypiK» (Кудама бойынша, «мэдени TypiK») немесе eKeyi (Махмут Кашкаридыц мэл!метше Караганда) калач руы болган. Жэне 22 ру Ескенд1рге багынышты болып ез жерлершде калган. М. Кашкаридыц пшршше, Шу падишаЬына Tipey болган бул 24 ру туркмен болып табылады. Олардыц 22-ci огуз тайпасы саналады. Булар eKi калач тайпасымен 6ipre «24 TypiKMeH руы» болып табылады. Кдлай болганда да, Огуз-Тур1кмен тобыныц «24 TypiK руын» курагандыгын керем1з. Сириялык дерек бул 22 руды еврейлер ацызындагы Меджуч, Ескиназ жэне баскалармен араласкан рулар катарына койган. Демек, багынган 22 рудан баска eKeyi «TeMip какпаныц» аргы жагында калып кеткен кауымдар деп керсетшген. Булардан Табаридщ «Тафсифшде» 4 ру, Ибн ол-Факих вариантында 6 ру жэне бэршщ 24 ру екендпч керсетшген [308]. Б.д.д. I мыцжылдыктыц ,алгашкы жартысында мемлекет курган, аты кене дуниенщ кептеген жерлерше мэл1м болган TypiK тайпаларынан б1здщ назарымызды аударткандары - Чигил (Ичгш), Сибар (Ci6ip), Абар (Ибир), Канг (Кенг), Огур (Гур 3 мен айтылатын Огуз жэне Гуз) жэне Кимек. Огур (Гур) атауыныц кец аймактарга таралгандыгын Венгер галымы В. Мункачи тшге тиек еткен. Субар (Сибар) мен Чкшдер жешнде б1ршама ецбектер жазьшган [27, с. 187-188]. З.В. Тоган Субар жэне Субари атауларын суб-ер, суб-epi, ягни Суй-ер, Суй-epi деп те тусшд1руге болады дейдь Олардыц ундшктермен араласып eMip cypreHfliri женшде «Ригведа» мен Ассирия деректер1 мэлiмeт беред1 [27, с. 182,187-188]. Ci6ip ce3i де Субардыц 6ip Typi деген nkipfli Маркварт айтып кеткен [39, с. 272-273]. Ал, б.д.д. VII гасырда гректердщ «Аполлон» деген гибадатханасында Абариус eciMfli шаман болган деген дерек бар. Абар тайпасыныц Ci6ipfle жасагандыгы жешнде Немет езшщ ецбектершде сез козгайды [40]. Kefi6ip галымдар б.д.д. жэне Хундар заманындагы «Канглердщ» TypiK тайпасы «Канклы» жэне «Кенгерлермен» б1рыцгай кауымга жататындыгын айтады [309, с. 292]. Баска 6ip топ галымдар «Канг» - бул иран тектес «Канха» дейд1 [310 с.168]. Ал, уийшпп топтагы галымдар (Бартольд) мундай байламмен келкпейтшш бшд1ред1 [311, с. 348]. Дегенмен де печенегтердеп Кацгар, Кенгер, кыргыздардагы кацды, казактардагы кацлы жэне Кынклы (Муварекшан Хури [55, с. 47]) ру-тайпалары жэне географиялык атаулар Кецдиз жэне Кец-деЬ (Томашек[312, с. 135-136]), сондай-ак Сырдарияныц орта жэне жогары агынындагы Кенгерлердщ» (Маркварт) [13, с. 5-10] бэр1 144
сол «Канк» («Кац») немесе «Кенк» кауымына катысты айтылып, жазылган этнонимдер екендт айдан анык жэйт. Батыс Турюстан кауымыньщ атауы болган «Кан = ды» («Кацк») согдыльщтарга телуге болатындай ешкандай дэлел немесе жазба дерек жок. Айткацдайын, бул сез 6ip замандары барлык турк кауымдарыныц атауы ретшде де кершген. Огуз дастанында айтылган мына жайттарга кецш белешк: Огуз хан батыс сапарынан кайтып келгеннен кешн оны Канклы (Кацлы) жэне Уйгыр билеушшер1 Самаркандта кутш алады. Бул каланы Огуз-хан кацлы басшыларыныц 6ipi Юшы Кожа мен оныц улы Кара Сулекке бередь Туркшердщ ец кене ацыздары бойынша, ацыздык замандардан 6epi Самаркан кацлылардыц бшпгшде болган. 1124 жылы карахандыктар Карлык пен Кацлы руларына арка суйеген. Каракытайлыктардыц билеуппа карахандыктарды жецш, олардыц елкесше бюйпн журпзе бастаганда ездерш кене кытай тшмен «Канг-куо билеунпа» деп атаган [313, с. 216]. Бул жерде ерте заманда Сырдарияныц Канга («Махабхарата» бойынша) жэне Ганг («Шахнама» бойынша) деп аталуы кецш белерлш мэселе екенш еске сала кетпекипмгз. Дарияныц атырабында мекендеген осынау тайпаныц аты Сырдарияга да бершген болуы керек деп топшылауга болады. Канг дариясы, турштердщ Канг (Ганг) атты астанасы «Шахнамада» сез болады. Сондай-ак, Кангха турандыктардыц ел1 ретшде «Авестода» тшге алынган. Чигил (1Шгш) ce3iHiH магынасы елдщ шшен шыккан дегещп бидаредь Ka3ipri TypiK тш нде Ic-gil (ичгил) ce3i бар болып, ол 1штен шыккан урпак деген магынада колданылады. Ауганстан жершдеп «Кандахар» каласы кене замандарда «Чигилабад» (ИПгшдер каласы) деп аталган. Бул, пгубэаз, туршше атау ед1 [17, с. 45]. Шыгыста Кытайды, Батыста Рум, Русь, Kirni Азия, Иран мен Ущцстанды колына караткан аса улы мемлекет женшдеп есте сакталып калган окигаларды 6ip жерге жинактаган «Огуз» дастаны осынау улы «Ябгулар» мемлекетшщ орталык аймагы ретшде Батыс Туркютанды, ал хандардыц, ябгулардыц жазгы мекен-жайлары реинде Балхаш келшщ жэне Сырдарияныц солтуспгшдеп Ортак жэне Кертак аймактарын, ягни Ka3ipri Казакстанныц «Арка» атты жерлерш керсетедь Ал, Жетюудагы Йафенч каласын жазгы мекен-жайлардыц орталыгы ретшде ацгартады. Бул каланы М. Кашкари да тшге алган болатын. Бул Typiicrep, дастан бойынша, Аралдыц солтусттцдеп Борсык кум мен 1ле алкабын, Шымкенттщ аргы жагындагы Казыгурт тауларын, Кырык какпалы Сайрам мен Зеравшан алкабындагы Самаркант жэне Жалгызагаш (Рашид ад-дин бойынша, «¥зын-агаш» [314] жактарын кыстаган. «Огуз» дастанына непз болган «Шу жэне Тонга Алп» ацыздарында [314, с. 228] Иран билеушшер1 мен баскыншылары тшге алынып, кагандардыц орталыгы ретшде Шу алкабыныц Баласагун мен Шыгыс Туршстандагы Ордукент, ягни Кашкар калалары керсетшген. Б.д.д. 1150 - 1123 жылдары устемдщ еткен Чоу Вац хакындагы ацыздар (Фенг-чен-йени) ирандыктардын 145
Кавус женшдеп аныздарына уксап кетед1. Муньщ e 3i Орта Азиянын ею жакка да еткен эсершен болар. Койажие мырза ирандыктар мен кытайлыктарга дастан мотивтерш сактар берген деп бшед1 [315, с. 99-134, 153-159]. Бул аныздарда 0з1рбайжанныц солтуепгшдеп Шабыран мен оньщ онтуспгшдеп Казвин калалары Алп Ер Тонганьщ (Афрасиаб) калалары тобына жатады делшген. Алп Ер Тонгага катысты аныз Закария Казвиниде бар [316, с. 403]. Шабыран сез1 Сабирдш Ш - мен айтылган жэне «ан» жалганган Typi болса керек. Ал, «Шу аныздарына» келеек, олардьщ б.д.д. XII немесе XI гасырда Кытайда «Шу» мемлекетш курган турктерге катысты айтылгандыгы белгш. Тур1ктердщ душпандарынан ыгыса келш, 6ip тар жерге Kipin паналауга мэжбур болгандыгы, кешн TeMip echcri epiTin, ашык та кед дуниеге шыккандыгы «Эргене-кон» анызында баяндалады. Б.д.д. VIII гасырдагы Орта Азия Typicrepi ашкан бул тем1р какпа Lie алкабыньщ солтусттнде, Ka3ipri Талка TeMip какпасыньщ тещрегшде деп топшылануда [317, с. 196- 198]. Бул аныз турктердщ ата журты Тянь-Шань деген тужырымды ныктай туседь Кене Typiicrepre катысты Иран ацыздарына келеек, оларда 9cipece, Асади Тусиде устемднс етупи тайпа уйгырлардан шыккан жэне олардын орталыгы -тагы да сол Орталык Тянь-Шань алкабы, сол жерде дуниежузшк улкен мемлеке-ri болган, билеушшер1 «Кагани уйгыр» деп аталган, делшед^ Иранньщ баска гуламалары - Эбу Мансур эл Балхи, Дакики, Фирдаусилер устемдж eTymi Чигил (Illirui) мен Карлук (Халлук), ягни карлыкгардьщ дуние жузше танылган турктк мемлекет! болгандыгы жешнде сез козгайды. Булардыц орталыгы ретвде Ыстык-келдщ батысындагы Кочункарбашы, Заравшандагы Руйин - Диз (Бакыр кала, Байкент) жэне Ордакент (К^ашкар) керсетшедь Сондай-ак, бул мемлекеттщ улы билеуний Афрасиабтыц (Франрасйа, турнешеа Алп Ер Тонга) ирандыктармен Ka3ipri Сийстанньщ онтус-ппидеп Хамун келшщ жагалауында жэне Иранньщ imKi жагында согыскандыгы, акырында женш е тауып, ирандьщтардан кашып Кимак мемлекетше, ягни Алтайга барып, Кдмак езеншщ жагалауына шыгып, содан Алтайдьщ ар жагындагы жэне шыгысындагы улкен келдердш 6ipiHe (Коса-кел немесе Байкал), баска 6ip дерек бойынша Орхондагы баска 6ip «Руийн Диз» каласына барып паналагандыгы айтылады. Акырында, ол ез елкесшщ батыс 6eniri болып табылатын Эз1рбайжанга келш, ирандыктардыц колынан каза табады [318, с.19]. Кене Иран аныздарын жазып алган эл-Бируни, Заалиби, Табари, Наршахи жэне Насафи сиякты авторлар осынау эпсаналык замандарда жасаган кене турю кауымдары жэне бой кетерген туры мемлекетшщ шекаралары мен калалары хакында 6ip канша толыктай мэл1меттерд1 бередь Эл-Бируни мен Валами TypiK - Иран шекаралары Ka3ipri МешЬед пен Сирахс арасындагы Мез-дуран (оларша: Марз-е Туран = Туран жер1 (шекарасы) аркьшы еткендн1н айтады [250, с, 40]. Валамидщ анызы Табари тэрж1месшде бершген: Айасофия нускасында 146
№ 3049, «Нух» киссасында да бар. Валамидш ninipiHme, куллг Эзхрбайжан Туран шекраларынын шшде. Ол «Харис бен Шеддад» киссасында: «У ва Адхарбайджан шуд у ап заман аз ишан гирифт», - деп жазган. (Ягни ол шекаралардыц ш ш де Эз^рбайжан да бар дегеш гой). Махмуд Кашкари да сонау кене замандарда МэуараннаЬрдын толыгымен xypiK enKeci болгандыгы, ирандыктардьщ бул жерлерге кейшп кездерде келш орныккандыгы жэне олардыц бул елкеш Ажам (парсы дегеш - автор) e.ii-мыс деп атауга тырыскандыгы женшде сез козгайды [319, с. 1 1 1 ]. Яхудийлер ацыздарыныц Турюстан тарихы ушш ете мацызды жактары бар. Олардын ацыздары (алгашкы) Ислам авторлары болмыш ВаЬаб ибн МунаббиЬтыц жазбаларына непз болган [320, с. 186]. Тарихтан алдыцгы дэ\арлер ymiH мацызы бар болган яхудийлер эпсанасы Табари тарихына енген [321, с. 348], Ибн ал-ФакиИтын 1923 ж МешЬедте табылган географиялык шыгармасынан орын алган [322]. Б.д.д. VII гасырдын акырларында сактардьщ Алдыцгы Азиядагы устем дт ancipefi бастаган-тын, кешшрек Йуда мемлекетс (б.д.д. 587 жылы) Бабыл билеушш Набуккадназар тарапынан талкандалды. Яхудийлердщ 6ip бел1п ол заманда Кавказияда, Эз1рбайжан тараптарында жэне кешшректе пайда болган Хазар мемлекеттершде устем дтн сактап калган Сакалар елкесшен баспана тапты; булардыц 6ip белпч Кур озеншщ алкабына жэне каз1рп Дагыстанга келш орналасты. Эпсаналарда яхудийлердщ калган 6ip 6eniri Сакалар мемлекеттершщ нагыз орталыгы болган Турюстанга келгендН ацгартылады [323, с. 409-12]. Булар кешшрек Хазар тещ зтщ батыс жакгарындагы Хазар жэне Сабир сиякты кауымдарды езшщ тшше аударып алган, ал Шыгыс жактагы жергшкп кауымдар мен туркшерге ездершщ наным-сешмдерш спдаруге тырыскан. ИбраЬим пайгамбардыц Шыгыска ж!берген улдарыныц сипаттамасы Яхудийлердщ дши жэне баска кайраткерлершщ eMipi жазылган хикаяларында бершген. Бул женшде Табари мен Ибн эл-ФакиЬтыц жазбаларындагы эпсаналарда мэл1 меггер бар: бабалары Замиран, Йасубек жэне Сикп (Сух) Шыгыс жакка Ж1берем1з деген екен, сонда олар «6i3 ол жат жерде кандай eMip сурем1з», - дегт. Ал, ИбраЬим: «Мен с1здерге Тэщр1 тылсымдарыныц 6ipiH уйретемш, муны колдана алсацыздар душпандарыцызды жецшске ушырата жэне шайкаста олардыц устше жацбыр жаудырта аласыздар», - дед1. Кешн оларга бул тылсымды уйретп. Олар тура шыгыска жол алып, акырында Хорасанга жетш келд1, бул жерде киын жагдайга тап болды, 6ipaK элп тылсымныц жэрдем1мен барлык Kepmi кауымдарды багындырып, устемдш ете бастапты. Бул хабарды алдымен Йафет нэсшнен болган хазарлар eerinri де, оларга келш: «С1здерге бул тылсымды уйреткен Жан Жер жуз1ндеп адамзаттын ец жаксысы немесе Жер жузшщ падишаЬтары болса керек», - д ег т де, олардыц (ягни ИбраЬим улдарыныц) падишаЬына «хакан» лакабын 6epinTi. Кешшрек бул хазарлардыц 6ip бел1п Сих пен агайындарыныц елше жеткен. Олардыц кыздарына уйленш, сол жерде калып кеткен; ал олардыц б1рсыпырасы ез елше (ягни Едш тарапына) кайтып келген». 147
4. Алгашкы т^рандыктардыц дуниешц торт тарапында калдырган i3flepi Веналык монах, проф. В. Шмидт пен О. Менген Таяу Шыгыс жэне Нш ацгарындагы кене де, улкен мемлекет пен мэдениеттер бул жерге Орта Азиядан келген кешпецщ жэне эскери кауымдар тарапынан экелшген. Бул кауымдар мекемеа болмаган жергшкп егшдп жэне бейбгг тургындардьщ кыздарына уйленш, олармен араласып кеткен. Осылайша, ортак мэдениет жузеге келген деген nimpfli устанады. Qcipece, Менген 1908 жылы Солтустк Азия мен Солтустк Европадан табылган жануарлардьщ суйектерш зерттей келе, жануарларды колга уйретт багу ici соцгы палеолит жэне неолит дэу^ршде Орал-Алтай кауымдары мекен еткен Солтустк жэне Орта Азияда колга алынган жэне олар езшщ дэстурл1 салт атты сиякты тегеуршд! эскери кушшщ демеу1мен дуниеге устемдк ету жолына тускен, ал барган жерлершде мекемелк уйымдарды колдарына алып, егшшшер кауымдарын багындырды жэне 6ipiicripfli дегендо айтады [324, с. 8-11]. Кене Мысыр тарихыныц маманы Шевестаныц Ншдщ жогаргы агысынан б.д.д. II мыцжылдыкка катысты кешпел! мэдениеттщ 1здер1н табуы жэне проф. Кзермак тарапынан Нубия мен TypiK тшдерщщ арасындагы байланыстардыц аныкгалуы ец кене дэу1рде-ак Орал-Алтай кешпендшершщ бул жерлерд1 колдарына караткандыгын керсетед1 [324]. В. Шмвдтщ iiMKipTi болган проф. В. Копперз де бул тужырымды колдайды. Ол турилер (ягни турлар) элеуметпк жагынан уйымдаспаган епнпп дикандарга мекеме экелд1, уйымдык курылымды орныктырды, деп жазды. Муныц e3i сол кезецнщ езшде-ак Турюстанда саяси жэне экономикалык жагынан к у п т мэдениеттщ болганын керсетедь TeMipfli Мысырга б.д.д. II мыцжылдыкта Kiiui Азиядан барган кауымдар апарган. Ал, Шумер жешнде де осыны айтуга болады. Ендеше, туркшер керсеткен белсендшктщ шецбер1 Туран -Турюстаннан тым apipeicreri елдер мен жepлepдi де камтыган. Жогарыда аты аталган Бероз Халдея елкесш бастапкы кезде турл1 тайпалар мекендеген дейдь Кене заманда-ак бул жердщ халкы аралас-куралас eMip сурген деген nkip орныккан болатын. Бул женшде Ниневиядагы патша ютапханасындагы жазбалар дерек бередь Одан ею тшде жазылган кужат табылды. Олардыц 6ipi ассириялыктардыц тш (еврешпктердшмен уксас). EKinmici - кенерек халыктьщ тип. Бул шумер-аккадтыктар сейлеген тш едь Кешнп кезеццердеп Вавилония Патшалары калдырган жазбаларда олар ездерш Шумер мен Аккад Патшалары деп улыктаган кершедь Ниневиядан турл1 кгтаптар, сезд1ктер табылып, олар ец кене тшдщ сипатын аныктауга мумкшдк бердь Бул тщщ мамандар агглютинивтк тш (ягни жапсырылган, жел1мделген деген магынада) деп керсеткен. Оныц сездер1 6ip буынды немесе ешкандай жалгаусыз болып келедь Бул - ец кене дэу1рдеп TypiK тш не де тэн болган ерекшелк. Шумер-аккадтыктар элемге 6ipiHnii астрономдар мен математиктерд1 берген. Олар 6ipiHiui болып аспан денелер1 козгалысыныц непзп 148
завдылыктарын ашты. Кун мен Айдыц аспандагы жылдьщ козгалысына катысты - 12 жулдыздар шогырын биадрген. Олардыц есептеушш астрономиялык Heri3i бар деп айтуга болады. Сондыктан да жылды 12 айга, ал Tsyniicri 12 сагатка (касбу) белген, мундагы эр с агат б1здщ 2 сагатка тен болган. Ол тага да 60 минутка башнген. Аспанды эркайсысы 60 градустан туратын 6 белшке белген. Сонымен, 60 пен 12 сандары шумерлердщ букш арифметикасыныц непзш кураган; уакытты 60, 600, 3600 жылдык циклдар-периодтармен елшеген. 60-тык жуйеш ездершщ таразылары мен елшемдершде колданган. Турандьщтарда да осындай елшем калыптаскан. Европалыктар уакытты жузжылдьщтармен елшейш, ондык жуйеш колданады. Ал, турандьщтар бэрш 12 жэне 60-ка белшетш сандармен есептейдь Муныц ез1 шумер-аккадтыктар мен турандьщ турпстердщ арасындагы жакындыкты керсетсе керек. Туристерде он ей жыл мушел деп аталган. Мушел жылдар рет санымен емес, он ею хайуанаттын атымен аталган. (Олар: 1) тышкан, 2) сиыр, 3) барыс, 4) коян, 5) улу, 6) жылан, 7) жылкы, 8) кой, 9) мешш, 10) тауык, 11) ит, 12) доныз).М. Кашкаридщ жазуынша, 1ле езеншщ мацында ац аулауга шыккан тур1ктердщ патшасы 12 жануардыц езенд1 кешш еткенш керш, жылды олардыц эр кайсысыныц атымен белгшеуд! буйырады.Б]рш1ш болып еткен тышканды жыл басына кояды... Он уш жыл саналг^нда 6ip мушел аякталады. 1с жузшде мушел ece6i Y ндктанда, Египетте, Вавилонда, Римде, Грекияда, Арабтарда, Славяндарда, Батые Европа елдершде болмаган. Тур]ктердщ ертедеп кужаттарында уакыт осынау мушелмен керсетшген... Балаларыныц жасы мен еткен кундерден согыс тарихын, сол сиякты турл1 есте турарлык шактарды жылдардыц айналуымен есептеген. Typiicrep осы жылдардыц эр кайсысында 6ip касиет, 6ip нышан бар деп бшген [325, с. 333-334]. «Дивану Лугат ат- Туркте» жазьшганындай, Typiicrep сиыр (бука) жылы келсе, олар кеп сузкетшджтен кеп шайкастар болады, тауык жылыныц басталуымен азык-тулк мол болады, 6ipaK журт шэлкеепктерге тап болады, ейткеш дэн !здеген тауыктар кокыстарды узджйз жинай бередь Ал, жылан жылында жацбыр кеп жауып, eriH 6iTiK шыгады, ейткеш олар суда мекендейдь Доцыз жылында кун суытады да, кар кеп жауады, нэтижесшде келецс1зд1ктер белец алады, деп бшген. Бируни мен ¥лыкбектщ ецбектер!нде ежелп тур1ктердщ жылды он ею айга белгещип, ол айларда 30-31 куннен болгандыгы айтылады. Айлардыц eKi жуйей болган, б1р1нде айлар реттш сан еймдер аркылы, екшлпешде - мушелдер1 хайуандар атымен аталган. Улыкбектщ келирген маглуматтарына Караганда, кейб1р турю халыктары, мэселен уйгырлар тэугпюп он ею белшке белш, эр улесш «чаг» деп атаган. Чактыц узактыгы eKi сагаттан болады. «Чаг» деген кене турк1 сез1 казак тшнде «шак» делшедь Байыргы казак календарында «тышкан шагы», «сиыр шагы», «барыс шагы» т.с.с. болгандыгы женшде эз1рше накты маглумат жок. Турю тшдес халыктардыц XI гасырда жылды зодиак бойынша, 12 айга белгендш, ол айлардыц «жулдыздар» 149