Қазақтар және Түрік әлемі-мемлекеттіліктің бастаулары

керуге болады. Онын дэлел1 репнде турис елшшершщ Византияга аттануьш атар едш. Мунда кел^м-шарттар TypiK каганатыньщ атынан жасалынган. Ежелп турктердщ дуниетанымдык жуйесшде мемлекет мэселеа эр кашанда мацызды орын алган. Оган халыктыц eMip суруш камтамасыз ететш куш ретшде караган. Тур^ктердщ niKipiHme, мемлекеттщ кулауы немесе ыдырауы - улкен апатты жагдай, турне халкы куши мемлекет кура алганда гана калыпты eMip суре алады деп бшген. М ем лекет куру жэне оныц бутш дтн сактау идеясы ресми идеологияныц непзш кураган. В.В. Бартольд Афрасиабты мистикалык Туранныц neci (владыка) емес, TypiK тайпаларыныц колбасшысы деп бшген (Бартольд В.В. Соч. - М.; «Наука», 1966. - Т.П. - ч .1 - С. 661). Табаридщ жазуынша, Афрасиабтыц 6ip улы Тудж, «ас-син» (кытайлар), хазар жэне турштер жерлерше ие болды (Ахунов А.М. Этноним «ас-сакалиба» в трактате «Та'рих аррусул ва-л-мулук арабского историка ат-Табари») [124, с. 27-42]. Скифтер мемлекеттшгшщ непзш Орта Азиядан Kiuii Азияга барган кешпендшер курган (б.д.д. VII г.). Скиф мемлекеттшгшщ пайда болуы миграциялык процестерге, кешпел^ жартылай кeшпeлi тайпалардыц улкен кашыкгыкта Kemin журуше байланысты ед1. Демек, кешпелшердщ хандыгы, казак хандыгы турк каганаттарыныц, б1рлеспктершщ Myparepi болып табылады. K|a3ipri казак халкыныц этникалык непзш TypiK каганаттарыныц, Алтын (Ак, Кек) Орданыц Typiicrepi кураган. Эрине, алгашкы этникалык субстратты, О.Смагуловтыц жазуынша, кола flayipi мен сактар заманындагы еуропеоидтык шшшдес тургындар кураган. Казактардыц этногенезшде Алтын Ордага дейшп замандардагы кимак-кыпшак, карлук, кацлы, уйсш жэне т.б. этникалык компоненттер устем болган. Олардыц казактарга еткен этномэдени жэне этносаяси ыкпалыныц эжептэу1р болгандыгы белгш. Сондыктан, казак халкыныц этногенез! мен этно-саяси тарихыныц бастапкы кезендерш аныктау кажеттшп туындайды. Ягни ол кайсы кезецдер болуы мумк1н деген сурактыц жауабын беру керек. Туран дэу1рш, сондай-ак скифтерге дейшп, я болмаса скифтпс (сактык) немесе гундык, spi карай уйсш-кацлылык жэне кушандык-эфталитпк, эрине | ашиналык-TypiKTiK кезендерд! езара байланыскан кептеген жузжылдыктар !белш жатыр. Б1здщ niKipiMi3iue, осынау кезецдер кешеншен TypiK атты супер этностыц 6ip б е л т болып табылатын казактыц болмысыныц 1здерш *табуга болады. jЕуропада калыптаскан тарихты ежелп, ортагасырлык кезецдер жэне ;жаца заман деп дэу1рлеу дэстур1 Еуропа континентшде мекендеген халыктыц даму тэж1рибесше тура келетш шыгар. Ал, кешпелшердщ мемлекегпк курылымдарына бул белу шартын колдана кою калай болар екен? Keft6ip авторлар кене TypiK тарихын ец кене, кене, ортагасырлык кезецдер жэне жаца заман деп карастыру максатка сай болмак деп бшедй Ал, баска 6ip зерттеушшер тобы тур!ктерде феодализмнщ бастапкы кезецшде кешпел1 ру-тайпалык катынастардыц басым болгандыгын 50

жазады [124, с. 81]. Олардагы материалдьщ-рухани мэдениеттщ даму денгеш барлык параметрлер бойынша крдык когамдагыдан элдекайда темен болган-мыс. Зерттеушшердщ бул тобы дуниежузшк практикада феодалдык когамньщ елшемш жер ецдеумен, отырыкшы турмыспен байланыстыра карастырады. Б1зд1цше, Typiicrep тарихында когамдык катынастар дамуыньщ ерекшел1ктерш гео-саяси жэне табиги жагдайлар непзвде тусшдару нэтижел! ic болмак. Эрине, каганаттардагы феодалдык катынастардьщ генезис}, жерД1 пайдаланудьщ ерекшелистер1, дшнщ мемлекетпк идеологияны орныктыруга багытталуы халыктын турмыс салты мен дуниетанымына эсер етпей коймайды. Осыньщ бэр! кешпел1 TypiKTep еркениет1 эволюциясыньщ кезецдерш аныктауды киындата туседь Жэне де зерттеушшер тур1ктердщ турмыс-салтын отырыкшы-егшшшк шаруашыльщтан ажыратып алып карастырудыц нэтижесшде скифтер тугии, гундарды да Typiicrepre жаткызуга бейшдш танытар емес. Мундайда мемлекеттшпм1здщ аргы хронологиясы ауада калыктап турып калар efli. Алайда, мемлекеттщ халкы оньщ материалдык-рухани мэдениет1 мен когамдык катынастарыньщ Myparepi болып табылады емес пе? Олай болса, казак халкы - Казакстан территориясында жэне оган жапсарлас жерлерде eMip сурген барша мемлекеттщ 1збасары деп айтуга болады. Дегенмен де казак халкы мемлекеттшп тарихыньщ алгашкы кезендершщ географиялык шекараларыныц зерттелу1 эл1 кунге дейш кещлге конымды да, комакты емес, Timi мардымсыз. Казактьщ XX г. дешнп турмысындагы шаруашылык-мэдени типтерга «таза кешпелшк» немесе «жартылай отырыкшы» деп аныктауга болмайды. Казак далаларында ею турл1 шаруашылык-мэдени тип калыптасты деген корытындыга келуге болады. Оларга куан дала кошпелшер1 жэне оазистер дихандары мен кала тургындары жатады. LLIMT-тщ eKi TypiHiH аракатынасынсыз Ka3ipri казак мэдениетшщ менталитетш (ерекшелтн) тус1ну киынга согады. Б1ркелкшк жэне б!рьщгайлыкпен салыстырганда табиги жэне элеуметпк ортаныц кепдецгешпп мэдениет ушш колайлы. Эткен замандардагы когамдык кезкарастар бойынша, мемлекет KyflipeTi, когамнын жагдайы непзшен билеушшер династиясы немесе жеке билеушшердщ тулгалылыгы мен ic-эрекеттерше байланысты. Тарихтьщ Keft6ip кезецдершде мемлекеттер династиялык немесе территориялык принциптер бойынша уйымдастырылып, курылып, олар халык, улт атымен аталмаган ед1. Сондыктан да кейб1р зерттеушшер б1здщ мемлекеттшпм1здщ басын, бастауын тек казак (казак хандыгы сиякты) атауыньщ пайда болган кез1мен гана байланыстырады. Бул тужырымньщ эрине, Heri3i жок. Осы орайда казак мемлекеттшп кай гасырда пайда болган? Ол кандай тарихи баспалдакгарды басып етп деген сауалдарга жауап беру бупнп кунде тарихшыларымыздьщ алдында шеипмш купп турган ец взекп мэселелердщ 6ipi болып табылатынын кадап айтпакшымыз. 51

II ТАРАУ ЕЖЕЛП TV РАН EJII МЕН МЕМЛЕКЕТТШП К; А Л ЫП ГАС У Ы Н Ы Ц ТАРИХИ АЛГЫШАРТТАРЫ 1. Тарихи - жаграфиялык очерк Kasipri уакытта Батыс Туркстанда 5 мемлекет (Кыргызстан, Казакстан, ©збекстан, Туркменстан, Тэжкстан) орналаскан. Булардын территориясыньщ келем14 млн, шаршы шакырым, халкыньщ саны 65 млн.- га жуык, оньщ 45 % жуыгы калада тирады. Казакстан Тынык мухит пен Атлант мухитынан, сондай-ак Yuai мухиты мен Солтустк Музды мухитган б1рдей дерлк кашьщтыкта жатыр. Оньщ мухиттардан шалгай жаткандыш эр! территориясыньщ улкендю климатына эсер етпей коймайды. Казакстан Республикасы батысында- Едшдщ твменп агысынан, шыгысында - Алтай тауларыныц етегше дешн 3000 шакырымга созылады, eKi сагаттык белдеущ басып етедь Солтусткте - Батыс Ci6ip жазыгынан, онтусикте Кызылкум nieni мен Тянь-Шань тау жуйесше дешн 1600 шакырымга созылып жатыр. Казакстан территориясы шекараларыныц жалпы узындыгы 15 000 шакырымнан астам, оныц 12 000 шакырымга жуыгы курлыкпен, ал 3000 шакырымнан астамы Каспий жэне Арал тещздер1 жагалауымен етед1 [125, 41 б.]. Казакстан территориясы Шыгыс Еуропа жазыгы, Орал тауы, Туран ойпаты, Батыс Ci6ip ойпаты, Сарыарка даласы, Алтай таулары, Жощ-ар Алатауы, Тянь-Шань таулары деген физикалык-жаграфиялык аймактарга ж1ктеледь Казакстанныц жазык-далалык аймагыныц квлемд1 белшн Батыс Ci6ip жазыгы мен Туран ойпаты, Каспий мацы ойпаты жэне Сарыарка даласы алып жатыр. Казакстанга Туран ойпатыныц тек солтустк бел1П Kipefli (Республиканьщ оцтустк жэне оцтустк батысындагы кец-байтак жер). Жазыктыктыц шетк1 жагалаулары тещз децгешнен 200 м. дешн бшктейд1 де, Арал тещзше карай кулдилай темендейд1. Туран ойпаты горнзанталь орналаскан кел, тещз жэне езендердщ шепнд! жыныстарынан (лесс тэр1зд1 саз, саздауыт, кум мен кумайт) тузтген. Туран ойпатыныц ене бойы Teric, кей жерлершде шелдщ кумды тебешктер1 кездесед!. Ол солтуспкте Торгай колаты аркылы Батыс Ci6ip жазыгымен жалгасады. Казакстан территориясындагы башгш Сырдария езеш солтустш жэне оцтустк аймактарга беледк Оцтустк-Кызылкум, Солтустк-Каракум (Арал 52

манындагы), Улкен жэне Kiini Борсьщ кумдары алып жатыр. К^лзылкумньщ жер бедершде кум тебелер мен кыркалар басым, олардыц аралыгында кей жерде такырлар да кездеседь Туран ойпатыныц Heri3i Орал - Тянь-Шань геосннклиналдык; белдсум ен жалгасады. Ол эпигерциндк кезецце плиталы платформалык жазыкка айналган. Оныц батысындагы шети аймагында Мацгыстау ycripTi орналаскан. Мацгыстаудан Арал тещзше дейшп аймакты, абсолютак бшюпп 200-300 м. YcTipr кыраты алып жатыр. Туран плитасыныц солтуспк шетшде Торгай успрп орналаскан. Ол палеоген жэне неоген дэу1рлершщ сазбалшьщты, сазды жэне кумды жыныстарынан тузшген. Арал TeHi3i мен оныц мацында Туран плитасыныц ойпатты 6eniri орналаскан. Туран ойпатындагы тещз табанды шепндшер мен континента жыныс кабаттарынан тузшген жамылгыныц калыцдыгы 5000-5500 м. дейш жетедг Мунда Ka3ipri жер бедер1 мен топырак жамылгысын саздыкты жэне кумды жыныстар курайды. Туран ойпаты жан-жагынан тугелдей кумды швлдермен кемкершген. Туран плитасыныц шыгысындагы шетк) аймактарында Бетпакдала мен Оцтустш Балхаш мацы жазыгы орналаскан. Бетпакдаланьщ батысы саздан тузшген, ал шыгысы тасты болып келедь Оцтустш Балхаш мацында 1ле, Кдратал, Аксу, Jlenci езендершщ сагалары орналаскан. Олар Кумды шагылдардыц тобектершен турады. Туран ойпаты казба байлыктарга ете бай. Олардыц жаратылысы, кешштершщ орналасуы территорияныц геологиялык курьшымымен тыгыз байланысты. Юра, бор дэу1рлершщ шегшдшершен мол мунай мен газ корлары табылган. Мунай-газ ещцретш кешштер Мацгыстауда, Кызылорданыц солтусппнде орналаскан. 1ле атырабынан коры мол коцыр KOMip бассейн! табылып отыр. TeMip, мыс, фосфорит, марганец кендер1 де баршылык. Туз кеншде шек жок. Туран ойпатында кургак континента шелдш климат калыптаскан. Кысы суык, кацтардыц орташа температурасы солтусттнде - 18С, оцтусттнде - 5С. Территорияга арктикалык суык ауа мен Ci6ip антициклоны жш-жш ауып кайталанганда, ауа температурасы - 40С -ка дейш темендеп кетедт Жазы кургак, ыстык, шшденщ орташа температурасы солтусттнде +22С, оцтуспгшде +29С. Ацызак желдердщ согуы жшлейдь Кектем мен кузде жш кун суытып, yciK журедь Туран ойпатында езен торабтары аз. Эмудария, Сырдария жэне Жетку озендер1 - Памир, Алтай, Тянь-Шань тауларынан бастау алатын транзита езендер. Жазыктыкта олардыц су коры толыспайды, KepiciHme, тау алды жазыктарында епстнс жерлер аукымыныц кецеюше байланысты, жылдык агыны 10 еседен артык кемщц. Арал тещз! орны толмас децгейге дейш темендедь Тещзде торшшк ететш балыктар жойылып, кемелер кацсып, кум мен сор баскан жагалауларда кайрацдап калды. Дэл осы жагдай Балхашта да кайталанбасына кепшдш жок. Туран елкесшде су проблемасын курлык 6eri езен-кел суларыныц шешпейтшдшнде талас жок. Оны жер асты суын пайдалану аркылы, 53

б1ршама женшдетуге болады. Мун,па еспе су 20-50 м. теревд1кте орналаскан, ал артезиан суы одан да терец жыныс кабаттарында жатыр. Жалпы алганда, ежелп тур1ктердщ мекендеген жерлер1 (Туранды косып алганда) Каспий тевдзшен Жапон тещзше дейш 7 мыц шакырым жэне солтуспктен оцтусткке дейш 1,6 мьщ шакырымга созылып, жер жуз1 курлыгыныц улкен 6ip белкш альт жатыр. Оньщ территориясы 6 миллион шаршы шакырым. Копетдаг, Гиндикуш, Памир, сондай-ак Кунлун тау сшемдер1мен тутасып кеткен таулы Тибет, бул орасан улкен елкеш оцтуотктеп мухит эсершен коргап тур. Солтусткте Алтай, Саян таулары, Стоновой, Яблоневый сшемдер1 жэне Хинган тауы Солтустк Музды мухиттан есетш ауа агымына тоскауыл icneiri. Ал, Тянь-Шань болса бурынгы Кецес уакытында Орталык Азия деп аталган аймакты, ягни тур1ктер жэне баска тайпалар ежелден мекендеген жерлерд1 еюге - Батые жэне Шыгыс бол1ктерге ажыратады. Батые белкте Heri3ri аймакты Туран ойпаты, ал Шыгыс бел1кте ¥лы Кытай жазыгы, сондай-ак Азияньщ уш улкен шел! - Такламакан, Олашань жэне Гоби шелдер1 курайды.Махмут Кашкаридщ жазуынша, турктердщ жерлер1 Румнан Машынга дейш бес мыц фарсахты курайды. ¥лы Туркстанныц шыгысында Кытай халык Республикасына тэуелд1 Шьщжан-Уйгур автономиялыкреспубликасы деп аталатын аймакты (Шыгыс Туркстан) ежелден Typiicrep мекендейдг Ол шамамен алганда бас меридианнан 73°- 96° шыгыс бойлыктар, 35°- 49° солтустк енд^ктер арасындагы кец елкеш алып жатыр. Шыгыс Туркстан солтустк-батысында Казакстанмен, солтусткшде Алтай республикасымен, оцтустк-шыгысында imKi Кытаймен, оцтуетшнде Тибет автономиялык окрупмен, оцтустк батысында Кашмирмен (Ундютан), батысында Пэкстан, Ауганстан, Тэжкстан жэне Кыргызстанмен шектесед\. Шыгыс TypiKCTaH Кытай жершщ бэрш есептегенде, бестен 6ip белкш курайды. Территориясы жагынан ол кептеген ipi мемлекеттерден асып туседь Мысалы, оньщ территориясы Франциядан 3 есе, Венгриядан 17 есе улкен [126, 3 б.]. Шыгыс Туркстанныц жер келем1 [127, 29 б.] - 1 646 900 мыц шаршы шакырым. Kefi6ip авторлар, оныц территориясыныц келем1 2 млн. шаршы шакырымга жуык деп есептещц [128, 27-29 бб.; 129]. Жершщ келем1 жагынан ол TypiK дуниеанде, Казакстаннан (оныц территориясы 2717,3 шаршы шакырым) кешнп eKiHmi улкен елке. Елдщ солтуетшнде таулар мен Жоцгар алабы, орталык бел тн де Тэщр таулары мен Тарым алабы, ал оцтустюнде Кунлун таулары кершшес жаткан Алатау, Тарбагатай жэне ¥лы Алтай таулары Ti36eicrepiMeH 6ipre 6ipryrac тау жуйесш курайды. Ресей Федерациясы, Моцголстан жэне Шыгыс Туркстанныц тобектесе жалгасып кеткен таулы шьщдарыныц 6niKTiri 4374 м. Солтусйктеп таулардыц оцтуепгш ала Жоцгария алабы орналаскан. Ол оцтусткшде T3Hipi тауларымен шектеседь Узындыгы 1000 шакырым, еш 300 шакырым болган Жоцгария алабы - эллипс icnerri ещр. Шыгыс Туркстанньщ орталык тусында шыцдарын кар мен муз кемкерген T9Hipi 54

таулары созылып жатыр. Оньщ Казахстан мен Кыргызстан территориясына сугына енген жершде «Победа» шыцы 7439 м. бикткте орналаскан. Тэщр! тауыньщ шыгыс жагында Богда Шан мен Курук тауларынын арасын, Шыгыс Туркстанныц ен шалгай евдрвде орналаскан Турфан алабы алып жатыр. Улкен 6ip табиги катаклизм нэтижесшде пайда болган осы аймактагы Айдын-кел тещз бетшен 154 м. бикткте жатыр. Tanipi тауларыньщ оцтустшн алып жаткан Тарым алабыньщ узындыгы 1400 шакырым, еш 500 шакырым, жалпы алгандагы жер келем1 470 000 шакырым, ол эллипс icnerri жазык ещр. Бул алаптыц орта тусында Такламакан шел! бар (келем1 35 000 шаршы шакырым). Алаптьщ солтусткшде батыс-шыгыс багытын ала Тарым езеш агады. Оныц оцтуспгш ала орналаскан Кунлун таулы шыцдары б1рден аскактап кезге шалынады. Бул TiK-жартасты, кузды жотаньщ тещз децгейшен б и к п п - 7 000 м. Батыстан шыгыска карай кезге К°нгур Шан (7 719 м.), Муздагата (7 546 м.), Хан TsHipi (8 611 м.), Музтау (7282 м.), Аркатаг (7 723 м.), Мономаса Шан (7 720 м.) шыцдары шалынады. Жалпы алганда, Шыгыс Туркстанныц климаты тым континентгк, куац, жазык жерлершщ жазы ыстык (шшдеде +20 - +25°С), кысы аязды, карсыз. Жылдык жауын-шашыны жазык бел тн де 200 мм, тауда 800 мм. Ipi колдер1 Лобнор, Баграш кел1, E6iHyp. Ал басты езендер1 - Тарым, 1ле, Ерт!стщ жогаргы агысы. Тарым Шыгыс Туркстан алаптарыныц басты езеш. Ол, Такламакан шелщщ солтустк беткешн ала агады. Оньщ узындыгы 2030 шакырым су алабыныц квлемг 951 000 шаршы шакырым. Ол шыгыстагы Лоб келше келш куяды. Тарымныц салалары: Аксу, Хотан, Жаркент жэне Кашкар. Кара EpTic езеш Жоцгария алабыныц солтуспгш басып е т т , Казакстан территориясында Зайсан кел1 мен Буктырма бегенше келш куяды. Сондайак, Емщ езеш - Алакелге, Боптала езеш - Ебинур келше, Манас езеш - Манас келше, Улынгур езеш - ¥лынгур келше куяды. Елдщ ец улкен кел1 эрине, Лоб Нор (Нор-кел дегеш, ягни козгалыстагы кел дегеш - авторлар) [127,27-29 66.]. Шыгыс Туркстанда 1955 ж, 11 уэлэят курылган ед1: Ур1мж1, СанчиДунган, 1ле-Казак, Беркала-Моцгол, Тарбагатай, Алтай, Кызылсу, Аксу, Хотан, Кашкар жэне Кумыл. Бул 11 уэлэят, ез алдына 100 казага (аудан, уезге тура келетш эюмшшк б1рлк) белшген. Шыгыс Туркстанныц кегашлк белшн Жоцгар жэне Кашкар жазыгы (Тарым ойысы), Такламакан кумды шел1 алып жатыр. Ал, Жоцгар алабы жазыгынын 100 000 шаршы шакырым, Тарым бассейшнщ 350 000 шаршы шакырым жерлерш - Такламакан шел1 алып жатыр. влкедеп ацгарлар, Ярке нт (2 650 шаршы шакырым), Хотан (1 600 шаршы шакырым), Аксу жэне Турфан (5 000 шаршы шакырым) халык шаруашылыгы ушш ете пайдалы ошмдер бередь влкедеп жолдардыц узындыгы 24000 шаршы шакырым (оныц 5 200 - i асфальтталынган) [127,27-31 66.]. Ец есы тем1р жолыныц багыты- Ур1мж1- Турфан-Хами, одан эр! Кытайга баратын жол бар. Сондай-ак, Казакстанга 55

шыгатын жол да бар («Достык жолы»), Ур1мжщен Пекин мен Алматыга самолет ушады. Шыгыс Туршстан - географиялык жэне мэдени-этникалык жагынан кене Туранныц ажырагысыз 6ip б е л т . Азияныц нак журегшде орналаскан осынау Typiicrep eni улан-байтак жерде ец кене замандардан 6epi жасап келед1. Ол - эрине, Typiicrep мэдениетшщ Алтын 6eciri де болып табылады. Кене заманда Монгол даласы мен каз!рп Шыгыс Туршстанньщ 6ipa3 6eniriH мекендеген Typiicrep, оныц ш ш де кешпел1 уйгыр тайпасы жазба деректерде б.д.д. кезден белгш, олардыц аргы Teicrepi гундардыц тайпальщ одактарына (б.д.д. III г .- б.д. III-IVff.) енген. Кешшрек Шыгыс Тур1кстан мен Жонгарияныц шыгыс 6eniri уак,ытша Хан империясыныц ыкпалына ш кп. Ill—VI гг. алдымен сэнбидщ, кейш жужанныц, ал VI г. 2 жартысынан бастап кагандык турштердщ бакьшауында болды. TypiK кагандыгы ыдыраганнан кешн (8 г.) Селенга, Орхон, Тола взендершщ бойындагы уйгырлар ¥йгыр кагандыгын курган. 840 ж. бул кагандыкты Енисей кыргыздары куйрети. Содан кейш олар Шыгыс Турюстан мен Гансудыц батыс б ел т н е коныс аударып, Турфан ойпатында (847 - 1369), Гансуда (847 - 1036) дербес мемлекет курган. Гансудагы мемлекетп тангуттар жойды да, уйгырлардыц Шыгыс TypiKCTaH мемлекет! XIVf. Шагатай улысына, кешн Моголстанга карады. X г. Кашгар мен Хотанды мекен еткен калыц уйгырлар тобы Кдрахан мемлекетшц курамына ендь ¥зак жылдар уйгырлар eni баскыншылардыц кол астында болып, imrnapa кактыгыстарга ушырады. Осыныц салдарынан XV г. этноним! сирек естшп, оныц орнына турагына байланысты: кашкарлык, хотандык жэне т.б. деп аталды. Ал, Желсуга жэне Орталык Азияга коныс аударган уйгырлар тараншы (диканшы) делшд!. XVII - XVIII гг. Шыгыс Турисстанда орнаган ¥йгыр мемлекетш XVIII г. 50 ж. манчжурлыкггар басып алды. Шыгыс Тур1кстан б.д.д. I г. мен б!здщ жыл санауымыздын III г. аралыгында eMip сурген ¥лы Кушандар империясы мен V - VI гг. курылып, бой кетерген эфталитгер мемлекетшщ курамында да болган. Шыгыс TypiKCTaH тарихтыц белгш! 6ip кезевдер!нде ¥йгыр атымен де танылган. «Огуз-намада», М. Кашкаридщ «Лугатында», Рашид-ад-диннщ ецбегшде, А. БаЬадур ханныц шеж^ресшде, А. Джувайнидщ баяндауында ¥йгыр Огуз-каган жэне оныц руларымен косылып кеткен ру-тайпалар атауы ретшде керсетшед! [128, с. 33]. Ацыздарда ¥йгыр Огуз каган жагына 6ipiHUii шыккан рулардыц жиынтык аты. Огуз каган койган ат. Ал, К^ггай деректершде «¥йгыр о баста Гун уйшщ кыз жагыныныц немерес!нен шыккан екен» деген ацыз келтсршед! [34, с.214]. Н.Я. Бичурин осы дерекке суйенш «Ойхор (Хойху) Ордасын жеке билеуге белш берген рулардан куралган гун ханыныц кызынан не жиен!нен туган ул болган, «бул окига б1здщ эрага дейшп II г. басына катысты»[34 , с.213], - дейд!. Тарихи деректе олардыц (гаогюй) тип гун тшмен уксас, 6ipaK аздаган айырмашылыгы бар [34, с.214] делшгенше Караганда, уйгырлардыц аргы аталары гун дэу!ршде-ак белгш! болган api олар гундардан тш жагынан айырмашылыгы айкын коршетш белек тайпа рет!нде кершген, Гун ордасы56

на тэуелд!!, я соныц кол астындагы белек эшмшшк болган. Ал, уйгырлардыц булай ез алдына жеке журт болып аталуы Гун ордасы кулап, оныц орнына 400 ж. артьщ уакыт еткен соц барып курылган жаца этникалык-эюмшшк oipniK TypiK каганаты тусында да сакталган. И.В. Кюнер келтсрген мэл1мет бойынша, уйгырлар ез алдына тогыз ру-тайпа бipлiгiн курады [129]., Бул тайпа 6ipniriH Огуз деп атады. Орхон ескерткштершде TypiK каганаты хандары карауында 6ipfle болып, б1рде карсы шыгып, ез алдына белшш отыратын Токуз огуз - осы уйгыр тайпасы мен сепз тиэле тайпасыныц 6ipniK одагы. Ал, уйгыр тайпасы булардыц 1шшде куши болды. TypiK каганатыныц кулауы мен уйгыр тайпасыныц кушекм тусында тогуз огузга хан болган Мойн Чурга койган ескерткш тогуз огуздыц innci жуйесш тамаша суреттейдь Бул деректе Мойн Чур уйгыр тайпасыныц ханы ретшде Токуз Огуздыц калган сепз огузына оздершщ белек ханын (Тай Binre Тутук) сайламак болганы ушш урыс жариялайды [130]. Бул арада, «Токуз Огуз» одагыныц этникалык жагынан эркелкйпп, б(рак туыстас тайпалардан куралгандыгы api эммшшк жагынан б1ржкен одак екендш анык кершедь Ягни «Токуз Огуз» (тогыз тайпа) одагы ежелп гундардыц 6ip-6ipiHe этникалык жагынан туыстас сепз тайпасы жэне былайгы уйгыр тайпасын камти курылган эюмшшк 6ipflk одагы едь Уйгыр б и л т кушетп, империя курылган кезде, уйгырлар ез курамындагы «Токуз Огуздардан» бблшш, этникалык-эимшшк бхрл^к ретшде uirepi шыкты. EipaK, «Токуз Огуз» деп атау дэстур1 былайгы баска тайпаларда сакталынып калды. Уйгыр мемлекетш кыргыздар кулаткан кезде (840 ж.), «Токуз Огуз» oyeni Бешбальщта, кешн, IX г. екшип жартысында батыска карай жылжыды [131, с. 568]. Бул жерде олар байыргы огуз тайпаларымен (турк-шато тайпаларымен) 6ipiKTi, содан кеюн «Токуз Огуз» деген атаудыц саяси-эюмшшк мэш жойылды. А. Джувайнидщ баяндауынша, уйгырлар Орхонда кебешп ескен. Ол жерде еюге белшген, басшылары болган. Сол тэртшпен Буку хан шыкканга дейш - 500 ж. турган. Тепнде бул, уйгырлардыц жаца жерге Kenin, сол жердей тибеттерд1 кутан согыстагы колбасшы Бугу бекке тацылган аргы дэу^р ацызы болса керек. Шыгыс Туркстан жерш камтыган Шыгыс TypiK каганаты непзшен Ашина урпагыныц «TypiK» атымен кайта аталган огуз-TypiK тайпа одагыныц этнократтык эк1мшшк 6iprtiri болды [131, с.200]. Кытай деректершде Шыгыс TypiK каганатына б^рде багынып, бipдe олардан белшш, ез алдына жеке ел ретшде аталып отыратын ру-тайпалар бар: Хойху (уйгыр), Сиеяньто (сыр-тардуш), Тунло, Гиегу (кыргыз). Хойху пугу мен тунло байегумен 6ipiicri. Олар Сиеяньтодан солтусткке карай Селенга езеншщ бойын мекен етп. Хойху ханы кушешп, Сиеяньтомен 6ipirin 628 ж. тур1ктердщ солтустк шетшен келш шабуыл жасайды [34, с.302]. Хойху ханы Пэйло бурынгы TypiK Ордасыныц оцтуспгш жайлады, ордасын втукен тауы мен Орхон езеншщ аралыгына орналастырды. Солтустсктен Улы кумныц онтустшне дешнп жердщ 6opi осы тогыз руга карады. Хойхудыц (уйгырдыц) бул тогыз 57

руы мыналар: Иэлогэ, Худуге, Кдэйлеу, Мокэсигие, Аучжай, Гэса, Хувиньсо, Иовуге, Хасиеву. Ал, Иэлоге болса, Хойху ордасыньщ лакал аты. Булардан баска тагы 6ip неше рулар жайлаган Мойн Чур тусында уйгыр тайпасынын бшпп устемдш етп. ¥йгыр мемлекет! 840 ж. кыргыздардыц шабуылынан кирап жециад де, батыска ауа к еп т . X г. Шыгыс Туркстанныц 6ipa3 жершде Карахан мемлекет билеушшершщ бил!п орнатылды [62,18-19 б б .]. VII г. Шыгыс Туркстан мен Жоцгарияда 6ipa3 уакыт кытайлык Тан империясы бакылау орнатты; оцтустк белкш VII г. 70 ж. Тибет басып алды. IX г. орта шеншде Орхон мен Селенга езендершщ алабынан уйгырлардыц едэу1р б е л т осында кешш келдг X г. басында уйгырлардыц Турфан мемлекеп кэдзылды; XII г. ол Кара Кытайдьщ вассалына айналды. XIII - XV гг. аралыгында Шыгыс Туркстан моцгол хандарыньщ карауына кешт! («¥йгыр 6roieyniici Иддикут Барчук Ары TeriH 1207 ж. Шыцгыска тэуелд1 болып калды».- Turk Hukuk Tarihi Ders Kitabi. Ankara, 1982, s: 25; D09. Dr. Ahmet Akgunduz. Uygur Hukuku - Ttirk Dunyasi ara§tirmalan Aralik, №57, 1988, s:18.), ал TeMip империясы ыдыраганнан кешн (XV г.) мунда б1рнеше мемлекет пайда болды Солтустк- батыста моцголдар-ойраттар кушешп, XVII г. 30 ж. Ойрат хандыгын (Жоцгар хандыгы) курган. XVIII г. 50 ж. акырына таман Шыгыс Туркстанды Цин империясы жаулап алды. XVIII - XIX гг. Шыгыс Туркстан мен Жоцгария хальщтары кытай-манчжур езпсше к,арсы элденеше рет кетершске шыкты [132]. Шыгыс Туркстан климаты, тым континенгп, бул жерде дэшм катты жел ecin турады. К^мдыктар мен таулардан ушкан тозац жан-жакка лезде тарап кетедг Такламаканда сэу1р-мамыр айларында туратын «кара дауылдар» кезшде кумды жэне тозацды булттар кунд1 карацгы тунге айналдырып ж!беред1. Наурыз жэне маусым айларында «сары дауылдар» турганда 20 м жердеп нэрселердщ карасы кезге эрец шалынады. Хамидан Турфанга апаратын жол бойында катты дауылдар тез-тез кетершп туратындыктан, ол «эжиналар жолы» атын алган еди Дауылдар кезГнде бутш-бутш керуендер жок болып кететш, станциялар кирап, кудыктар тас пен кумга толып б1телш калатын. Кешнпзамандардьщсаяхатшыларыбулжерденкарталардакерсетшмеген 6enrici3 дариядар жэне шелдерде ежелп дуниенщ бейнесшдей окыстан пайда болатын кене калалар орнын ушыраткан. Eip заманда eMip бурк-сарк етш кайнап жататын жерде уйлер мен кешелердщ кум баскан орны гана калып, кум Tipuiink нышандарын толык жойып ж1берш отырган. Батыс Туркстан Тянь-Шаньныц ыгында тургандыктан, аталган шелдердщ оган еткен acepi айтарлыктай кеп болмаган. Оцтустк бeлiгiндeгi, терт республиканыц кепшшк жерш кумды жер алып жатыр. Солтустк белкш YcripT, Кызылкум, оцтусттн Копетдаг, Паропамиз, Памир-Алай, Тянь-Шань таулары алып жатыр. Республикалардыц жершен Сырдария, Нарын, Эмудария, Пяндж, Вахш, Зарафшан, Мургап, Теджен жэне Артек езендер1 агады. Пайдалы казбалары: мыс, мырыш, коргасын, вольфрам, сынап, мышяк, сурма, алтын, газ (Хиуа-Бухара ойысындагы Газли, Мубэрак, 58

Жаргак кен орындары), мунай (Каракум, Бухара ойысы, Вахш ангары, Фергана ангары), KQMip (Фергана ангары, Ангрен) жэне т.б. Батые Туркстанныц айтылган аумактары, мухиттардан ете кашыктыкта орналасуына байланысты, мунда тым континентгк климат калыптаскан. Шшденщ ортавда температурасы +24 - +32С. Keft6ip KyHflepi, ауанын температурасы +50С (Термез) жетедь К,антардын орташа температурасы, солтустк жэне солтустк шыгысында -1 0 -15С, ортальщтарындагы шелд1 алкаптарда - 3 - 2С, Памир-Алайда - 5 - 2С. Жылдык жауын-шашын Mcmuiepi К£1зылкумда 100 мм, солтустк жэне солтустк-шыгыс белкшде 100-200 мм, Арал тещзшщ жагалауында 200 мм, Тянь-Шанда 500-800 мм, Памир-Алайда 1 000 мм - ге дешн жетедь Батые Туркстаннын оцтустк аймактарынын жер бедерi агын суына бай емес, 6ipaK езендершщ суы мол келедь Непзшен кар, жанбыр жэне муздактардан коректенедь Ipinepi - Эмудария, Сырдария, 1ле, Шу, Каратал, Теджен, Мургаб. Энергетикалык корлары мол. Сырдарияда (Беговат кжанында) Фархад; Нарында Ушкорган, Токтагул; Вахшта Нурек; 1леде Капшагай СЭС - Tepi салынган. Басты келдер1 Балхаш, Ыстыккел, Алакел [133]. Батые Тур1кстан, Тянь-Шань тауы меридианы бойынша орналаскандыктан, оган Шыгыс Туркстан табигатынын ыкпалында кеб1рек болган, жел бул жакка тау жоталары мен ангарларын бойлап шац-тозацды ушырып экелш турган. Бул тау жоталары мен ангарлары Ke6iHece аэродинамикалык кубырлар кызметщ аткарып тургандыктан, желдщ Kyini арта туеш, арты катты дауылдарга уласатын. BipaK, Батые Туркстанда бул шанды дауылдардыц шабуылдауына карсы тура алатын табиги куштер де жок емес ед1. Ягни, ею улы дария - Сырдария мен Эмудария ем1рдщ куц^ретп карауылы icneiri аса улкен су бассейндер1 болган. Балхаш пен Ыстыккел келдер1, сондай-ак, Арал мен Каспий тещздер1 ыкпалыныц нэтижесшде жауатын кектемнщ жылы жанбыры, кузп жауын-шашын мен кыстьщ кундер! бораган кар атмосфера мен топыракта кажетп ылгалдын сакталып калуына мумюндк тугызатын едь Батые TypiKCTaH жерлер1 батыстан шыгыска, ягни Каспий тещзшен ТяньШаньдагы XaHT3Hipi муздыгына дейш 2400 шаршы шакырым, Солтуспп мен OHTycTiriHiH арасы Кдзакстанньщ шел-шелейттершен Кушкага дешн 1280 шаршы шакырым созылып жатыр. Туран жазыгы б1ркатар аудандарда таулы аймактарга сугына енген Фергана, Зарафшан жэне Сурхан-Шерабат ангарларымен белшш турады. Памир жэне Тянь-Шаньныц муздыктары Эмудария, Сырдария жэне Зерафшан сиякты улкен дариялардын пайда болуына мумюндк жасайды. Олар субтропикалык жэне орта ендштщ оцтуспгшдеп шетю аймагында жайласкан бул гажайып елкешн гулденуше ыкпал еткен. Арктикалык жэне тропикалык ауа массаларынын эсер1мен пайда болатын атмосфера циркуляциясынын ерекшелктер1, 6ip жагынан, жаздагы жогары температуралар турактыгын камтамасыз етсе, екшпиден, кыета температуранын курт темендеуше байланысты алай-дулей кар боратып, куз бен кектемде селдеткен жацбырдьщ жаууына себеппп болады. 59

Бул аймактарда, эр кайсысыныц узындыгы 10 шаршы шак,ырымнан артык болган тау жоталарынан 6 мыц езен саркырап агып жатады, соныц 1шшде 3700 езен Эмудария мен Сырдария алвдптарында орналаскан. Ал, Батые Тур1кстан дарияларыныц ш ш де ец кеп сулысы - Эмудария. Оныц орташа су жумсалуы Днепрден 1,2 есе, Доннан 3 есе кеп. Дариялар суды непзшен муздьщтардан алады, 6ipaK олардыц пайда болуында жауыншашынныц да рел1 кеп. Эмудария осыдан 2 млн. жыл шамасы бурын Памир тауларынан агып шыккан сулардан бастау алып, батыска карай аккан. Содан барып Каспий тещзше куйган. Эзен агысыныц осы уакыттан 6epri нэтижес1 - Каракум шелк Арыны катты, суы мол езендер Памир тауларынан бастау алады. Эмудария тау койнауларына тереццеп енген сайын, тау жыныстарын бузыпжарып, шаймалап киыршык-кум массасын алып келедь Бул киыршыккум дар, Пaмиpдiц етегшен басталып, Каспий тещзше дейш созылады, 9pi KeneMi 300-500 шакырым жазыкка тасымалданган, Ka3ipri Кдракум соныц шегшдкь Тектоникалык процестердщ нэтижесшде, езен арнасы жазыктыц o-meri мен бу-шетшш арасында ауыткып отыруына байланысты, сумен агып шыккан кум, бipкeлкi жаймаланып отырган. Орта Азия жазыгында тертпк дэу!рдщ ене бойында кургавдпылык болып, ацызак жел турган. Жел кушейген кезецдершде Кдракумньщ сусыма кумын суырып, жалдарга, бархандарга ушп тастаган. Соцгы плейстоцен кезещнщ (ОШ) басында Ka3ipri Арал ойпатыныц оцтуст1п мен шыгыс аймагында кец жазык орналаскан. Карак^м аймагыныц кетершуше байланысты Эмудария арнасын солтуспкке карай буруга мэжбур болып, Сырдария, Шу, Сарысу озендер1 сиякты Арал жазыгына жайылды. Кумды, лайсац езен сулары жазыкка шепцщ материалды тогыта берд1, ал жазыктыц ойпац-шуцкырларына су толып, келдерге айналды.40- 20 мыцжылдыктар шамасында жазык шегпад жыныстарга толып, озен суларынан Ka3ipri Арал тещз1 пайда болды. Сырдария Арал ойпатына Эмудариядан ертерек жеткен. Оныц алдында, алгашкы (0 1) жэне орта (ОН) плейстоценде, езен Кызылкум жазыгында жайылып агып, курамындагы кум жаймаланып iuerin отырган. 0 зен кейб1р кездер! батыска ауыткып, Кдракум жазыгымен аккан. Сырдарияныц Ka3ipri арнасы голоцен (OIV) кезщде гана тиянакталган. Эмудария болса, голоцен кезшде де б1рнеше рет арнасын Каспийге бурган, мысалы, осыдан, 3200 -2800,2500-2100 жэне 1110- 800 ж.ж. шамасы бурын. Ондай кездерде Арал тещзшщ суы курт азайып, кайрацдары KepiHin калып отырды. Плейстоценнщ голоценге ауыскан кезшде, осыдан 10 мыц жыл бурын климат кенет езгерш, кун ысыган шакта айналаны су каптады. Суы кебейген Эмудария арындап, батыстагы Сарыкамыс келш толтырып, Узбой аркылы агып барып Каспийге куйган. Каспий тещз1 болса, ез кезегшде Эмудария гана емес, солтусткшдеп езендердщ суы да кебешп кеткенд1ктен тасып, Каспий мацы ойпатын су баскан. Осы кезде Мацгыстаудагы Каракия, КараБогаз-Гол ойпаттары да суга толды. 60

Б алкаш кел1 де 40-20 мыц жыл бурынгы ауа райыньщ жьшынуына байланысты Сарыарка мен Алатау, Жоцгар тауларынан мол су экелген езендердщ ралкаш-Алакел ойпатын тудыруынан пайда болды. 20 -1 0 мьщ жьш бурын кун суытып, жер катып, ойпатка келетш судыц мелшер1 азайды. Ойпаттагы колдер белшектелд1. Балкаш кел1 ерекшеленш, децгеш темендеп Kerri. Голоценде, ягни соцгы 10 мыцжылдыктар шпнде климаттыц тербелмел1 озгеруше байланысты Балхаш келшщ суыныц тасуы (транеггрессия) мен кайтуыныц (регрессия) жет1 фазасы тсркелген [134]. Батыс Туркктаннын оцтустк аймагы езшщ колайлы климат жагдайларына байланысты элемде мэдени еамдктер еаршген жетч Heri3ri орталыктыц 6ipi болган ед1. 0cipece, Kimi Азия, Иран жэне Ауганстанньщ iiuKi тауларында, Солтустк-Батыс Ущцстан, Кавказ жэне Батыс Туркстанныц аталган аймагында бидай, арпа жэне сулы ecipy ici ерте кезде-ак; колга алынган болатын. Элемдеп барлык мэдени флораныц 15% жуыгы осы территориялардан ecin шыккан. Акад. Н.И. Вавиловтыц nkipim ne, eciwmiicrep ecipy жолдары мен 9flicTepi тауларда пайда болган, кешшрек олар улкен езендер ацгарларында одан api карай дамытылган болуы керек. Сейтш, бул жерлерде алгашкы даканшылык K3ci6i ерктей бастаган. Осынау орталыктардын ociMflk байльщтары Kimi Азия, Сирия, Фаластин жэне Ассур-Вавилонияда, сондай-ак, Эмудария жэне Сырдария аралыгында, Жетку мен Ертк алабындагы кене мэдениеттердщ калыптасуына эсер етпеген деуге болмас. 0те ерте дэу!рлерден 6epi, Фергана жэне Шаткал жоталарыныц киялыктарында жангактар жэне турльтурл1 жемк агаштары, ал олардан томешрек жерлерде алма, алша жэне баска миуалы агаштар ecin жататын-ды. Эр кектемде таудан ацгарларга агып келген су бул жерлерде от-елец шептщ каулап ecyiHe мумкшдк 6epeTiH. Табигат бул жерлерде мал шаруашылыгыныц дамуы ушш ете колайлы жагдай тугызган. BipaK, диканшылыктыц дамытылуы ушш де адамдардыц кеп-кеп тер тегуше тура келетш-д1. Аптап ыстьщ пен катты жел тау жыныстары мен кумдыктардан аспанга кеп-кеп шац-тозаццы ушырып шыгаратын. Булар жерге 1мм -дей жука кабат болып тусетш, сейтш мыцдаган жылдар бедершде калыцдыгы ондаган метр кыртыска айналып, ешм беретш нагыз кара топырак калыптасатын. Сонымен катар, кумды-жел кара топыракты аймактарды да басып калатын. Кум толкындары ericTiK жерлерге жылжып, бау-бакшалар, eriH-алаццар, уй-жайлар, каналдар мен кудыктарды кемш тастайтын. Нотижесшде, кептеген калалар, сарайлар, ангарлар, гибадатханалар мен керуен жолдарыныц калыц кум астында кемшп калган кездер1 де болган. Кум басу Kayni Туран халкын, суармалы епспк жерлердщ 9p6ip б ел т н сактап калу ушш тынбастан ецбек етуге мэжбурлеген. Кунарлы жерлерд1 сактау жолындагы курес 6ip сэтке токтап калса, муныц жазасы кеп кутирмей бершетш. Bip замандары гулденш-еркендеген Карфагеннщ кум баскан кираган орны, осыныц айгагы болса керек. Кум басу каушше бейгам карау - хальщтар мен мемлекеттерд1 апатка ушыраткан. Ирригация курылыстарын 61

салу, епстк алкаптарды кецейту, агаш отыргызу, бау-бакшалар мен гулзарларды баптау Эмудария мен Сырдария бойын мекендеген халыктын еркениет тарихындагы непзп ioci6i болган. Бул шаралар кум кеишнше карсы сешмд1 корганыс релш ойнайтын. Эюмет ирригация курылыстары турасында кам жесе елдщ ецсес! кетершп еркендейтш, ал бул ic-шаралар токтап калган жерде билпс курган эулеттщ тактан кетуа кумэназ ед1. Нэтижесшде 6ip замандары ecin, еркен жайган елдерден кум астында кемшп калган кирандьшары гана калатын. Ирригация курылыстарын сактау мен дамыту ici, мше сондыктан да бул жерлердеп барша эымдердщ непзп мшдел мен тэшпши болып келген. Жер жеке мешшкте болган кезде бул жумыстарды жузеге асыру киын согатын, сондыктан да ол бул елде жеке меншкке бершмейтш жэне мемлекет мулю есебшде каралатын. Бул жайт, 6ip жагынан, епн алкаптары, бау-бакшалар, жайлаулардыц сакталуы мен кецеюше, ирригация курылыстары техникасыныц дамуына ыкпал еткен болса, eKiraui жагынан, ауыл шаруашылыгы ещцрпщ куштершщ токырауына да ce6enmi болган. Мысалы, сока (жер айдайтан металл Ticri агаш аспап) шамамен 2 мыцжылдыктар бойына жер жыртатын непзп к¥рал болып келд1 жэне де салык салу ж уйеа де дерлш езгермей кала берген. Шыгыс Туршстаннан Мажарыстан жазыктарына дейш кец белдеу болып созылып жаткан ¥лы даланыц сол жерлерд1 мекендеген халыктар тарихына еткен эсер! айтарлыктай болды. Бул дала Орыс жазыгыныц оцтустш белйт, Солтустк Казакстан, Батые Ci6ipfliH оцтуетшн камти етш, Алтай тау жоталарына дейш жетш баратын жэне Iunci Азия жерлер1мен жалгасатынды. Оныц Ci6ipfleri KimiripiM алавдары Хакасия, Тува, Абакан тау аралыгы ацгарларында орналаскан жэне Саханыц алые солтуслгше дейш емше eHin кеткен. Ол Байкал артындагы жерлер жэне Моцголстан даласымен жалгасып дуниедеп ец улкен дала мен жартылай дала белдеуш курайтын ед1. Оныц барлык алкаптарындагы климат пен табиги жагдай кебшесе б1рдей болып, муныц 63i кептеген кешпендшер турмысыныц табиги Heri3i болып кызмет еткен. Кешпендшктщ калыптасу процес! курдет жолдарды бастан кешкен. алдымен жартылай отырыкшы турмыстыц кеп белгшерш сактал калган «Алгашкы кешпендшк» пайда болган. Отырыкшы диканшылыкка колайлы болмаган жерлерде кешпел1 мал шаруашьшыгы кола дэу1ршщ соцгы кезецшде пайда болган. Кешпенд! малшьшар жайьшым жерлер ушш болган куресте баска тайпалармен соктыгысып калып отыратын. Бул жайт олардыц топтасуы мен орталыктануына кемектесл. Нэтижесшде олар улкен кешпел1 эскери-тайпалык одактарга 6ipirin, ездершщ жогаргы билеушш жэне когамдык уйымдарына ие болды. К.А. Акишевтщ niKipiHe Караганда, бул кезде 6ip тайпаньщ екшнп тайпамен косылу npoueci басталган ед! [135]. Жьшкы малыныц кешпендшер турмысындагы рел1 елеул1 болган. Ол - непзп транспорт телп мен азык-тулк кез1. Уй жабдыктары мен кшм-кешек ymiH материал да болып табылады. Кешпендшер кушге кымыз, катык, сузбе 62

жэне сарымай сиякты «акты» узбей гутынып отырган, нан орнына курт кайнатып жеген. Жыл маусымына карай кыста жылытылатын кыстау деп аталатын уйлерде турып, жазга карай жайлауларга шыгып кетш отырган. Typni себептерге байланысты ру-тайпалар солтусткке карай жылжып бара берген. Кене замандарда белгш болган барша тайпалар 52 параллельде токтаган, ейткеш одан аргы солтуст^ктеп жерлер суык болган. Олар улкен топ-тобыр болып, дария, орман жэне таулар тещрепнде топтасып отырган. Сонымен, оцтустктен солтусткке карай жана тайпалар агылып бара берген. Б.д.д. V г. Бащал-Становой сшемдер1 жэне Аргун дариясы аралыгындагы тар KeHicTiicre, сондай-ак Селенга, Шилка, Аргун, Карулен, Онок жэне Витим ацгарларында; Яблоневый жотасы, Стоновой тауы мен сшемдершщ баурайында тайпалардьщ шогырлануы эжептеу1р болган. Бул кеп санды тайпалар арасында Fундар жетекгш рел ойнаган. Олар б.д.д. III гасырда алгашкы эскери-тайпалык одакты курган. Бул одакка 24 тайпаны 6ipiicripreH кешпенд! мемлекет ед1 [34, 49 б.]. Гундар К^ытай империясы мен Тангут патшалыгын багындырып, Моцголстаннан Ундктанга дешнп жерлерд! ездерше караткан efli. Мемлекет непзшен ею княздкке - шыгыс жэне батыс княздктерше ажыратылды. Мурагер эдетте шыгыс жак княздкшен болган. Мемлекет эк1мшшк жагынан 24 аксакал тарапынан баскарылып, олар армияга 10 мыцнан эскер берш туратын. Олар тумен басы аталып, мынбасылар, жузбасылар жэне онбасыларга бшпгш журпЗе алатын... Бул жерлерде катан дала зандарына багына eMip сурген: урлык жасаган ушш адамныц отбасысынын мулм конфискацияланатын, жещл кылмыстар ушш бетше жара туаршетш, улкен кьшмыстар ymiH дарга асылатын болган. Маркум хан курал-жарактары, сондай-ак эйелдер1 жэне кундер!мен коса жерленетш. Барша ipi эскери немесе саяси шаралар жулдыздар мен айдьщ орналасуына карай жузеге асырылатын. Толык ай туганда жорыкка шыгатын. Туткынд алган еркектер мен эйелдер кулдар мен кундерге айналдырылатын; жауынгер щайкаста e3i елт1рген душпанныц барлык нэрсесше ие болатын. Б.д.д. I г. Гундар мемлекеи белшш кета. Мемлекеттщ онтустк белит Кытайга erri, ал онтустк Ci6ip жэне Моголстан территориясында кешш журген солтустк тайпалар батыска жылжып Алтай жэне Шыгыс К,азакстан далаларына келш жана патшалыкты курды. Олар улы шелден тынбастан алга карай жылжып отырды. II гасырдын басында олар Едвдщ аргы жагына етш, Timi Дон далаларына дейш жеткен... VI г. орта шешнде кешпел1 халыктар козгалысыньщ жаца толкыны басталады. Оныц барысында Улы TypiK хакандыгы к¥Рылды. Ол 200 жыл oMip cypfli. Сол мезгшде кыпшактар, карлуктар, кыргыздар, кидандар жэне баска TypiK топтарын езшщ мэдени ыкпалы астында устап тура алды. Тур1ктерддн этногенез! туралы сан алуан пшрлер айтылуда. К^ытайлыктар rypiKTepfli Fундардыц 6ip эуле^мен байланыстырган. Шынында да Typiicrep хун одагы 6ip бутагыныц эулел болган деп айтуга Ka3ipri уакытта толык непз бар. Батыс тарихшылары Typiicrep скифтермен, немесе Timi 63

болмаганда бул халыктыц 6ip белтм ен туыстас деген болжамдар айткан. Кене замандарда монголдардан шыгыска таман аймакта жасаган сэнби халкы да тур1ктердщ кене ата-бабалары болып табылады деген шюрлер де жок емес. TypiKrep жазуы дэу1р!м1здщ I мыцжылдыктардыц орта шеншде Орхон дариясы жанындагы тастарга ойып жазылган. Элбетте, езшщ фонетикалык жуйесше ие болган TypiK тш б.д.д. жуз жылдыктарда-ак белгш болган. Жалпы алганда, Батыс Туркстан жерш TypiKrep ежелден мекендеген деп айта аламыз. VI г. ¥лы далада пайда болган TypiK кагандыгыныц шекараларын Ираннан Копетдаг, Каракум шелдер1 мен Эмудария белш турган. Ал, солтустк жэне шыгыс жактагы Typibcrep жолында мундай кедергшер жок болатын, олар сулы да, нулы жерлерге емш еркш енш жайласып ала беретш. Бул жерлердщ бэршде жepгiлiктi жэне ауып келген тур1ктердщ арасында кызу сауда катынастары жолга койылып, езше тэн туракты шаруашылык механизм! калыптаскан едь Ынтымагы ныгая тускен Typiicrep арабтарга карсы куресе отырып Эмударияга дешн барган. Айта кететш жайт, солтуспктен барган тур1ктер VIII г. Мэуараннахр территорняларына коныстануды жалгастыра бердь Карлуктар болса тез арада Жетку мен Сырдария алабыныц шыгыс белкш басып алып, Суяб каласында ездершщ 6ipiHini астанасын орнатты. Сырдарияныц теменп агымындагы жерлерде TypiK каганаты ыдырап кеткеннен’соц таркалып кеткен тайпалар - огыздар ез мемлёкетш курды. ¥лы Ж1бек жолыныц TypiKCTaH дуниеш тагдырында улкен рол ойнагандыгы белгш. Бул жолдар жуйеы есы заманда жэне алгашкы орта гасырда - XVI г. улы географиялык жацальщтар алдында Кытай, Ундютан, Орта жэне Таяу Шыгыстыц непзп мэдени орталыктарын байланыстырган едь Батыс Туркстанда он жыл болган Кытай дипломаты жэне саяхатшысы Чжан Цзянь оныц географиялык жэне экономикалык жагдайын зерттеп б.д.д. 135 жылда «Аспан улына» (Хань эулетшщ Кытай империясына) Давань (Фергана), Хорезм, Бактрия, Парфия ел1 мен Гуй-Шуй (Эмудария) жагдайы жайында кайран каларлык машмет жетюзген. Чжан Кянь егшшшп еркендеген осынау олкеде сулы мен бидайдыц кеп еаршетшдш, шараптыц жасалу технологиясы, Кытай аксуйектерше кош келетш жылкы малыныц багылатындыгы женшде егжей-тегжешй жазган. Сейтш, Кытай мен Батыс Туркстан арасында сауда байланыстары барынша дамып кеткен. Батыс Туркстанныц Иранмен болган сауда катынастарыныц нэтижесшде бул жолмен тасымалданатын тауарлар Жерорта тещзше дешн жетюзшп турган. Ж1бек жолы, осьшайша курлыкаралык сипат ала бастаган. Уакыт етюймен оган жол-женекей тармак жолдары косылып, олардыц 6ipi Ундктанга дешн барып, Ущцстан - Туркстан - Кытайдан куралган ерекше 6ip ушбурышты калыптастырган. Батыс Туркстанан ею «Ж1бек жолы» - оцтустк жэне солтустк жолдары еткен. Кытай каласы Юйминен басталган оцтустк жол оцтустктеп тауларды жагалай отырып Жаркентке дешн жетш, одан opipeicreri Ташкорган мен Ваханга барып ирелген. Ваханда жол eKire ажыралган. Олардыц 6ipi 64

Балх пен Марва аркылы парфяндар астанасы болган Гекатомдан етш, Дамашкка жеткен, одан кешн Антиохияда тэмамдалган. Екшпп жол Гилкит пен Кашмир аркылы етш Надхарга барган жэне Ущц дариясы манайында •гуйыкталган. Кытайдан басталган солтустк жол солтустк Тянь-Шаньньщ етектерш бойлай Терек асуы аркылы eTin Фергана ацгарына дейш барган, бул жердей Шаш, Самарканд, Бухара, Хорезм аркылы солтусткке карап кеткен, одан 9pi Оралбойы жэне теменп Едивд басып eTin Солтустк Каратешз жагалауларындагы грек колоннияларында аякталган. Кытайдан шыккан керуендерд1 Жерорта тещз1 порттары, Тир жэне Сидонга дейш апаратын жолдьщ узындыгы 9000 шакырымнан артык едь Жолбастаушылар мен саудагерлер жолдьщ eKi бетш бойлап уздк аз катынайтын. Бул жолдагы сауда жуйесшде согдылыктар басым рел ойнайтын. Олар Батые TypiKCTaH, CoлтYCтiк TypiKCTaH жэне Солтустк Кытайдыц Heri3ri орталыктарында кептеген колониялар мен мекенжайларды курган. Жолдьщ ен манызды жер1 болган Дунхуанда согды кауымы кемшде мьщ KiciHi кураган. Согдылыктардьщ Батые Кытайдьщ Ланчжоу жэне Сучжоу сиякты сауда орталыктарында ipi сауда колониялары болган. Согды керуендер1 Памир жэне Солтустк Ундютан аркылы жана жолмен де катынап жYpeтiн. Оцтустк жолдьщ непзп орталыгы болган Шаншанда (Лобнор кел1 мацында) самаркандыктардьщ 6ipHeme мекенжайлардан куралган колониялары болган. Жолдагы Heri3ri тауар ж1бек ед1. Кытайдан Батыска кеп-кеп сэнд1 де, жука ж1бек маталар женелтшетш. Сондай-ак, коладан жасалган кытай айналары жэне турмыска кажетп баска да (элр, опа, дэрьдэрмек) заттар тасымалданатын. Батыстан шыныдан жасалынатын буйымдар мен жуннен токылган кшмдер экелшетш. Ж1бек жолы экономикалык турмыс пен адам ой-эрекетшщ бeлceндiлiгiн арттырып ж1берген сауда жолы гана емес едг Бул жол аркылы eaaipic технологиясы мен бш п , мэдени желелктер, 9cipece идеялар таратылган. Когам дамуыньщ TeTiri болган катынас пен айырбастау осы жолдьщ вне бойында KepiHic тапкан. Батые TypiKCTaH ен улкен материки жан-жактан Kecin ететш улкен транспорт жуйесшщ орталыгында болгандыктан, буи жерге барша шет елкелерден рухани жэне материалдык игшктер агылып келш жататын. Мэуараннахрдыц бас кеетп - Самаркант Азиядагы токсан жолдьщ торабында орналаскан едь Бул елде, 9cipece рухани байлыктар кеп жинакталатын. Жан-жактан келетш кептеген галымдар, эртютер, музыканттар, суретшшер, сэулет eHepiHiH усталары кеп уакыт бойы бул жерде турактап калатын болган. TypiKCTaH жер1 аркылы кене заманньщ упы еркениеттер1 болган Кытай мен Ундютан арасындагы мэдени катынас epicTereH едк Кытай буддизммен кудды TypiKCTaH аркылы таныекан. Сейтш, TypiKCTaH идеялар таратушы жэне олардыц кайтадан жасалуыньщ генераторына да айналып калгандай едь 65

Сауданыц Улы Ждбек жолында epicreyi Каспий тещзшен Улы К^ытай коргандарына, Ерпстен Бенгалия ормандарына дейш созылып жаткан улкен кещстскте жасаган тайпа-улыстардыц топтасуы мен 6ipiryiHe ыкпал еткен. Катынас тетйч болган турк тш кепшшк тусшетга сейлесу т ш ретшде Жлбек Жолында колданыста болган. Тарым алабыныц оцтустк-батыс белкшде жасаган ягма жэне карлик деген турш тайпалары Кашкар, Жаркент, Котан калаларын еркендеген сауда жэне мэдени орталыктарына айналдырып ж^берген. IX г. К^ггай мен Батыс Туркстан арасындагы территорияга турк-уйгыр тайпалары келш тура бастаган; олар Алтайдан Байкалга дейш созылып жаткан жерлерде ез империясын курып орныккан болатын. Алайда империясы кулаганнан соц 840 ж. Туркстан жерше ауып келген ед1. К^ытайлар оларды гао-гюй, ягни улкен децгелект! арба мшгендер деп атаган. Кешшрек бул арба Батыс Туркстанга да кец таралды. Турфан, Гансу уэлэяты жэне баска жерлерге жайгаскан осынау турк-уйгырлар Ka3ipri уйгырлар жэне сол тещректе жасаган TypiK тшшде сейлейтш 6ipsaTap кшкене топтардьщ этникалык непзш кураган. Кушешп алган уйгырлар 874 ж. Тянь-Шаньда кешш журген тибетпктерд! талкандап ж1беред1. Олардьщ мемлекеп 500 ж. жуык уакыт бойы eMip сурд1. Сонымен, Туркстан елкесшщ табигаты мен географиялык ортасы мындаган жылдар бойы жасаган ру-тайпаларга сакилык жасап, кептеген этникалык 6ipjliKTep мен еркениеттерд1 тогыстыра отырып, жац&, «Туран» атты еркениеттщ калыптасуына мурындык жэне табиги непз болган. Бул елкеде шамамен ею жарым мыц жыл уакыт бойы парсы, араб, кытай, эллин жэне орыс мэдениеттер1мен эсерлескен Туран еркениеп канат жайды. Оныц айрыкша эсем дт, оригиналдыгы, кайталанбас ерекшелт, колорит! жэне H93iKTiriHiH непздерш Турандык-туркстандык этникалык езектщ жогарыда тшге алынган еркениеттермен байланыстарынан да 1здемек керек. Курдел1 географиялык жагдайларда жасаган туркстандыктардыц аман калу ушш, сондай-ак шетел баскыншыларына жэне ездершщ залымдарына карсы журпзген Kypeci Туркстан этникалык б1рлестктер1 арасында тутастык пен туыстастык ce3iMiH тудырды. Туран-Туркстан жалпылыгы мен жалгастыгы осылайша eMipre келш, беки туст1. Демек, ежелп Туран-Туркстан жер1 - халкымызды жаца 6ip кубылыс - кауым ретшде калыптастырып, кияга канат кактырып ушьфган кутты уя. Терккей мен Кунгейдщ, Шыгыс пен Батыстыц ортасындагы кыр арка кырбык шокылар мен Туран сиякты жазыктар, Эмудария мен Сырдария алаптары, аспанмен таласкан таулар баурайлары жан-жактан тарам-тарам агьшып келген эр теркш нэсшдердщ (автохтондык TypiKTep мен шыгыстан келген тур!ктердщ, жергшкп иран тектес тайпалар мен араб-ундьмонголдардыц) басын косып, коян-колтык араластырып, 6ip бутшге айнадцырып, кайтадан openi icKe жумылдырып, epicTi жолга шыгарып отырган. Ежелп Каратау мен Алатау, Памир-Алай мен Тянь-Шань, Kapi Каспий мен Арал жэне баска географиялык атаулар соны epkci3 еске салады. Олардыц терккей жэне шыгыс бетшдеп ушан далага уласар жердеп есю 66

TypiKCTaH шэЬары соны еске салады. Сол шэЬардыц ту байлар тулгасындай кайта бой кетерген Кожа Ахмет Ясауи KeceHeci (макпарасы) де соньщ айгагы бола алады. 2. Тас-мыс (жогаргы энеолит) - теяпр гасырларындагы прототуркшердщ б1ртутас антропо-мэдени жэне шаруашылык жуйеа Соцгы палеолитте Европа тургындарында (кроманьондык адам) еуропеоидтык нэсш, Оцтустк Жерорта тещз! аймагында - негроидтык, Шыгыс жерлершде - монголоидтык нэсшдк белгшер ерекшеленедь Ал, б1здщ жер1м1зде тураноидтык нэсшдщ калыптаск;андыгы белгш. Магия да - ацшылардыц дуниеге катынасы непзшде жогаргы палеолитте пайда болган алгашкы жоралгы - ceHiM. Кептеген авторлар магия ец ежелп сетм ед1 дей келе, оньщ эрекетпен байланысты екенше баса назар аударады. Ацшылык магиясында адамнын олжасына тап берш, оны устап алу практикасы кайталанады. Муны жай гана машыктану деуге болмайды, ойткеш жасанды бул эрекет нагыз шындыктыц езше баланып, окиганыц магынасы мен барысын табиги кушнде ойнап, орындауга багытталады. Бул орекет «жанды» деуге келмейтш эдет, мейрам жэне ойын тусш алып, мунда адам мен корщаган орта тугасып кеткен. Магияда, мысалы кунpin шыгуы мен батуы, есшднстщ ecin шыгуы, карацгылыктыц Tycyi сиякты табигат ку былыстары кайталанатын-ды. Муны Австралия жергшкй тургындарыныц турмыс салтынан керуге болады. Олар еуропалыктар бул жерге келген кезде (палеолиттен мезолитке) em eni дэу1рд1 бастан кеппруде efli [136, с.77-92] . Дж. Фрезердщ айтканындай, табигат пен адамдарга эсер ету максатында колданылатын магиялык, тылсымдык эдютер обьектшщ фигурасы немесе бейнесше багытгалады-мыс. Ал, белк бугшге тец деп есептелшетш магиялык эрекетте бейнелеу yaepici талап етшмейд1, 6ipaK дуаланатын заттыц 6ip 6eniri (шашы, кшм1, сшекеш, т.б.) алынып, эрекет обьекпсше айналады [137]. Жогаргы палеолит ужымдык бейсаналыктьщ непзп рэкпздерш - архетиптерш тудырган дэу1р. Осы дэу!рде ил де пайда болган. Б.Ф. Поршневтщ niKipiHme, антропогенезде ецбек емес, коммуникативтк езара эрекеттесу басты рел ойнаган [138]. Баска экологиялык теориялар бойынша, тш табиги - климаттыц жэне ацшылык кауымыныц турмыс салтыныц 0згеру1не байланысты пайда болган. Суык ауа райында аншылыкка етумен байланысты буйрык берудщ peni арта тусш, тш осьшайша калыптаса бастаган-мыс. Еуропада ец алдымен жануарларга атау беру yflepici белец алып, муныц 63i уцгшердеп немесе куралдардагы бейнеленулерде KepiHiciH тауып, будан 2 5 -1 5 ООО бурынгы жылдарда (ал б!здщ жагдайымызда буцан 60 - 50 ООО жылдарда болуы керек деп топшылаймыз) басталган. Одан кейш заттар атауларга ие болды. Ал, Еуропада адамдарды бейнелеу yflepici, зерттеушшердщ niKipiHme, мезолитте муздьщ epyiHe байланысты кайык ойлап табылып, керамикадагы орнаменттер пайда болган кезецге тура келедь 67

Алыстагы еткен мэдениеттерш1здщ сырлы да, жумбакты болып кершген нышандарын шырамытып, олардын 1здерш мэдениет1м1здщ кешнг-i улгшершен б айкай аламыз. Жогаргы палеолитте теракты жергшкп ерекшел1ктер сипатын алган шаруашыльщ - мэдени типтер тебе керсеткен. Булар кешшректе тарихи еркениеттердщ непзш кураган. Эрине, неолит дэу1ршде егшшшк, мал шаруашылыгы, улкен теракты мекендер, тайпалык жэне улыстык одактардьщ Te6eci анык кервдь Ал, б1здщ жогаргы палеолитпк менталитет1м1здщ нобайын жобалап, деп басып айту киын. Дегенмен де, аймагымызда сонгы 30-20 мьщжылдык бедершде тургындардыц физикалык турпаты, турмыс салты жэне керкемдш стильдер1 сабактастыгынын, ягни антропо-мэдени жуйенщ орныккандыгы женшде сез козгауга болады. Ен ежелп адамдардын мекен-жайларынан кептен-кеп табылган тас курал-жабдыктар еткен ец ежелп тарих жешндеп жыл санауымыздыц, классификациялауымыздыц, жорамалдауымыздыц кайнар кез1 болып кызмет еткен. Орта жэне жогаргы палеолит шебшде нагыз адамныц (Homo sapiens) eMip сургендц-ш зертгеушшер тшге тиек етуде. Бул дэу1рде тас жэне баска куралдардыц кебейген устше кебейе барып, олардыц курамы езгере туей: куралдардыц ушына сына кагылып, немесе баска белшектер - етюрлеу келген уштар кипзш п орнатыла басталган едь Жогаргы палеолиттщ басты элеуметпк жацалыгы некелш катьшастардан ец жакын туыскандарды йыгарып тастау - экзогамия болды. Инцеске (кан1 араласуына) тиым салу некеш когамдык жагынан perreyai талап етш, е н д т жерде ру мен отбасы пайда болды. Демек, жогаргы палеолит - адамзаттьщ мэдениет деп аталган топтастырушы -ынтымактастарушы байланыстардыц тшсп децгешне кетерше алган дэу1р [139, с. 128]. Сана, тш, дш, енер гоминидтердщ 3-4 миллиондык эволюциясыныц акырында к у п т 6ip TeHKepicTiH нэтижесшде 6ip уакытта пайда болган деген niKip айтылуда. Рэм1здж дэстурлер тараган жерде, адами TyciHiKTiH пайда болуы ушш к а ж е т материал мен жагдай бар жерде, мэдениет басталады. Археологиялык мэдениет 6ip уакытта, белгш 6ip территорияда пайда болган материалдык ескертюштердщ 6ipniriH, б1рдейлшн бщцредь BipaK, осынау ескерткштердщ иегерлершщ этнографиялык, элеуметпк, психологиялык турпатын археологиялык емес фактшер жэрдемвде курастыруга болады. Fылымда унд1еуропалык немесе ундшрандык мэдениет деп кате кабылданган далальщ мэдениет Туранда пайда болып, оны мыццаган жылдар бедершде далалыктар-прототур!ктер гана жараткан. Ол Евразияныц барлык региондарына тарады. Бул жерде алгаш рет когам топ-тапка белшш, алгашкы кауымдык курылыс ыдырап, жеке мешшк пен мемлекетгер пайда болган [140]. Туран мэдениeTi мен тш езшщ бастауын жогаргы палеолит дэу1рлершен алады. Бул женшде С. Кондыбайдыц ецбепнде айтылган [141]. Археологтардыц Казакстан жершен тапкан кептеген жэдiгepлepiнiн керсетш отырганындай, бул жepдiц тургындарыныц ещйрютж белсендшп 68

олардыц шаруашылык непзшщ гана емес, дуниеге катынасы, адамдык курылымы мен тэрпб1, эстетикалык-этикальщ дэстур1- ацшылык еркениеттщ Kepmici болып табьшады. Жырткыш ацдарды аулаумен айналысып, ipi де Kayirni жануарларды колга Tycipy ушш уздталз кажырлы курес ж урпзт келген палеолит тургындарын калайша элаз деуге болады? Андардыц артынан туе in, куып журген адамдар куатты да тез1мдшк танытып, «жырткыштык» кушке ие болуы тше ед1 [142, с.54]. Материалдык мэдениеттщ руханилыкпен тушеетш тусынан TypiKTiK феномен басталады. Руханилык орын алган жерден этностык ерекшелш басталмак. Ол тш, дши сен4м-нанымдар, этникалык территория, дэстурлер, одет-гурыптар мен этникальщ психологияны камтиды. Осылардыц непзшде этноним мен этникалык езшдш сана пайда болады. Алгашкы кезеццерде этностык болмыс ру, кешшрек тайпа жэне улыс туршде KepiHic бередь Эрине, бутан этнографиялык жэне этникалык топтардыц да катысы бар. Демек, TypiKTiK феномен рульщ (аналык жэне аталык) кезецнен белец алды деу дурыс болар едь Ал, аналык катынастар Туршстан жершде сонау неандерталдыктар мен есю адамдар заманынан калыптаскан болуы керек. Олай болса, соцгы палеолиттен Typiicrep ата тепнщ рульщ катынастары мен ерекшел1ктершщ кейб1р элементтерш 1здест1руге болатын сиякты. BipaK, муны жалгыз археология мен антропология гана аныктай алады деуге болмас. Археологтар ецбектершщ кепшшп заттьщ деректер мен фактшерд1 тауып, керсетуге гана арналган сиякты. Рас, оларДа байыргы тургындардыц шаруашылыгы мен к¥рал-жабдыктары жаксы-ак сипатталган. Ал олардыц рухани мэдение™ мен этникалык топтарыньщ катынасы, еркениет! мен дiни сетмдерш е (элеумегпк катынастарына жерлеу гурыптары жэне т.б. жэд1герл1ктер бойынша аньщтама бершген) жеткшкп мэн бершмеген. Археологиялык деректерде тарихи тулгалар мен тарихи окигалар квмеси KepiH iciH тауып жатады. Бул жерде этнография, тарих, философия, мэдениеттану, дштану, фолышордан хабары бар, олардыц маглуматтарын уштастыра бшген, интуициясы втмр, ойлау кабшет1 мыгым, туршшшдк жагынан журегшде оты бар, туркшк болмыс пен мураларды жан-тэшмен сезшетш жэне кастерлейтш мамандар болса, б1рсыпыра мэселенщ басы ашылып калар ед1. Сондай-ак, тацбалар мен туларды карастырудыц да мацызы зор деп бшем13. Осыган каржы ажыратылса TypiicriK феноменнin б1рсыпыра кыр-сырын ашуга мумкшдйс туылар едь Бул мэселе бойынша Зейнолла Самашев кандидаттык дисертация коргаган. Сондай-ак, Рогожинский осынау мэселемен айналысып жур. Айта кету керек, Максимова мен Трофимованыц «Визуальные надписи урочища Тамгалы» (Алматы, 1985) атты жэне Маргуланныц ецбектер1 баршылык. Тацба мэселес1 Шэкэр1м Кудайберд^улы мен М. Тынышпаевтыц ецбектершен де орын алган. Будан тыскары, ерте замандардагы тел туркшк сакралдык угымдар, дэстурлер мен мотив-символдарды аныктаудыц да мацызы зор. Осыларды зерттеуге бш ктш п жететш 3 - 4 маманнан туратын зерттеу тобы курылса ип ic болар едь 69

Жалпы алганда, тас, неолит, кола жэне TeMip дэу1рлершде eMip сурген адамдардьщ материалдык мэдениет1, шаруашылыгы, тш , дни, танбалары, топонимикасы, эпоним^ этноним^ олардьщ суйектершщ генетикалык ерекшелштершщ Ka3ipri казак, кыргыз, езбек, туржмен жэне баска тури халыктарына жакындыгы аныкталса, олардыц кайсы этникалык кауымнын eKuyjepi болганына жауап табылар ед1. Бул ретте казак тарихы мен мэдениетш зерттеу методологиясына катысты ойын этногроф галым Ж. Артыкбаев былай тужырымдайды: «Евразия даласы кешпендшердщ мэдени жетштисгерш толыгымен бойына свдрген казак когамы 63iHiH iuiKi курылымы жагынан да, сырткы курылымы жагынан да, мэн-магынасы жагынан да ерекше кубылыс болып табылады. Кешпел1 когамньщ eMip суру непзшде кабылданбайтын, езгелермен салыстыруга келмейтш езшдш ерекшелш бар. Мунда Батыстыц да, Шыгыстьщ да мэдени елшемше сай келмейтш ерекше мэдениет калыптаскан. Осы ерекшел4кт! ce3iHy - методологиялык парадигманы езгертуге непз болуы тшс. Бэршен бурын тарихи таным езегше материалдык керсеткнытер емес, рухани кундылыктар: когамдык сана, элеумегпк-мэдени кундылыктар сиякты факторлар койылуы тшс» [143, 37 - 38 бб.]. Б1здщ катты устанган кагидамыз халык тарихы мен еркениет тарихыныц киюласу тургысы. бйткеш, шынайы тарихты жэне еркеииетп 6i3 Ресейдщ эйгш тарихшысы А.М. Карамзин айткандай: «Тарих-халыктардьщ касиетп штабы, олардыц турмыс-салты мен лрш ш пнщ айнасы, жан дуниес1 мен эдеп-гурпыньщ кене естел т, ата-бабаларыньщ калдырган есиетЬ>, - деп тусшгенде гана дурыс багалай аламыз. Адамзат езшщ есу жолында кептеген шыгармашылык ic-эрекеттер кезецдерш басынан еткерш, кундылыктарын жаратып отырган. Булар, эрине еркениеттш жасампаздыктын нэтижелерь BipaK когамныц кемелше енген шашнда жараткан кундылыктары еркениет дамуыныц децгешн керсетсе керек. Сондыктан да кептеген зертгеушшер турю еркениетшщ генезисш TypiK каганатыныц курылуы мен руникалык жазудьщ пайда болуымен байланыстырады. Олардьщ жалпы rypKi тарихы мен еркениетшщ ерлеувдеп осы аукымды да мацызды ролын TepicTeyre болмас, элбетте. Эйтсе де, Ю. Худяковтыц тауып айтканындай, кенетуркшк этнос пен мэдениеттщ eMip сурушщ аякталуы жэне кенетуркшк мураныц езге кешпел1 этностардьщ мэдениеттершде сакталып калынуы ерте жэне дамыган орта гасырларга тура келедь Кош, дурыс-ак дел1К, 6ipaK орта гасырларга дешн-ак туркшк этностар eMip сурген жэне олардыц еркениет1 мен этникалык тугастыгынын бастаулары болган гой. Тарих барысында кундылыктардыц сакталып калынбауы немесе emin Keiyi белгш 6ip халыктыц кене мэдениет; ем1рде болмаган деген тужырым жасауга непз бола алмайды. Bi3 Туркшк тутастыкты осы 1зден барып карастыруга ден коямыз. Элбетте, бутан оц кезбен немесе кудштене карайтын авторлар да жок емес. Э.Тайлордыц еркениетке берген аныктамасы бойынша, оны жекеленген адам мен 6yTiH 6ip басты когамды жогары 6ip децгейде уйымдастыру аркылы олардыц i3riлiiariлiri мен куатын 70

[сушейтуге, бакытты eMip суруше жэрдемдесу максатында, жалпы адамзат тепн жетйвдруге каратылган ic-эрекет деп биту керек [144, с. 36-37]. Бул ретте туран еркениетс туралы деректерд1 сейлетер болсак, ец басты назар аударар жэйт, олар - алгашкы бастаулар. Бул ж етнде Джеймс Джордж Фрезер былай деп жазады: «В конечном счете мы не так уж отличиемся от этих первобытных людей, и многим из того истинного и полезного, что так бережно сохраняем, мы обязаны нашим грубым предкам, накопившим и передавшим нам по наследству фундаментальные представления, которые мы склонны рассматривать как нечто самобытное и интуитивно данное. Мы как бы являемся наследниками состояния, которое переходило из рук в руки столько раз, что изгладилась память о тех, кто заложил его основание, поэтому нынешние обладатели читают его своим изначальным и неотъемлемым достоянием. Более глубокое исследование должно убедить нас в том, что большей частью этого состояния мы обязаны своим предшественникам» [ 137, с. 252]. Шынында да мыцдаган жылдык тарих койнауынан тамыр тартып б1здерге д ей т жеткен алгашкы нанымдар, жоралар, рэамдер мен ою-ернектер кешнп дуниежузшк дшдердщ Heri3i болып калангандыгын 6ipiMi3 бш п, 6ipiMi3 бш местз. Жалпы алганда, адамзат тарихында тамак табу, табигаттыц стихияларынан коргануга кажетп кшм-кешек пен баспанага ие болу ушш басталып, жалгаскан талпыныс бугшп кунге дешн толастаган емес. К,ай заманда жэне кай кауымда болмасын адамдардыц к-эрекей eMip суру, аман калу ушш кажегп ныгметтерд1 (здеп тауып немесе ещцрш, кэдеге жаратумен байланысты ep6ireH. Ец алдымен А.П. Деревянко ес!мд1 зерттеушшщ Казакстан Республикасы ¥лттык Fылым Академиясыныц 1998 жылы еткен сессиясында жасаган «Казахстан - колыбель древнейшей цивилизации» атты баяндамасына окырманныц назарын аудармакшымын. Онда Ka3ipri казактардыц аргы атабабалары Кдзакстанда 1 млн жылдан 6epi eMip cypin Kenefli делшген. Автор мундай корытындыга Кдратаудагы археологиялык ескерткшггерд1 сараптама жасаудыц нэтижесшде келген болатын. Шынында да бул тужырымды [145,24 б.] растайтын деректер мен ецбектер баршылык. Д-Ш. Рессерат пен В.А. Рано Орта Азияда тас дэу1ршде (850000 жылдары) жергшки т1ршшк иелершщ OMip сургендт женшде жазады [146, 102 б.]. Байсын тауыныц Теплк-Таш, 0Mip TeMip жэне Мачай уцпрлершен неандертальдыктардыц мекен-жайы, ал Самаркант каласыньщ жанынан олар тутынган тас куралдар табылды. Ондагы 8-9 жасар баланыц склет1 жаксы сакталынган. Бала арнайы казылган шуцкырга жаткызылып, каб1рдщ айналасына тау ешюсщщ муюздер1 и зш п койылыпты «Кошкар мушз» алтайлык орнаментген орын алып, сак-скиф flayipiHeH 6epi кец тараган мотив.Тау ешюсшщ стильдш бейнелену1 Орталык Азияныц кептеген кешпел1 халыктарыныц ою-ернектершен орын алган белп - нышан. А.В. Эдоков деген автор Ka3ipri алтайлыктардыц керкем мэдениетшен мыктап турып орын алган ою-ернектщ туп-тамырларыныц ете терецге кететшдпт, TinTi палеолиттен бастау алатындыгы женшде жазган [147, с. 96-100]. Гразнов жэне 71

баскалары ою-ернекп букш Hci туркшерге тэн болган енердщ Heri3i деп санады. Авторлар ернектердеп мотивтердщ, scipece тамгалардагы рэм1здерд1ц ондаган-мывдаган жылдар бедершде сакталып калгандыгын, олардьщ Ci6ipfleri тупнускалары неолит кезещне жэне кола дэу1рше жататындыгы анык,талган жэйт деп жазды [148]. Ю.Худяков тамга белгшершщ тау eniKici ернегшде 6epinyi кенетуркшерге тэн болган жэйт деп Kecin айтады. Кенетуркшк петроглифтер мен тамгалар, - деп жазады новосибирлк талым, - К^ола дэу1ршщ ортаазиялык мэдени дэстуршен орын алган [149, с. 40]. XVIII-XIX гасырларда-ак окымыстылар Америкадагы ущцс жэне турк тшдершщ туыстыгына назар аудара бастапты. Бул ретте Шыгыс тшдерш бшетш Отто Реригтщ америкалык ундк тайпаларыньщ арасында болып, сиулардьщ тш не байланысты жинактаган материалдары кызгылыкты. Ол сиу тш н орал-алтай тшдер! тобына косуга болады дейдь - Морфологиясы тым уксас. EKeyi де жалгамалы тшдер. Предлогтары жок, Фонетикасы жакын: турк те, сиу тшдер! де ундесткп зацына багынады [150, 2 1 б.]. ByriHflepi кыргын - сурпннен аман калган сиу тайпасыныц 70000-дайы гана АКД1 пен Канадада eMip суред1 [151]. Бул мэселе женшде туркиялык зерттеуцд И.Доганньщ ецбепнде де айтылган. Гэп мынада: будан 45000 жылдай бурын Беринг бугазы аркылы Америка аскан кауымдар арасында йш туркшк этникалык топтын eMip сургендш туралы шетелдк жэне орыс галымдары пп>ш-шымдап эцпме тарата бастады. Боливия мен Перуде де eMip сурген кечуа тш ндеп кептеген сездердщ TypKi тшдершдеп угымдармен 01рдейлт Б.Ферейрд тарапынан дэйектелшген. Сонымен, зерттеушшер Америкага коны с аударган ундктердщ ежелп TypiirrepMeH етене туыс екендкш аныктады. Олар Америкалык ущцстердщ зэузатыныц коры А, В, С, Д жэне Xтурлершен тузшетшш аныктап, мундагы еуропалык X туршщ косылуын Американыц тургылыкты халкыныц Tyn-TeriHin курылымына кене Европалык нэсшдщ келш араласканымен тусшдоред!. Ci6ip халыктарынын, кэрютердщ, тибетпктердщ, кытаймонголдардыц, вьетнамдардьщ екшдерше генетикалык зерттеулер журпзген Н.М. Вавилов атындагы Жалпы генетика институтыныц зерттеушшер! (М. Захаров) Алтай-Саян ещршен унд!стерд!н ен жакын журагаттарын тауып бердь Барлык «америкалык» 4 ДНК Typi алтайлыктардын ген!нде толык курамда бар ек ет жэне олардьщ ДНК-сында Х-мт сиякты нышандардьщ да кездескеш аныкталды [150, 29-31 бб.]. Археология Еуразия мен Американыц терюкейш калыц муз курсауында калдырган аса катты узакка созылган суыктыц будан бурынгы 70000-50000 жэне 25000 -11000 жылдар шамасында ею мэрте еткен!н айтады. Сонда 50000 -25000 жылдар аукымында Батыс С!б1рде кун жылымыктанып ежелп адамдардьщ ест-енуш е колайлы жагдай орнаган ед!. Археологтар бул кезецде Орталык Азия мен оган капталдас ец!рлерде т!ршшк кеш т жаткан адам журагаттарын шк! гомосапиенстер ретшде таниды. Fалымдар Аляскага етет!н мойнак 70000 - 50000,45 - 41000, 33 - 10000 жылдар арасында ашылып, адамныц Америка курлыгына жету1 де осы кезде жузеге асты 72

дегенге ден кояды [150, 47-49 бб.]. Генетикалык айгактар тещз децгешнщ юмендегеш женшдеп археологтар пайымдаган шамага уйлесш, ундктердщ аргы ата-бабаларыньщ 45000 жылдан астам уакыт бурын Америкага етш улгергендт нактыланды. Зсрттеушшер 13000 жыл бурын алтай-орал тшд! кауымдардын Орталык Азияны камти Киыр Шыгыска дейшп жерлерд1 тутаса жайлагандыгын тшге тиек етедь Мамандар Алтай дэу1ршщ ж.с.д. Х-И мьщжылдыктар арасын камтитынын жазады. Бул дэу1рде алтай тшдершщ аргы TypiK, аргы монгол, аргы мэнжур, аргы корей, аргы жапон тшдерше ыдырауы ЖYpдi. П.И. Пучков алтай тшд1 халык эу баста европеоид Teicri болгандыгын, бул ерекшелш турк1 халкында кеп сакталгандыгын айтады [ 151, с. 52 ; www сбоок. ги]. Археологтар Орта Азиядан бастап сонау Алтайдьщ терктегшдеп жерлер мен Ангара алабындагы Мальта, Бурет жэне Бащалдьщ шыгысындагы гурактардагы тас куралдарыньщ yrirmepi, фауна калдыктары, турмыссалт сшемдер1 жэне коленер туындыларын сараптай келе, оларды Каргин музаралык кезещнде (50000-25000 жылдары арасында) гумыр кешкен ecTi адам журагаттарыньщ коныстары деп таниды [152, с. 136,147]. Авторлардьщ жазуынша, орта палеолиттщ соцгы жагынан бермен карай Кап тауынан бастап, Аляскага дейшп алып аумакка канатын жайган аргы алтай-орал тшдершде угыныскан журттар енд1 сол макротшдердщ spi карай жеке-жеке тармактарга саралану сатысын бастан еткеруде болатын. Осы акикаттан Кембридж университетшщ археология профессоры К. Рснфрюдщ Туран ойпаты мен Копетдаг жоталары аралыгындагы Каракум койнауындагы, келешекте Жейтун мэдениси аясына енетш ещрлерде муз дзуфшщ соньгна таяу, б.д.д. XII мьщжылдык шамасында алтайлыктар мекен erri деп тужырым жасаганы да алшак кетпейд1 [153, с. 116 -j-l 17]. Бул дэйектщ 63i де дэл осы аймакта б.д.д. VII мьщжылдыктан бастап еркен жайган неолитпк Жейтун еркениетшщ apfbi теп алтайлыктар ушш бетен емеепгш керсетедь Ал, Жейтун мэдениетшщ аргы тершш Оцтустк-Шыгыс Каспий мацындагы Хоту, Балкднтау жоталары мен Жебел турактарындагы б.д.д. XI-VII мыцжылдьщтарга тэн мезолит дэу1ршщ тас куралдар урд1стер1мен сабактаса ep6ireHi бурыннан ацгарылган болатын [154, с. 69]. Демек, бул дэйектеулерден байыпталар туйш - мезолит дэу1рлершде туп-теркшшщ аргы алтайлыктарга катыстылыгы айкык - геометриялык микролитгер аймагыньщ дэстурлер! Каспийд! айнала орап жаткан ойпаттардан жан-жакка Keini-кон урдктерш жасау аркылы таралу аукымын кецейтп. Археологтар Орталык Фергана аймагындагы Обишир (12000 - 9000 ж.б.) жэне Самаркант турактары мэдениетшщ жэдкерлистершщ Мальта-Буретпен жакындыгы байкалады деген тужырым жасады. Fалымдар Каратау мэдениетш де Обишир мэдениелмен уксастырады. Булардьщ 6api Эмудария алабындагы Келтеминар мэдениетшщ, сол аркылы Ойыкты (б.д.д. VI - V мьщжылдыктар), Атбасар (VII-VI мынжылдыктар), Маханжар (VII— IV мьщжылдыктар), КаРаУНгФ (V мьщжылдык) неолиттж мэдениеттердщ тучшуше ыкпалын типзген. 73

Археологтар Самаркант мацынан жогаргы палеолитпк турактардыц жогары кабатынан алынган таскуралдар мен шалаш тэр1зд1 баспаналарды тапкан. Джуракуловтыц жазганындай [155], табылган мурделерге Кызыл жоса (кызгылт-саргыш тусп бояу топырак) себшген. Бул салт мезолитта, неолитйк, энеолитик жэне андроновтык ескерткштерге де тэн болып, жогаргы палеолиттен кешнп мыцжылдыктарда да жалгасын тауып жагга деп айтуга болады. А.П.ОкладниковАнгаражагалауындагыБуреттентабылгантурактардагы мэдениет журнакгарыньщ Самарканттыц ежелп ескертюштер1мен уксастыгы тандаларлык деп жазган болатын. Гастон Жоржель Евразияны ез алдына дербес мэдениетш калыптастырган тутас ойкумен деп карастырып, оныц мэдениет1 ешкашан коспасыз тел мэдениет ед1, деген. Казакстанныц соцгы палеолитпк ескертш терш щ (Шулб! турагы) Алтай мен Ci6ip турактарындагы буйымдармен б1рдей екендш аныкталды. Оныц мезолиттш ескерткштершщ де Оцтусик Орал, Батыс Ci6ip, Шыгыс Каспий ещрпершщ ескерткштершен eneyni айырмашылыгы жок. Мезолит кезшдеп Казакстаннан табылган жебенщ узындыгы 1 метр. Дэл осындай садактыц cypeTi взбекстандагы Зарауытсайдагы жартастарда бейнеленген. Гастон Жоржельдвд айтуынша, б1ртутас географиялык ойкумен - Еуразия тургындары бул аймакка атлантгар (ягни арийлер) келместен бурын-ак тел мэдениетш калыптастырып улгерген ед1 Автор оныц иегерлер1 ретшде турандыктарды керсеткен. Ендеше, американдык зерггеуни Денис Синор мен француз тарихшысы Жан Пауль Роух жазгандай, туркшер 1нта Азияныц далалык жерлерше Тайга мен Тундрадан коные аударып келмеген деп тужыруга болады. Эйткеш, б.д.д. III мыцжылдыктагы Далалык жерлерде бой керсеткен Афанасьев мэдениетшщ ыдыстары Тайга-Тундра ескерткштерше мулдем уксамайды [75, с. 63]. Ол, ол ма, археологтар Зайтберт пен Кисленконыц куэлж бергеншдей, неолитпк Атбасар мэдениеп жергшкп мезолиттш тургындар турмысыныц непзшде калыптаскан. Булардыц б1рсыпырасында Хорезм мэдениетшщ i3flepi сайрап жатыр (Толстов, Кисленко). Орта Азияныц неолитпк Жайтун мэдениетшщ Казакстанга Шыгыс Каспий аркылы тарагандыгын кезшде Массон жазган-тын. Ал, Карауцпрден (Тулюбас ауданы) табылган неолитпк турактар мэдениеи бзбекстанныц неолит дэу^ршдеп егшшшк шаруашылыгымен уштасып жатыр. Бул б.д.д. 5000 - 4000-ыншы жылдыктарга тура келед1. Неолит дэу1р1ндеп Алтайлык мэденитпц Орта Азияныц Хорезм жэне баска аймактарыныц мурасымен ш ендесетш дт женшде сез козгауга болады. Афанасьев дэу1ршдеп Алтай ыдыстары С1б1рдшндей жэне Казакстандык пен Хорезмдш Келтеминар ыдыстарына уксап кетед1 [75, с.22]. Бул ретте мурденщ жаткызыла кемшу1 ец кене кездеп жерлеу рэамшщ сакталып калгандыгынан дерек бередь Ендеше, Ka6ip уетше топьфак немесе тас уйетш арийлердщ бул дэу1рлерде (мезолит пен энеолит аралыгында) Орта Азияда eMip сургендш женшде айтып жатудыц e 3i артыкша. 74

Сабактастык осылайша жалгаса берген. Б.д.д. 3000 жылдьщта Солтустк Казакстандагы Виноградовка турагында елген адамды ертеп жерлеу paciMi болган. Кола дэу1ршде eMip сурген андроновтыктарда да осындай дэстур куш)ШН сакталып калгандыгын керсетепн археологиялык; ескертиштер коптел табыдды. Демек, мывдаган жылдар бедершде Innci Азияньщ жержерлершдеп мэдени еттердщ 6ipTeKTecTiri мен сабактастыгы узшмеген. Н. Мерперт б.д.д. IV мынжылдыктьщ соны мен III мыцжылдыкта Днепр мен Енесей езендершщ аралыгындагы кещсткте тугае а жайгаскан конешункыр (древне-ям) мэдениетш жасаушыларды сол ещрдщ автохтон журтгарыныц кейшп урпакгары деп бшед1. Бул мэдениетке Ka6ip шункырларыньщ бурыштарын кец eTin казу, кабыргаларын агашпен, боренелермен шегевдеу, табанына шалкасынан, не бушршен тоелерш бугш, колдарын созып жаткызу, басын шыгыска немесе солтустк-шыгыска карату, каб1рлерден Ty6i сушр кыш ыдыстардьщ кездесу1, мэшттердщ суйектер1 мен кердщ табанына Кызыл жоса себу, шункырдьщ бетш агашпен, боренелермен жабу, устще бик оба (корган) ую сиякты археологиялык; нышандар тэн [150, с. 124]. Enfliri жерде Афанасьев, Кенешункыр, Хвалын, Келтеминар, Ботай мэдениеттер1 туралы деректер мен пайымдауларды, сондай-ак авторлардьщ енбектершен келтсршген уз1ндшерд1 Ж. Бейсенбайулыньщ «Аргы турктер акицатыньщ i3iMeH>> атты ютабынан алып, пайдаланып отарганымызды окырманнйн есше сала кепам!3 келед!. Афанасьев мэдениетш тузген малшы тайпалардьщ дэстур1 еуразияльщ аймактагы кептеген зэутм обаларда, жерлеу гурыптарындагы ортак жораларда танбаланып калган. Бутан дешнп кезевде бул жерлерде мурделерд1 шалкасынан Ti3eciH 6yrin жерлеу psciMi болмапты. Бул белп-нышандар б.д.д. VII мынжылдыкган бастап, Каспийдщ онтустк бетшдеп Жейтун сиякты отырыкшылык-епншшк орталыктарында тарай бастаган. Жалпы, бул ерекшелктер - шалкасынан жаткызып изесш 6yrin жерлеу, уетше жоса кую Ci6ipfleri Мальта каб1рлершде кездескеш белгш. Осынын e3i Орталык жэне 1шю Азияда бул урдютщ ежелден уласкан тарихы барлыгын байкатады. Зерттеушшер мезолит пен неолит дэу1рлервде Каспий, Едш мацында «геометриялык микролиттердщ» кещнен тарагандыгын керсетед1. Сонымен 6ipre Жебел унпрлершдеп мезолиттк ыдыс улгшершщ Оцтустк Едш мен Жайык маныньщ неолитгк ыдыстарымен уксастыгы байкалган. Сушр келген ыдыстарды ачшы-балыкшы кауымдар кеб1рек пайдаланган. Балкантау, Келтеминар мэдениеттершщ 1здер1 б.д.д. VII-V мьщжылдьщтарда Мангыстаудагы Ойыкты, Есш бойындагы Атбасар, Торгай шншдеп Маханжар мэдениeTTepi мен Ерт1с атырабындагы неолитгк коныстары жэдкерлергащ тузшмдер1мен уйлеам табады екен. Ерте неолиттк Хвалын мэдениетшщ артефактшер1 (Едш бойы) - ыдыстарынын тубшщ формасы, жерлеу aflicrrepi Кенешуцкырлык (ямдык) мэдениетке де тэн. Бул урдю Самара мэдениетшде де кайталанады. Бул ерекшелктер б.д.д. V -IV мыцжылдыктарда Днепр мен Жем 75

аралыгындагы кещепк тузшмшдеп далалык мэдениет аясына енпзшдь Б.д.д. V -IV мынжылдыктарда Самара, Жайык, Е д т езендер1 ещрлерше тан сипаттар - микролиттер, Ty6i сушр ыдыстар ушырасады. Сондайак, осы мынжылдыктарда Балкантау, Мацгыстаудыц терккеш, Каспий мацы, Орта Едш OHipi тургындарыныц тыгыз байланыста болгандыгы кезге шалынады. Ерте энеолита к хвалын кезещндеп каб1рлер устше оба ушлмейтш-дь Ал, мыс-тас дэу1ршде бшк обалар кетертетш болтан. Кавказдьщ терккей баурайындагы Майкоп мэдениетшде (25000 - 2000) кенешуцкырлык мэдениет ерекшелпегершщ ушырасканы белгш. Зерттеушшер Едш-Жайык ещрлершен шыккан арба жегу дэстурлершщ батыска жеткенднт туралы сез козгаган. Кенешункыр мэдениетшщ ерекшелктер1 мыналар: raenepi бугшген мэшттердщ он немесе сол колын nin, кырынан жаткыза Ka6ipre тас балта мен арбаларды б1рдей алып кому. Б.д.д. III мьщжылдыкта Кара тещздац терккет мен Едшдвд теменп агысында Катакомда тэсшдерш устанган (кырынан жаткызып, жоса кую аркылы акымдап - каб1рдщ батыс жагынан кеулеп казылган куыс жерге жерлеу) журттар болды. Олар бшк обалар тургызыпты. Кола дэу1ршщ кима мен андрон мэдениеттер1 кезшде кенешункырльщтар бастап берген дала тесшде бшк оба-коргандар ую дэстур1 одан api жалгасып, далалык сактар мен хун журттарына узшмей уласты. Казакстан жерлершде де неолит, ерТе энеолиток (хвальга, ойыкты, келтеминар, маханжар) мэдениеттерш сомдаган журтгардьщ дэстурлерш api карай кешпел1 турмыс талабына сай жацгыртушылар болганына кумэн жок. Осынау мэдениеттердщ Ботай (Кекшетау, Кызылжар, Костанай атырабындагы) мэдениетшщ (б.д.д. IV—III мыцжылд.) калыптасуына еткен acepi комакты болды. Бул мэдениеттщ вкшдершщ элемде жылкыны алгаш колга уйретумен кещнен айналыскандыгы женшдеп мэл1меттер 6i3re дешн жеткен. 1983 жылы жылкы малы алгаш рет Казакстанда колга уйретшп багылгандыгы женшдеп жацалык жарияланган ед1. Ещц, мше 2008 жылдыц cayip айында Кекшетау мацынан кымыз сакгалатын ыдыс табылып, оныц жасын археологтар (В. Зайберт) 6000 ж. деп белгшеп отыр. Бул - неолит дэу1р1 деген сез [156]. Mine, сол дэу1рдш тагы 6ip комакты тарихи жэдiгepлepiнiц (таска кашалып, cyperi бедерленген домбыра) табылуы жогарыда жасаган тужырымызды ныктай тусед1 [157]. ¥лы Далада мезолит пен неолитпк дэу1рлерде Атбасар, Маханжар, Усть-Нарын жэне т.б. мэдениеттер еркен жайса, энеолитте Ботай мэдениетшщ acepi Минусинск ойпатында кылац 6epfli. Зерттеушшер Ботай мэдениетш Атбасар мэдениетшщ тшелей 1збасары ретшде таниды. Ал, Атбасар мэдениетшщ аргы Teri мезолитпк Балкантау, Сыр бойы, Фергана урщстер^мен сабактасып жатыр. Ботай тектес мэдениет жол-жвнекей ыкпалдасуды бастан Kemipe отырып, EpTic пен Енесей алаптарына туяк ripen, конешуцкырлыктар 76

у р д к т е р ш щ шыгысындагы Typi - энеолитше Афанасьев мэдениетшщ уыгын кетеруге атсалысты. Кенешункырлыктар мен Афанасьевпктердщ жерлеу sflici, антропологиялык Typnepi, тутынган буйымдары, ecipreH малдары тым уксас. Галымдар Афанасьев урдгстершщ Ботай, Усть-Нарын мэдениеттер1не тэн жэдкерлерге жуыктайтын сипатгармен уштасып жатканына назар аударады [150,127-128,143-145,149 бб.]. Ботай жоралгылары Жейтун аясындагы коныстарга тэн жерлеу жораларына бейш турады. Мысалы, мурделермен 6ipre кабырганы жагалата жылкыньщ бас суйектер1 катар койылган, мурделердщ басын онтустк-шыгыска каратып шалкасынан жаткызылган. Бул конешуцкырлык урдк Ботай мэдениетше де тэн ед1. Буларда каб1рд1 ашып, мурденщ жанына жаца елгендерд! катар жайгастырып жэне еден астын казып жерлеу эдеп болган. Жалпы алганда, Ботай, Келтеминар, Оцтустйс Туркменстандагы Геоксюр мэдениеттершш уксас та тутастыгы кершед1. Ботайда уйлер тургызылатын жер шецбер немесе сепз бурыш (кейде терт бурыш) туршде белгшенедь Келтеминар уйлершщ шатыры кумбездеп жабылыпты. Бул - палеолит пен неолит замандарында ушырасатын тэсшдер. Мундай баспаналарды археологтар неолитпк Атбасар мэдениел аясынан да тапты. Ботайда ет сакталатьш уралар болган. Демек, казактардыц согымга жылкы сою дэстуршщ эуелп нышандары сонау Ботай заманынан баСтау алады. Ботайдьщ уйлер! - кумбезд1 тебел! уйлер. Бул Афанасьев, кенешункырлыктардьщ б тм ш д е бар жэйт. Обаны кумбездеп ую, мурделердщ басын кун шыгар жакка карата кому эдетш, Кенешункыр мен Ботай мэдениеттершщ T ipniink салттарын, олардан кешн eMip сурген петров, андрон тайпаларынын ypflicTepi аркылы сак, хун, турш, дешпкыпшак тайпалары 9pi карай жалгастырып экеткен едь Сонымен, жогаргы палеолит, мезолит, неолит жэне кола гасырларындагы жер-жерлерден табылган археологиялык ескертиштердщ (жерленген мурделердщ) жан-жагына тау еишсшщ муйздерш тшп кою, мурделерге Кызыл бояу себу, атты мурдемен 6ipre квму, бурынгы тиктердщ мурдеш суйепнен етш ажыратып алып кему эдетшщ кыргыздарда кайталануы («Манас» бойынша) алгашкы дэстурлер иегерлер! мен кешнп гасырлардагы кауымдардын арасындагы байланыс туралы сез козгауга мумкшднс бередь Бул тужырымды, scipece ондаган мьщ жылдар бойы мотив! жагынан (материал мен жасалу техникасы емес) езгеркке ушырамай урпактан-урпакка бepiлiп отырган ою-ернектер растайды. Неолит дэу^ршде Орталык Азия кауымдары жебел1 садактыц жана турлерш ойлап тауып, тастарды жанаша овдеуд1 менгерудщ нэтижесшде б1раз жетшген каруларга кол жетк!зд1. Керамика пайда болды. Крла дэу1р1нде Онтуеик Ci6ip, Алтай жэне Минусинск ойпатыньщ тургындары металдан (алтын мен коладан) буйымдар жасай бшдь Кола балкыту технологиясын колдану аркылы ещцрйад. Муны куйма кола балта дэлелдейдь Сонымен 6ipre мал шаруашылыгы жэне кетпещп егшшшк пайда болды. Сак (скиф) - сарматтардын ата-бабалары сэн-салтанат буйымдарын б.д.д. 77

XI гасырдьщ езшде-ак жасай алган. Ерте замандагы скифтер мэдениетнц ошагы - Алтай, Жеису аймагы, нак осы жерлерден осынау сэн-салтана1 буйымдарыныц жасалу технологиясы кешшректе Таяу Шыгыс, Грекия ме* Римге таралган. Скифтердщ мэдениеп женшде Аржан II корганын зертте! ген Андрей Иконников - Галицкий былай деп жазады: «Бул кезде кене грею м эд еш т енд! гана пайда бола бастаган ед1, Рим женшде сез козгамаса да болады жэне Timi Кытайдыц e3i жазуды эрец-эрец мецгерген едь Ал, скиф] Паплалары, кешпел1 тайпалар одактарыныц кесемдер1 Египет пирамидаларымен тецдесе алатын жерлеу ecKepTKinrrepi - каб1рлер коргандарын сал-; ды. Муныц 63pi б.д.д. VIII - VII гг. Орталык Азияда куатгы державалардьщ eMip сургендцчн жэне тамаша мэдениетгщ гулденген кезецдерш керсетсе керек....» [158]. Аржан I жэне Аржан II ecKepTKinrrepi шамамен б.д.д. XI - IX гг. eMip сурген сак патшасы мен оныц жубайынын; мул1ктерге ете бай кабёршщ 1999 ж. табылуы мэдениеттердщ Шыгыстан Батыска карай таралгандыгыныц сезаз дэлел! больш табылады. 2002 ж. Шыгыс К,азакстандагы Ш шкпден б.д.д. VIII гасырга жататын «Алтын адамныц» табылуы, Сарыаркадан жэне Орынбордан (Кдргалы) энеолит пен кола дэу1рлершщ жуздеген ежелп мыс кендершщ ашылуы, адамзаттыц элемде тунгыш рет Ежелп Туранда металлургияны (метал ещпруд1, кола, TeMip жэне болатты (курьпп) евдеудО мецгергендичн керсетп. Демек, сак-скифтер мен сарматтар, аркаимд!ктер - андроЧовтыктардын урпактары. Нак Евразия далайарыныц шыгыс аймактары скифтердin де, гундардыц да жэне тур^ердщ де мэдениеттершщ алтын 6eciri болып табылады. Казакстандагы Ш шкп №5 пен Тувадагы Аржан коргандары - Евразия кещ сттндеп барша скифтер коргандарыныц ец ежелгшер!. Олардыц хронологиясы - б.д.д. XI -V II ff. А.К. Нарьшбаеванын жазуынша, егер куроарак жэне Майкоп мэдениеттерш дуниеге хуриттер экелген болса, булардыц ездер1 Казакстан даласынан шыгып, Кавказ аркылы солтустк Месопатамияга жылжыган нак далалыктар болатын. Демек, материалдык (уй жануарларын колга уйрету, металл ендеудщ жешн бшу, кола алудьщ сырларын ашу, кыштан ыдысты жасауды, доцгалакты, жауынгерлк арбаны, монументалдык сэулетп, кала салуды колга алу) жэне рухани (дшнщ, ацыздыц калыптасуы, элшбидщ жасалуы жэне т.б.) салалардагы жацалыктарды ашудыц, ягни жалпы алгандагы улы Туран мэдениетшщ пайда болуыныц басты ошагы - Сары-Арка едь 3. К°ла дэу1р1ндеп шаруашылык-мэдени тутастык Кола дэу1ршде елкем1зде климат езгере бастаган efli [159]. Муныц e3i экономиканыц кайта курылуына бэршен бурын ce6enmi болды. Кола дэу1рщде узакка созылган салкын-ылгал кезецнщ орнына климаттыц жылылык пен куацшылыкка карай 6ipTe-6ipTe 63repyiHiH мыц жылдан асатын flsyipi басталды. Куацшылык дэу1ршде езендердщ суы тартылды, жайылымдагы алацкайлар 6ipre-6ipTe кургады, келдердщ су децгеш 78

томендед1, туптеп келгенде солтустк жзртышардагы курлыктардьщ жалпы Ылгалдыгы азайды [160, с. 261-264]. Нэтижесвде (б.д.д. II мыцжылдыктыц 0ртасында) Батыс жэне Орталык Казакстаннын р а к уакытка арналган коныстарында сумей жабдыктаудын жана эд!С1 - кудык казу шыгады. Енд1 аудандарда, acipece мал шаруашылыгы басым дамиды. Кола дэу1ршде де Ci6ip, Жайык, Казакстан жэне Орта Азиянын улангайыр далаларында 6ipreKTi шаруашылык дамыды; оларда Teri жагынан жэне тарихи тагдырларынын ортактыгы жагынан туыс тайпалар мекендедг Бул тайпалар «Андронов» деп аталатын езшше 6ip улгщеп жаркын мэдениет калдырды. Андроновтык тургындарды баска тайпалардан айыратын мэдениеттщ ен басты этнографиялык белплер1 - жерлеу гурпы, геометриялык ернел бар балшьщтан жасалган ыдыстардьщ езшше 6ip жиынтыгы, металл буйымдардьщ Typnepi болып табылады. Андронов тайпалары туркы эр турл1 тас коршаулар туршде зиратгар гургызды, олар тк бурышталып, децгелектей, сопакталып коршалатын болды. Кейде, acipece, Орал ещршде булардьщ орнына обалар уййвд. 0лген адамдар не ертелд1, не бушршен жаткызылып, кол-аягы буктелш, жэшкке немесе казылган терт бурышты шучкырга салынып жерленд!. Сэндк заттары ерекше турде жасалынган: кшмге тагылатын «кезйдарк тэр1здЬ> салпыншактар болды. Ыдыстарыньщ Ty6i тайпак болды. Олардын сырты геометриялык ернектермен сэнделдь Алтайлыктардагы Андронов мэдениеп Сары-Булак; корганыныц [82, с.10-11], Барнаул мен Бийск арасындагы Обь езеншщ бойындагы Уч Пристансюден табылган Клепик корганы [82] жэне Бийск манындагы Кызыл-Яр [161, с 172;162, с. 90] коргандарыньщ, сондай-ак Каменогорсюнщ керамикалык ыдыстарымен сипатталады [82, с. 90-209]. Алтайдан табылган мыс жэне кола буйымдардьщ ycTi тугелдей немесе iuiiHapa алтынмен капталган. Бул ескерткшггер Typi жагынан Казакстан, ал мотив1 жагынан Енесей мэдениетш еске туаредь Алтай коленершшер! жасап шыгарган буйымдарында ездершщ ерекшшктерш бейнелей биген. Ескерткштер арасынан пышак, ж узк пен бш езк кептеп кездеседь Алтай олкесл б.д.д. II мьщжылдыктыц езшде-ак алтын енд1рудщ, орталыгына айналган ед1. Жалпы алганда, алтайлыктар ездершщ коленерлк дэстурлерше 6epiicririH сол замандарда-ак таныта бшген. Айта кету керек, табактар мен Кумыраларда Афанасьев мэдениетшщ i3flepi сезшедь Алтайлыкгарда, acipece ортак каб1рстан дэстур1 жаксы сакталган. Олардын дэстурлерге 6epiicririHe карап элеуметпк жагынан ацшылык турмыспен гана шектелш калган деп топшылау шьшдыкка жанаспайды деп бшем13 [163, с. 144]. Баска жерлерде болып туратынындай, алтайлыктардын баска нэсшдермен араласып, 03repicKe ушырауы бул уакытта байкалмаган, муньщ e3i олардын дэстурлерд1 6epiK устануын камтамасыз еткен. Тянь-Шань (Тэшр) тауындагы 3000 метрлк бикпкгел жерлерден агып жаткан Арпа езеншщ жагалауларынан табылган ыдыстар мен балталар Андронов мэдениетшщ ерекшшктерш жаксы-ак керсетш тур. Осынау 79

езеннщ жагалауындагы «Бурма Чаптагы» [1 6 4 , с. 81-92] мазарды I археологтар ондагы мурденщ жанынан балык бейнеленген Андрош рамикасын тапкан. Бул жерлерге осынау м эден и ет улгшер1 Алтай ' ры аркылы тараган болу керек. Семей жэне T a n ip i тауларыныц айма: эрдайым Алтай таулары OHipi мэдениетшщ ы кпалы астында болып ю Бул ретте Семейдщ оцтусткшдеп Шыцгыс тауыньщ тещрегшдеп Сар коргандарын тшге алуга болады. Оларга тец келетш коргандар букш Азияда кездеспейд1. Булардан тыскары Сукулук [165, с. 343], Талас ai [166, с. 343] жэне Ташкент [167, с.101] ескертюштершщ уксастык] айтпай кетпеуге жэне болмас. Сондай-ак, Арпа езенш щ жагалауларьц коргандардан табылган ескерткштердщ Таш кент мэдениеэтмен жакындыгын керуге болады [ 168, с. 62]. Акырында, Шу езеш тургындар: куатты Андрон мэдениетшщ эсерше катты ушырагандыгын айрыкш? етпекш1м!з [169, с. 20]. «Канай» ескертк1штер1 тастармен коршалган 6 ip корган шш ен аль Жогаргы Epric ангарындагы Канай ауылын мекендегендердщ Анд| мэдениет1 ыкпалында болгандыгы KepiHin т ^ р . Сукулук ескертвд Солтустк Кыргызстандагы металл ещ цркш щ дамуындагы баспалд icnerrec. Typni типтеп 6 балта, 2 суцгшщ уш ы , 2 6i3, 3 айна жэне курал-жабдыктар Орталык Азияныц метал евдиру iciMeH айналь кезшдеп желстктершщ тамаша улгшер1 болы п табылады. Айта Kei рек, Андронов мэдениетшщ бой керсетумен 6 i p r e Орталык Азияда в: н эст д к тур-тус1 бар улкен кауым пайда болды. Олар алтайлыктармен| стас ед1. Б.д.д. И мьщжылдыктагы С1б1рдщ ен мацызды мэдени орталыктар! 6ipi тагы да сол Минусинск аймагындагы А ндронов коргандары ед! атаумен б.д.д. 1700 - 1200 жылдар арасындагы Ci6ipfliH «Кола дэ> бейнелейдг Журпзшген казба жумыстарыньщ нэтижеа корсеткещ Анронов мэдениет1 тараган жерлерден табылган мазарлардыц уси же тастар немесе агаштармен жабылган жэне м азар устше децгелетш и тош п койылган. Бул мэдениеттщ ец мацызды ескерткштер1, сез жок, стар [75, с. 81]. Кец ауызды, жайпак табанды, туткасыз уш бурышп месе зонтик турвдеп ернектермен безещцршген бул ыдыстар оцтус Tsiiipi тауларына, ал батыста Дон жагалауларына дейш таралган, жерлердеп тастан жасалган калакшалар, ок :уштары, суйек инелер," туткалы канжарлар, балталар, улу кабыршактарынан жасалынган кщ жэне perri эшекей буйымдары мен сыргалар А ндронов мэдениетшщ н< ескертиштер тобын курайды [75, с.76-80] .О б1рде алтын буйымда] алгаш рет пайда болуы сез болып отырган заманньщ енипсше тиесш кездеп Ci6ipfle ecipmreH жылкы, сиыр жэне кой сиякты уй жануарларь жанынан туйе де орын алган. Алтайда Андронов мэдениет1 б.д.д. 1200 — 7 0 0 жылдар арасында к< бастаган [118, с. 232]. Бракисефальды, жауынгер ж эне кешпел16ip кауь ерекшелеген бул мэдениеттщ, эаресе Ci6ipMeH байланысы мыгым 60J Бул кауымныц дешн Алтай турюлершщ курагандыгы эбден ыктимал. К« 80

зерттеулерге Караганда, бул мэдениегп Батыс Тургастаннан коныс аударган туркшер экелген [75, с. 104]. Орталык Азия тарихыньщ ене бойында мундай 6ip этникалык аганныц тебе керсетш турганы белгш. Kefi6ip зерттеушшер осы мэдениетпщ шыккан жер1 - Казакстан деп бшед1 [163, с.143]. Калай болганда да,бул мэдениегп дуниеге экелген кауымдар алтайлыктармен туыстас ед1 [170, с.123]. Андронов мэдениетшщ шр1мше тартылган Ci6ipfliH оцтуспгшдеп жерлерд1 непзшен Омбы, Новосибирск жэне Томск калаларыныц тешрегшен вдеу керек сиякты [171, с.7-50]. Бул елкенщ оцтустшн алып жаткан Казакстан мен Кыргызстан далалыктарыныц да мэдениет тургысынан Енесейге жакындыгы бар efli. Казакстанга Кавказ бен Оцтустк Россия мэдениеттершщ купги 3cepi болган. Сондай-ак, бул заманда фин-угорлар ата-бабаларыньщ мекеш - Орал тауларында еркен жайган мэдениеттщ Казакстанга ене бастаганы белгш [172, с. 50]. Казакстандагы Андронов мэдениетшщ шыккан жер! женшде эр турл1 пшрлер айтылуда, 6ipaK олардьщ б1рсыпырасы сын кетермейд1 [173, с. 28-33]. Б.д.д. мынжьшдыкта Байкал кел! мен Ангара ангарыньщ тургындары метал ендеуд1 бшген жэне балык аулаумен айналыскан [174, с. 119 -120; 142]. Байкал келшщ жагалауларынан ок пен найза уштары табылды. Буйымдардьщ кеп белш эл1 де болса шакпак тастан жасалынган. Селенга дариясыньщ жагалауларындагы Тологой жэне Сайантуиск коргандарыныц ecKepTKinrrepi бул жерлерде андронов мэдениетшщ 3cepi кушп болгандыгын айгактайды. Yin аякты Кытай ыдыстары Селенга жагалауларындагы Кара-Бузунга дейш тараган [175, с.161]. Бул жерлер Солтуепктеп Тайга мен Кытай мэдениеттершщ де эсерше ушырап улгерген едь Жалпы алганда, Селенга аймагын мекендеген кауымныц мэдениеп жогары децгейде болган деп есептелшед1. Ол Алтай мен Кытай мэдениеттершщ кейб1р элементерш де езше cinipin алган. Айта кету керек, далалык аймактардагы энеолит тургындары климаттык аридизацияныц нэтижесшде дагдарыстык жагдайга тал болып, Есш мен Тобыл сиякты езендерд1н ацгарындагы этно-мэдени ортага Kipin, турмыс кепируге мэжбур болган. BipaK, бул жерлерде езш дк мэдени-шаруашылык тип бурыннан-ак бар болатын. Ол, аймактьщ орманды далалык этно-жуйелк ерекшелктерше байланысты калыптаскан-тын. Аймактьщ орталыгы Батыс Ci6ip мен Казакстанньщ солтустшнде едь Аймактагы (Петровка, Нура б.д.д. XVII it.) шаруашылыктьщ егшшшк-малшылык rani металл колдануды талап еткенд1ктен, оны ещцру ici колга алынган. BipaK Петровка мэдениетшщ иегерлер1 батыстагы кершшер1мен жаксы катынаста болгандыктан, олардьщ тарапынан эскери-курылыстарга деген сураныс азая тускен. Петровка мэдениет! б.д.д. XVIII - XVI гасырларда бой кетерш, Солтустк, Орталык, Батыс Казакстан мен Онтустк Орал жерлерше дешн тараган. Оган Шыгыс Европа мэдениетшщ (Катакомбалык - жер астындагы галерея) 3cepi айтарлыктай болган. Муны Сергеевка (Петропавл) ескертшштершщ мысалынан керуге болады. Жалпы алганда, Петровка мэдениет1 Андро81

новтан кеп inrepi дуниеге келген. Оньщ 6ip каб1ршен эскери арба табылды. Бул - apийлiктep келгенге дейшп кезецнщ ескерткщггер1. Каб1рдщ inii саз балшыкпен сыланган, кам юршшпен ершген, Te6eci тас плиталар немесе беренелермен жабылган, ал мурде сол жагынан жаткызыльш, колдары бетше койылган турде, уйыктап жаткандай калыпта жерленген. Демек, о дуние туралы тусш п болган. Е й донгалакты арбамен 6ipre ат кемшген. Петровка мэдениеп Андронов (Алакел) мэдениетше непз болып каланды [176, с. 21]. Мурдемен 6ipre аттын кемшу1 сак дэу1ршде де белен алган. Сейтш, дамыган кола дэу1ршде андронов мэдениетшщ калыптасуына б1рьщгай этникалык кауымныц белсенд1 эрекеп жэне оньщ б1рыцгай географиялык кещспкте жайласуы кеп эсер еткен деп ойлаймыз. Б.д.д. II мьщжылдыктьщ аягында - 1 мьщжылдыктын басында андронов мэденией тайпаларыньщ турмысы мен мэдениетшде езгерютер болды; бул езгер1стер когамнын жаца шаруашылык непзше байланысты, эуел1 жайлауда, кешн кеше журш мал ecipyre байланысты туды. Эрине, жабайы жануарларды колга уйрету сонау неолит дэу1р1нде-ак басталган болатын. Солтустк Арал ещ рвдеп, Казакстанньщ батыс, орталык жэне шыгыс аудандарындагы неолиттк турактарда колга уйретшген сиырдыц, жылкыныц, койдыц жэне епшнщ суйектер1 табылды [177, с.11]. Жалпы алганда, кола дэу1ршде колга уйретшген жануарлардын саны кебейд1, жайлауца мал багу колга алынды [178]. Ежелп замандагы мал шаруапйллыгы экстенсивт! мал шаруашылыгы ед1. Кола дэу1ршщ соцгы кезецшде, эйресе Казакстанныц далалык аудандарында Kemneni мал шаруашылыгы пайда болды. Казакстан аумагында мал шаруашылыгымен катар неолит дэу1ршен бастап епншшк дами бастады. Мэселен, Усть-Нарым конысынан (Шыгыс Казакстан) табылган кыстырма орактар егшшшктщ болганын керсетедь Алдыцгы кола дэу1ршщ коныстарында тастан жэне бугы мушзшен жасалган теселер табылды. Жер копсытатын тас кетпендер, астык туйпштер, келшер, келсаптар олжаланылды. Ал соцгы кола дэу1ршде кола жэне мыс орактар, кола шалгылар пайдаланылды (Шагалалы конысы). Н епзвде бидай, кара бидай, тары ecipirmi [179, с. 44]. Б1рак кетпендк епншшк мал ес1румен салыстырганда кемеюш рел аткарады. Сонымен 6ipre ол тамак ешмдерш алудыц манызды кез1 болды. Ал, ац жэне балык аулау бул дэу1рде езшщ бурынгы мацызынан айырыла бастайды. Соцгы онжылдыктарда (1976 - 1994 жж.) мыс балкыту мен кыш кумыра жасаудыц [180], кен кэабшщ [181] жэне металл ещцрудщ, сондай-ак мал шаруашылыгы мен ац аулаудыц, епншшк пен уй кэабмнщ ежелп тарихын толыктырган жаца деректемелер мэл!м болды [182]. Ец жупыны есептщ ез1 Жезказган ещршде балкытылган мыстыц келем1 шамамен 100 мыц тонна болганын керсетед1. Успенск мыс руднипнен 200 мьщ тонна руда шыгарылган, ал Имантау кен орнынан ежелп заманда 48 мыц тонна мыс рудасы казылып алынган [183, с. 134]. Мысы мен калайысы мол, тотыктанган руда гана (малахит, азурит, каститерит) ешцршд1. KeHi казылып алынган орындардын аумагы мен шыгарылган руданыц келем1 мыс, калайы жэне ал82

тын кешштершщ талай гасырлар бойы пайдаланылып келгенш керсетед1. Казахстан аумагында кола дэу1ршдеп руда енд1ру iciHin кещнен журпзшу1 шишат ретвде ез кажетш канагаттандыруга гана емес, сонымен катар металдьщ б1рсыпырасын куйма куйшде жэне буйым туроде тайпалар арасындагы айырбас yniiH пайдалануга да мумюндк бердь Айырбастыц, acipece жеке тайпалар арасындагы айырбастьщ дамып, улгаюына жылкыны MiHicKe уйретудщ, оны келк ретшде пайдаланудьщ едэу1р манызы болды. Кола дэу!ршщ соцгы кезещнде шаруашылыкгыц жаца Typi - Kenmeni мал шаруашылыгыныц дамуына байланысты Кунге табынумен 6ipre Ай мен Жулдыздарга табыну пайда болды, ейткеш кешпелшер тунде кешкенде соларга карап багыт устайтын болган. Орталык Казакстандагы андронов мэдениет1 тайпалары ез дамуында 6ipiHeH соц 6ipi келетш eKi кезецнен erri: оньщ алдыцгысы Нура кезещ, ортацгысы Атасу кезещ (Нура, Атасу езендерше карай алынган шартты атаулар). Сонгы кола дэу1ршде (б.д.д. X-VII1 гасырлар) олар андронов мэдениепмен салыстырганда анагурлым жогары, кернекп Дэнд1бай-Бегазы мэдениетш курды (Караганды каласыныц манындагы ауыл жэне Солтустк Балхаш еадрщдел Бегазы койнауы). Орталык Казакстанныц сонгы кола дэу1ршдеп тайпалары Оцтустк Орал сыртындагы (Замараев мэдениетс), Алтай мен Енесейдеп (Карасук мэденией) туыс тайпаларымен взара тыгыз байланыста дамыды. Bip-6ipiHiH арасында улан-байтак жазык дала жаткан бул аймактардыц материалдык мэдениетш сипатгайтын керамикалык заттар, кола куралдар, турмыстык жэне сэндк заттар эжептэу1р уксас. Муныц e3i ежелп тайпалар арасында тыгыз мэдени жэне экономикалык байланыстыц болганын дэлелдейдь Бул мэдени алмасуда тайпалардыц карым-катынасында мацызды дэнекер болган Казакстан палеометалы (мыс, калайы, алтын) eneyni рел аткарды. Сонымен катар Орталык Казакстанныц кола дэу!р1 мэдениетшщ езше тэн белгтер1 оньщ, непзшен, жергшкп жерде калыптасканын керсетедь Кола дэу1ршде Солтустк жэне Батыс Казакстандагы тайпалардыц тарихи тагдырлары 6ip-6ipiMeH тыгыз байланыста дамыды. Б.д.д. И мыцжылдыкта мекендеген андроновтык (алакелдк) тайпалар шаруашьшыгыныц непз1 мал ecipy мен кетпенмен ендейтш егшшшк болды. Бул ещрлерде 150-ден аса коныс пен 200-ге жуык корым, 300-ге жуык Ka6ip ашылды. Негурлым Ko6ipeK зерттелгет Вишневка-1 шагын конысы (Петропавл мацы), Бескел селосы. Халык Ke6ipeK отырыкшы болган. Казакстанныц соцгы кола дэу1ршщ аса кернекп ecKepTKinrrepi болып табылатын TyricKeH кесенеы Аралдыц шыгыс eHipinaeri курылыс техникасыныц дамыгандыгын керсетедь Бул кесененщ салынган уакытын б.д.д. IX гасыр деп аньщтауга болады. Мунда ец алдымен андронов мэдениетшщ басым дэстурлер1 айкын ацгарылады. Олар кесенелер мен оган жапсарлас салынган коршаулардыц орналасуынан, барлык кесенелердщ KipeTiH eciicrepi шыгыска каратылгандыкган, eniicri Ka6ipre шартты турде басын батыска каратып коюдан (елк ертелген), жерлеу шенбер сиякты элементтердщ косарласа келушен кершед1. Ец акырында, ыдыстардыц 83

дэстурл1 андроновтьщ улплер1, олардын ернектелу эдгстер1 мен мэнерлер1 - осынын 6api байыргы тургындардьщ андронов мэдениетш устанган тайпалар екендтне кез жетюзедь Тупскен кесенелер1 Орталык Казакстандагы осы тектес курылыстарга уксас, 6ipaK ондагы курылыстар орасан ipi тастан каланса, мундагылар шию KipniuiTeH каланган. Бул жагдайдьщ мэш ете зор. Оцтустк Туркменстаннын епншшк мэдениеттерщде курылысты шию юршштен салу ежелп заманнан бар, сондыктан Тупскен кесенелерш салушылар ездерщщ онтуспктеп кершшершщ курылыс тэж1рбиелер1мен таныс болган деп топшылау керек. Кене кесенелер салу непзвде пайдаланылган42-45х22-24х 10 смткбурышты Kipnini онтусткте Намазгох-5 кезещнде (б.д.д. III мынжылдыктьщ аягында - II мьщжылдыктын басында) кеншен колданылган. Сонымен, кола дэу!рщде С1б1рден Орталык Азияньщ тукшр-туктрлерше дешнп ен!рде барлык жерде малшы-eriHiui тайпалардьщ ipi кауымдарыньщ курылуы жэне олардьщ кершшес жерлерге таралуы байкалады. Мэселен, андронов уллсшдеп мэдениегп устаган тайпалар Солтустк Кыргызстан аумагында коныстанады, Фергана алкабына жылжып, Эмудария мен Заравшанньщ теменп агыстарына дейш барып жетедь Орта Азияньщ онтустк аймактарыньщ отырьщшы епншшершщ ескертюштершен олардьщ далалык мал ecipyuiuiep мэдениетгмен карымкатынаста болгандыгыньщ 1здер1 байкалады. Оцтустк eriHiuuiepi мен солтустк мал еарушшершщ байланыстары Орта Азияньщ курылыстарды шию юршштен салатын сэулет енершщ курылыс дэстурлер! пайдаланылып салынган TyricKeH кесенелершен ерекше айкын кершедг Кола дэу1ршде Турюстанньщ онтуспп. scipece Мэуараннахр аймагындагы материалдык мэдениет: 1) енбек курал-жабдыктарынан; 2 ) турактардан; 3) каб{рлерден кур алады. Сонымен катар жартастардагы суреттердщ де берер маглуматы кеп. Энпме культтк мэреЫмдер, садакпен каруланган аншылар жэне авдар бейнеленген суреттер женшде болып отыр. Олар жартастарга усак-усак нукте тэр1здес Teciicrep Tycipy аркылы аткарылган. Тагы 6ip ескертюштердщ Typi орнамента кыш ыдыстар болып табылады. Олардын б1рсыпырасы Анау керамикасына уксайды, баскалары Оцтустк Ci6ipfleri афанасьевтк типке жакын. BipiHiuici Копетдаг тауларыньщ солтусппнде, одан ары Теджен мен Мургабтын теменп агыстары тещрепнде, сондай-ак Эмударияньщ оц жак жагалауларында, Туркменстаннын Керкичай ауданында, взбекстанныц Фергана ангарында, Сурхандария облысында, кене Терм13 каласында, Ширабад ауданында, Пенджаб каласында, Байсун ауданында жэне Шураб ауылында кездесед1. Бул аймактардын, тургындары тур акты отырьщшы турмыс кеипрген. Баспаналар мен баска курылыстар кам KipniuiTeH салынган. ©зендердщ теменп агысындагы жерлерде, олардыц салаларыньщ тешрегшде суармалы епншшк кецшен дамыган, уй жануарларыныц барлык турлерк жылкы. сиыр, emKi, кой, туйе ес!ршген. Эрнек салынган ыдыстар Эламдык мэдениет улгшерше уксап кетедь 84

Таза-Баг мэдениет Хорезмде Келтеминардыц тас гасыры артынан шешала орныккан кола дэу1ртщ ескерткштер1 болып табылады [184, с.78; 385]. Хорезмде журш еткен улкен 6ip алапатты климаттык езгерктердщ нэтижесшде Келтеминар мэдениет жойылып кеткен. Жаца мэдениетп микролигик заттар, кейб1р мыс ескертюштер1, ушбурышты (жэне меандр туршдеп) ернекгермен безещцршген ыдыстар ерекшелейд1. Таза-Баг мэдениет Узбойда, Кдзакстанда жэне Ci6ipfle де кершедь Хорезм бул кезде Андронов мэдениетшщ HipiMiHe жаксы-ак тартылган ед1 [185, с. 76-77]. Б.д.д. II мынжылдыктыц eKiHuii жартысында бой котерген Су-Ярган мэдениет ескерткшггершщ арасынан алынган кой, сиыр суйектер1, жайпак табанды сары жэне кызыл тустес ыдыстар Таза-Баг мэдениетнен парык кылады жэне И Анау керамикасына жакындай тусед1 [118, с. 386]. Бул кезде Хорезмге оцтустк жактан кейб1р кауымдар келш ене бастаган. Таза-Баг мэдениетшщ Орталык Азия жэне Ci6ipMeH байланыста болуына карамастан, Су-Ярган мэдениет! Иран дэстуршщ ыкпалында узак уакыт калып кеткен. Батыс Турюстанда Андронов мэдениет (б.д.д. 1700 -1200), acipece Афрасиаб пен Самарканттан табылган тас фигураларымен танымал [186, с.3-6; 14-21]. Бул тас фигуралар Орта Азияныц баска жерлершде жэне Об1рде де таралган екен. Шрак, Андронов мэдениетшщ бул жерлердеп таралуы III Анау (Туркменстан) кабатыныц ecKepTKiurrepiMeH шектеЫп жатты. Кене Анаудагы жогары дамыган мэдениеттщ ecKepTKinrrepi жэне Казакстан территорияйлндагы кола дэу1ршщ жекеленген куралдары мен баска археологиялык материалдары Туран жepi адамзат мэдениетшщ ец кене орталыктарыныц 6ipi болганын керсетедь Анаудыц теменп кабаты б.д.д. IV - III мыцжылдыктардыц ескерткштерш озшде жасырып жаткан екен. Неолит пен кола дэу1рлершщ калдыктары Ka3ipri ацгарлар мен ойпатгы жазыктардан, жырактагы шелд1 жэне шелейттерден табылды. Кызылкумныц солтустк-батыс шебшде жэне КаРак¥ мДа да неолит пен кола дэу!рлершщ турактары аныкталды. Олардан алынган заттар Батыс Ci6ip жэне Анаудагы мэдени ескертюштермен ете уксас болып шыкты [187, с. 32-38]. Кола дэу1ршщ (б.д.д. II - I мыцжылдыктыц басы) Феодоров жэне Алакел кезецдершщ кыштан жасалган ыдыстарыныц сыртындагы оюорнектер1 казак халкыныц тускшз, текемет, алаша, кшем, сырмак сиякты буйымдарыныц улг1-врнектер1мен уксас келедь Казакстан жершде ертеде (б.д.д. XVIII - XII гг.) eM ip сурген ру-тайпалардыц жэне соцгы кездел казак халкыныц ою-ернектершдеп уксастыктарды жай гана кездейсок жэйт деп карауга болмайды. ¥ксастыктардыц тек улп ернектерде (геометриялык сызыкшалар, уш бурыпггы, кошкар мушздО гана емес, дши-нанымдардыц калдыктарында да болгавдыгын байкауга болады. Археологиялык жэне баска зерттеулерден кола fl3y ip i, одан кешнп TeMip гасырында eM ip сурген адамдардыц эдеп-гурпы мен салт-санасынац бугшл кунге дешн жеткен алемдерш керуге болады. Бул кундер1 Эрмитажда (С-Петербург) турган XVIII гасырда Ертстщ шыгыс жагында жаткан даладан, Алтай тауыныц ш ш е таяу жерден казылган кене корганнан табылган алтыннан куйылган белбеуден эдем1 эпикалык сю85

жет - «Шоктерек» бейнеа кершедь Ондагы суреттер у с т а з д е п гасырдьщ 60-жылдарында Шыгыс Казахстан облысындагы Пазырык корганынан табылган Сак дэу1ршщ затгарымен уксас (Эрмитажда сактаулы тур). Э. Маргулан «Шоктеректеп» сюжета «Козы Керпеш - Баян Сулу жырымен байланыстырады» [188, 2 2 -2 3 бб.]. Жакында АКШ-тьщ археологтары Орталык Азиядагы Ашхабад мацынан коне еркениеттщ орнын тапты. Ол будан 4000 жыл бурынгы кола гасырынын ескерткштер1 екен. Месопотамия мен Иран мэдениеттершен езгеше. Ежелп адамдар кабыргасыныц калывдыгы 3 метрге жуык уйлерде турган. Олар мал баккан, егш еккен, коладан курал-аспаптар жасап, колданган. Бул журттын арийл1ктерге катысы жок. АКШ-тагы Пенсельвания университетшщ кызметкерлер1 аталмыш жерден табылган тас сыныгындагы жазуга тап болып, бул кундер! оны окудьщ кштш 1здеспруде. 1993 ж. Акатаев пен археолог Акышев Алатаудагы жартаста домбыра бейнеа мен адамныц, сулбасы салынган, кола дэу1р1не жататын сурет женшде жазган ед1. Демек, 4000 жыл тарихы бар домбыраны дуниедеп барша шеюп аспаптардын атасы демешк, 6ipaK KOHeci деп кабылдауга болады, - деп мэл1мдед1 внертану институтыныц акустикалык лабораториясыньщ мецгеруиша Ж. Наж1мединов 2001 жылдьщ 29 мамырында Алматыда болып еткен гылыми конференцияда. Бул дэу1рдеп тарихи окигалар мен экономика саласындагы жаналыктар букш унд1-европа дуниесшщ этно-мэденн жэне элеуметтк-экономикалык eMipiHC к у ц т ыкпал жасаганын керсетп. бркениеттщ тууына непз болган зор жацалык пен енер табыс металлургия мен жабайы дэнд! дакьшдарды колдан ecipin, жабайы жануарларды колга уйрету болды. Жылкыны колга уйрету, оны салт мшш журуд1, кейшнен жегш пайдалануды ойлап табу адамзаттьщ uirepi басуында, сез жок, ерекше рел аткарды. Б.д.д. III мынжылдыкта Туран даласында болган экономикалык кубылыстар кешнп дэу1рлердеп тарихи inrepi басудыц букш барысын шапшавдата тусуге ыкпал жасады. ¥лы дала тургындарыньщ саны б1ртшдеп арта тусп; жылкы мен баска жануарлар саныньщ кебекл бакташьшарды мал жаятын epicTi кецейтуге мэжбур erin, кару кеп кажет болып, бул металлургияны дамытуга ьгаталандырды; шектес элеуметгк-этникалык топтармен сауда катынастары орнатылып, муныц ез1 пршшктщ барлык жактарына катысты болып, жана идеялар мен енертабыстарды кабылдауга жэрдемдесп; географиялык, астрономиялык, космогониялык маглуматтар жинактала бастады. Кола гасырындагы Казакстан тайпаларынын бастапкы этникалыкмэдени кабаты, этникалык келбет1 KepiHe бастады. Сонымен, зертгеушшердщ кепшшп Казакстанныц Солтустк Шыгыс жэне Ортальщ бел1ктершде калыптаскан андронов мэдениетш сол дэу1рдеп ец кеп тараган мэдениет деп таныды. Казакстанныц батыс б ел тн де андронов мэдениелмен 6ip мезплде оган жакын кима мэдениет1 таралды, оныц тараган орталгы Едш бойында ед1. Андронов мэдениел Оцтуспкте взамен тектес Арал ещршдеп Таза-Баг-Яб мэдениелмен meicrecin жатты. 86

Кола дэу1ршде мэдениет колага бай аймактарда ерге басты. Осындай орталыктарда жасалынган кола буйымдары оларды евдиру ушш жагдайлары болмаган алые жерлерге де тарады. Колага кешу материалдык мэдениетте гана емес, букш шаруашылык жуйесшде, сондай-ак когамдык каггынастарда да тубегеюй езгерютердщ epicTeyiHe жол ашты. Кола дэу!ршщ соцгы кезецшде мэдениеттщ одан ары дамуы байкалды. Бул климаттьщ езгеру1мен, 3cipece б.д.д. VIII г. болып еткен K in iirip iM муздану процеамен туспа-тус келд1. Казакстанньщ солтустит мен батысыцда Алексеев, орталыгы мен шыгысында, сондай-ак оцтуститнде БегазыДандыбай мэдениет1 бой кетердь Ал, Туркменстаннын оцтусплндеп Амирабад пен Намазгах (VI) мэдениетшщ далалыктарга еткен эсерщщ айтарлыктай болганын зерттеушшер б1рауыздан тшге тиек етуде. Кола дэу1ршдеп мэдениет калалык сипаттас та болган. Мысалы, Казакстанныц солтустшндеп Аркайым, Кыргызстандагы Ош жэне баскалары алгы калалар катарына жатады. Б.д.д. II мьщжылдыкта далалык аймактьщ тургындары прогрестщ орасан зор улкен жолын бастан кенпрд1. Епншшк теракты климаттык жагдайда суы мол езендердщ ангарларына тарап, тайпалардыц ecyiH жеделдетп. Ал, жылкышылык даланы езгерудщ козгаушы кушше айнала барып, шаруашылыктыц прогрессивок кешпел1 туршщ пайда болуына ип эсер1н типздь Муньщ нэтижеещде адамдардьщ кептеген жацажаца топтары ещнркке келш косылып жатты. Осыныц бэр1 кауымды элеуметпк-экономикалык дамудыц кез кермегеН белестерше шыгарды. Мал шаруашылыгы бшпктщ ер адамдардьщ колына жинакгалуына экеп соктырды. Атальщ руга оту басталды. Соктыгыстарда, 3cipece кола каруына ие болган ру немесе кауымньщ колы жогары келш отырды. Косымша ен1м алу мумкш дт элеуметпк ж1ктелуге жагдай жасады. Нэтижеещде элеуметпк топтардьщ жагдайына кызмет ететш мэжбурлеу аппараты - мемлекет орныга тусп. Кола, Сак жэне Хун заманындагы туркшердщ мемлекетп-елд1 баскару жуйесг, шаруашылык-мэдени типтер1 жэне баскалай вм1рлш дэстур!, дш1, тш б1здщ заманымыздыц I мыцжылдыгында к¥Рылган Кушан, Эфталит, Европадагы Хун империяларында, эр! кешнп гасырларда дуниеге келген TypKi каганаттары, мемлекеттер1 мен тайпалык б1рлестйстершде жалгасын тауып жатты. Timi, Шыцгыс ханнын e 3i де жэне оньщ урпактары бул мураны жатсынбай, кайтадан eMipre кайтарудыц нэтижесшде кептеген табыстарга жетш, элемдк децгей мен келемдеп ¥лы империяны дуниеге экелш, Элем халыктарына еткен он ыкпалын камтамасыз етп. Эрине, муныц e 3i, туркшердщ тарихындагы ец акыргы деп айтпайык, 6ipaK кез Kepin, кулак ест1меген соцгы ерлеу едь Олар е н д т жерде, XXI гасырдыц ене бойында ата-бабаларыныц кущретп рухын сактай алып, е зд т н дуниеге таныта алса ип болар едь EipaK та оныц ушш туркшк 6ipniK пен ынтымактастык заман талабына сай белец алуы керек. Сондай-ак, бул удерю туркшк эпсаналар мен эдет-гурыптарды, ой жуйелер1 мен нанымдардыц нышан-белгшерш 87

жэне хатка тускен кернекп тарихи тулгалардыц релш керсету аркылы жузеге аспакСактар, гундар, кацлы-уйсвдер, кушандар, тохарлар, эфталитгер, TypiK каганаггары мен б1рлестктершщ устемдк еткен жагдайында империялар курьшып, халыктардьщ жаЬандану интеграциясына тартылып, окшауланудан шыгуына эсер erin, мэдени езара эсерлесуш кушейтп жэне i3miKriK тургыдан жацаруын камтамасыз erri. «Турюстан» TypiK журты немесе TypKi ел1 жэне TypiK влкеа деген сез. Бул улы елке букш адамзат мэдениетшщ бастау алган *epi, TypiK дуниесшщ 6eciri деп TypiK козгалысыныц белгш жетекшшершщ 6ipi - Абдулазиз Шьщгысханньщ жазганындай, «бул елке мэдениет ошагы ретшде ец кене елке болгандыктан да TypiK тарихыныц эр дэу!ршде жасалган мэдени ескертюштерд1 ез кушагында сактап келедь Букш турк элемшщ ана журты! TypiK кагандарынын, хандары мен билершщ орталык мекеш жэне мэдениетшщ кайнар булаты болган бул жерден букш дуние курылымдары жан-жакка тарады» [189] Ирандыктарга карсы согыскан Туристан ханы Афрасиабты бьшай койгавда, тарихка белгш! кагандардын ец байыргысы улы Огызхан болган. Ол Турюстандагы «Йасы» шаЬарын (Турюстан шейхы Хожа Ахмет Яссауидщ журты) орталык ете отырып, Шын, Орта Азия, Ауганстан мен Ундктанныц да кейб^р елкелерше басшылык жасады. Бул улы каганныц ИбраЬим пайгамбар заманында еткенш тарих мэл1м етедй Базыб1р тарихшылар Огыз хаЬныц кызы Контура ханымныц ИбраЬим пайгамбармен турмыс курганы туралы жазады [189].

Ill Т А Р А У АРИЙЛ1КТЕР МЕН Т¥РАНДЬЩТАРДЫЦ ЭТНИКАЛЫК ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1Н РАСТАЙТЫН ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР 1. Андронов мэдениетшщ субъектшер! Тарихи эдебиетте тур1ктерд!н ежелп мекен-жайын «Орта Азия» немесе «Орталык; Азия» сиякты географиялык атаулармен бейнелеуд1 жен кередь Ал тар магынада Орта Азия дегенде Кытайлык Туркестан, ягни Шыгыс Туристан немесе кытайшада ресми турде Шин-Кианг (Шинжианг - Хинжианг) деп аталатын жерлер тусшшедь Сондай-ак, Ресейдщ кол астында болган Батые Туркютан да Орта Азия немесе Орталык Азия деп аталып келгендйч белгш. Сондыктан Хазар тещзшен ежелп хандык Кытайга дейш созылып жаткан кеч-байтак жерлер б^ртутас аймак ретшдеп - Орта Азия деп угынылады. Бутан Ж. Пауль Роух Тибета де косады. Баска 6ip авторлар жогарыда тшге алынган аймакты 1шю Азия деген атаумен белгшеуд1 жен керед1 (Роберт Н. Тааффе - Индиана университет!). А. Хазанов Iimci Азияга Гималай таулары, Хинган мен Иньшан жоталары мен Алтай таулары арасында жаткан Мочголия, Жочгария, Тибет, Кашкария аймактарын жаткызады. Орталык Азията Казакстан даласы, Копетдаг пен Гиндукуш таулар жуйей, Каспий Tenisi, Алтай тауларындагы аумак енед! дейдь Агылшын тылыми дэстур1 бойынша, булар «Орталык Азия» деген ортак атауга топтастырылады. Жогаргы Азия, Ci6ip, Кытай, Ундктан жэне Батые Турюстан арасында таулар меч тебел1 жазык жерлер, acipece кеч де ойпатты Тарым алкабы жатыр. Бул жерлердщ тургындары ежелден 6ip-6ipiMeH байланыста болып eMip сурген. BipaK, Ж.П. Роух Азияньщ, солтустк жэне шыгыс жатын ала орналаскан Солтустк Монголияны Орта Азия жерлершеч тыскарыда тур деп бщедь Дегенмен де, гылыми эдебиетте букш Орта Азия мен Казакстаннан баска жерлерд! камтыган Еуразия даласын да аргы Typiicrep мекендеген деген n k ip орныккан. Кэйби археолог, ©збекстан Академиясыньщ академии А.А. Аскаровтьщ жазганындай, кола дэу1ршде, TeMip жэне ортагасырларда xypKi этносы Таулы Алтайды гана емес, сонымен 6ipre Сырдарияньщ орта-теменп агыстарын, Ташкент оазисш, букш Орта Азия мен Казакстан жерлерш, Жетюуды, Очтустк Ci6ipfli, Шыгыс Туркктанды мекендеген. Бул жерлерде турл1 89

диалектшерде сейлеген TypiK тайпалары eMip сурген. Олардьщ кепл-коны сонау Минусинск ойпатына дешн барып жеткен. Ал, турю жазуларынньщ ecKepTKiniTepi, проф. М. Исхаковтыц айтуынша, Венгриядан, Болгариядан, Доннан, Кубаннан жэне Молдавиядан басталып Якутияга дешнп аралыктагы жерлерден табылып отыр. Олардьщ региондары кешшректе Д е н т К^шшак деп бекерге айтылмаган. Кецес функционерлер1 мен зерттеушшершщ арасында ундшрандыктардьщ алгашкы отаны - Оцтустк Русь даласы деген n k ip орныккан едь Олар Еуразия даласындагы андрондык археологиялык мэдениеттщ автохтондык непзш мулдем терютеген-дь вйткеш, К.Ф. Смирновтьщ айтуынша, бул мэдениеттщ калыптасуына батыстьщ импульс дем бергенмыс [190, с. 52]. Донныц теменп агысында eMip сурген абаш жэне палтавкин мэдениетшщ иегерлер1 Волга мацына келш жайгасады. Олардьщ жергшкп халыктармен араласуыньщ нэтижесшде жаца археологиялык кешен - андроновтык мэдениеттщ жацакумактык ескертюштер1 калыптасады. Булардыц андрондык ала-кел мэдениепмен етене жакындыгы кезге урылады (кайтыс болган аукатты адамдардьщ курметше жылкы мен буканы курбандыкка шалу эдеп). Осындай корытындыга П.С. Толстое пен А.Н. Бернштам да келген болатын. EipaK, археолог А. Аскаровтыц жазганындай, археологиялык деректер непзшде жарма жэне андрон мэдениеттер1 иeгepлepiнiц тшдер1 женшде емес, олардыц шаруашыльщ - турмыс ерекшел1ктер1 женшде эцпме етуге болады. Бул, мэселеш жазба деректер мен кептеген баскалай косымша материалдар жэрдемшде шешуге болады [191, с.71]. С. Ходжаев пен А. Аскаровтыц хабарлаганындай, б1рсыпыра зерттеушшер андрон мэдениетшщ иегерлер1 - арийлер, кола дэу1ршщ мэдениеэт, тш дши нанымдары ирандык сипатгас, сондай-ак «Авестоныц» сездк коры мен Европа халыкгары тшдершщ ортак непзш керуге болады деген тужырым жасаган (С. Толстов, М. Дьяконов, А. Бернштам, В.В. Иванов, Э. Грантовский жэне т.б.) [192]. Бул авторлар мэттдерд1 тек иран тшдер! тургысынан карастырган. Ал, сак-скифтер тшдерш турк тшмен салыстырып талдау жасаган 3. Гасанов, скифтердщ генеологиялык сюжеттер1 алтайлыктардыц ата-бабалар кулытмен уксас деген корытындыга келед1 [193, с.13-15]. Егер, арийлерд1 Еуразия далаларында мекендеген андрон мэдениетпнщ иегерлер! деп кабылдайтын болсак, ягни Дунайдан Якутияга дешнп жерлерден б1ртектес материалдык мэдениет, керамика мен метал ешмдер! табылып, олардыц иегерлер1 6ip тшде сейлеген болса, турк этносына орын калмайды. Таулы Алтай мэдениетш андроновтык сипаттас деп есептей отырып, оныц иегерлер1 тшнщ турю болгандыгын мойындайтын авторлардыц Алтайды коршаган ортада орныккан андронов мэдениетшщ жасаушылары иран тшдес арийлер болган деу кисынга келе кояр ма екен? Муны пайымдаган А.М. Щербак, С.С. Черников, А.С. Аманжолов, А. Ходжаев, 90

сондай-ак кытайлык авторлар Дуан Лянчин, Люй Симян жэне т.б. авторлар андрон мэдениетшщ иегерлершщ тур1ктщцес этноска жататындыгын тшге тиек еткен [194]. Iiind Азиядагы сабактастыктьщ acipece, кола гасырынан 6epi карай сакталып келе жаткандыгы женшде арнайы сез козгауга болады. Мысалы, Феодоров пен Алакел кезендершдеп ыдыс-аяктардьщ ою-ернектершщ KepiHicTepi каз1рп казактьщ текемеп алашасы, сырмагы жэне т.б. коленер буйымдарынан табылады. Муньщ e 3i С.С. Черников сиякты археологгарга андроновтыкгар туркшердщ ата-бабалары болып табылады деген тужырым («Восточный Казахстан в эпоху бронзы» - М., 1960) жасауга аркау болган сиякты. Кытай деректер1 бойынша, терк (Ди, Динливдер) - тиктерде мурденщ суйегш етшен ажыратып кому эдет1 болган. Ал, бул эдет ж етнде «Манаста» сез болады. Кола дэу^рше жататын каб1рлерден (Алтай, Орталык Азия) алынган ыдыстар мен буйымдардьщ Tepic каратылып, ягни о дуние жакка каратылып койылгандыгы аныкталды. Ka3ipri езбектерде (Тур метан каласындагы) елж шыккан уйдеп ыдыстарды тецкерш кою эдет1 сакталып калынган. Турюменстанньщ Анау деген корымынан табылган кшздер - б.д.д. мьщжылдыктардыц жаратылымы. Олар Пазырык корганыньщ кшздерше ете уксайды. Ал, Тоныкек к;аб1рктанындагы тастардыц орналастырылуы мен уйлеспрш п калануы осынау непздердщ ернектерш еске салады. Немесе Геродоттьщ жазганындай, скифтердщ саптама етш киш, узын шаш койып журу1, кшзден жасалынган буйымдарыньщ Ka3ipri казактардшмен б1рдешйп ойландьфатын жэйт. Кола дэу1рше жататын ескерткшгтер арасынан кшз уй сиякты мунараньщ сурет! табылган. Кшз уй - кешпел1 туркшердщ мэденией болып, оньщ кереге, уык жэне т.б. сиякты болшектерщщ атаулары парсы, кытай не баска тшдерде бейнеленбеген. Б.д.д. 4000 жылга жататын жоктау айтып отырган, басында кимешекке уксайтын жамылгысы бар эйелдщ бейнеи салынган сурет те осы багыттагы ойды ep6iTyre тамызык болгандай. Муньщ 6api А.Н. Бернштамга туркшер б.д.д. III мыцжылдьщтан 6epi орталыказиялыктармен 6ipre араласа калыптаскан этнос деп жазуына, бэлк1м, непз болган шыгар. Кептеген зерттеушшер, Киселев, Евтюхова, Грач, Вайнштейн, Кызласов, Савинов, Люгильников жэне т.б. мурдеш жылкымен 6ipre кему эдетшщ б.д.д. I мьщжылдыктьщ ортасында жэне сонында да Минусинск казаншункыры, Алтай, Едш бойы, Жетку, Тянь-Шань, Шыгыс Турюстан жэне Кыргыстан жерлершде кен тарагандыгын жазады. С.В. Киселев пен С.С. Черниковтыц археологиялык, 1здешстер1 корсеткеншдей, деп жазады 0зкул Чабаноглу, б.д.д. замандарда Минусинск ойпатында кершген Афанасьев (2500 - 1700) пен Андронов (1700 - 1200) мэдениеттерш ежелп туркшердщ аргы ата-бабалары дуниеге экелген [195, с.102]. Эрине, арийлердщ де Андронов мэдениетше коскан yueci эжептэу1р. 91

Шынында да, арилердщ Туранга, оньщ оцтуслк аймактарына енуш археологиялык материалдар растайды. В.М. Массон, А.А. Аскаров жэне баска археологтардьщ жазуынша, оньщ I кезещ б.д.д. II мьщжылдыктьщ ортасына, ал екшцп кезещ б.д.д. II мынжылдыктын сонгы ширепне тура келед! [ 196, с. 71 ]. Кытайдыц ipi тарихшысы Люй Симяннын жазуынша, динглингдер кешшректе «чилэ» немесе «теле» деп аталган. Кдз1рп уакытта 6i3 оларды уйгырлар деп атаймыз, ал батыстагылар оларды Typifcrep деп бшед1. TypiK пен уйгыр динглинглердщ тайпалык одагыньщ курамында болган. Кытайлар чилэн1 (телеш) «гавчэ» деп те атайды. Сырттай Караганда бул атаулар 6ip 6ipiHe уксамас да, Tyn-Ty6ipi мен мэш жагынан б1рдей. Оцтустш елкедегшер «гавчэ», ал солтуспктегшер теле деп аталган. «Щя» патшалыгы заманында (б.д.д. 2205 - 1766) «теле» мен «хунну», «Ху» («хун») деп аталган тайпалык одактьщ курамына енген болатын. Сыйма Цянньщ «Тарихи жазбаларында» «Щя» патшалыгыньщ солтустш батысындагы шекарада «ху» немесе «хулу» халкы OMip сурген (Н.Н. Бичурин. 1950, С.40). Кешнп кытай деректершде «ху» этноним! «дунху» деп аталган. Бул термин орыс тш не «тунгус» туршде енген екен. Ху eni тайпага (ди жэне рунг) белшген. Шыгыс Ханьньщ тарихшысы Чженг Шюан ху - бул сюнну, ягни хуннулардьщ нагыз e3i деп жазган (Большой словарь китайских иероглифов. Том, III, 1987, С. 2057). Булардыц бэршщ TypiK этнрсына жаткандыгы шубэЫз. Кене Кытайдыц жазба деректерш талдаган авторлардьщ айтуынша, Шя, Шонг жэне Чжоу патшалыктарыньщ солтустйс-батыс шекарасында б.д.д. III мыцжылдыктыц II жартысында жэне II мыцжылдыктыц вне бойында «ху», «ди», «гуйфанг», «туфаг», «рунг», «хунну», «тиек», «теле» атты жэне баска TypiK тшдес малшы тайпалары eMip сурген. Нак осы кезецдерде Оцтустш Ci6ipfliH шыгысында глазковтык, ал батысында - андроновтык сиякты е й археологиялык мэдениет калыптаскан (А.О. Окладников, 1955, С.8). Андронов мэдениетшщ иегерлер1 Казакстанныц батысынан Орал тауыиыц солтустк-шыгысына дёшнп жерлерде eMip сурген. Б.д.д. XVIII жузжылдыкта Минусинск казан шуцкырында жэне Енисей алкаптарында тараган андроновтык мэдениет ескерткштершщ Теменп Едш, Донецк! мен Донныц далалыктарындагы сруб (жарма) мэдениетше жакындыгын С.В. Киселев жазган (1951, С. 100). Олар Теменп Едшдщ далаларынан Моцголстанга, Оралдыц солтустш-шыгысынан Орта Азия мен Ауганстанга дейш тараган [5]. Демек, кенекытай деректер1нде аталган тайпалар осынау андронов мэдениетшщ субъектшер1 болып табылады. Сондыктан, Еуразия даласындагы малшы тайпаларын ирантщдес деп бш у- европацентризм теориясыныц жемкь Элбетте, элденеше гасыр катарласа коныстанган эр теки тайпалардыц езара ыкпалдаспай туруы да мумкш емес. Аргытурш пен унд>иран тшдершщ 6ip-6ipiHe эсер-ыкпалы да катты бiлiнгeн, мэдени дэстурлер! ундесе дамып, кей кездерде олар езара тым уксас та болып кетер ед1. Кенешуцкыр, Ботай мэдениеттершде калыптаскан туз TipiumiriHe лайыкталган малшылык 92

удерю, жылкы ecipy, арбага ат жегу, тврткул коныстар тургызу сиякты аргы xypiicrk eMip салтгарыныц кебше-кеп ундшрандыктарга телше беретшшщ де 6ip сыры осында. 2. Аришпктер мен тдоандыктар Европацентриспк сипаттас Атлантида теориясыныц мэш. Туркстаннын, оныц iiuinae Казакстанныц да Кытай жэне Ресейдщ, Иран-Ауганстан мен CiGipflin арасында орналасуы бурыннан-ак оныц ерте замандардагы даму векторын юмдер аныктаган - парсы тектес жэне теп гипербореяльщ еуропеоидтар ма, элде байыргы туракдык Typiicrep ме, деген сурактьщ тууына себеип болган. Еуропалык жат журттыктар мен Кдзакстандык тарихшы-археологтардыц енбектервде бул орайдагы басымдыльщ куш буг1нге дейш еуропалыктарга бершш келе жатканы белгш. Ол бойынша: неолит жэне кола дэу1рлершде Туркстан, оныц ш ш де Казакстан жерше коныс аударып келгендер ездер1мен андрон жэне ям мэдениетш экелген. Нэтижесшде бул жердегшердщ бэр1 еуропалык-арийлк психологияныц ыкпалы астында калган. Алайда, Туркстанга кешшрек (непзшен VI г. деп алынады) лек-лепмен келген Keiuneni Typiicrep жацагы Еуропалыктарга кошпел! психологиясын тацып, олардыц т}Л1 мен мэдениетше взгерк енпзш жчберген. Орине, бул жай айтыла салган залалсыз эцпме емес. Сонымен 6ipre, ол гылыми Herai бар тужырым да емес. BipaK, оныц узакка саятын немесе узакты кездеген eipryrac гео-саяси максаты мен непздершщ де бар екендкш жокка шыгаруга болмайды. «Андрон мен ямдык мэдениет» тужырымыньщ ез кезегшде еуропацентристк-атлантикалыктеориядан бастау алып, онымен уйлеам тауып отыратынына тарихшыларымыз назар аударса екен дейм1з. Нел1ктен 6ip этнос технология мен мэдени дамуы жагынан баскалардан элдекайда жогары турады? Элдеб1р ел не себептен кенегген б1рден ыдырап KeTin, тарих аренасынан oniin калады, ал екшнп 6ipeynepi аяк астынан дур сишнш, еркен жайып кете 6epefli? Муныц M9HiciH тYciндipiп зерттеуда колга алгандардыц катарына Конспиролог Рене Генон мен мистик, националфашизм идеологи Серанно Мигел сынды галымдар жатады. Олардыц теориясы бойынша: эарехалык (сверхнарод) екшдер1 болган еуропалык тардыц алгашкы Отаны, Солтуспкте - Гипербореяда, 3cipece Арктика тещрепнде. Мигель Серраноньщ «Полоя земля» теориясы бойынша, жердщ iuuri терец тукшршде толыкканды органикалык 0Mipre кажетт1 деп саналатын KenicTiK бар. Онда сэуле де, жер астындагы езен-келдер де, жапырагы жайкалган миуалы агаштар да, кыскасы адам eMipme керекгщ 6spi бар керщедь Мундай жерде, эрине ете таза магнагенетикалык магына мен сипаттагы жер астылык scipe адамдар (сверх человек) - арийлкгер eMip суредь Оган Гималай, Тибет, Памир, Анды, Карпат таулары пшндеп улкен унпрлер жуйес1 аркылы Kipyre болады. Немесе жер астындагы коридорлары 93

бар Арктика мен Антарктида аркылы да Kipyre болады-мыс. Антарктидага экелшген Гитлер осы жерде 80-Hiui жылдардын басына дешн eMip сургенMic. Алгаш ядролык каруларды да немктер жасапты-мыс. Содан олардын 6eceyi одактастар колына туст, eKeyi Жапония калаларына тасталынган екен. Казарп уакытта кен таралган атлантизм теориясыньщ мэш мынада: неолитпк ец кене мэдениет Солтустк Батыстан атлантикалык мухит полюсш бойлай отырып еш жерде ауыткымастан катац турде Оцтустк Шыгыска таралган. Кроманьондыктар - магдален мэдениетшщ nerepnepi. Булар - Платон жазган атланттар, тещзшшер мен егшшшер дэстурш сакгаушылар; Солтустк Африка, Аравия, Оцтустк Ущцстан мен Мухит Аралдарына (Океанияга) дешнп жерлерд1 отарлаган. Бул жерлерде ездерш арийл1ктер деп атайтын аборигендердщ шиндеп ак суйек болып табылатын маоринегр-моцгол типтес бел тн щ бойынан да кромоньондык адамдарга тэн ерекшелктерд! табуга болады. Осынау прототарихи атланттар ец кене женжоралгылар мен линеяльщ жазудыц иегерлер1 болган. Оныц иероглифткнатуралистк дамуыныц нэтижесвде кейшрек Египет, Ассирия, Кытай жазулары пайда болды. Эрине, бул теория XX г. басына дешнп кезецде-ак калыптасып улгерген едь Ол, acipece Еуропада дендеген ед1 Еуропальщтарга тэн тэкэппарлык Heri3i осыдан бастау алып жатыр. вйткеш, олар Грекия мен Жерорта тещз1 мэдени ареалымен тарихи жагынан тамырлас болмаган дэстурлердщ бэрш варварлык, жабайылык жэне экзотикалык кубылыс деп есептеп келген гой. Атлантикалык еуропацентризм (9cipece, батыстык центризм) 6ip урпактан келескше, 6ip халыктан екшппсте ашык уагыздау аркылы таралмаган. Оньщ жолы нэзк те, жвдщке. Ол ец алдымен Батыстык, Еуропалык мэдениетп кабылдап содргендерге автоматты турде уназ, yriTci3 бершетш-дь Одан кешн дш-наным ретшде жэне идеологиялык мезгеу репнде де 6epinyi мумюн болган едь Атлантизм Александр Македонскицщ, Римд1, Герман императорларын, Гитлерд1 жэне Батыстыц каз1рп идеологтарын рухтандырып, шабыттандырып отырган. Атлантикалык идеологияныц орталыгы б1ртшдеп Батыска ауысты, ал бугшдер1 оныц саяси лидерлер), acipece АКД11-та кептеп табылады. Атлантида теориясын жактаушылар мен актаушылар нэсш тазалыгына кеп мэн беред^ Таяу Шыгыс пен Жерорта тещз1 аудандарында, Туран елкесшде бурыннан-ак араласып-кураласып eMip сурген нэсшдер мен мэдениеттер, сондай-ак, рухани будандастык ежелден бой керсеткен. Демек, бул жерлерде халыктардьщ, мэдениетгердщ, тшдердщ жэне нэсшдердщ камырша иленш араласуы болган. Ал, Батыска, Атлантка немесе Тынык мухитына карай жылжыган сайын нэсшдер мен мэдениет Typnepi негурлым таза болып келген. Бул жагдай тарихи жэне саяси факторлардыц да ыркына кенбеген [197, с. 48]. Енд! 6i3 жогарыдагы «Атланттар» теориясына керегар 6ip гылыми тужырымды келденещнен тартпакшымыз. Еуропада, успм1здеп 94

гасырдыц басында француз Рене Генонньщ «Атлантида жэне Гиперборея» (1929), нем1с археологи жэне дш тарихшысы Герман Виттщ «Адамзаттьщ пайда болуы», Гастон Жоржельдщ «Адамзатгыц терт гасыры» (1949) атты ецбектер1 жарьщ кepдi. «Атлантида» теориясынын ез! тарихи деректен repi тарихи болжамга курылгандыктан, аталмыш кггаптар да осы «гылыми» болжам непзшде ашптелшген. Булардыц пшршше, жер-жерлерде мэдениет урыгын сепкен осынау еуропеоидтар Орал тауыныц солтустшн мекендеген. Солтустк Оралда элдекашан олардыц протоеркениетшщ орталыгы болган. Осы жерден оцтуспкке карай диагонал бойынша миграциялык Keiuiкон басталган. Бул кепл-конды бастаушылар бастапкы дэстур иелер! ед1. Кешшрек, олар шецбер бойынша жылжып отырган. Гастон Жоржель тарапынан Еуразия эволюциясыныц децгелеп деп аталынган бул шецбердщ ец теменп нуктей 30-шы параллельде жатыр (Ирандагы Келат каласынаныц мацында). Бул параллельде Египеттщ ¥лы пирамидалары орналаскан. Кей кездерде зерттеушшердщ романтикага толы пайымдаулары немесе гылыми тургыдагы niKip-таластары тутас халыктарды улкен 6ip козгалыска келт1ру1 мумкш. Мысалы, EKiHmi Дуниежузшк Согыс кезшде куштердщ топтасуы мына 6ip теориялык жэйт пен деректердщ ыркына да байланысты болганын кейб1р авторлар тшге тиек eTin жур. Олар ею немесе уш фантастикалык эпсана жэне неолитпк дэу1рден калган ондаган адам cyfteicrepi мен тас балта - Одина кудайыныц децгелеп. Будан маглум болды: нэсшдж-тек жэне еркениет женшдеп гылыми 1здешстер мен пайымдаулар б1рталай элеуметпк жэне саяси багыттагы шараларга непз болып калана алады екен. Ариана теориясыныц ушшип Typi бойынша, арийлйстердщ отаны - Орталык Азия. Жогарыдан темен карай уш жактан Ливан, Наири, Загрош тауларыныцсшемдер1менк0ршалганжэнетертш1шжагыпарсышыганагынан Жерорта тещзше дейш созьшып жаткан белдеулердщ арасындагы шагын кец1спкте узак уакыт бойы адамзат тагдырына катысты барлык мацызды драмалык ойындар болып еткен. Мундагы басты эрекеттенуцп персонаждар турлар немесе орал-алтайлык жэне семитпк кауымдар едь Семитпк нэсшдщ тегеурнад де табанды курес журпзушщ нэтижесшде турандыктар бул жерден ыгыстырылып шыгарьшады. Будан кешн дур сшкшш алдыцгы шепте кер1нген кауымдардьщ улысы - аришпктер дуниедеп кесемдк релд1 ез колына ала бастады. Ол Ka3ipri уакытта да б1ршшшкп колдан берер емес. Ол, ол ма, аришпктер уакыт еткен сайын езшщ epiciH барган сайын кецейте тусуде, езшщ позициясы мен ыкпалын арттыра туйруде. Булардын каны мен мэдениет1 еуропалыктардыц кебкшщ бойынан табылады. Олар Библияда тшге алынган. Оныц X тарауында Иафеттщ улдары реинде керсетшген: Иван, Элис, Киттимдер - грек семьясыныц мушелер1. Бул тарауда батыстагы Таршиш, шыгыстагы Мада (мидиялыктар) жэне Гомер (киммepийлiктep) аталган. BipaK, - деп жазады, - З.А. Рагозина, аришпктердщ отаны Орталык Азия болгандыктан, олардыц Ke6ici осы жерлерден ecin-eHin шыккан. ¥зак уакыт бойы езшщ алгашкы Отанын95

да калып кеткен аришиктер, кешшрек ете накты физикалык жэне рухани тишн, сондай-ак баскаларга Караганда керкемд1рек, икемд1рек жэне езшдш дамуга мейлшше кабшегп тшш калыптастырды. Ол тш кене жэне Ka3ipri барлык Еуропалык тшдердщ непзш кураган едь Арийл1ктер жана жерлерд1 игеруге куштарланып, баска аймактарга карай дэшм жылжып отырган. Сол себелт олар ездерш арийл!ктер, ягни «асыл» да «курметп» нэсш деп атаган. Кай жерде болмасын олар жергшкп халыктарды багындырып жэне жойып ж1бер1п отырды. Жалпы алганда, арийл1ктер жергшкп кауымдарды жек кергенджтен, олардыц дэстурлерш кабылдаудан ездерш тиып турды. Олар баска жерлерге тарай-тарай, 6ipHeuie халыктарга ажыралып кеткен. Эрине, Азия - ундьеуропальщ арийлктердщ Ана Журты ретшде мэлш болган [198]. Олардыц баскалары Орал тауыныц оцтусппнен Каспий тещзше дейш созьшып жаткан кец дала аркылы етш, Еуразияга тарады. Ал, непзп 6ip белш Гималай мен Гиндикуш тауларыныц арасындагы тар еткелден eTin, Уцщстан жарты аралына келш орналасты. Жогарыда аталган себептерге байланысты аршшк нэсшдщ азиялык жэне еуропалык тармактары ундь еуропалык деген 6ip атауга 6ipiKTipmin карастырылады. Бул атау олардыц алгашкы бел т н , сондай-ак осынау нэсшдщ Ka3ipri уакыттагы топтарын ете сэтп бейнелеп тур. Немк галымдары бул нэсивд ундьгермандыктар деп те атайды. Yщц-еуропальщтар адамзат нэсшшщ ец асьш жэне кемелденген Typi ретшде тарих сахнасына шыга келдь Олар тез1мдшк, кандай болмасын жагдайга кешгш кете алу, езш-ез1 шеюпз жет1лд1ре бшу; бшмнщ, ойдыц, енердщ жэне ic-кызметтщ кез-келген саласында шексЬ табыстарга жету сиякты кабшетшщ аркасында; кандай icTi колга алмасын, соны акырына дешн жерше жетмзш орындау кабшетшщ аркасында дуниеге бшпгш журпзе алды. Азиядагы арийлк нэсшдес кауым ез кезепнде еюге ажыралды. Bipi Yщцстанга келш калып койды. EKiHuiici езшщ алгашкы отаныныц оцтустш шыгысына карай бет алып, б1рнеше таулардан асып етш, Ka3ipri Ауганстан мен Иранныц шыгыс белкшдеп кец байтак жерлерге жайгасты. Булар «Ариана» деген атаумен жиынтыкталды. Бактрияны былай койганда, олардыц осынау елкеЫ таулар мен езен ацгарларын Kecin ететш кумды далалардан турады. Бул жерлерге келш калган халык табигат жагдайына байланысты кешпел1 турмыс кеиирдь Ал, батыска карай бет алып, Загрош пен Элам тауларына дейш баргандар кунарлы жерлерге тап болган. Бул аймакта есю замандардан 6epi халык орныга eMip cypin, калалар салган, ауыл шаруашьшыгын дамыткан. Иранныц далалык аймактары мен шелдершде журген ирандыктар, ягни арийл1ктер Туранньщ кешпел1 кауымдарымен жш-жш соктыгысып калып отырды. Иранныц солтуепп мен солтустж шыгысында, Ka3ipri Туршстанда Тур тайпаларыныц кептеген бел1ктер1 — Typiicrep мен туржмендер eMip сурген. Сонымен, осынау eKi нэсшдк топтардыц арасында терец де, б т сп ес ешпендшк пайда болды. Бул душпандык катынастар мыцдаган - жуздеген жылдар бойы e3repicci3 калып отырган. «Иран» мен «Туран» угымдары географияда да, этнологияда да, саясатта да 6ip-6ipiH e карама-карсы койылып 96

отырган. Сондай-ак, олардьщ арасындагы мэцп-баки б т сп ес курес бул халыктар емйршщ басты мазмунын курап, мунын 63i олардьщ поэзиясы, эпосы, ацызыныц 6ipereft такырыбына айналган [198]. Иран халкыньщ шпнен атагы мен данкы шыккандардыц 6ipi -мидиялыктар. Олар Библияда «Мадай» деген атпен белгш; Иранньщ касындагы Загрош тауынадешн барып жеткен. Б.д.д. IX г. Загроштьщ шыгыс б ел тн деп ангарларды колдарына алган. Оларда улттык орталыктанган уюмет болмаган. Ал, мeмлeкeттiк курылымы нашар халде ед1. Рулык бастау басымырак кершген. Согыста ру-руга белшш, эскерлер жасакталган: атты эскерлер 6ip белек, найзашылар жеке-дара, ал садакшылар ез алдына ру белгшерше карай сапка тургызылган. Булардыц бор! б1ртутасып, жиыла согыскан. Op6ip жасакталган топтыц басында ру басы турган. Уакыт етю1мен Мидия куатты мемлекетке айнала барып, 6ip орталык каланьщ - Экбатананьщ (Ka3ipri Хамадан каласы) тещрепне топтаскан. Шыгыстан келген Нухтьщ урпагы Сеннаар (Вавилония) деген жерге келш жайгасты делшген «Есм ©сиетте» (XI, 2). BipaK олар бул жерде баска адамдарга тап болган. Шыгыс жактан келген бул адамдар юмдер efli? Бул суракка осынау e^ipfli А. Македонский жаулап алганнан кейшп кезде, ягни гректер билеген заманда (б.ж.с.д. 300 ж.) eMip сурген Бероз деген халдейлж автор жауап тапкандай. Ол, гректерд1 Отаныньщ ен кене кезецдерщдеп тарихымен жэне оньщ кене ацыздарымен таныстыру максатында енбек жазган екен. BipaK, оньщ кейб1р узшдшер1 гана соцгы кезде eMip сурген авторлардыц ецбектершен орын алган. Осынау автордыц ацгартканындай, жогарыда тшге алынган жандардыц Нух урпактарына катысы жок. Библияда жазылгандай, Адам ата мен Мама Хауаныц алгашкыда ею улы болган: улкеш Кабыл (Каин) inici Эбищ (Авель) елпредь Сонда Жараткан Ие оган: - Сеш каргыс аткан, ещц ез колыцмен кан теккен жерден аулак жYpeciц. Сен жер ецдегенде одан тук eHiM ала алмайсыц, сейтш жер бетшде турактай алмай кезбеге айналасыц. Содан соц Кабыл Жараткан Иенщ касынан Kerin, Едемнщ шыгысында орналаскан «Нод»: деген жерге коныстанады [199, 10 б.]. Кабылдыц эйел1 жукп болып, Енохты туды. Оныц 6eciHmi урпагы болган Лэмех ею эйел алды, олардыц 6ipeyiHiH аты Ада, еюшшс аты Зияла ед1. Ададан Ябал (Ивал) мен Юбал (Иувал) туды. Шатырларда турып, мал баккандар Ябалдан тараган. Ювалдан iineicri аспаптар мен сыбызгыда ойнаушылар тарады. Зилладан Тубалкабыл (Тувалкаин) eciMfli 6ip ул болды. Ол мыс пен тем1рден Typni курал-жабдьщтарды жасап шыгарды. Тубалкабылдыц карындасыныц аты Нагима ед1. Адам эйел1мен тагы да жакындаскан соц, Хауа ул тауып, оныц атын Сет (ягни Сыйланган) деп койды. Ce6e6i ол: «Кабыл Эбшд1 елт1рген соц, Кудай маган оныц орнына баска 6ip ул сыйлады», - дедь Сол Сеттен 6ip ул туган едь Оны Енос деп атаган. Оныц урпактарыныц 6ipi Лэмех (Кабыл урпагы 97

болмыш Лэмех емес) болды. Ол 182 жасца келгенде, улды болды. Оган Нух деп ат койып: «Ол Жараткан Иенщ каргысына шккен жерде бейнетке толы жумыс icTen журген 6i3re жубатушы болды», - дед1 [199]. Нухтыц Сим немесе Шим (Шам), Хам жэне Яппп (Яфет) деген уш улы болды. Осылардан жер бе-пндеп барлык халыктар тарады. Библиядагы деректерден KepiHin турганындай, адамзаттыц ею руы болган: 1. Жараткан Иенщ рахымына ие болган Нух жэне оныц урпактары; 2. К^дай куып ж1берген Кдбыл жэне оньщ урпактары. Зертгеушшер Библияга сштеме жасай отырып, турандыктарды К^дай каргаган Кабылдьщ урпактары деп керсетуге бешм. Олар Библияда аталган сары нэсшдес Тубалкабыл да алтайльщ болуы керек деп есептейдь Жалпы алганда, Библиядагы машметтердщ халыктардьщ пайда болуы мэселей женшдеп барлык; этнографиялык деректерден де кунды жэне кене екендтн терктеуге болмас, онда тарихтыц бастапкы кезецдершде иудейл1ктермен катынаста болган халыктар тшге алынган. Ескере кетерлж жэйт, Библияда келйршген Ti3iMfleri ap6ip атауды адамньщ емес, тайпа атауы деп бшу керек. Шыгыста ерте кезде sp6ip тайпа езшщ атауын туп атасыньщ аты деп тусшген. Мысалы, ассириялыктар шынында «Ашур» деп аталган. Неге? Ассириялыктар бутан б1здщ патшалыгымызды курган Ашур деген жауап берер едь Арамейл1ктердщ аты «Арам» (Арама) атты кмямен байланысты. Ал, еврейлер ездерш Шамныц урпагы Хевер (Евер) деген туп атадан таратып, соныц атын алган. Бул уш халык, сондай-ак арабтар туыстас тшдерде сейлеген, 6ipiH-6ipi онай гана тусшке алган, олардьщ мшез-кулкы мен сырткы шшшшде уксастык болатын. Бул уксастыкты немен туйщцруге болады? Гэп мынада: олардыц Teri 6ip атадан - Нухтыц улы Самнан (Сим) тараган. Сондыктан да адамзаттыц бул тармагы езше тэн ерекшелпстермен ажыратьшып турады. Бул тармак Семиток тайпа деп аталады. Самнан тараган бул тайпа ез кезепнде тагы да кептеген буындарга белшш, олар турл1 жолдармен кеткен, эркайсысыныц аты бар, тарихы бар. BipaK, олардыц бэр1 6ip кене тшдщ турл1 топтарында сейлеген. Олардыц бэрше б1рдей кептеген ортак туашктер, дэстурлер мен мшез-кулыктыц ерекшел1ктер1 тэн болган. Бул - арийшктердщ бэр1 алгашкыда б1ртутас болган, 6ipre турган, кешшрек кебейе барып, тармактарга белшш -белш ш кеткен, сейтш ез алдына жеке халыктар репнде таныла бастаган дегещц бшд1ред1. «Еск1 всиетте» айтылган Нухтыц ymiHmi улы Иафет атымен белгш ак нэсшдес барлык еуропалык халыктар жешнде де осыны айтуга болады. Кене ппркеудщ атакты аталарыныц 6ipi - Августин езшщ «К^удай каласы тур алы» атты трактатында Библияныц X тарауында келйршген шеж1релж атаулар адамдарды емес, тайпаларды бшд1ред1 («gentes, nom homines») деп турадан-тура ескертедй Бул сездщ жаны бар деп бшем1з. Ce6e6i, егер барлык адамзат баласы 6ip жуптан пайда болса, оныц жекеленген белишщ туп атасы болуы керек кой. BipaK, ете ерте заманда оныц тулгалыгы да, аты да есте сакталып калынбайды. Сондыктан, жогарыда керсеткешм1здей, ap6ip халык немесе тайпа езшщ атын туп атасына бередь Мысалы, Си98

дон каласыныц aiceci-Mic (непзш калаушы) деп есептелшетш Ханаан 6ip тайпаньщ екии ретшде Нухтьщ улдарыныц 6ipi Хамнан тараган, сонымен катар ол - 6ipiHeH-6ipiHin айырмашылыктары бар кептеген халыктар жайлаган кен байтак елкенщ атауы. Бул ар Библияда «Ханаанньщ улдары» деп керсетшген. Аныздарда ру басы, туп ата, каланьщ ipreciH калаушы адам руга, тайпага, калага, жерге ез атын беред1 деп керсетшед1, 6ipaK шынында кебшесе керюшше жагдай KepiHic тауып жатады: ру, кала, жердщ атауы жекеленген ру басына, каланы салушыга берше (кепирше) салынады. Библияньщ X тарауында барлык халыктардыц Ti3iMi жок. Яфеттщ урпагы ретшде гректер аталады. Ал, германдыктар, италяндыктар мен кельттер гректермен 6ip нэсшдк кауымга жаткандыгына карамастан, аталмайды. Эрине, онда иудейлер катынаста болмаган немесе бшмеген халыктар жeнiндe мэл1мет жок. Бул, acipece ундшер мен парсыларга катысты. Бул ретте парсылардыц X тарау жазылганнан кешнп кезецде иудейлерге бшнк журпзгенш еске сала кетпекцпм1з. Сонымен катар «Библияда» мидиялыктар тшге алынган. Олар «Мадай» атауымен бершген. «Мадай» Иафетпц улдарыныц 6ipi ретшде аталган. Иудейлер Египетте болгандыктан, кара нэсшдес адамдарды бшген, 6ipaK бул жайт Библияда ескершмеген сыцайлы. Олар нагыз варварлар, мэдениеттен ада жэне саяси жагынан мацызы жок кауымдар ретшде тшге алынган. Эрине, иудейлерге Африканыц калган белпт, сондай-ак Ущцстанныц оцтусппндеп аралдар мен Австралия, шамасы, белгйпз болган. Ал, сары тайпалар - кытайлыкгар, моцголдар, манчжурлар кене замандарда еврейлерге таныс болмаган. BipaK, Исайяныц «Синим жерш» тшге алуына Караганда, олар Кытайды бшген сиякты. Сары нэсш тайпалардыц шйндеп ец конес! мен ец кеп сандысы саналады. Булар Жер шарыныц кеп белкш жайлаган жэне кептеген хальщтарга топтарга, кауымдарга белшш eMip сурген. Олардыц бэрш 6ipiicripe, - цейщ Рагозина, - турандыктар деп 6ip атаумен атау керек. Ал, Иран мен Орта Азияньщ ак нэсшдес халкы буларга тур, тура деген кене ат берген. Булардыц екшдершщ iuiiHeH Typiicrep мен туркмендерд1 атауга болады. Бул сары нэсшдестерд1 немесе турандыкгарды галымдар Орал-Алтайльщтар деп атайды. Ce6e6i, олар алгашкы рет Алтайдан тараган деп есептелшедь Алтай болса, Солтустк Азияны (Ci6ipfli) Орталык Азиядан белш тур, ал Орал тауы Ci6ipfli Еуропадан ажыратып тур. Бул eKi таудыц аралыгындагы жерлерд1 турандыктардыц rypni белктер1 ерте кезден 6epi мекендеп келедь Сондыктан оларды бейнелеу ушш «Орал-Алтай» атауы кабылданган. Ka3ipri уакыттагы ой -n k ip , енер мен ещйрктщ жогары сатыга KQTepmyi ем нэсшдщ (ак пен сары) аркасында мумкш болды деп бшу керек. Ец кене тарихты да жасаушылар осылар. Сондыктан булар еркениетп халыктар деуге лайьщты. Bip гажабы осынау тайпалар 6ipre ецбек eTin, eMip сурмеген, олар тарих сахнасына 6ipiHeH-con 6ipi келш отырган. Сары нэсш Азияньщ Ватысын жайлаган, оны ежелп заманныц авторлары адамзаттыц ец кене кауымы 99