деп аталгандыгы баягыдан 6epi белгш. Кдзактардьщ он ей санын кад1р туткандыгы «он ею муше сау болса», «он екщен 6ip нускасы жок» сиякты тркестерден де кершедь Сондай-ак, осынау кунтобеге катысты жумбактар бар: «Атасы мен анасы, Yni жуз алпыс бес баласы, Он ею ауыл шамасы, Отыз ор дуадак, Бес балак сац, Елу ею караша». Мундагы атасы мен анасы - кун мен ай, уш жуз алпыс бес баласы - жай жылдагы 365 кун, 12 ауыл шамасы - жылдагы он ею ай, отыз ор дуадак - айдагы 30 кун, бес балак сан - жылдыц аягында айлардан тыс алынып жылга косылатын бес кун. Елу ею караша - жыл imiHfleri елу ею апта. Бул жумбакта байыргы казак кунпзбеа кыска да сэгп баяндалып тур. Муны мушел жылы деп атайды. 1с жузшде мушел ece6i ею жуйеге болшедк BipiHiiiici - турю хальщтары колданган «Таза мушел». Ол эрб!р 12 жылда аякталып, содан кешн кайталанып отырады. EKhniiici 12 жылдан кешн жартылай гана кайталанып, 60 жьшда аякталады. Ол - Шыгыс Азия хальщтарыныц айнальийы. Kasip 6i3 сонын 6ipiHniiciH пайдаланамыз. Казак календарында ай аттары бекерден-бекер айтылмаган. Эр айдьщ озше сай магынасы бар. Мысалы: наурыз айы - халык мейрамы. Cayip айын ¥лыкбек кус айы деп атаган, ейткеш ол кезде кустар ушып келедь Корыта айтканда, казак календари 12 айдан, 52 аптадан, 365 куннен турады. Шумер-аккадтыктар географиялык жагынан гана ажыралып турган 6ip халыктыц ею тармагы. Ал, кенерек кауымга жататын аккадтыктар Солтустк Халдеяны мекендеген. Шумерлер Халдеяньщ оцтустшн немесе Библияда айтылган Сеннаар жерш - Парсы шыганагынын тещрепн мекендеген. Бул жерге келген Нухтьщ урпагы жергшкп халыктын жогары дэрежедеп мэдениетш кердь Бул халык турандыктар немесе орал-алтайлыктар ед1 [198, с. 129]. Аккадтыктар Солтустк Халдеяны мекендеген. Халдеядагы Ур каласы б.ж.с. бурынгы VIII - V мыцжылдыктарда гулденген, сауда тещз порты ретшде танылган. Ендеше, Халдея Египеттен де (Египет пирамидалары б.ж.с.б. 4 ООО жылдарына тура келед1), Кытайдан да конерек болып шыкты. Айта кету керек, немю ассириологы Фритц Гоммель Ниппурдагы Бэла атты храмныц жасы - б.ж.с. дешнп 6 ООО жыл деп керсетедь Шумер-аккадтыктар мен тур1ктердщ жакындыгы олардыц езш дк алгашкы дшшен бшшедь Шумер-аккадтыктар барлык жерде рухтар жайлаган деп сенген. Оларда намаз жок, ахлактык бипм болмаган. Жрецтер де жок. Тек ыкпалы мен б и т п мыгым Камдар деп аталган сикыршылар тобы гана болган. Барлык рухтардыц ец улысы - дана, эдш, кайырымды Кек 150
рухы. Шумерл1ктерде ол «Ана» деп аталган. Тэщрд1 «Дингир» деп бшген. BipaK, дейд1 З.Рагозина, Шумерге келген Нух урпактарыныц аркасында турандык материалдык сипатгас рухтар бул халыктьщ санасында сурыптала барды, ал Кун мен Отка арналган гимндepдiн поэтикалык децгеш кетерше TycTi [198, с.166]. Шумер мэдениетшщ ец кене кабаты атланттар мэдениетше дешнп дэу!рге тура келед!. Осынау мэдениет ез болмысы мен ерекшелшн гасырлар бойына узбей сактап келедь 0 зшщ интеллектуалдык-рухани дамуы жагынан жогары децгейде турган мэдениеттщ бул шумерлк rani Европалык авторлардыц ездер1 мойындап отырганындай, Оцтустж Ci6ip мен Казакстанныц неолитпк ескерткштерше тым жакын. Будан тыскары, шумер тшш окып зерттеп журген галымдар оныц турш тобына жататын тiлдepмeн тацгажайып уксастыгын ангартып, бул женшде кеп-кеп гылыми ецбектер жазган [326, с.48]. Шyмepлiктep мен тур1ктердщ дши угымдары мен атауларында да уксастыктын барлыгы байкалады. Б1здщ жыл санауымызга дешнп терт мыц жыл бурын Шумер тш нде айтылган «Дингир» («Жаратушы», «Аспан») ce3i, кене TypKi тш ндеп «Тэнгир», «Дэнгир», «Тэнир», казак тш ндеп «Тэщр» («Жаратушы») сездер1 6ip-6ipiMeH уштасып жатыр. «Дiцнiц» казак тш ндеп магынасы - «жогары», «бшк». Демек, Тэщр мен Дингир «Аспан Кудайы» деген угымды бшд^рген. Шумерлердщ Оцтустк Месопотамияга ауып келген алгашкы тайпа болуына байланысты ол жер Шумер деп аталган. Олардыц Орталык Азиядан кашан кеткеш анык емес. Тек 6i3fliH дэу1р1м1зге дешнп IV - III мыцжылдыктар межесшде Шyмepлepдiн жергшйсп тургындармен коянколтык араласып, кепке белгш еркениет жэдкерлерш жасаганы гана аян. Осында алгашкы калалар мен жазу Yлгiлepi eMipre кeлiп, дши гурыптар мен элеуметп баскару жуйес! калыптасты. Археологтар эркайсысы ез алдына мемлекет icnerri гумыр кешкен Ур, Урук, Лагаш, Киш, Умма жэне Мари секивд толып жаткан шагын калашыктар орнынан шyмepлepдiц эдет-гурпы мен турмыс-салтын ацгартатын монументгк сэулет енершщ бeлгi-iздepiн тапкан. Гильгамеш хакындагы эпос (б.д.д. 2750 жылдар) аталмыш шэЬар тургындарыныц 6ip-6ipMeH жауласып, кырги-кабак болганын ашык керсетедь Шумер Патшаларыныц жазбаларында 6ipHeiue жаужурек билеушшершщ аттары аталады (мысалы, реформатор Урукаган б.д.д. 2430 жылдар шамасы). Уру+каган eciMi туркшк тур мен мэн-магынаны ацгартатын сиякты. Б1здщ дэу1р1м1зге дешнп 2330 жылдар тещрепнде Месопотамияга солтустистен келген семит патшасы Саргон I (б.д.д. 2350 - 2295 жылдар шамасы) Шумер билшн туп-тукиянымен талкандап, Месопотамияныц Как ортасынан Аккад деп аталатын ез ордасын курады. Содан бастап кулл1 Солтустк Месопотамия Аккад деп аталатын болады... Алайда, б1здщ дэу(р1м1зге дешнп 2000 жылдар шамасында Шумерге шыгыстан эламиттер жойкын шабуыл жасап, Ур каласын жойып ж1беред1. 151
Тагы да б1ршама уакыттан кешн Сириядан шыккан кешпещц амориттер шепрткедей каптап келш, эламиттерд1 куалады. Вавилонды Евфраттагы жаца астанага айналдырады. Сонымен Шумердщ 1500 жылдык тарихы аякталады. Ал, Шумерге шумерлер калайша келш калган? Олар турл1 себептерге байланысты 6ip замандары 03iHiH алгашкы ата-мекенш артка тастай отырып, жылжи Kemin жана коныс 1здеп алыска бет алады. Акырында Халдея деп (кейшнен) аталып кеткен жерге коныстанады; бул мекенде ешкандай тургындардьщ немесе аборигендердщ зыгырдай белпа жок болатын. Олар жаца жерге ездер1мен 6ipre еркениеттщ алгашкы жэне ец мацызды бастауларын ала келд1: жазу, жерден руданы казып алу мен ецдеу eHepi, канша кунарлы болганымен сусыз жер ешм бермейтш какыраган алацкай немесе сасык батпак кушнде кала беред! емес пе;сондыктан каналдар казып, су шыгарып жерд1 абаттандырды; топырактан кыш согып, одан курылыстар мен уйлер тургызды. Тау деген магынаны бивдретш «Аккад» атауы бул кел1мсектер таулы жерлерден келген деген ойга жетелейд1, баскаша болган жагдайда олар Халдея сиякты жазык ойпатты жерге мундай атауды бермеген болар ед1 гой; бул бурынгы Отанды еске алып, соныц курметше бepiлгeн атау болган гой, cip3. Аккад-шумерл1ктердщ бастапкы Отаны таулы жер болганга уксайды; олар бул тарапка келгенге дейш Элам деген атпен мэл1м болган жерде турактаган. Одан кеп бурьга Тигр мен Евфраттьщ куяр жершен солтустк-шыгыска карай орналаскан (кене халкыныц Teri турандыктар болган) Аншан деп аталган таулы елд1 мекендеген. BipaK бул мекещц де кныр шеттен (солтустк ендокпц бойында жаткан) коныс аударган кештщ 6ip аялдамасы ретшде карауга болатын сиякты. Бутан мына жэйт кез1м1зд1 жетюзе тусетшдей: пальмалары тогайдай боп кебейе ескен, акырган арыстандары бар тропикалык елкеде сан гасырлык гумыры еткен болса да шумер-аккадтьщтардыц жазуында буларды бейнелейтш сездер1 болмаган екен (арыстанды «лик-мак» - улкен ит деп атаган). Оныц есесше металлургиялык буйым-заттарды бейнелейтш жазба белгшердщ тольщ кешеш кезге урылады. Буган коса, Халдеяда металл дегенщ атымен жок болатын. Муныц e 3i олардыц болжамдалып отырган алгашкы Отанында арыстандардыц болмаганын, 6ipaK жершщ минералдык ресурстарга бай eKeHiH керсстед1. Егер Алтай тауларыныц сшемдерш ежелден мекендеген турл1 рулар молынан табылып таньшган болса, Алтай алкабынан кептеген тайпалар шыгып солтуспк пен оцтустшке жайыла тараса жэне олардыц б1разы (Ke6ici) осы жерлерде жакын кездерге дейш жартылай кешпендшк турмыс Kemipin журген болса, б1здщ шумер-аккадтыктарымыздыц алгашкы шыккан жер1 де осы деп болжамдауга болады емес пе? Алтай халыктарыныц тел ацыздары да осыган мезгейд1 . М.А. Кастрен езшщ зерттеулершде кептеген езен-булагы бар Алтайдыц туйык алкабындагы 6ip жер-жаннаты туралы поэтикалык ацызды еске салады. MiHe, осы жерде алтайлыктардыц аргы ата-бабалары Элем жаратылганнан 6epi турган немесе бул жерге 6ip сурапыл куштщ 152
эсершен кашып келш, паналаган. Ангар барльщ жагынан тж жартастармен коршалган, онда адам ете алатын куыс немесе журе алатын сокпактыц i3i де болмаган. BipHeiue жуздеген жылдар бойы eMip сурген жандар кебейе келе бул жерге сыймайтын болгандыктан, одан шыгудьщ жолын 1здеспрт багады, 6ipaK таба алмайды. Сонда жартастарды карал журген TeMipuii-ycTa 6ip жерге келш бегелщюреп турып калады. Оньщ тас емес, табиги TeMip екен1не K63i жеткендей болады. Устаньщ кецеймен орасан келемде от жагылып жалынды кеп-кеп терщен жасалынган кержпен урлей бастайды. Осылайша, ол жерд] кыздырып, кешн балкытып ездерше жол ашып алады. Бул аныз ертеден металл ецдеу iciMeH сары нэсшдес тайпалар айналысып келген деген тарихи дерекгемелермен уйлесш-ак тур. Бул ретте Библиядагы Тувалкаин - мыс пен тем!рден жасалынатын барша куралдардыц устасы деген жолдар назар аудартарльщтай. Сонымен 6ipre Аккад-шумерлжтердщ ата-бабаларыньщ ен кене каб1рлершен кептеп табылган алтайлык сипаттас алтын, мыс жэне тем1рден жасалган заттар мен эшекей буйымдар да олардьщ осындай коленерлж Kscirrri ертеде мецгергенш дэлелдейд] [198]. Еуропеоидтык турпаттагы ак тусп еуропалыктар - арийл1ктер б1здщ жерлер1м1зге келш ат басын ттредьак делж. Онда турган ештеце жок. Keft6ip топтарыньщ коныс аударган болуы да мумкш. BipaK мундай KiniiripiM топ жергшкп халыктардьщ тус-тулгасы мен мэдениетш Ty6ipiMeH езгертт ж1бере алды деуге болмас. KepiciHiue, кел1мсектердщ ездер1 ciHicin, жок болып кеткендтн дэлелдеп жатудьщ кажет! шамалы. Егер олар б1здщ этносымыздыц тыныс-т1ршшгше комакты эсер етш, жаца коныска уйренпнюи кэсштер1мен коса жогары децгейдеп мэдениетш экелген болса, оныц i3flepi б1здщ дэстурлер1м1зде осы кунге дейш сайрап жаткан болар ед1 гой. Timi баска халыктар мэдениетшщ Турмстан еркениетше еткен ыкпалы айтарльщтай болды деп санаганныц езшде де жер!м1зде сан гасырлар бойы калыптаскан мэдениетте шыгыстык, таза турандык-турюстандык сырсипаттын басым жатканын калайша кермейм1з! Тугастай алганда, Турюстан ел1 мен жер i не байланыстырыла уагыздалып жаткан атлантидалык концепцияда туркктандык сакральдык салтка кайшы келу бар. МоЬенжо-Даро (Ундктан) мэдениетшщ 6ipiHnii кабаты непзшен б.д.д. 4000-ыншы жылдьщка тиесш. Муны Анау, Сус жэне Шумер (Ур) мэдениетгер1мен байланыстыра карастырган жен. Мамандардыц айтуынша, бул мэдениетп Ущцстанга сырттан келген 6ip кауым дуниеге экелген, кешшрек бул кауым Дравид жэне кейб^р жергшкп Зенджи сиякты кауымдармен араласып барып, ез жешмен кайткан [327]. МоИенжоДаро мэдениетшщ жогаргы жэне теменп кабаттарын шумерлердшмен салыстыруга болады. BipaK сол дэу1рдеп Вавилония мен Мысыр мэдениеттершен элдекайда жогары денгейде едь Соган карамастан Урдагы (Вавилония) уйлер МоЬенжо-Дародагыга Караганда тым карапайым. Ал, эсем уйлер, моншалар мен каналдар МоЬенжо-Дародан кептеп табылды. Булар дш, енер жэне сауда салаларында вавилониялыктармен жакын байланыста болган. Санскрит жазуын Yндicтaнгa алгаш рет ведиялык арийтктер 153
экелген ед1 B ipaK , олардан кеп бурын орныккан МоЬенжо-Даро мекеншен Орта Азиялык тури типтес мусшдер табылган. Бул статуэткалар б.д.д. 3000 - 1300 жылдарга жататын мэдениет ecKepTKinrrepi деп керсетшеда. Линеялык сызыктар аркылы бейнелеу гректерге де тэн екеш белгш Алайда, бул жерден табылган суреттердеп линиялардын жобасы Кы-rai cypeTUiici тарапынан жасалынган Шынгыс хан суреттидеп линияларды есю Tycipefli. Кордон Чайлдыц зерттеулерше Караганда, МоЬенжо-Даро халкь 1) Австралия элементшщ; 2) Шумер тигггес, 6 ip a K узын басты адамдардын 3) Крыска басты алпин типтес, армян типтес жэне Аккадтагы 6 ip нэсшдй ерекшел1ктер1мен KepiHreH адамдардын; 4) Монголоид типтес адамдардьп косылуынан пайда болган. Осы автордьщ niKipiHnie, Анау, МоЬенжо-Дар< жэне Сус мэдениеттершщ арасындагы байланыстар Сийстан (Сейстан жолдары аркьшы жузеге аскан [328, с. 270]. МоЬенжо-Дарода су культшщ айрыкша мэнге ие болганы бeлгiлi; осына; культ (кэде-жоралгылар) - мурдеш сумен кунэларынан тазарту аркылы жер леу, сумен байланысты елущ шарапты 6ip eлiм деп есептеу, жалпы алганда су рухына деген сешм-наным сиякты дэстурлер Эмудария мен Сырдари: аймактарында жасаган кене туркшер арасында да мыкты орын алган-тьп [329, с. 75-76]. Огыздар мен Хазарларда да су культа болган [330, с. 226]. Ал, с; культш хорез1мд!ктердщ устанганы жешнде эл-Бируни жазган [331, с 237]. Хорезмдеп су перпнтесшщ аты - ВоЬуш. Ол Вахш езеншщ атауыме! сайма-сай келш тур. BipaK, хорезмджгердщ типндеп бул свздщ туршиедег «вгуз» сезше катысы бар ма, жок па? Бутан aui де болса да уцше тусу керек ByriHflepi Вахш езеншщ жагалауында eMip cypin жаткан карлук жэне баск: туркшердщ тшдершдеп айтылуда «Огуз» ce3i бар. Ал, Хорезм мен Tohaj тшдервде «вгуз» ce3i езгерш айтылып «Огуш» болып турленген. Соныме! катар гректердеп (б.д.д. V г.) Эмудариянын атауы Оксос (Оке), Окш екенп еске алсак, муны да сол «вгуз» сезшщ езгерген T y p i деп кабылдауга болатьп сиякты. Булардыц 0гуз хан немесе Огуз тайпасыныц атауларымен байла нысты жузеге келгещцп жeнiндe сез козгауга болатын сиякты. Туркшердп ведияльщ арийшктермен байланысыныц болгандыгын KepceTeTiH сезде{ T ypiK тш нде сакталынып калган. Буларды зерттеген проф. Немет туркшер бул сездерд* б.д.д. 1500 жылдары Арал тещзшщ тещрепнде турактап калып кешннен Ундгстанга eTin бара жаткан аришпктерден кабылдап алган болуь керек, дейд1 [332, с. 509-510]. Кешнп кезецдерде Typiicrep д1ни жагынан да ундшердщ эсершс ушыраган кершедй Бул жешнде XI гасырда ©Mip сурген эл-Бируни ай тып кеткен. Ол Кытай жэне Ущц буддизмш тогуз огыздардыц шамандьи ceHiMiMeH T3pi3flecTeHflipe тусшд1рген [333, с. 217-237]. Оныц n k ip i 6i3flii заманымыздыц профессоры В. Рубиннщ зерттеулершде жалгасын тауып расталган. Автор аталмыш дiннeн туркшердщ агаш TOTeMiHiH, сондай-а! епншшк, мал шаруашылыгы мен TeMipinmiic угымдарыныц белгшери тауып KepceTTi [334, с. 117-124]. Сонымен катар Орал кауымдарыньп 154
цшнен шыккан «Асур» атты тайпаныц б.д.д. 1500-1000 жылдары арасында Ущцстанга тем ip мэдениетш экелгещцгш аныктаган. Одан соц венгерлк д-р В. Вон Хаваси де Оцтустк Ундктандагы Мунда т1лдер1нде сакталып калган Орал-Алтай тобыньщ 1здерш i3flecripfli [335]. Солтустк Кытайдын Шаньси уэлаятында, Сары езеннщ (Хуанхе) бойында жэне оныц батысы мен солтустк жагалауларында заманымызга дешнп дэу1рде кытайлыктармен коян-колтык араласа eMip сурген кауымдардыц солтустк бел!п кытай деректершде «Тик» (немесе «Ди»), ал батыс бел^п «Жоц» деген атаулармен белгш. Булар ею туыскан кауымга бершген атаулар icnerrec [336, с. 512]. Кдлай болганда да кытайлыктар бул ею атаумен аталынган кауымдардыц ез йптде болмагандыгын, олардыц солтустк пен батыстагы Kepmi кауымдар екендшн атап еткен. Сары езеннщ (Хуанхе) оцтусттнде отырган 6ip Тибеттк кауым да «Тик» («Ди») деп кытайша жазылган екен. BipaK та «Тик» пен «Терк» сездер1 6ip заманда «Турк» деп айтылган атаудыц кытай жэне баска жазбаларындагы KepiHicrepi болуы керек деген пшрлер кец таралган [337, с. 225-230]. Мысалы, кытайтанушы д-р Майен-чен-Хелфен Тик немесе Дик ce3i кытайлыктарда кешнп замандарда да Дин-Линг туршде жазылган TypiK кауымы атыныц кыскартылган Typi ретшде колданылган деп бшедь Калай болганда да, Тиктердщ кешшректе Динг-Линг атауымен аталган кауымдардыц ата-бабалары болгандыгы анык. Тиктер (Динг-Линг) б.д.д. 463 жылда солтусткке коныс аударган [338, с. 44], булардыц 6ip белш Селенга езеншщ алабына б.д.д. 200-85 жылдары арасында барып жайгаскан. Оларды б.д.д. 85 жылда Хундар жецшске ушыратып, багындырган. Динг-Лицдердщ баска 6ip батыс 6eniri сол жылдары Сырдария мен Epric езендершщ арасындагы аймактарды колдарына алган, ягни бугшп Казакстанды жаулап алган улы 6ip кауым ретшде кершедь Селенга Динг-Линдер1 (Тиктер) уйгырлардыц ата-бабалары болган деген тужырым анык акикат. Сырдария-Ертю Динг-Линглерш де Ю. Немет «TypiiaepfliH», ягни кешшрек Тянь-Шаньда улкен мемлекет куРган Кектурйсгердщ атабабалары санатына жаткызады. Кектурк - Тургештщ каганы Курсолга катысты жэйттерд1 араб деректершен бш п алганымыз сиякты мэйттщ eTiH суйектершен ажьфатып алып кему эдет! кешнп кыргыздарда жэне олардан кеп бурынырак eMip сурген Тиктерде де болгандыгы кытай-турк ацыздарынан ацгарьшады [338, с. 47-48]. Будан кьфгыздар мен тиктердщ TypiK сипаттас 6ip кауымга жаткандыгы кершедь Жужандар (Аварлар) Усундерд1 Тянь-Шаньныц оцтусттнен ыгыстырып шыгарганнан соц, бул турктер (Дннг-Лингдер) Орталык Тянь-Шаньдагы олардыц жерлерш иеленген болуы керек. Он кам = га (шаманга) катысты ацыздарда булардыц Кытайдан келгендпч жэне о жерден Орта Тянь-Шаньга керамикальщ жэне баска буйымдарды экелгендш айтылган [330, с. 281, 312]. Ягни бул ацыздар Кектур1ктердщ ата-бабаларынан болган (ыктимал Шулардан) «он ок» тайпаныц 6ip заманда Кытай жагында eMip cypin, одан бул жерлерге кайтш келгендтн ацгартса керек. Kefl6ip ецбектерде ДингЛингдер (Тиктер) кыпшактардыц ата-бабалары ретшде керсетшген. Кытай 155
деректерше Караганда, Хиюнну=лар кайсы тшде сейлеген болса, Као-че (Хуэйху, ягни уйгырлар) мен Динг-Линглер де сол тшде сейлескен [339, с. 118]. «Гав-чиг = тер (ягни Хуай-ху уйгырлар) Кызыл Дилердщ (Тиктердщ) 6ip 6eniri болып табылады, булардыц алгашкы атауы да Ди-ли ед1. Осылар жэне Хиюнг-ну = лар эл1 кунге дейш Динглингдермен 6ip тшде сейлеседЬ) [339, с.72], деген деректер бар. Хиюнг-ну = лар «Даг» (тау) «Жоцдары» деп те аталган [338, с. 84]. В. Еберхардтыц niKipmuie, кытайлар «Ди»-Д1 (Тикп) ажырату ymiH оларга карата 6ip неше атаулар колданган. Солардьщ ш ш де ит те бар. Бул - Хиюнгну=лардьщ тотем1. Жовдардын ит женшдеп анызы болган. Бул ретте Ди (Тик) жэне Жондардын бастары Хиюнг-нулармен тушсед! [339, с. 119]. Тик жэне Жовдардьщ Моцголстан мен Турюстанга келгенше дейшп, ягни б.д.д. V гасырдагы турмысы жешнде кытай деректер! мацызды мэл1мет бередь Тиктер Кытайдыц солтустк жэне батыс тараптарына, Шаньсидщ солтустт мен оцтуепгшдеп улкен уэлаяттарга иелк еткен. Кытайлар бул жерлерд1 Тиктерден тартып алуга эрекетгенген ед1 Осы Жоцдардыц Киен Жонг деп аталган 6ip белшне б.д.д. VII гасырдыц соцында Хиунг-ну деген атау да бершген екен [10, с. 21]. Б.д.д. 627 жылдан бастап-ак Тиктердщ 6eri КиоК'уе билк журпзген, бул ейм «кек» деген! едь Б.д.д. 670-660 жылдары Тиктердщ улкен 6ip б е л т Субан (эйтеу1р Субар), ал б.д.д. 593 жылы Кызыл Тиктердщ улкен б ip бвлт Лиуху, баскасы - Ток-син деген атаулармен белгш болган кауымдар женшде жылнамаларда жазылган [10, с. 28]. Бул жерде сез болып отырган «Ток-син» Орталык Тянь-Шаньда жасаган кектурж тайпаларынан шыккан «ТухсилердЬ еске Tycipefli, бул жердеп «ин» журнагы кене туркшерде кауым атауына жалганатын болган. Бул ретте Тиктердщ тагы 6ip белш ретшде «Тсо-тс'у-ан» атауымен аталган 6ip тайпаны керсетуге болады [10, с. 28-29]. Кызыл тиктер соцгы рет б.д.д. 588 жылгы Кытай деректершде, ал ак Тиктер б.д.д. 453 жылгы кытай деректершде сез болган [10, с. 29,32]. Будан кешнп кезде Тиктер Монголия мен Турюстанга ауа кешкен. Корыта айтканда, ец есю замандарда кене туркшердщ Киыр Шыгыстагы белсещц эрекеттерш керсетепн дэлелдер кеп жэне мыгым. Солтустк Кытайда жогарыда аттары тшге алынган Жоц мен Тиктер б.д.д. 1328 жылы мацызды сипатымен кершгендш, булардыц тур!ктер екендт, 6ipaK олардыц imiHeH TypiK болмаган кауымдары б.д.д. 588 жэне екшпп рет б.д.д. 433 жьшы Кытайдан Монголия мен Жоцгария жагына келгецщп баска 6ip кытай деректерш зерттеу аркылы мэл!м болды. Bipcbinbipa галымдар TypiK жэне турк емес Тиктер женшдеп мэл1меттерд1 екшеп-елеп, акырында Тик бул TypiK сезшщ 6ip кезецдердеп жазылу Typi деген корытындыга келген [340, с. 228]. Кене грек авторлары Геродот, Плинус Секундус пен Помпениус Мелан «Юрджае» мен «Турджае» деп аталган кауымдар б.д.д. V гасырда жэне одан кешнп кезецдерде Едш мен Жайык езендер)н1ц арасында eMip сурген деп жазган. Егер «Тик» атауы шыныменен турйктщ синонимы болса, улттык этноним!м1здщ TypiK тайпаларыныц 6ipmiH, атымен байланысты тшге алы156
нуы алгаш рет Кытайдыц б. д.д. XIV гасырындагы деректер1 мен ацыздарында катталган атау деп бшу керек [330, с. 215]. Плинус пен Мелан баска 6ip деректе «Юрджае» сезшщ орнына «Турджаенщ» колданылгандыгы женшде жазады. Жалпы алганда, б.д.д. 900 жылдарга мецзейтш Кытай ацыздарыныц символикалык-эпсаналык мацызы зор деп бшем1з. Тек оларды баскалай деректермен салыстырып карастырган жен. Солтустк- батыс Кытайда эрекет еткен Тиктердщ 6ip белш ретшде кер1нген Шу атаулы баска 6ip кауым Кытайга Турюстаннан келген. Б.д.д. 1116-247 жылдарында Кытайды баскарган бул Шулардыц Typiicrep екендт еткен гасырда-ак аныктала бастаган ед1 [341, с. 128]. Булар Кытайга жаца баскару системасын жэне жаца принциптерд1 экелдь Бурындары Кытайда дуниенщ 6iuieyniici ретшде коршген ¥лы К¥Дай Санди культа устем болган екен, Шулыктар оны ыгыстырып шыгарып, натурализм мен каЬармандар культш орныктырган [338, с. 52-53]. Кытайда кеп бурынгы кезде (б.д.д. 1450-1117) устемдк еткен Шац династиясы заманында TypiK ыкпалыныц болгандыгын Жапон галымы С.Огава жазган [342, с. 494]. Tiim Шандар тшдершщ непзшен туркше болгандыгы женшдеп пшрлер алга тартылуда [342, с. 393-394]. К,алай болганда да, Шулардыц заманында туркшердщ билеушю сикырльщ касиетгерге ие болып, дш устындарын колына шогырландыра тускен. Бул тэж1рибеш олар Шандардан кабылдаган. Г. Халоун алгашкы Щу билеушшер1 еЫмдершщ 4 буынды болуы да, олардын туркшжпен етене байланыстыгын керсетед!, шулар мен туркшердщ шеж1релер1 б!рдей дейд1 [343, с. 88]. Заманымыздыц кейб1р Кытай зиялылары кене Кытай-TypiK катынастарына арнаган талдауларында да Шу билеуш1с1 Тон заманынан калган «кита» (кут, бакыт), «тай» сиякты туркше сездерд1 кене Кытай деректер1нен алып пайдалангандыгын айтады [344, с. 322-327]. Сондай-ак, кептеген авторлар Шу билеушшершщ 45 мыцдык эскери куш1н1ц непзш Ху-фан, ягни Жолбарыс тобындагы туркшерд1ц кураганы женшде жазган [345, с. 12]. Проф. Думезилл де (1955 ж.) Стамбул университетшде болып еткен конференцияда сол замандардагы т1л ескертюштер1н1ц Ke6ici «Шаз» TypiKmeci екенш т1лге тиек еткен. Кытайдыц «Ханнама» жэне баска деректершде жазылган мына жэйттщ б.д.д. I мыцжылдыктыц нак басындагы туркшк феномен! женшде беретш маглуматы зор деп бшем1з. Оларда айтылгандай, б.д.д. IX гасырда Шижу дэу1ршдеп Жу Му Уац деген патша Чу Чуан-руцлармен болган 6ip жолгы айкаста Бес BeKTiicri багындырып, терт буты, терт 6epiHi колга Tycipinri. Содан Чуацруцлар Ka3ipri Ганьсуга (бурынгы аты Духуанга) ыгысыпты. Сол шакта бул ещрде Руц деген жетт ел бар екен, солардыц 6ipi - Чуанруц, ещц 6ipi - Юцшунруц. «Муан патшаныц ем1рбаяны» деген ютапта Муац патшаныц сепз туске бвленген тулпарына мШп батыс елдерше саяхат жасаганы жен1нде айтылады. Б.д.д. VIII гасырдыц соцында Чуанруцлар кайтадан кушешп Шижудыц соцгы (Кытай) патшасы Жу Юангды жойыпты. Мундагы Чуацруцлар хундардыц сол кездеп аталуы болса керек. Ал, жет1 рудыц 6ipi болган Юц Шинг рунды «Тарихнаманыц» Хундар тарауын157
да уйсшдердщ аргы атасы ретшде танытатын тустар бар. «Тарихнаманьщ» эдшет атты тарауы бекпктермен жауласкан дэу1рде (б.д.д. IV—III гасырлар) усуньдер Гуа Жу = да (Ka3ipri Духуан манайы) турган дегещц айкын керсетедь Демек, бул тарихи деректер сонау б.д.д. IX гасырда Хун - Усун елдершде 6epi тотемшщ болгандыгын, ендеше олардьщ TypiKrep екендкш айдан аньщ ангартып тур [346, с. 5-6]. Шулардьщ Моу (My) eciMfli 6ip ханзадасыныц (принц) б.д.д. VII гасырда Турюстанга жасаган саяхаты жэне оныц TypiK тектес екендт жешнде жогарыда тшге алынган автор Харлейз де айтып кеткен [347, с.153-154]. Калай болганда да, кешнп замандарда eMip сурген турк кауымдарыныц болмысынан кершген кептеген эдеттердщ сол Шуларда да устем болгандыгын б1рталай жазба деректерден бшш аламыз. Булардагы кайтыс болган бабаларына каратыла колданылган рэамдер мен табу элементтер}- нщ 6api толыгымен TypiK сипаттас болгандыгы аныкталган жэйт. Жылкыны да Кытайга алгаш рет экелгендер осынау Шулыкгар едь В. Копперз Кытайга жаца мемлекеттк система мен жьшкы багу шаруашылыгы Орта Азиядан тараган деп керсетед1 [342, с. 523]. Шулар арийл1ктер жасаган кысымныц нэтижесшде Туркютаннан шыгыска карай коныс аударган, муньщ e3i турй ацыздарында Ken-KepiM KepiHiciH тапкан. Кунтобе женшдеп зерттеулер Бабыл астрономиясыныц б.д.д. 1500 жылдары Кьггайга экелшгендкш керсетед1 [348, с. 90-135]. Эламдагы «Ану» кудайыныц да осындай жолмен Кытайга тарагандыгы женшде болжамдар бар. Сол сиякты шумерл1ктердеп «дннгир» ce3i (дши сешм бойынша) «тенг-epi», ягни аспан neci магынасында келген TypiK тш ндеп бул «тенк» ce3i Шумер аркьшы «таен» (немесе тянь) туршде Кытайга жетюзшген деген болжам шындыкка жакынырак сиякты [349, с. 176-178]. Мексикалыктардагы 12 мушелд1 кунтазбе мен оныц шэмси-камари» (кун-ай) Typi айдыц апталарга бeлiнбeй, оныц 13 кундк eKi парасы (жубы) мен 4 кунге yiuiecripmyi (сонда 26+4=30 саны шыгады), кейб1р тайпаларда жылдын 24-iui акпан немесе 12 наурызда басталатыны 13 айльщ есеп пен 28 айлык межео Орталык Азиядан Солтуст1к Америкага экелшген мэдениеттщ бейб1т таралуын керсетед1 [350, с.1-21]. Орта Азия тур1ктершщ Сирияльщ жыл есептеулерше непзделген кеп жуйел1 6ip кунт1збес1 болган. Чехтыц монголтанушысы В. Котвич бул кунпзбенщ тек кейб1р белкгерш басып шыгарган. Бул календарьдыц б.д.д. 2000 жылы колданылганын керсететш деректер бар [351]. Бул айтылгандар Орта Азияныц б.д.д. мыцжылдыктарда Алдыцгы Азия мэдениетшщ Киыр Шыгыста таралуында Kenip релш аткаргандыгын, прототуркшердщ Азияныц терт тарапы жэне Шыгыс Европа eлдepiмeн тыгыз байланыста болгандыгын айкын керсетедь Дуниенщ осынау елдер!мен катынаста болу ушш туркшердщ Ka3ipri Тянь-Шань-Памир аймактары сиякты географиялык жагынан ете колайлы жэне аралык мекенжайыныц жэне мемлекеттк курылымдарыныц болуы шарт ед1. 158
V ТАРАУ Т¥РАНННЫЦ САЯСИ ТАРИХЫ 1. Туран тарихы мен мемлекеттйигшщ аса кунды дереккездер1 - «Авесто» жэне «Шахнама» туындылары женшдеп пайымдаулар «Авестоны» бупнп кунге дейш Иран, Ундютан, Европа жэне Россия елдершщ галымдары зерттеп келген. Олардьщ катарында К.Г.З. Алеман, С.Ф. Олденбург, В.В. Бартольд, В.В. Струве, А.А. Фрейман, Е.Э. Бертельс, И.С. Брагинский, И.М. Дьяконов, В.И. Абаев, А.О. Маковельский, Б.Г. Гафуров, Э.А. Грантовский, Анкетил Дюпперон, Ж. Дармстетед, Э. Герцфельд, Р. Фрай, Ф. Шпигель, М.И. Пурдавуд жэне т.б. бар. Булардын iniiHeH X. Бобоев пен С. Хасанов тарапынан сонгы жылдары жазылган «Авесто» - маънавиятимиз сарчашмасы» атты ютапты ажыратып керсетуге болады. Онда авторлардьщ «Авестоныц» адамзат тарихындагы орны, оныц тарихиагартушылык жэне философиялык кундылыгы, сондай-ак «Авестоныц» Tmi женшдеп ой-пшрлер1 баяндалган [352]. «Авесто» [353] - гасырлар бедер1нде б1рсыпыра езгерктерге ушыраган туынды. Оган карсы шабуыл А. Македонский заманында-ак басталган едь Бул ретте Эбу Райхан Беруни былай деп жазады: «Патша Доро ибн Дороныц казынасында Абистоныц (Авестоныц - авторлар.) он eKi мыц кара мал TepiciHe алтынмен бтлген 6ip нускасы бар едь Ескещцр оташхоналарды (гибадатхана - авторлар.) киратып, оларда кызмет керсетш жургендерд1 enTipin, оны отка жагып ж1бертедь Сондыктан сол кезден 6epi Абистоныц бестен yuii жойылып Kerri. Абисто 30 «наск» (m a n — авторлар.) едц мэжусилер колында шамасы он eKi наск калды. Bi3 Куран бел1ктерш хафтияктар деп атаганымыздай, наск - Абисто бел1ктершщ ш ш деп ap6ip 6eniicriH аты» [354, с. 238 б.]. Тарихшы Масудидщ «Муруж аз-зихоб» («Алтын ацгар») ютабында жазылганындай, А. Македонский Истахр шаЬарын басып алып, галымдарга «Авестодагы» медицина, фэлсафа жэне гылыми нужумга (астрологияга) raicTi жерлерд1 тэрж1мелеп, калган б ел т н жагып ж1беруд1 буйырган. Масудидщ мэл!метше Караганда, «Авесто» мэтйй 12 мыц алтын тактага жазылган. Тарихшы Балхидщ «Форснома» кггабында Авесто 12 мыц иленген мал TepiciHe жазылган хикметтер мтабы екендш атап етшген. 0бу Эли Мухаммад бин Мухаммад Балаамидщ «Тарихи Балъами» кггабында да «Авесто» 159
шах Гуштасп пэрмешмен патша мырзалары тарапынан 12 мыц мал терюше тшла суын жупртш жазылганы женшдеп риуаяттар бар. «Авесто» 1 ютабы кешнп гасырлардагы пахлави, парсы твдершдеп талкысы непзшде гана 6i3re дейш келш жеткен. Бул жерде айта кету керек, парсы тшш: 1) кене парсы тш , 2) орта парсы тш (пахлави), 3) жаца парсы тш деп беледь Ал, Забоне дари - Забоне форси немесе Забоне форсийё дари VIII г. I жартысында парсы тшнщ оцтустк - батыс диалектшер1 неттанде пайда болып, алдымен солтустк жэне солтустк шыгыска, кешшректе III - IV f.f. бедершде Орта Азия, Иран, Ауганстан, Закавказье жэне iiniHapa Индияга да таралган тш. Бул тш жаца парсы Tuii деп те аталады. Классикальщ парсы эдебиеп (X-XV г.г.) осы тшде жазылган. Фирдауси муны кебшесе дари немесе форси деп атайды. Ka3ipri заман Тэжк жэне Ka3ipri Иран Tumepi осы тшден ecin шыккан. «Авестоныц» K;a3ipri 6i3re мэлiм болган ец кене, ягни 1324 жылы кеппршген нускасы Копенгаген каласында сактаулы тур. 1991 ж. Иранда жарык керген ей томдык «Авесто» (баспага дайындаган Ж.Дустгох) да 6ipa3 жетшген басылым есептелшед1. Зерттеушшердщ n iK ipiH m e, сасанилар дэу1ршен «Авестоныц» 21 штабы (наск) сакталып калган. Ол 348 баптан куралып, 345 700 сезден турады Ауыздан ауызга кешш, замандардан замандарга етш келген «Авестоныц» жалбарынулары бейне тегшген маржандардай кайсыб1р заманда : жогалып, 6i3re азгантай келемде жеткен. Нэтижесшде соцгы кездерге дейш «Авестоныц» кейб1р белит (83 ООО сезден куралган), жеке-дара баптары, узк-уз1ктер1 сакталып калган. ' Афрасиаб, турлар туралы алгашкы мгипметтер «Авестода» бершген. Элбетте, Афрасиаб женшдеп мэл1меттердщ кашан жэне KiM тарапынан, кайсы тш жэне хатта жазьшгандыгына карап, оларды тек осынау тш жэне сол заманмен гана байланыстырып карастыратын болсак, шындыкка кол жетюзу мушкш болады. Б1рнеше гасырларды артка тастап 6i3re дейш келш жеткен бул мурага тап болгандар оган иелк ету дауасын Kepin, езгертш ж1бере алатындыгын естен шыгармауымыз керек. Бул орында ец эдш niKip сол кене заман жэне сол замандагы тулгага катысты археологиялык ескертмштерд1 табу, лингвистикалык зерттеулер аркылы жэне халык жадында, турмыс салтында сакталып калган ацыз-риуаяттар, эдет-гурып пен салтты терец зерттеу нэтижесшде туылатынын атап етпекипм1з. «Bi3 бен олар арасында кеп заман етш кеткен, - дейд1 Беруни, - демек олардыц сездерш сол калпында кабылдамай, бул сездердщ туралыгын сешмд1 6ip KiTan (дерек дегеш гой - авторлар) непзшде гана мойындауымызга болады» [354, 50 б.]. 1 Фрай Р. «Авесто» ce3i «мадак», «есиет» магынасын бшд1ред1 десе (Фрай Р. Наследие Ирана. М., 1972, 54-6.), «Авестоныц» дуниеге келушщ 2700 ж. атап ету женшдеп ЮНЕСКО бас конференциясы 30-сессиясыныц карарына сэйкес 2001 ж. К8331* айында Ташкентте етюзшген хальщаралык гылыми конференцияда сез алган академиктер А. Аскаров, А. Каюмов, проф. М. Искаковтар «Авесто» сезшщ басында турган «а» жиынтыкты бейнелейтш болса, сездщ «весто» бел1п «бш1м» магынасында келген деген ninipfli алга тарггы. 160
Тарихи дереккездер1 Зардушт дшшщ ез заманында кец таралгандыгын жэне буддизм, иудаизм, христиан жэне ислам дшдершщ калыптасуына улкен эсер еткендтн керсетедь Мысалы, «Авестода» Каюмарт - Ахура Мазда жараткан материалдык элемнщ алтыншысы ретшдег-i 6ipiHnii адамзат деп керсетшген. «Кудай бесйпш куш, - делшген «Тауратта»—жануарлар мен жэщиктердщ барлык турш, сонымен 6ipre канаттылардьщ барлык турш де жаратты». Содан соц, Кудай: «Б(з ез1м1зге рухани жагынан уксас адамдарды жаратайык..., - дедь Сейтш, Кудай адамды рухани жагынан езше уксас eTin, 6ip iH еркек, 6ipiH эйел кылып жаратты... Бул Алтыншы кун едЬ> [355, 8-9 б.]. Курани Кэр1мнщ «Хадид» суресшде де былай деп жазылган: «Ол, - аспандар мен жерд1 6 кунде жаратып, кешн ез аршысына (тагына) отырган зат». [356,397 б.]. Жэне де отка табынушылардыц эсершен болар, грек ойшылдары Элемд! от стихиясыньщ непзшде тусиадрген. Мысалы, Гераклит от - барлык нэрсе, зат пен кубылыстьщ Heri3i. Жэне олар карамакарсылыктардыц тартысы аркьшы кершед1 деген. В.А. Лившицтщ жазуынша, рухани Зардушт ец кене дши туйшктерд1 реформалаган тулга ретшде танылады. Зардуштщ eMip сурген заманы, отаны жэне кай жерлерде ез тагылымын таратканы женшде турл1 пшрлер айтылган болса да, оныц ацыздьщ тулга емес, накты адам болгандыгына шубэ жок [357, с. 3]. «Авесто» жалпы гарыш пен жер, адам мен eMip, елдо мен мэцгшктщ магынасы сиякты барлык адамзатка ортак жумбактар, сауалдар жэне сауаптар топтамасы хакында хикая кылады. «Авестода» дуниенщ жаратылысы, адамдар тобыныц халык болып калыптасуы, олардын 1згш1к ушш жауыз куштермен Kypeci, ермндпс, шыгармашылык жэне жасампаздык жолындагы арман-ум1ттер1 ез кершкш тапкан. Зороастр философиясы бойынша, букшэлемднс yflepieriH мазмуны eKi алгашкыбастаудьщ - кайырымдылык пен жауыздыктыц, акикат пен жалганныц карама-карсы туруымен байланысты ашылып, таратылады. Булардыц куресшде адам рухыныц peni арта туседь Осынау касиетп уштж (Троица) кагидасын басшылыкка ала отырып, Зороастр жауыздык куштерд1 жеце алады. Адамныц esi Дуниеге жауыздьщ куштермен куресу ушш келген. Бул курестеп оныц басты куралы i3ri ой-niKip, i3ri сез жэне i3ri амал болып табылады [358, с. 10-11]. «Авесто» - тек адамныц гана емес, 6ip уыс топырак, 6ip урттам су, 6ip Демдш ауаныц да касиетп екещцп хакындагы штап. Ол - жер, дариялар мен бау-бакшалар, таулар мен булактар, келдер мен шелдер, жылкы жэне туйе малы, баска уй малдары, жануарлар мен ейм д1ктер дунией, шэЬарлар мен кыстактардыц жаратылысы тарихына катысты туынды». BipaK, Т. Махмудовтыц : «Авесто», христианды нагыз христиан, мусылманды шын мусылман erin тэрбиелейтш ютап», - деген сездерi артыкшалау айтылган тужырым ба деймш. Ce3iM дэлелд1 болу ушш «Авестодан» мына 6ip жолДарды келире кетейш: 161
«Дшдес, туыстас немесе достас болган eid icici 6ip нэрсе жешнде 6ip6ipiMeH уэделессе, олардын 6ipeyi екшпйсшщ ушнен езше эйел тандаса яки бш м алуды каласа, сезаз оныц талабы канагаггандырылуы жэне калаган нэрсесшщ 6epuiyi лэз!м. Егер талапкер оныц эйелш калап калса, ол бершед1, дш ш м ш уйренбеюш болса уйретшедЬ>. (YniiHini дэптер. Вандидод. TepTiHmi фаргард, екшпп бел1м, 44-узш). Рас, «Авесто» сокырдыц кезш, сацыраудыц кулагын ашады, тот баскан кещлдерд1 нман суымен жуады, yMiTci3 пенделерге мэцгшк шамшырагын устатады. К^ыскасы, eMip мен акирет магынасын адамдарга туащцредй 0cipece, онда бидай наны катты кастерленедь «Зардушт Кудай Ахура Маздадан Кудайдан сурады: - Ей, Ахура Мазда! Жерд! баршадан да абат кылушы зат ым? Оган жауап берищ: «Юмде-юм оны жаксылап жыртып, зироатка2 дайьшдаса!.. Юмде-юм бидай ексе, ол Акикатты егед1...» Зардушт тагылымы, «Авестода» алга тартылган i3ri niicip, i3ri сез жэне i3ri амал осы кунге дейш адамзатты 1згш1кке ундеп, адамдарды рухи жагынан тазартып, руханнят баубакшасына жетелеуде. Зардуштшйк тагылымы да барша дшдер сиякты алдымен ауызша пайда болып, кешшректе хатка тускен. Галымдардьщ тарихи деректерд1 тауып, зерделегеш бойынша, кене Хорасан, Форс, Ирак, Монгол, Балх, Сирия, 1 Кытай, Рум, Турфан, Хабашстан жэне Ундктан сиякты елдер мен мемлекеттерде кещнен таралган бул ш м алгашкыда жрецтер-абыздар тарапынан жатка алынып, ауыздан ауызга Kemin отырган. Европада Зардушт ипмшщ «Зороастр» - «Зороастризм» туршде таралып кетушщ ce6e6i - бул атаудыц грек тш ндеп «астрон» сез1мен уксастыгында болса керек. Кене риуэят пен деректерде Зардушт данышпан астролог ретшде танылып, оныц таглымы Батыс жакка таралганнан соц «зороастризм» туршде тшге алына бастаган. Отка табынушылык пайда болып, ендьещц тарала бастаган кездерде ; бул дшге сенгендер жарык аспан астында, бшк тау мен адырларда, дария бойларында, хауыздар мен келдер жагасында, от-ошактар жанында гибадат кьшган. Кешшректе олардыц miMi Орталык Азнядагы ipi-ipi мемлекеттер- i де, 3cipece, Парфия патшалары, аршакидтер, сасанилар империясы тусында I ресми дшге айналып, отка табынушылар сэулетп гибадатханаларга ие . болган. Олардыц imi эйкелдермен безещцршп, руханилар саны уакыт ericiMeH кебейе тускен. Муны археологиялык зерттеулер материалдары рас- | тайды. Бул ретте казба жумыстарымен айналыскан галымдардыц катарында ; С.П. Толстое, В.М. Массон, А.С. Сагдуллаевтар бар. ;; Зардуштшпк дни пайда болган жер женшдеп талас-тартысу узак гасырлардан 6epi жалгасып келуде. Батыс гальшдарынан А. Мейе жэне П. Тедесколар зардуштшпктщ отаны Парфия (Ka3ipri Турйсменстан) деген 2 Зирот - епн. Зардуштишк шмшщ Индияда кец жайылгандыгы б^л шмдеп «вид» сезшщ ундниедеп «вед» сиякты сезбен эуездес жэне магыналас екендтнен де кершед1. 162
болжам айткан; Дармстетед мен Джексондар Зардуштилш Атропатенда, ал Э. Херцфельд Мидияда пайда болган дейдц М. Маркварт, Б.А. Тураев, X. Нюберг, Э. Бенвенист, Е.Э. Бертельс «Авестоны» Шыгыс Иранмен байланыстырады; Гайгер, Бартольд жэне Шпигельдщ niicipiHnie, зардуштилш Бактрияда пайда болган; В.В. Струве, К.В. Тревер, Ю.А. Рапопорт, С.Ф. Ольденбург, Н. Прохоров, М. Бойс, И.М. Дьяконов, В.М. Луконин, Б.И. Авдиев, Б.И. Вайнберг сиякты галымдардыц nkipiH nie, зардуштилш Туранда (Хорезм, Бактрия, Согдияна, Фаргана жэне Арал мацайында) пайда болып, кешн Иран жэне баска елдерге тараган. Зардуштшк д ш хакындагы 1ргел1 зерттеулер жазган агылшын Мэри Бойс оньщ будан 3500 ж. бурын Азияньщ шелдершде, Хорезм жазыгында пайда болгандыгын тшге тиек етед1 [359, с. 51] . С.П. Толстов та: «археологиялык зерттеулердщ нэтижеа зардуштилш пен оныц пайгамбары Зардушттьщ Хорезмде туылганын дэлелдейд1», - дейдь «Баска кептеген мукаддас кггаптар сиякты «Авесто» да курдел1 жэне кеп кабатты, - деп жазады ол, - 6ipaK онда, сез жок, Шыгыс Иран мен Орталык Азия (оныц ец кене тарауында нак Хорезм сез болады) тарихыныц архаикалык дэу1рше катысты мэл!меттер ете кеп. Кдз1р б1здщ колымызда бар материалдарды сараптаудыц непзшде бул дэу^р жаца эрадан бурынгы 1 мыцжылдыктыц 6ipiHini жартысына тура келед!, деп тужыруга болады» [360, с.104]. Ташкенттщ езшде отка табынушылардыц уш гибадатханасы табылып, олар да бул кене дш мен ш м тарихыныц жанды мысалы бола алады. Б.И. Абдиев Зардуштшпктщ Хорезммен байланысты екенш былайша тусшд1ред1: «Авестодагы» (Ийрон виж) деген мемлекеттщ Хорезм болуы ыктимал. Бул ацыздык елдщ «Авестодагы» бейнелену1 Хорезмнщ географиялык жагдайына тура келедь Шынында да Хорезм сезшщ e 3i де «Кун сэулел1 жер» («Хвар» - кун жэне «зам» - жер) деген магынаны бщцрш, оныц кунге табынушы ел болгандыгынан мэл1мет бередЬ>. Осы такылеттес nkipfli баска авторлар да устанады [361, с. 53]. BipaK, булардыц бэрш болжамдар гана деп бшу керек. Отка табынушылар дуниетанымымен байланысты «дев» (дию), «албасты», «ажин», «аждаЬо» (айдаЬар, бул сез «Авестода», «Ажи Дахока»), «пари» (nepi) сездер1 Ka3ipri уакытта да Орталык Азияда колданыста болып, олардыц магынасы «Авестодагыдан» алшак емес. Диюга карсы корганыскалкан ретшде пышак жэне нанды нэресте жастыгыныц астына кою эдеп кейб1р жерлерде эл1 кунге дейш сакталып калган. «Куйын» Ka3ipri кунде де «жынды жел» сипатында кабылданады. С.П. Толстовтыц жазуынша, алауханалардыц калдыктары (нак сол еси атыныц сакталуымен) Ka3ipri кунде де таулы тэж1ктер арасында сакталып калган. Мепнттер жанындагы бул отханаларда кыстак epKeierepi халфаналар3 эз1рлеген, жамигат жиындары етмзшген, сондай-ак саяхатшылар немесе жол жургендер тунеп калган. 3 Халфана - cepiKrecriicreri ер адамдардьщ жиылып, ездер1мен 6ipre экелген азыктул1ктершен эз1рлейтш тагамы. 163
Алауханалар матриархат курылысыныц соцгы кездершде эйел кукыгыныц эл1 ем1рш!Ц бппегендт н, бipaiq когамдагы устемдкш камтамасыз ету жолындагы ер адамдардыц куресш керсетедь Эйткеш, олар «ерлер уйлерЬ> деп аталып, алгашкы кауым мекемелершщ 6ipi ретшде жузеге асырылган еда [360, с.125-126]. «Авестода» айтылуынша, «Мен - Ахура Мазда -жараткан екшпи жер жэне керкем журт Сугд олкеа едь Содан соц, бутш болмысы ажалмен суарылган Ахриман (Анхра Ману) келд1 де храфстраларга жататын Скайатяны жаратты. Ол букш табынга ел1м урыгын шашты...» («Вандидод», 1 - фаргард, 5-бвлт). «Авесто» шаш, тырнактыц кершген жерге тасталмай, адам мен мал баспайтын белгш 6ip жерге бектлуш жэне ыдыс-табактардыц ертецге калдырылмай жуылуын насихаттайды. («Вандидод», 1-фаргард, 1-2-бвлттер). Онда су, жер, булак, кол, кудыкка эркандай лас нэрселер жакын турмауы керек, отка кокыс тасталмауы керек деп уктырылады. Адамдар иттердщ ыдыс-табактарга жакын келш, жалап-жанаспауын камтамасыз ету Kepeicriri, мурдеге де белпленген адамдардыц гана жакындауы, олардыц жерд1, суды, шепп ластамауын кадагалау керекпг}, сондай-ак мурденщ суйеп етшен ажыратып алынып ыдыска (астудон) салынуы, содан кешн гана кемшуше мэн 6epmyi женшде нускаулар бар. («Вандидод», 5—фаргард, 12-3-бвлттер). Зардушт Сипийтмон руынан болады. Ондай болса А. Македонскийге карсы азаттык согысына басшылык еткен «Спитамен» атауыныц да Зардушт Сипийтмонмен ун дестт бар сиякты. Муныц 03i Зардушт Отанын Орта Азия жершен 1здеу керекйгше мецзейд1. Сипийтмон «Авестода» - «Сипийтома» деп те жазылган. Пайгамбар Зардушттыц отбасы осы атпен аталган. Тарихи деректердщ керсеткешндей, «Сипийтмон» Зардушттыц тогызыншы бабасыныц аты. «Сипийтмон» сезшщ туп магынасы аныкталмаган. BipaK сездщ алгашкы б е л т «Сипийто» «ак» магынасын бередь Кейб1р авестотанушылардыц niKipiHme, «Сипийтмон» пайгамбардыц балальщ кезшдеп аты болып, 9-ыншы бабасынан алып койылган eciM, ал Зардушт («сары туйе иесЬ> жэне «нурлы жарык иесЬ>) eciMi оган Пайгамбарлыкка кол жетк1зшген соц бершген. Сондай-ак, «Зардушт» деген парсы ce3i «Алтын Сириус» магынасын бшд1ред1 [358, с. 10-11]. Оныц экеа - Пурушасп болады. (Ясна, 9—11—хот. Хаем яшт. 9—хот, 13—белт). Зардуштыц кашан жэне кай жерде туылгандыгы жэне шмш калай тараткандыгы жешнде килы кезкарастар бар. Кейб1р деректерге Караганда, Зардушт кене Рей, ягни Мидияда туылган, баска галымдар оны Балхта 164
дуниеге келген деп жазады. Эбу Райхан Беруни Эз1рбайжанды Зардуштыц отаны деп бшген жэне т.б. Е.Э. Бертельс Зардушт б.д.д. 569 ж. туылган деген пшрд1 терктейдк Bisflin niKipiMi3me, - дейд1 ол, - Зардушт б.д.д. II мынжылдыктьщ акырында eMip сурген деп тужыру макулырак. вйткеш, егер «готлар» Зардушт тарапынан жаратьшган десек, «Авестоныц» ен кене бел1ктерш сол дэу1рмен байланыстыру дурысырак болар едЬ> [362, с.47]. Кептеген зерттеушшердщ niKipiHme, Зороастр ем1рде болган. Шамамен б.д.д. 1000 мен 600 жылдар арасында т1ршшк еткен [358]. Эрине, кене замандарда дуниеге келш, узак уакыт бойы кеп халыктардьщ дш и танымы ретвде калыптаскан Зардуштшйк пен 6i3re дешн жеткен «Авесто» нускасыньщ арасында 100% уксастык бар деп болмайды. Муны «Авестоныц» кене заманда дуниеге келген тараулары керсетш тур. Будан тыскары, 6i3re дешн жеткен «Авестоныц» y3iicTepi, 6eniicrepi турл! елдер тарапынан толыктырылган, токылган жэне кайтадан калыптастырылган болуы керек. Булар б1зге еткен замандардагы кауымдар женшде анык, раушан, дэл тарихи матметтер бермесе де, олардыц дуниетанымы, санасы мен турмыс салтынан хабардар етуамен кунды. Зардуштилж LniMi жешнде кешшректеп гректер, армяндар, сасанилар, арабтар жэне хиндтар калдырган деректер аркылы да тусш к алуга болады. BipaK, бул деректер де Зардушт хакында Тольщ мэл1мет бере алмайды. «Авестода» айтылатын окигалар топтамасы алгашкы кауымдык адамдар мен тайпалардыц кун мен туннщ, eMip мен ел1мнщ алмасуы, жаксылык пен жамандыктыц турактылыгын кундел1кт1 турмыста бше бастагандыгы жэне булардыц ацыктауышы ретшдеп элдекандай куш-куд1реттщ бар екещцгше сенгендкш керсетедк Осылайша, оларда Кудайлар TyciHiri молайып барган. Жаксы ic, жаксы жол жэне жаман эрекет угымдарынан кешшректе «бешш» пен «тозак» сиякты угымдары келш шыкты. Бешш парсы тш нде «бихишт» болып айтылады, ал «Авестода» «вахишта» туршде келедь Парсы тш ндеп «бех» немесе «бих», ягни «жаксы», «ете жаксы» (тамаша) магыналарын бейнелейтш осынау сездщ этимологиясы «вахишт» немесе «бихишт» болып табылады. «Авестода» бул сапальщ сипат «жаЬан», <трлк» магыналарын беретш «ангхав» сез1мен 6ipre колданылып «ец жаксы жаЬан», «ец жаксы тсрлж» дегещц бшд1ред1. Бихишт - мийну aneMi, ягни ашавандра мен ил жаксылардыц сарайы болып табылады. Мундай жаркын дуниеге карама-карсы турган наашавандар мен жамандардыц карацгы мекеш де бар. Ол - тозак, Авестолык «дужацху». Барша жаксылык, сулулык жэне 1згшктщ камкоршысы Ахура Маздага Алты жаркын куштер дем бередк «Мэцп жаксылык», «Жаксы niKip», «Жаксы тэртгп», «Лайыкты куд1рет», «Тэщрге мойынсуну», «Денсаулык», «Мэцгшк» Кудайлары Ахура мацында жаксылык урыгын ceyin журед1. 9p 6ip кубылыстыц, жулдыз, жер, су, от, тем1р, найзагайдыц ез К^дайы болган. Мэселен, Митра - нур, акикат жэне пэктш Кудайы саналган. 165
Жауыздык, оцбагандык Кдаайы - Анхра Ману. Оган девлер жэрдем бередь Барша сулулык пен жаксыльщты куртушы, дев Айшма болып табылады. Анхра Ману 6epi, айдаИар, жылан, шаян, курбака, шыбын, кумырска жэне Typni жэнд1ктерд1 жаратады. Егер ит иесше бершген жэне пайдалы жануар деп есептелшсе, 6epi Анхри Ману жараткан жауыздык p3Mi3i ретшде сипатталады. Ал, берпп турйстердщ сакральдык сипаты мен магынасында кабылдагандыгы белгш. 1976 ж. статистикалык матметтерге Караганда, Дуниеде Зардуштилк дшше ден койган 129 ООО адамнан 82 000-ы Ундютанда, 5000-ы Пэистацда, 500 000-ы Цейлонда, 25 000-ы Иранда, оньщ 19 000-ы Тегеранда, 3000-ы Англия, Канада, АКШ-та, 200-i Австралияда eMip cypefli. Keft6ip Зардуштилер Гонконг, Сингапур, Шанхай жэне баска жерлерде тирады. Ал, Британ энциклопедиясында отка табынушылардын саны - 200 ООО деп керсетшед1 [358, с.10-12]. «Авестоныц» тип женшде де кеп болжамдар айтьшган. «Авесто» мэйш кептеген гасырлар бедершде абыздар жадында сакталып, кешшректе бул абыздардыц турган жер1 мен тш нщ эсер1мен заманымыздан бурынгы III гасырда жазба турге енгендш шындьщ. Бул мэтвдердщ парфия алфавитшде жазылган бел1ктер1 гана кешнп урпактардыц колына тиедь «Авесто» - Мазда жактаушьшарыныц дшше катысты жазылган барша эдебиеттердщ жиынтык аты. «Авесто» ce3i кене мазда дшше гана катысты болып, «А» артикулы жэне «виста» еам д т н ен куралган. «Виста» сезшщ езеп «вид», «ванд» болып, оныц магынасы «танымак», «бшмек», «табылмак», «кершбек» дегещц бйдареда. Ол Хиндтердщ ец кене «Видо» ютабыньщ атымен тамырлас. Бул ретте «Авестоны» «Бшмнама» «Ескертунама», «Осиетнама» магынасында туЫнуге болады. Каз1рп матметтерге Караганда, «Авесто» - Ясна, Яшт, Виспарад, Вандидод, Kimi Авесто сиякты бел1ктерден турады. Е.Э. Бертельс, И.С. Брагинский жэне Н.М. Маллаевтар «Авестоныц» бул бел]1ктерш бьшайша тусшд1ред1: Ясна - мадак, жалбарыну жэне курбандык дугаларынан туратын 72 тараулы топтама. Оныц 17 тарауы «готгар» - гимндер деп аталады. Олар «Авестоныц» ец кене тараулары болып табылады. «Готтардыц» непзп идеясы - «i3ri n k ip » , «i3ri сез», «i3ri амалдардыц» 6ipniriH мадактау. Яштылар - Зардуштилардыц жеке кудайларьш мадактаушы елец -аяттар. Оларда кене риуэяттар кептеп ушырайды. Бул риуэяттардыц Keft6ipi Фирдаусидш «Шахнамасында» ез KepiHiciH тапкан. Яштылардыц кепшшп елец туршде бтлген: Виспарад - ясналарга косымша турде жазылган, 24 тараулы гибадатка байланысты айтылган елендер жинагы. «Вандидод» девлерге карсы колдану ушш шыгарылган зац магынасын бшд1ред1. Ол 22 тараудан турады. Онда eniicri жерге кемш, оны арамдаган жэне жалган уэде берген адамды жазалау, эйелдермен айдыц кайсы KyHi катынаста болу, шаш пен тырнакты кашан алу, белен] кандай багып-кагу сиякты кецестер бершедь 166
«Kiuii Авесто» - ол Кун, Ай, Ардвисура, Бахром сиякты Кудайлар жэне магбудалар атына айтылган дуга мэтшдерш камтиды. Зардуштшнк сасанилер дэу1ршде мемлекет д ш статусын алганнан кейш «Kiiui Авесто» да жазба турше Keniipuiin, окыла бастайды [363]. Калай болганда да, Зардушт дшшщ ирандык арийлердщ мурасы ретшде таралып, орныга тускещцп кумэнйз. Сондыктан кейб1р авторлардын отка табынушылардьщ Казакстан жершен табылган гибадатханаларын бул дшнщ Typiicrep арасына тарагандыгынын дэлел1 ретшде керсетуге тырысуы шьшдыкка жанаспайды деп бшем1з. Бул ретте отка табынушылардьщ Казакстандагы гибадатханалары клмдердш болуы мумкш деген сурак койылса, оган булар олар жекеленген кепестер, миссионерлер, саяхатшылар немесе ирандык билеушшер тарапынан салынган болуы керек. Немесе олар иран (арий) тектес кауымдар екшдерше тиесш болуы мумкш. Акырында, Зардушт дш1 кулл1 жергшкп турандык топтардьщ емес, олардьщ кейб1р екшдершщ арасына тарагандыцтан бул дшнщ Туран ж ервдеп KopiHicTepi женшде сез козгауга болады деп жауап берер едш. Жалпы алганда, Отка табынушьшык зоростризм дшше дейшп кезендерде-ак Казакстанда тамыр жайганын тергске шыгаруга болмайды. Муны 6i3 темендеп дерекдэйектеулерден анык керем1з. Француз галымы Анкитель Дюперрон 1755 - 1761 жылдары Ундютанныц Гуджерат штатындагы ирандык зардуштилердщ арасында болып, олардыц эдет-гурыптарымен танысады да, «Авестоныц» сакталынып калган белистершщ мэтшдерш парсьшардыц ездер1 сиякты оки алатындай дэрежеге жетед]. Содан соц «Авестоныц» б1рсыпыра бел1ктерш Францияга алып кайтады. Оныц аудармасын парсьшардыц дэстур! бойынша жасайды. 1833 жылы Е. Бюрнуф санскрит тш ндеп жэне баска материалдарды салыстыра отырып, «Авестоны» француз тшше аударады. Содан соц оныц немкше аудармасы пайда болады [364, с. 26]. Хр. Бартоломе «Готтар» непзшде «Ежелп Иран сезд т н » дайындайды. 1911 жылы К. Вольф та «Авестоны» аударып шыгады. «Готтарды» аударуда Ж. Дюшен-Гийемен мен X. Хумбахтардыц ецбеп зор болды [365, с. 8]. Иранда 1991 жылы пахлави тшнен аударылып, жарык керген «Авестоныц» мэтш де 6ipmaMa толымды басылым болып табылады. Жалпы алганда, «Гохтарда» («Готтарда») Зардушт елшщ кай жерде екендш айтьшмаган. Сондыктан Зардушттыц кай заманда, кай жерде eMip сургендт белпаз калып отыр. Зардушт А. Македонскийден 258 жыл бурын eMip сурген деген болжам бар. А. Македонскийдщ Иранды б.д.д. 333 жылы жаулап алгандыгы жэне ахаманидтердщ соцгы шахы III Дороныц б.д.д. 330 жылы кайтыс болгандыгы белгш. Осыларды есепке алган агылшын зерттеудиа В. Хенн Зардушт б.д.д. VII - VI гасырларда eMip сурген деп тужырады. Бул ретте HeMic галымы Ф. Альтхайм б.д.д. 569 жылды, ал америкацдык Р. Фрай б.д.д. 558 жылды керсетед1 Агылшын галымы Мэри Бойс Зардушт б.д.д. 1700-1500 жыл167
дар аралыгында eMip сурген дейд1 жэне т.б. Булардыц айтуынша, Зардушт 30 жасында Пайгамбарлыкка кол жетюзш, 77 жасында кайтыс болган. Булардыц бэрш ceHiMfli мэл1меттер репнде кабылдай кою киын. Сондыктан Kefi6ip зерттеушшер Зардушттыц eMip сурген Ke3eHiH «Авестоныц» жэне оныц кене бeлiктepi - Гохтардыц жазылган немесе айтылган кезец1мен байланыстыруды жен кередь Мысалы, М. Бойс Зардушт б.д.д. II мыцжылдыктыц орта кезшде, ал Э. Мейер ол б.д.д. I мыцжылдыктыц басында, сондай-ак Б Гафуров пен И.М. Дьяконовтар б.д.д. VII гасырда eMip сурген деп болжамдайды [366, с. 390]. В.И. Абаев «Гохтардыц» алгашкы отанын Орта Азиямен байланыстырады [364]. М. Бойс «Авесто» б.д.д. 2500 жыл бурын Хорезмде пайда болган деп бшедь Бул пшрд1 Б.И. Авдиев пен С.П. Толстов та устанады. Бул ретте А. Мейс Парфияны (Туршменстанды) керсетедь Элбетте, отка табынушылардыц Фергана ацгары, Туржменстандагы Намазгохтан жэне баска жерлерден табылган казаны, Tyftpeyinrrepi, жылан Mycinaepi, дуалдардагы жазулары, гибадатханалары мен кунт1збелер1 Зардушт дшшщ бул жерлерде алгаш рет пайда болгандыгын емес, кешшректе тарагандыгын керсетсе керек. Орта Азия, оныц ш ш де Согд, Хорезм жэне Маргиананыц «Авестода» сез болуы бул пшр1м1зд1 ныктай туседь BipaK, «Авестода» Ахура Мазда жаратты делшген елдердщ географиясы тым комакты болгандыктан Жэне олардыц аудармасы турл1ше бершгещцктен,' «Авесто» дуниеге келген жер мен елд1 деп басып айту киын. Ал, «Авестоныц» пахлавий тш не аударылган мэтш1 бойынша, Ахура Мазда 16 елд1 жараткан, оныц ш ш деп 1-uii сара елдщ аты - Ийрон Виж. Ол «Авестода» «Айрйяна Ваиджа» деп те бершген. Ол кай жер болуы керек? Эрине, Бул мэселе эл1 кунге дешн шецпмш тапкан емес. «Гохтар» жэне «Авестоныц» одан кешнп бел1ктер! жуздеген жылдар бедер1нде пайда болып, дэшм жацаланып, езгернже ушырап отырган [367, с. 18]. Осынау уакытка дейш ауызша айтылып келшген «Авестоны» кайтадан жазу мен кеппру кезвде ол ушш пахлавий непзшде кептеген арнайы эрштер жасалынып, енпзшедь Содан барып Зардушт дшшщ ютаптары орта парсы тш нде шыгарып турылады. «Авестоныц» барлык 6eniicrepi мен узшдшер1 орта парсы тш не аударылады. «Авестоныц» ecKi деп есептелшш келген колжазбалары XII-XIV гасырларга жатады. BipaK, булардыц «Авестоныц» кене дэу1рдеп мэпшмен жалгастыгы бар [366, с. 48]. Отка табынушылардыц IX гасырдагы кггабы «Динкарт» та пахлавий немесе парсы тш нде жазылган. Бул ш таты дш гуламалары «Фарханнома» («Доиратул Магориф») деп атайды. Аталмыш KiTan Багдадта жазьшган. Тогыз бел1мнен туратын «Динкарттыц» бул кунде алгашкы бел1м1 жок, калган 7 бел1М1 169 ООО сезд! камтиды. Оны кагазга TycipreH Kici - Азар Фаранбаг Фаррухзадулы. «Динкарт» 1911 жылы агылшын тш не аударылып, баспадан шыккан. Одан ежелп TypiK баЬадурлер1 туралы мэл1меттерд! кездеспруге болады. Б.д. IX гасырында жазылган авторы белпЫз тагы 168
6ip кггаптыц аты - «Бундахишн». Ол 46 бел1мнен турады. Иран галымы М. Бахор оныц аудармасын жакында аяктады. «Бундахишн» «Авестодагы» коне сездерд1 тусшуге жэрдем бередь «Динкарттын» авторыньщ айтуынша, Сасанидтер дэу!ршде «Авесто» 21 насктен кур алган едь Ол 348 тарау болып, 345 700 сезд1 камтыган. Б1зге дейш оньщ тортген 6ip болот (83 ООО сез) гана жеткен. Б1здщ колымыздагы «Авесто», кезшде Ундктанга кашып барган парсылык отка табынушылардыц колында калган мэтшдердщ непзвде кеппршген азгантай нускалары болып табылады. ©з кезшде елш тастап Ундктанныц Гуджарат штатына боскындар ретшде кашып келш, пана тапкан бул азгантай халык казхрп уакытта Б ¥ ¥ - ньщ п з 1мшдеп коргауга алынуга raic халыктардыц катарынан орын алган. «Ясна» - мадактар, елец багыштаулар мен курбандык шалулар кезшде окылатын дугалардан куралган 72 тараулы жинак. «Авестоныц» ец кене бол1ктер1 болып табылатын 17 тараулы бул гохтарды Зардушттыц гимндер1 ретшде тануга болады. Ал, б.д.д. I мыцжылдыктыц ортасына барып жалгасатын «Яштьшар» ацыздык жинак болып табылады. Б.д. Ill -VII гасырларындагы сасандыктар кезшде бар болган «Авестоныц» 21 штабынан б1зге дейш келш жеткен! тек жалгыз «Вандидод» кана [368, с. 182]. «Авесто» мен «Шахнама» бойынша, арийлер мен турлардыц этникалык Teri мен этногеографиясы жешйде мынаны айтуга болады: Туранныц «Авестода» керсетшген этногеографиясыныц ядросы Орта Азияньщ солтуспл мен Арал тещзшщ солтустк-шыгысы, одан орталык Казакстанга дешнп жерде деп бшетш авторлар бар. Иран ацыздары мен «Авесто» бойынша, Хорезм Туранга жатпайды. Беруни де Хорезм Сиёвуш - Кайхусрау заманында Иран патшалыгыныц иелтнде болган дейдк «Шахнаманыц» авторы Согдыны Тураннан тыскары ел ретшде таниды. Ендеше, Туранныц орталыгын Сырдарияныц орта жэне теменп агыстары, Каратау аймагы мен Жетку - Тянь-Шань мацайынан 1здеу керек сиякты. Афрасиабтыц Турандык династиясы жешнде тараган элдекандай ацыздар нак осы жерлерде сакталган екен. Бул кездейсок жэйт емес. Дахалардьщ, сайирималардьщ жэне Птоломей тшге алган ариактардыц, олардьщ этникалык тегш эл1 кунге дейш ешюм де анык, бултартпайтын дэлелдермен керсете алган жок. Б. Вайнбергтщ Сайирима женшде жазганындай, Жетгсу, Тянь-Шань аймагын мекендеген болуы керек. Зерттеушшер Кытай дерегшдеп «сэ»-ш (саканы) сай-сайримамен тэр1здестевдцредь Мумк1н, Сайрама топоним! осынау кауымныц жацгырыгы шыгар. Осынау кауымдар мекендеген Сырдария, Жетку, Шыгыс Арал мацы кешшректе Кангюйдщ иел1ктер1 есебшде болды. Муны б.д.д. II гасырдагы кытай дерегшен бшем1з. Нак осы жерде турлар бас болган Keumeni тайпалардыц ipi 6ipnecriri пайда болган. Оны ахаманидтер (ахеменидтер) империясы гана ыдырата алды. Сондыктан болар турлардыц осы б1рлеспгшде 169
орта гасырлардьщ нак басына дейш Афрасиабка катыстымереш устем болган патшалык династиялары женшдеп ацыздар сакталынып, xirrri, б.д. XII г. дейш айтылып келген [369, с. 210]. М. Дьяконов: «Ариана Вайджаны Хорезммен тецест1рш болмайды», - дейш [370, с. 137]. Б.И. Вайнберг ахаманидтк кезеннен кешнп Хорезмде (б.д.д. IV—II гг.) зороастризмнен езге сешмдердщ тарагандыгын тшге тиек eTin, Айриана Вайджаны Аралдьщ солтустк-шыгысы аумагына орналастырады. Бул ретте аришпктер мен турлар территориялык жагынан 6ip жерде eMip сурген болып шыгады. BipaK, автор турларды Шыгыс Ирандьщ топка жаткызады. Оньщ пйирщше, «Авесто» бойынша Хукария тауынан бастау алган Ардви езеш Сырдария мен Шу езендер1 барып куятын келге карай аккан. Ол кол Ka3ipri «Дариялык-такыр» орналаскан жерде болган. Ендеше, Ардви деп жургешм1з Сырдария езеш болуы керек. Ворукаша Teni3i Арал немесе Каспий тещздерше сэйкес келедь Ал, Г.В. Птицынньщ пшршше, Канха тауы - Каратау [371]. Сонымен, Маздакизм ацыздык Атлантидада немесе Гибербореяда, сондай-ак Солтустк Оралдыц 6ip жершде пайда болып, кешшректе аришиктердщ Казакстан мен Орта Азияга коныс аударуына байланысты бул жерлерде арийл^ер flim ретшде KepiHreH болуы керек. Содан аришпктер барып калган Ауганстан, Индия, Иран жэне т.б. жерлерге тараган деп болжамдауга болады. Жалпы алганда, Маздакизм дшшщ пайда болган жерш Хорезммен байланыстыруга болмас. вйткеш, «Авестода» «Ахура Мазда жараткан алгашкы жерде он ай кыс жэне ей ай жаз болады. BipaK бул eKi айда да суык болады», - деп жазылган. (Вандидод. Eipmmi Фаргард, 3-4-бвлЫтер). Зардушт дшшщ Иран жершде сонау ахаманидтер заманында таралгандыгы жешнде сез козгауга болады. Ксенофонттьщ Kiiui Кирдщ жердщ сапалы евделу1не камкорлык жасауы экономикалык максаттан туындаган деген тужырымын Tepicreyre болмайды. BipaK, 6ipcbinbipa зерттеушшер Кирд1 мундай эрекетке итермелеген себеп - оньщ Зардушт дшш устангандыгы деп TyciHflipefli. Бул тужырыммен де Kenicneyre болмайды. Бул ретте Дарий, Ксеркс, III Артаксеркс жэне ахаманидтер династиясыньщ баска екщдер1 калдырып кеткен жазбалары назар аударарлыктай мэнге ие: «Бул жерд1, Бул аспанды, елетшд1 жараткан Ахурамазда - ¥лы Кудай. Bip гана 6raeymi -Дарийд1 патша eTin койган Ахурамазда - Улы К¥Дай». Бехистун ескертк1ш1нде Дарий патшанын жаздьфган мынандай жолдары бар: «Кэси журат неми кэрд, чизи гофтан дгрборе-е Гумате мог то мэн расидгм. Пэс, мэн гз Ахура Мазда явори хостам, Ахура Мазда мэро явори дод. Мэн бо (тгдодо-е) кэми мэрд он Гумате-е мог ро оуждам вг онон ро ке мукаддеме-е пирвон-е у будэнд. Бе хост-е Ахура Мазда мгн шох шодам Ахура Мазда шахриери ро бе мгн ето кэрд» (Мухсин Эбулкасими. Торих-е згбон-е форси. Кум: Мехр, 1374. - 352 бет, 99 б.), ягни «Мен келгешмше ешюмнщ де Гумата абызга 6ip нэрсе айтуга батылдары бармап ед1. Кешн, 170
мен Ахура Маздадан кемек сурадым, Ахура Мазда маган кемектест. Мен азгантай адаммен Гумата абыз бен оньщ соцынан ергендерд1 кырдым. Ахура Мазданьщ калауымен патша болдым. Ахура Мазда маган билйеп сыйлады». Осынау мэтш парсы Патшаларыныц Ахура дшше толык ден койгандыгын айгактайтын дерек бола алады ма? Бутан б1рден жауап табу киын. В.А. Лившицтщ айтуынша, Зардушт - кепкудайлыктан 6ip кудайлык сен1мге кешуд1 уагыздаган жан. Нэтижесшде, ол кудайлардыц к¥Дайы - Ахура Мазданы ойлап тапкан [357, с. 3]. BipaK Авестода кептеген кудайлар атыныц 6epinyi автордьщ бул тужырымын жокка шыгарады. Мысалы, «Ясна», 3-8-хот, Суруш дравананьщ 3-хотыныц 14 б е л т «Ей, Озар - Ахура Мазданын; улы!» - деп басталады. Бул ытапта «Аша» - Мазданыц кызы, ал Сипандормаз, оньщ анасы ретшде керсетшедь Ал, Лагранж «Авесто» селев1ктер дэу1р!нде эллинизмге карсы улттыкпарсылык реакция туршде пайда болган. Ол реформаланган дшнщ жаца манифесте! едЬ>, - деп жазады. Автор Зардуштшйк журттыц 6spi б1рдей пайдалана алатын, сонымен 6ipre катац турдеп улттык сипаттас жэне баскалардыц бэршен артыкшылыгы бар дш ретнде кешнп кезде пайда болган деп есептейдь Оныц niKipiHme, бул - ултшыл руханилер ушрмесшен ecin шыгып, кененщ ацыздык данышпаны Зардушттыц атынжамьша тараган дш ед1. Демек, парсы ацыздарында эцпмеленген Зардушты б.д.д. VII-VI гг. жаткызуга болмайды. Орыстыц ipi галымы Б.А. Тураев Зардуштил1ктщ реформаланган дш екенш мойындайды. Ол табигатты ластамауды, бутан этикальщ сипат 6epin, адамдардыц элеуметпк жагдайын езгертуд1 - мал багушы кэсштен жер ендеуге б1риндеп етуд! уагыздауды максат eTin койган дш. «Авесто» кагидаларын устанушылар ушш елншшк - ец игш кп ic деп тужырады. «Авестоны» окимыз: Ей, Сипийтмон Зардушт, жерд1 баршадан Ke6ipeK абат еткен им? ... Ол - бэршен кеп бидай, еамдш жэне миуалы агаштарды еккен Зат! (Вандидод, 3-фаргард, 3-белш, 23-бвпт). - Ей, дуниеш жараткан Зат! Ей, Акикат! Мазда дшш кандай тагам тойгызады? Ахура Мазда жауап катты: - Ей, Сипийтмон Зардушт! Бидай егу жэне тагы да бидай егу. (Вандидод, 3-фаргард, 3-белш, 30-белт). Клмде-гам бидай ексе, ол Ашахты (Акикатты) егедь Ол Мазда дшшщ KecereciH тагы жэне тагы да кегерте тусед1 жэне KyflipeTTi етедь (Вандидод... 31 - болт). Жерд1 баршадан да Ke6ipeK жаксарткан тулга им? Ахура Мазда жауап берди - Жерд1 жаксылап жыртып, еццеп, оны 6ip Ашаванга тапсырган Зат! (Вандидод... 34 - белт). 171
Шынында да, «Авестоныц» кенелк сипатына кумэндануга болмас. Онда мидиялыктар, парсылыктар, парфяндьщтар емес, арийшктер гана сез болады. Экбатана, Суз, Персополь женшде ескертулер жок, кергсшше, алгашкы кауымныц eMip суру жагдайлары жэне Ниневия мен Вавилон хакында эцпмеленедь Булар Ажидахок немесе ацыздык жыландар ордасы ретшде тшге алынып, шетелд1ктер устемдкшщ рэм1з1 ретшде керсетшген. «Авестоныц» тш , - деп жазады Б. Тураев, - Ахеменидтер Патшалары жазбаларыныц тш не жакын, мумкш ол кене парсы тш нщ шыгыс диалектаа болган шыгар» [372, с. 533]. «Авестога» енген «Готтардыц» кеп жер1 TyciHiKci3, ейткеш булшш кеткен. Жэне де мэтшдердщ жазылган кезшдеп т!лi жанды емес, жалпыга б1рдей TyciHiKTi болмаган. «Авестода» Ормузд Кудайы Ахура Мазда туршде дербес колданылатын жэне жеке-жеке септелетш белктер туршде бершген. Ал, ахаманид жазбаларында Ахура Мазда 6ipre жазылып Ахурамазда туршде грек авторларыныц шыгармаларына кешкен. Пахлави тшнде жарьщ керген «Авестоныц», оныц жогалып кеткен кене бел1ктерше каншалыкты жакындыгы белпсй. Сондыктан оныц непзвде Ахаманидтер мен Сасанидтер дшшщ сипатын дэл айта алмаймыз. Рас, ахаманидтер заманында «Авесто» белгш 6ip турде бар болатын, 6ipaK олардыц мемлекетандеп Зардушт дшшщ статусы айкындалган емес efli. Берос бойынша, II Артаксеркс - Ахура Мазда, Анахита, Митра культтерш таратушы жан. Бехистун жазуларында I Дарий «Ей, Ахура Мазда, барлык Кудайларьщмен 6ipre б1зге жэрдем бере гер», - деп жалбарынады. Демек, ахаманидтер заманында «Авесто» ютабы жэне Зардушт женшдеп ацыз бар болатын. Оныц аты Платонныц «Алкивиад» диалогында аталады. Ахаманидтер заманындагы дши культ Геродот кггабынан жэне баска жазба ескертюштерден орын алган. Дарий, жерленген каб!рде от алдында гибадат еткен куйшде бейнеленшта. Ал, Накш-и Рустамда ол ушш курбандык шалуга арналган арнайы жер жасалынгандыгы айтылган. Геродот: «парсылар кунге, айга, баска табиги кубылыстарга табынып, оларга арнап курбандык шалган», - деп жазады. Муньщ ез1 «Авесто» рухына кайшы келмейдь Ежелп «Готтарда» нур культа сез болады. «Кун - жогаргы фарогаттыц пойгахы (теменп жагы)», - делшген «Авестода». Сиынамыз Кунге, Нурга, Кун мен Ай арасындагы ете жакын Робитага. (Кун мадагы, 6-яшт, Хуршид яшт. 1-7-6влттер). BipaK, - дейд1 Геродот, парсыларда от ец басты табыну нысанасы болды. Дарий сездер1 жазылган жартастыц аты да - «Бахастан» (немесе «Бехистун», «Беситун»), ягни кудайлар мекеш деген сез. «Бог» (баг) кене парсы тш нде кудай деген магынаны беред^ содан барып орыс тш ндеп «бог» ce3i келш шыккан болуы керек. 172
Парсылардьщ шындыкка ден коюы, епншшк кэйбш, сондай-ак ецбеккорлык пен тазалыкты дэрпп-eyi, залалды да ауру жануарлардыц мурдел с р ш дер кезшде жойып отыруы сиякты турмыс салтыньщ ерекшел1ктер1 Зардушт дшше де тэн. «Фирдаусидщ «Шахнамасында» суреттелген эпикалык жэйттер, - дейд1 В.В. Бартольд, - Иранньщ кене дэу1рлер ескертюштерше жэне кене грек авторларыньщ хабарламаларына сай келедг 0cipece, Ктесийден алынган эпосты эдеби калыпта жангырту «Шахнама» сынды эпопеяньщ дуниеге келу1мен аякталды, ондай туынды em6ip халыкта жок» [372, с. 561]. Парсы патшалыгы б.д.д. 207 ж. парфяндыктардьщ Аршакидтер монархиясы туршде кайтадан калпына келтсршп, грек ыкпалына шек койылды. Парсы патшалыгыньщ (Аршакидтер монархиясы) тез арада кайтадан калпына келпршу1, содан кешнп кезендерде езш Кир мен Дарийдщ патшалыгын нагыз калпына келпруип деп есептеген 6ipiHiui сасандык Ардаширдщ Парфия патшалыгыньщ орнында б.д. 226 ж. сасанидтердщ жаца парсылык патшалыгын куруы парсы мэдениетшщ жаркын да, саналы екшдершщ бурынгы замандардагы ата-бабаларыныц улылыгын шын ниетпен ацсагандыгыныц нэтижей ед1. Олар ездерш ахаманидтк патшалыктыц мурагерлерше балап, батыс жакка оц кез1мен карамаган ед1 [372, с. 645]. Жаулап алушы ретшде Иранга келген гректер Иранньщ мемлекегпк OMipiniii агынын токтатып, Персепольдагы еСкерттштерд1 отка жакты, жалпы алганда, жергшкп мэдениет пен дши ceHiMHin еск-терезелерш эллинизм мэдениетшщ куатты таскынына айкара ашып тастаган едь Мундай келенйз, Kaciperri жагдайларга Иран мэдениетш бойында жинактап, сактаган кайраткерлер шыдап тура алмас ед1. Иранньщ гректермен, кешшректе римляндыктармен гасырлар бойы Kypeci, оны Риммен тевдесе алатын улы держава децгешне кетердь Батыска карсы курес парсыльщ патшалыкты калпына келпруд! максат еткен улттык рухтыц ершуше экелш соктырды. III Артабан (10 - 40 жж.) кезшен бастап Кир мурасын толык калпына келт1руге деген умтылыс байкалды. I Вологас (51 - 78 жж.) кезшде грек алфавит! пехлевимен ауыстырылды. Ол «Авестоныц» жогалып кеткен узшдшерш 1здеп табуга жэне ауызша тараган белктерш жинастыруга камкорльщ жасады. Сасанидтер кезшде Зороастризм алгаш рет мемлекеттк дш ретшде жарияланды. Бул, дшд1 кабылдаган 6ipiHmi патша Ардашир болды. II Шапур (310 - 379 жж.) заманында «Авесто» канондык редакцияга ие болды, ал I Хусрау кезшде (560 ж.) «Авесто» пахлавий типне аударылып, туйшктемелер жазылды [372, с.742].. Афрасиаб жэне оньщ ата-бабаларыньщ юмдер болгавдыгынан хабардар болу ушш ен алдымен олардьщ «Шахнамада» бершген жартылай аныздык туп-тукияны мен зэузаты, сондай-ак, олардьщ карсыластары - ирандыктардын теп мен этникалык ерекшелктершщ сипаттамасына назар аударган жен. 173
Эбшкасым Фирдауси 940 - 941 жж. шамасында Хорасавдагы Туе каласына жакын жердеп Таборон ауылында дуниеге келдь Фирдаусидщ шын аты - Эбшкасым. Сол себепп тарихта оны Эбшкасым Туси деп те атайды. Алайда, букш Шыгыс элемше ол Фирдауси деген лакал атымен мэшЬур болган. Ол «Жумак бакшасы» деген угым бередьТарихшылардыц айтуьшша, Туе каласын «Шахнаманын» мэшЬур каЬарманы Тусидщ баласы Нузар (немесе Новзар) салдырган-мыс. Фирдаусидщ экеа Мавлана Фахриддин Ахмад Фазыл деген дана xici болып, Хорасанныц каржы уэз1рлшнде ктеген. Акын эйел1 Фатима бану, Улы Хушан жэне кызы Мэнижэмен 6ipre экесшен калган аулада турган. (Сотым Улугзода. Фирдавсий. EipiHiui бвлш, «Ауылдагы 6ipyii», 6-7—6.) Кейб1р деректерге Караганда, Фирдауси алгашкыда дастанды Бухарадагы саманилер (тэжш) патшаларына арнамак болган секшдь BipaK 999 ж. оларды Желсудан келген Кдрахандар жаулап алып, ездерше каратады. Сол ce6enri, Фирдауси «Шахнаманы» саманилер дэу1ртде бастаса да, Орталык Азияда TypiK тайпаларыныц устем дт кушейген кезде (994 ж.) аяктап шыгады. Картайып калган акын eMipimn ен жаксы сэттерш сарп етш жазган бул шыгармасын сыйга тарту максатында лайыкты жан таба алмай жиьфма жыл куткенш KepceTin: Шеказ азап шегш кеп жыл, Б трген шакта бул icri шаттанды дш. Багыштауга табылмай лайык адам, Журепмд1 мазалады кайгы-кам Жиырма кыс, жиырма кектем - уа халайык, Тэж иесш 4здед1м бул казынага лайык, - дейд1 жэне будан кешн тагаты таусылган кезде Fазнадагы Махмуд, шах тагына отырганын жазады. Махмуд бул шыгарманы жылы ыкыласпен кабылдай коймаган. Bip жагынан бул TyciHiicTi де. ©йткеш, ондагы Иран-Туран катынастарын суреттеу барысында, кейб1р шахтар тарапынан кеткен кылыктардын бейнелену^ Махмутка унай коймаган тэр1зд1 Риуаяттарда айтылганындай, Махмуд Фирдаусиге уэде еткен алтынныц орнына KyMic тецгелер берген-мыс. ¥лы шайыр кеп гумырын сарп eTin жазган ец комакты шыгармасыньщ кад1рше жетпеген Махмудтыц жарамсыз кыльщ керсеткенше жауап ретшде берген акшасыныц 6ip белшн шарбат сатушыга, калган белшн акшаны экелген ханныц кызметппеше белш берген екен. Муныц 63i Махмудтыц абырой-атагына, сез жок, улкен нуксан келтретш едь Жасы сексеннен асып калган, куаты эбден кашкан акын eMipimn акырында Багдадтан ез отанына кайтып келш Туста кайтыс болады. BipaK руханилар оныц мурдесш кою ymiH мусылмандар Ka6ipiHeH орын бермед1. Фирдаусидщ мурдеа экесшен калган ауланыц 6ip шетше кемшедь 174
«Шахнамада» [373] 50 патшалык бейнеленш, дастанньщ композициясы соган сэйкес курылады. «Шахнама» «Шахтар туралы итап» деген магынаны бередь Сонымен катар, оныц халык жадында сакталган жэне халык журегшде ардакталып урпактан урпакка жетш отырган ежелп каЬармандар, эпикалык баЬадурлер, карапайым ецбекшшердщ екшдер1 женшдеп киссалардан к¥Ралгандыгын тусшу оншалыкты киын емес. Фирдауси Иранныц гана емес, Туран журтыньщ ацыздарымен таныс болган каламгер. Тэж1ктщ танымал эдебиетшш Сотим Улугзоданыц «Фирдавсий» атты шыгармасында (Душанбе, 1991, 6ipiHiui бел1м, «Ауылдагы 6ip уй») жазылганындай, Фирдаусидщ белмесшде аласа жэне кец «миз» (стол) устшде узындау келген дэптерлер жинап койылган, олардыц 6errepi усак-усак жыбырлаган жазулармен толы едь Булар - акын окыган парсы, араб, пахлави тщдершдеп шыгармалардан кениршген узвдшер мен сездер, дастаншыныц Иран мен Туран калаларын кезш, ыждаЬаттыкпен жинаган риуаяттары мен эпсаналары. «Шахнаманыц» «Авесто», Иран-Туран ацыздары мен баскалай деректерге непзделш жазылгандыгы кумэн тугызбайды. Оныц, 9cipece, б.д.д. II мыцжылдыктыц соцы мен I мыцжылдыктыц басында дуниеге келген «Авестомен» ундеепп тацкаларлыктай. Бул ретте «Авестодагы» Ахура Мазда мен Ахриман кудайлары еам дерш ц каз-калпыцда бершгенднтн керсетуге болады. Тек кана 6ip айырмашьшыгы - «Шахнамада» Ахура Мазда Яздон туршде тшге алынады. Сондай-ак, шыгармада келт{ршген, Манеоучехрдщ улына айткан есиетшен Зардушт дшшщ турандыктарга емес, ирандык аришпктерге тэн екендал анык кершед1. Фирдауси алпыс мыц бешт, жуз мыцнан асатын жолдан туратын улкен эпопеясында канды шайкастар хакында жазады, сонымен 6ipre Сухроб пен Сиявуш женшдеп дастандарда согыска карсы кецш-куй барган сайын арта туседь Шыгармада Рустам улын ез колымен елтаргенш бшгеннен кешн Сухробты кетерш жылап-сыктап журген кез1 бейнеленед1, муныц e3i окырманды согыска карсы лагынет айтуга ундейдь Немесе ондагы Рустамныц шахка карата айткан сездер! (eHflirapi Туранга карсы куреспеймш, ол жакка косын тартып бара кермещз деуО, сондай-ак Хусроу мен Бежаннан саткындык жасаган Гургиннщ кунэсш кешуш eTiHyi Рустамнын кеппргмдшк пен ымырага келудщ жактаушысы екенш керсетедг Эркшнщ ез аты, абырой - арманы бар, Согыстан - б т м , мыц есе абзал болар... ..Дан тегу жаксы емес, 6uiin кой - мулдем, Кунэс1з жандар, кетпесш - мурдем. ...Адамдыктан шепнсе ймде-пм, Адам емес, nepi мен жын дегш. 4 Яздон - ирандыктардын Маздаки яки Зардушти (отка табынушылык) дшшдеп жаксылык кудайынын аты. 175
Сондай-ак, «Шахнамада» болашакка деген сешм де бивдршедь Адамзатгын жамандык, зулымдык пен карангыльщтын ш ентпнде дэшм жэне узак уакыт калып кетпеуше иман келт1ршед1. Тун артынан куннщ келу1, жарыкгыц карацгылык, йгшктщ жауыздьщ уст‘нен салтанат куруына сещйредь «Шахнама» шыгармасы керкем жэне тарихи ойдыц казынасы, жацажаца туындылардьщ дуниеге келуше непз болган мухит сиякты кайнар кез есептелшед1. Одан Туран, турандыктар, олардыц тарихи тулгалары, эдетгурпы, дши нанымы, турмыс салты, тш жайлы маглуматтарды табуга болады. Ойлы зертгеуин мен окырман сын кезбен карай отырып, ацыздардыц астар-арасынан тарихи окигалар мен дерек кездерш рет!мен актарып ала алады. Бул туынды б1здщ Туран журты женшдеп тусш1ктер1м1зд1 кецейте тусш, оныц этнотеп мен тарихын баскашарак карастыруга жол ашады. Енд1 Фирдауси мен оныц туындысы - «Шахнаманыц» тагдырына толыгырак токталып етем1з. Фирдаусидщ езшщ айтуынша, оган дешн «Шахнамаларды» жазып кеткендердin 6ipi - Эбумансур Мухаммад ибн Эбд1раззак. Бул Улы адам Фирдаусидщ устазы едь Ол не себепп «Шахнаманы» жазган ед1? Фирдауси хикая кылады: Ажам (Иран - авторлар.) тарихыныц бшмдары болмыш Ибн Эбщраззак алгашкыда Хирот волиси5, кешшрек Хуросон сипохы солоры6 болып журген кездерде елдщ барлык туктр-тукшршен ежелп шахтар мен пахлавандарды эцпмелеуцп «Худоиномактыц» узшдшерш жиып, оны пахлавиден парсы-дарига аударып, ровий7 мен «нокилдардан»8 e 3i жазып алган ежелп риуаяттарды да косып, бэрш 6ip ютап турше келирт, «Шахнама» деп атайды. Ол насрда9 жазылган ещ. Ютаптыц душм ел ш ш де данкы артып бара берд1, ол барлык жерде ынтызарлыкпен окылатын болды. Bip рет окыган Kici оган eMipiniH акырына дейт байланып калар-ды. Эбшкасым Хасан (ол Фирдауси лакабын кейпирек алган) сол жылдары Нишопур медресесшде окып журген кезшде, жора-жолдастарыныц 6ipi лауазымды экесше m ie n «Шахнаманы» медресеге экелш, тэлштер арасында окитын ед1. Бул ретте акын айтпакшы болган тагы 6ip жэйт бар: медреседе Ажам мен Араб тэлштер1 арасында ею халык тарихыныц кенелт женшде таластартысулар болып туратын-ды, эдетте, арабтар ажамдар тарихы, мэдениет1 мен ттн маскаралап кулетш-дь Сонда, Эбуманусрдщ «Шахнамасы» ажамдардыц улттык мактанышына айналып, арабтардыц тшщ байлап тастаган-мыс. Фирдауси насри «Шахнаманы» нелйсген назмга!0 салгандыгына да токталып етед!: Бул ютап ете сирек кездесетш шыгарма ед1. Кггапка колы 5 Волий - уэлаят бастыгы, sKiMi. 6 Солор - саркар, басшы. Сипохи солор - эскербасы. 7 Ровий - риуаят айтушы. 8 Нокил - хикая айтушы 9 Наср- прозалык шыгарма. 10 Назм - е л е н д ж шыгарма, поэзия жанры. 176
жеткен б1рльжарым юсшер де муны кебшесе сыр сактайтын, сол ушш мактанып, Tiirri оныц нускасын Kemipin алуга да бермейтш. Тэлштер (шэюрттер) мен жас акын Хасан Эбшкасым «Шахнамадан» eci кетш, оныц Keft6ip узшдшерш энге с алган, 6ip куш ютапты колга Tycipin, оны толык назмга салуга ниеттенген-тш. Сонда бухаралык акын Мухаммад Дакикидщ бул icKe KipicKeHiHeH хабар келедг Эбшкасым ылажсыз тагдырга тэн берд1. BipaK Дакики кулы тарапынан елт!ршед1. Содан кешн Эбищасымныц журсгшдеп от кайтадан лапылдап жана бастайды. Ол насри «Шахнаманы» i3flecTipin, 6ip жагы Мерв, Бухара, Хирот жэне Чочка (Шаш) дейш барды, таба алмады, 6ipaK б1рсыпыра бшмд1 кариялар жэне мубидалармен (зардуштилердщ жогары мэртебел1 руханисы) ушырасты. Олардан «Шахнамага» енген риуаяттардыц баскаша турлер! мен жаца гажайып киссаларды тыцдап кайтты. Адырында, «Шахнаманыц» назмга салган жолдарын Бухарада колга Tycipin, Туска кайтты. Сондай-ак, оныц жакын досы Мухаммад Лашкари осынау кггаптыц 6ip нускасын тауып, оган сыйга тартыпты. «Егер мшдет!м дайын киссаларды елец TypiHe Tycipy болганда ic оцай гана 6iTep ед1, - дещи Фирдауси, - 6ipaK шындыкта жагдай баскаша едг Мен турльтурл1 риуаяттардыц imiHeH ец жаксыларын тацдап аламын да, оларды кабыспаган, жат жакгардан тазартамын, кед^р-будыр жерлерш тепстеймш, окигалар арасындагы imKi байланысын тауып, тагы да ньщтаймын, олардагы магына мен ишараттарды аньщтаймын. Кешн насри «Шахнамадан» кездест1рмеген баска жазбалар мен ауызша айтылгандардан алынган б1рнеше дастандарды колга xycipfliM. Риуэяттарда тарихи окигалар кейде «галат» баяндалады немесе бузып тусшд1ршед1, сондыктан олардыц акикатын аныктауга да тура келдг Сонымен, риуэяттар топтамасынан кемел дастандар шыгаруга кол жетк1зд1м, муныц «Худойномактан» кеп-кеп айырмашылыгы бар... Менщ «Шахнамам» жаЬандагы uiKi ресми патша Каюмарстан басталып, Иран шаЬаншаЬы соцгы Яздигирдпен тэмамдалады». («Хусайн Кутайп» бвлт). Фирдауси «Шахнаманыц» келешектеп тагдыры ушш кеп ойланып, толганушы efli. Елге караханилар, саманилар, газнавилар октын-октын игапкыншыльщ жасап туратын. Килы булш шыгарушылар утамет пен Кызметке таласып, 6ip-6ipiHe кылыш сермейтш; шет-шетте горатгирлер (талаушы-каракшьшар) бас кетеретш. Олар жш-жш Тусты басып алу максатымен шабуылдап отыратын. Баршаныц мал-мулм мен жаны каушКатерге душар болган заман efli. Олар б е л г т 6ip уакытта акынныц да жанына кастандык жасап, «Шахнаманы» отка тастауы eiu6ip кумэн келтрмес СД1, немесе, акын кенеттен кайтыс болып кетсе, жиырма жыл бойы тарткан азапты ецбегппц нэтижеа — кгтабыныц жагдайы не болмак?-.. Достары Фирдаусига Мухаммад Лашкарига немесе Багдад эм1ршщ найыбы (орынбасары) болган Аскофиге баруы керектт женшде кецес беретш-дь (Сотим Улугзода. «Шахнаманыц» жазылып 6imyi бвлт). 177
Кенеттен, eui6ip кутшмегенде акынды Аскофидщ e3i шакырып калады. Багдадка баратын каражаты да жок ед1. Ofteni 30 жылдан 6epi сандьщта сактап келген бшезш, жузж-сыргаларын сатып, 300 динар экелдь Халифа отырган астанада Аскофидщ кабылдауында болу оцай шаруа емес едь.. Ол кершп отырып Фирдоусидщ сэлемш алып, 6ip сэт кайран болып карады. Акын басында муньщ магынасын тусшбед1, кешн байкады, ce6e6i - ол уэз1рдщ колын суймеген ед1. Бул Улыктардьщ ceHiMi бойынша, кабылдауга юргендер вале-негматтьщ11 колын сукн немесе ецкешп, кулап оньщ аягына басын коюлары лэз1м едь Акын будан хабардар ед1,6ipaK оньщ бшк намысы кошемет пен риёга12 жол бермес едь.. Ол 50 мьщ бэйтп 20 жылда жазып келгенш айтты. Аскофи сурады: - Осы кунде Хорасанда жагдай кацдай? У эли KiM? Махмуд Сабуктегшщ улы ма? Ол 63i кандай адам? - Мен кермегенмш, - дед1 Фирдауси, - 24 немесе 25 жасар 6ip жшт екен деп естагешм бар. - Экеа TypiK пе? - Сабук-тепнщ rypiK екендшн бше тура тагы да сурады Аскофи. - Саманилардыц пулы гой? - Ия, бала кезшде зархарид13 erin сатып алынган екен. - Keuieri зархарид кул бугш Fазнаныц 9Mipi болды дещз? Гажап?! Жарайды, кулбала Махмуд кандай жолмен Хорасанда эскербасы болып, сайфуддавла14 лакабын алды. - Есту1мше, ол Сабуктегш улы Махмудпен 6ipre Хорасанга косын тартып Сиджури мен Фоикты жецген. Сол жещстер! унпн Нух Махмудты Симджуридщ орнына эскербасы eTin тагайындап, оган «Сайфуддавла» (МемлекетсемсерО лакабын берген-мыс, ал Сабуктепщц «Носириддинваддавла»15 деп атаган-мыс. Фирдаусид1 Аскофидщ шакырган ce6e6i, оган «Жусш жэне Зыликаны» жаздыру едь бйткеш, «Шаханшах» бул киссаны ете жаксы керетш. Аскофи Фирдаусига жаздыратын дастанды «Шаханшахка» сыйламакшы болган. Фирдауси, 6ip жагынан, бутан риза болмады: «Шахнаманы» тагы да сатып алушы табылмады. Ол епшмге керек емес... Акын келеы куш кешке карай киссаны жырлауга Kipicri. Дастанныц басында акынныц шах дастаны туралы айткан сездер1, оныц сол кездердеп кецш-кушн аньщ керсетедь «Оныц «Шахнамадан» кецш калган едь Айткандай, жиырма жыл тундьтун, кунд1-кун демей шеккен азабы оган не экелд1? Пакырлык, бейшаралык экелдк Картайган шагында " Вале-негмат - кол астындагы мсшерге ныгмает берушi тулга. 12 Риё - екЪкуздтк. 13 Зархарид - акшага немесе алтынга сатып алынган. 14 Сайфуддавла - мемлекет шамшир1 (ceMcepi). 15 Носириддинваддавла - дш жэне мемлекет демеуписг 178
корлык, бенаволык16 экелдь Заман эммдершщ еш кайсысында бипм мен акьшдын нышанасы кершбейд1, адамгершшк тургысынан жасалынатын жаксылык умытылган, билеушшер тек кан тегу, согысумен гана мэшЬур. Мадоин (Тайсафун) орнын керш, оньщ журепнде дуниенщ еткшни жэне опасыздыгы хакындагы сез1мдер1 тагы козгала бастады. Сондай болганнан кешн бул дуние женшде бауыры езш п дастандар жазуга арзиды ма? Жок, арзымайды». Фирдауси жаца дастан жолдарын тагы да асыгыс кагазга туйре бастаган ед1, тагы 6ip пэлекет алдынан шыкгы. Бахоуддавланыц пэрмешмен Аскофи туткынга алыныпты. «Патшага жакын болу айдахардыц аузында болу», - деген накыл рас сиякты. Акын арып-азып ез отанына кайтгы. Бул кезде акын 60-ка таяп калган едь Сакал- шашы аппак, кэршж таукымет1 кун сайын арта тусш, кездершщ нуры тая бастаган ед1... Шайыр езшен кешн калатын ¥лы ескертюшш тагы да толыктыруга, тагы да кырлап-сырлауга KipicTi. Жылдар еткен сайын «Шахнамага» жаца киссалар косылып, оныц салмагы арта берд1, жыр жолдары турленш, жаркырай берд1. Жылдар етш, акынныц жасы жеттске жетп. Кундердщ 6ip куш Туска Fазны султаныньщ ys3ipi Исфароини келед! де, мэшЬур шайырды кермеюш болады. Уэз1р «Шахнаманыц» тагдырына кызыгушылык танытып, оны султан Махмудка такдим17 етуге кецес бердь Исфароини y33ip: «мен ез1м арага тусемш, «Шахнамага» суйтанды мадактап 6ip касида косыцыз,- дедь Егер ютап ш ш де де мадак болса, жаман болмайды. Султан мактау-мадакты кош кередь 0зш е багышталган касидалар мен «К^уран» жэне «Мыц 6ip туннен» баска еш нэрсеш окымайды. «Мыц 6ip тундЬ> баска барша ютаптардан абзал керед1, онда не жазылган болса, соньщ бэрш таза шындык деп сенедЬ>... Осы сухбаттан кешн Фирдауси кггабын жалгастыра бердь Оныц ец соцгы, жетшген нускасы дайын болды. Исфароинидщ кецеймен Махмуд жешнде Ай да, Кайвон18 да оган сэжде етер дегендей б1рнеше мадактар жазылып, дастанга косылды. Фатима Фирдаусига: «султан Махмудты жаныц суймейд1, оны зулым жэне бехирад деп бшейз, кексе басыцызды шп, оньщ алдына калай бараеыз»,- деп карсылыгын бшд1рдь Оган акын: «Ах, Фатимажан, дуниенщ icTepi сондай, душпаныца кушпен бэс келе алмаганнан кешн, онымен ымырага келуге мэжбурсщ», - дед!. Фирдауси Газныга ез! барып багын сынамакшы болды. Газныда Фирдауси мэжшс, жиындарда б1рнеше атакты шайырлармен танысты. Олар парсы тшдес шайырлар ед1. Араб тшдес шайырлар да жеткшкп екен. BipaK, Мутавваъйдан баскалары парсы-тэж1ктер ед1. Б1рде niKip талас ба16 Бенаво - енирдщ рахатынан кзд> калган, сорлылык, бейшаралык. 17 Тавдим - сыйлык, сауга беру, курмет тургысынан 6ip нэрсе беру. 18 Кайвон - Сатурн. 179
сталып кета. Мутавваъй Фирдаусидан: «Ci3 арабшаны 6ip галым немесе араб шайыры дэрежесшде бшесЬ, ендеше неге арабша елец жазбайсыз?», - деп сурап калды. Фирдауси: «Муныц кажет1 жок, елецдер1мд1 журтым TyciHciH деймш, б1зде галым мен фозилдардан баска ешнм де арабшаны тусшбейдЬ>, - дедь Мутавваъй: «Олай болса, галым мен фозилдардан19 баска барша ажамдьщтарыцыз сауатсыз жэне надан екен де, ci3 ©лещи сол сауатсыз надандар ушш жазасыз ба?», - деп сурады. - Журтым сауатсыз, 6ipaK надан емес. Заты тэжш Эбщмэлжке карап, - Ci3, мырза ез ана тшщзд1 менсшбей, баска тшд1 абзал Kepeci3. Бейне оз анасын тастап, ©гей анага мешр баскан 6ipey сияктысыз. Мундай юсшер табигатынан томен жэне тубан20 болады... Bip куш Фирдауси сарай шайыры Фаррухимен ушырасты, ол да жеке басын ойлаган, отан, халык тагдырына бей-жай караган Kici болып шыкты. Шайыр жаца уэз1рдщ кабылдауында болып, «Шахнаманы» 35 жыл бойы жазып келе жащанын бшд1рд1. Самани билеушшершщ «Худойномакты» тэрж1мелетш, назмга салдырудан не максат кездегенше токталып erri: Дацкты, салтанатты, Улы Ажам тарихын кайта калпына келиру, бабалардыц эдет-гурпы, бшм мен агартушылык icTepiH жандандыру, ажамдыкгарга менсшбей карайтын арабтардыц эжуэсы мен келемежшен кутылу. Сонымен катар, Рудаки жазган тшдщ, ягни, парсы сезшщ керкемдт мен байлыгын дэлелдеп,* арабтардыц ушн emipy едь Бул создер, уэз1р Майвандиге жакпады. Ол кенеттен: - Тустыктар шиа мазхабында ма? - деп сурады. - Ия, кепшшп Эли Ибн Эбутэлш мазхабында. Сосын Фирдауси эцпме арасында уюмет жэрдем колын созбаса аштьщтан мыцдаган адамдардыц кырылып кету1 мумкш екендйтн оныц есше салды. Эрине, будан уэз1рдщ кецш котерше койган жок, кайта ол ашуга мшгендей болды. («Уэз1рдщ цабылдауында» бвлт). Ал, шайх пен имамдар болса, «Шахнамадан» бидгат (дшнен безушшктО !здей бастады. Олар: «Фирдоуси галам жэне ондагы денелер кущрета куштщ эсер1мен 6ipep езгеркке ушырамайды,- деп жазыпты... Бул - дахршпк21 мэзЬэбыныц нагыз ©3i гой»,- деп,- шайырдыц «рофизи»22 екенш «аныктады». Ол пайгамбардан соц тек Элидо гана мойындайды, «рашидин» халифалар, Мухаммед пайгамбардыц сахабалары Эбу Бэйр, Омар, Оспанды мойындамайды, олардыц уэлшпп мен халифалыгына шубэ келпредь Шиалардыц напэк мазхабы деп осыны айтады да. Ocini, шиалардыц бэр! - рофизилер...», - деп узак-сонар сейлеп кета. 19 Фозил - гьшым непздерш жаксы игерген Kici. 20 Тубан - пэс, жарамас. 21 Дахршпк - дуние кубылыстары табигат заццылыктарына байланысты деп бшетш, акиретке сенбейтш адам. 22 Рофи - шиа мазхабыныц 6ip тармагы, сол мазхабты устанган адам. 180
Осынау шайхтар карматтарды ejrripe беру сауапты ic деп бшетш-д1. Махмуд та оларды исламныц душпандары деп бшш кугындап, аяусыз кыргынга ушырататын. Шах, Фирдаусщи билиетщ саткындарымен тш 6ipiK T ip reH ciH , дастанды маган экелуден бурын, баскаларды лайык кершсщ», - деп айыптады. Ертещне 6ip кексе адам, султан казынашысыньщ некер1, «Шахнама» ушш 20 ООО мыц дирхем экелд!. Абу Дулаф калтаны ашып караса, азырагы кум1с, Ke6ici мыс жэне баска арзан тиындар екен. Фирдауси оларды шербет сатушыга, моншашыга жэне казынашыныц кызметпнсше улеспрш берд1. Бул жагдайдан хабардар болган султан, Фирдаусид1 ел1м жазасына кеста. Акынныц 6ipa3 жасырынып журе туруына тура келдь Ушне Kipin келгенде эйeлi кершбедь Ол элде кашан кайтыс болып кеткен ед1 Шайх шайырды «мусулмонии риёий ва мажусий нихоний» деп жариялады. Мешггтерде оны «эътизолмазхаб», «мэжусийлердщ»23 маддохы24 деп атады. Сондай болса да, шайыр: «eMipiM тэмам болды, калганы азап inerin, жасырынып журу1ме арзымайды. Мен сиякты аксакалдыц басы оларга керек болса, ала берсш», - деп касарыса тусть Лашкари оган: «Табаристанга бар, оныц 3Mipi Яздигирд шах эулетшен, ci3 сасанилар тарихын жырлагансыз. Демек, 3Mip сгзд! курметпен кутш алады», - деп сещцрдь Шынында да, Табаристанда оны Шахриярдыц e3i кутш алды. BipaK, ол да куд1ретп султаннан коркатын-ды. СонДыктан, Шахрияр: «Султанга арнап жазылган мына хажв25? халык арасына таралмасын. Мен оны сатып алып, кез алдыцызда отка жагып ж1беремш», - дедь Арада ею жьш етш, Фирдауси журтына кайтпакшы болды. Ол: «Адамзат oMip бойы, туып-ескен топырагын ансап кун кешед1, GMipiMHin паймонасы26 бггкен екен, журтымда елемш бе, немесе султан Махмуд пшнщ аягы астында елемш бе, ещц мен ушш 6spi6ip», -деп толганды. Акынныц 35 жылдык кажырлы да, азапты ецбеп ушш алган сыйы, ел!м YKiMi болды. Кешшрек, халык алдында езш актау y m iH , султан Фирдаусиге 40 ООО динар 6epin ж1беред1. BipaK, бул шакта шайыр дуниеден еткен едь Султанныц сыйын шайырдыц кызы Мэнижа да алмады, ол: «Экемнщ пэк рухы шахтан сыйлык алуымызды кецпрмейдЬ>. Оньщ бар айтканы осы болды. Фирдауси султанныц каИарына ушыраган кезде шейх (дшбасы) акынды «кэшр» атаса, ал султан ашуынан кайтып, жумсарганда шейхтьщ да кезкарасы езгердь Бул езгерктщ себебш ол былайша тусиадрд1. Шейх тусшде Фирдаусщц жэннат багында K e p im i... Сен бадкирдор мэжусилерд1 23 Мэжуси - отка табынушы. 24 Маддох - адамдардын жиылатын кепшшж орындарында дши мазмунда уагыз айтып, кунелтупп адам. 25 Хажв - мсшердщ немесе когам eM ipim ieri кемшшктерд! келемеждеп бейнелеген шыгарма жанры. 26 Паймона - рюмка, тостаган, пияла; паймонасы тасымак - куш б гт, елетш кез1 келдь 181
мактап, кэшр болган едщ, калайша бешшке юрдщ? - деп сурапты шейх. Tswipi туралы 6ip бэшт жазган ед1м, сол ce6enuii болып, кудай меш жарылкады, - деген-мыс Фирдауси... MiHe сол бэшт: Надонам, чии, харчи хасти, туи, Жахонро баландию пасти туии... Мазмуны: «Бшмед1м, KiMciH, BipaK, барым сенсщ, Дуниенщ темеш де, бшп де - езщсщ...» («Фирдоусий». «Хотима»), Бул параграфтан орын алган тэжж эдебиетипа Сотам Улугзода, сондай-ак «Шахнама» авторы мен баска шайырлар, эюмдер, шахтар тарапынан ирандыктар мен тур1ктер жешнде айтылган этноцентристк сипаттас тужырымдар жэне ишаралардьщ дурыс-бурыс жерлер! жетерлж. Оларды ойлы окырманньщ 03i багамдай алар деп сенем1з. Bi3 аталмыш пайымдауларды сараптауга уакытымызды жiбepмeй, ендт жерде ткелей Душанбе, Техрон, Ташкент, Мэскеу калаларында басылып шыккан «Авесто» мен «Шахнама» туындыларыныц ездерше жупнш, оларды салыстыра карастыруды жен кердк. 2. Кене Туранньщ ацыздык жэне тарихи тулгалары Ертедеп Typiicrep жазба шыгармаларында кагандары мен колбасыларыньщ ел курау кызмет, ел коргау ерлт, ел билеу ypflici, жоралгыжолдары, ел-журт атауы, Отан-ордасы - шеж1ре-тарихы, елшвд жер1, салты, дш1 жэне турмысы, сондай-ак ру-тайпалары турасындагы деректерд1 жазып калдырды; олар ауызша эдебиеттершде улы колбасылар жайында киял мен мифтк сана кундагында туган тамаша шыгармалар жазып калдырды. TypiK халкыныц тарихи эдебиетте кершущщ i3i Маадай-Ер, Алп Ер Тонга, Огуз каган, Шу каган сиякты кагандар мен колбасшылардыц тарих сахнасына келу1мен тутасып жатады. Булар - TypiK тектес халыктардьщ ез аргы аталарын, жалпы тарихка белгш болган ец алгашкы жазба шеж1ре мен ацыз шеж1ренщ тарихи кешпкерлерь Осынау шеж1релер мен дастандарда бейнеленген окигалар мен сипатталган елбасылар мен колбасылар тур1ктердщ ежелп тарихыныц 6i3re мэл1м болган бастауы icneni. Б1здщ жыл санауымыздан бурынгы XV гасырда жазылган «Мусаныц кгеабы» - «Тауратта» Япшшщ (Яфас) улдарыныц шшен Тубал е«мшщ аталуы, б.д.д. мыцжылдыктарда металл оцдеудщ me6epi ретшде танылган осынау Тубалкабыл (Адам атаныц eKi урпагыныц 6ipi Кдбылдан тараган Лэмех атты улы eKi эйел алган. Солардыц 6ipi - Зилла. Зилладан Тубалкабыл eciMfli 6ip ул керд1. Оныц карындасыныц аты Нагима едО [374,15,25 б.] сипатыныц алтайлык немесе турандык кене тайпалардыц аргы ата-бабаларыныц K9ci6iMeH сэйкес келу1 кеп нэрсегп ацгартса керек. 182
Бул ретте тургештердщ кара бозбала Шу (согды тшнде - кара) турасындагы тарихи-генеалогиялык анызы назар аударарлыктай [375, с. 419- 422, 117]. Энпменщ ауаны да Сырдария езеш бойындагы (Фарабка дейшп) «Кара» Шуцы нактылауга ауган. Мунда патшаньщ кара баласы кырык жасесшр1мнен куралган барлаушы жасактьщ басшысы ретснде кершедь Бул Сиявуштьщ жуздк жасагына, каракалпак эпосында айтылатын жуз немесе кырык бозбаладан куралган жасакка сайма-сай келш тур. Шу жайында айтылган аныздьщ согдылык кисынында ол жат журтгык эйелден туган деп керсетшмеген, 6ipaK оньщ «далада» eMip сурген Ke3i тшге алынган. Оньщ тендеп жуктелген атка мшш жургеш айтылган. TypiK тшдершде тевдеп жуктелген атугымы «арка» (жон, жота), «Алача» («Алаша») сез!мен бершед1 [376, с.136]. Алаша-атка деген мецзеуд1 Алаша ce3i мен угымына бершген омонимикалык eMeypiH ретснде кабылдау керек сиякты. Бул, acipece, Алаша хан хакындагы казак ацызында эдем1 керсетшген (Ала+ша - белп елшем1 аффика). «Арка» угымы - «Халаш» сезш туйщцру ymiH колданылган. «X» дауыссыз дыбысы кептеген архаикальщ (кене) турш тшдерше тэн. Демек, «халач» сезше кен таралган TypiK ce3i «Алач» сэйкес келедь Бул TypiK ce3i «Алач» - Алача (Алаша) сезшщ кыскартылган Typi (сонгы «а» тусш калган). Хикая окигаларды api карай баска заман зайыбына байланыстыра баяндайды. Онын узак-сонар эцймеге аркау болган сюжей фантастикалык сипаттас болып кершуше карамастан, ондагы 9p6ip деталь белгш 6ip магынага ие. Шу каган туралы аныз бойынша, ертеде Шу ещршде e3i жас, акылды api батыр Шу атты каган билш курыпты. Bip куш Мысыр елшен келген саудагерден Зулкарнайын патшаньщ Яксарттьщ аргы бетше (Сырдарияныц оц жагасындагы елдерге) согыс ашкалы дайындалып жатканын ecTinTi. Шудьщ жагасындагы камалына эскер басшыларын жинап алып, ол былай деип: «Зулкарнайын патша б1збен согыскалы келе жатыр, эркайсьщ ез жерще, корыгьща барып улкен жолдьщ бойындагы таулардан агатын эр езеннщ жагасына кент сальщдар. Кентгщ какпасы 6epiK, камалы Ала-Таудай бшк, ал каланы коршаган оры мына асау Шудай терен болсын. Кентгщ корыгы жайшьшыкта ан мен малга толы болса, ал ел басына кун туганда me6i жылкыга жем, жасакка азык (аны мен малы) болады. Эр кенттщ жанындагы бшкке - карауыл тебе, езен еткелдерш кадагалайтын 6eKiHic салынсын». EpTeHiHe, Шу каган К°жакент (Сырдария) езенш бетке устал, асыгыс журш KeTimi. Арада жет1 ай жеп кун еткенде жанадан салынган 40 кентп: Кожакент, Tepic, Талас, Шу езендер1 бойындагы еткелдерд! жанай салынган беюшстерд1 кез1мен керген каган, камалына кайта оралыпты. Шабгар, Талас, Кулан, Мерю, Аспара, Баласагун кенттер! осы кезде салынган екен. Шу каган осы сапарында Каратаудагы, Бурылдагы, Мойнактагы, IUeMiiirreri, Жет1 таудагы, Тасеткел мен Хан тауындагы мунараларды салдырыпты. Ескещцр Зулкарнайынньщ (Александр Македонский) Орталык Азияга б.д.д. 183
329-327 жылдары жаугершшкпен келгешн ескерсек, Шу каган салдырган бул калалардын жасы б.д.д. 1Угасыр деп болжамдауга болады. Шу каган жэне «Шу керуен жолы» ацыздары бойынша, Шу атты каганньщ нактылы eMip сурген Ke3i керсетшмеген, ал оньщ бшпк курган каласыныц Шу езеншщ жагасында, Касиетп таудыц батысында орналасканы керсетшген. Эрине, бул жерде сез болып отырган Касиетп тау турйстердщ киел1 санаган Урун-Ардж тауы екенше талас жок- Урун-Ардж Шу езешнщ оц жагасында жаткан, 1ле Алатауыныц батыс сшемдерше KipeTiH тау жуйеа, ол К^ытай деректершде Цзедань тауы ретшде белгш. Демек, Шу каганныц каласы - Баласагун... «Шу керуен жолы» туралы ацыз бойынша, б1рде Шу каган езшщ коластындагы елдерд1 аралап шыгу ушш К,асиетт1 таудыц батысындагы камалынан жолга шыгыпты. Шу езеш бойын аралап, 40 кун журген каган Кок тещзге жеткен екен. Кешннен Шу каган журш еткен жолды - «Шу керуен жолы» деп атапты [377, с. 51]. Сонымен, Ескещцр Зулкарнайын Самарканнан eTin, TypiK шэЬарларына жол тартканда, олардыц Шу eciMfli жас каганы бар едь Ол кеп косынга иелш жасап, Баласагунга жакын жерге Шу корганын салдырып, 63i баскаратын. Ол, Кожакент езеншщ бойына карауыл койып, Ескещцр Зулкарнайынныц сол езеннен етер уакытын хабарлап туру максатымен шолгыншы топ - кырык тарханды ж1бергрн екен. Шолгыншылар Ескещцр Зулкарнайыннцн езеннен откенш сол туш-ак хабарлапты. Каган дереу дабыл кагып, тун ортасында шыгысты бетке устап жолга шыгыпты. Каганныц асыгыс кешкеншен кау1птенген хальщ арасында дурлку пайда болыпты. Уршкен ел, кез-келген келжке Mi не салып, каганныц соцынан epinTi... Келш таба алмаган жиырма eKi адам журтта калып койыпты. Булар огуз тайпалары efli (кынык, салгур жэне т.б.) [378, 24 б.]. «Сол жиырма ею Kici бала-шагасымен уршкен елдщ соцынан еру-ермеу женшде KeHecin отыргандарында, кастарына тагы ею адам Keniirri. Иеаз журтта жиналып отыргандар: «Ескиадр Зулкарнайын жортып журген жаулаушы, 6ip жерде турактай алмайды. Б1здщ жерге де турактай коймас. Ei3 6api6ip ез жер1м!зде каламыз. Кал-аж (ач) - Осында калыцдар», -детт [378,24 б.]. Осы eKi юсщен калач деген eKi рулы ел пайда болады [379, с.422]. К- 0м1рэлиевтац жазуынша, егер Махмуд Кашкарида калач Шу бойынан аттанган TypiK патшасыныц соцынан epin, калып койган eKi Kici урпагы болса, Рашид ад-динде (Эбшгазыда да) Огуз ханныц Таласта «кал ач» деп калдырып кеткен юсшершен тараган урпак- Бул ретте, eKi автордыц келпрген ацызыныц 6ip непздшп кершед!, ейткеш географиялык мекен 6ip жер. Демек, ацыз ете ертеде, калачтар Шу бойынан кетпей турып, осы Шу-Талас бойьга жайлаган кезде туган. TinTi, бул ацыздыц туп-тукиянын I - II гг. кезецше жаткызуга болады. Егер осы дереюп, «Огуз-намадагы» калачтыц - Темурду Кагулдыц орда кызметппа болуымен салыстырсак, калачтардыц эуелде огуздар карамагында болгандыгын ацгарамыз. 184
Бул ат оныц айналыскан кэабшщ сипатына байланысты койылган. Ягни, Огуз каганныц эскерлер1 сапар тартып келе жатып, «йолда бедук 6ip уй» кередь Бул уй «капулуг ерд1, ачкыч йок ердЬ> [380, с. 25]. Осы уйдщ какпасын ашуды Темурду Кагулга жуктейд1 жэне мунда «кал ач калык (ны) ачгундун соц кел ордуга « депп [380, 29 б.]. Мэт1ндеп «Ордага кел» деген сез, Темурду Кагулдыц жагдайынан (кай сипатта екеншен) кеп мэл1мет бередь Ол - Огуз каганныц кызметшде журген некерлершщ (батырларыныц) 6ipi, орда кызметппа. Калач Эбшгазы «ИГеж!ресшде» баскалай эрекет^мен танылады. «Иран сары» (таман) - Огуз хан аттанып, «Талаш» шэЬарына келдь Ханныц, кол соцында шолушысы, ягни, арып-ашып, адасып калган б1рл1-жарым адамдарды жиып журетш Kicinepi болушы ед1. Солар, азыгы таусылып, эскер соцынан келе жаткан «хатуну тогурып», «ачлык сабабдщ анасыныц cyTi огланга» жетпей, шагал, кыргауыл устап, тамагын асырап келе жаткан 6ip бейшарадан, кыргауылды урып тартып алып, хан касына келед1 [380, с. 14]. «Хан ол факирга ат уа азук, уа мал 6epin, «бу черкке бармагыл» деп, кал, ач! - дед!. Барча калач ejii шу нэсшден турур» [380, с. 14]. Батыс жэне Шыгыс Туркстанда Typiicrep б.д.д. eMip сурген деген пшрдщ дурыстыгына, сол flayipre б1зден repi 6ip табан жакын жасаган, тур1ктер тарихын жан-жакты зерделеп, ецбек жазган М. Кашкаридыц мына сездер! кез!м!зд! жетюзе тусед1: «Ескендер Зулкарнайын ¥йгыр елше жакындап келгенде T ypiK каганы оган терт мыц колды карсы ж1берген» [378, 20 б.]. «Ескещцр Зулкарнайын Аргу елше жеткенде, катты жацбыр жауып, аялдайды... Сол жерге ол корган салдырып, 4irm деп атапты. Сонан бастап, осы корганда туратын TypiK тайпасы да Hirini атанып K eT inT i». Шу каганныц артынан келген Ескещцр Зулкарнайын: «Журтта калгандардыц узын шаштары мен TypiKTepre уксас белгшерш керш, олардыц ездершен сурамай-ак, TypiK монанд - Typiicrepre уксайды» - депп. Сонан бастап, TypiK деген сез оларга eciM болып KeTinTi» [378, 24]. XI г. Махмуд Кашкаридыц бул ацызды Александр Македонскийге байланыстыра баяндауында, калач(ж)тар огуздар санатына жатпайды. Шу жэне оныц кырык жасагы 3pi карай, узак жол журш, Шын (Кытай) жакка eTin кетедь ¥йгырларга жакындаган кезде, Шу каган мен Ескещцр Зулкарнайынныц барлаушы тобы ушырасып, согыс басталып кетед1. Согыс Алтунхан деген жерде болган. Тур1ктердщ 6ip жасагы, Ескещцр Зулкарнайынныц сарбазын кылышпен шауып, как белед1. влген сарбаздыц ышкырына байлап алган дшдэ салынган эмияны да eKire белшш, канга малынган д1лдэлар жерге шашылады. Ертецше TypiK жасактары канга былганган дшдэш Kepin, бул не деп тацыркасканда, «Алтын кан» деп жауап кайтарган. Сондьщтан сол жердеп бшк тау да солай аталып кетедь ¥йгыр елше жакын орналаскан осы таудыц айналасында, кешпел1 TypiK тайпалары жасайды. Ескещцр Зулкарнайын сол тойтарысты шабуылдан соц, Шу каганмен бтмге келген. Сонан соц, ¥йгыр шэЬарларын салдырып, 6ipa3 жыл сонда турып, дамыл185
дайды. Ескещцр Зулкарнайын шегшш кеткеннен кейш, Шу каган да ез елше беттейдь Баласагунга дейш шгершеп, ез ейм1мен аталатын Шу шэЬарын салдырып, тыныш eMip суредь Бейбгт eMip op наган соц, ещрге лэйлектер жш-жш конактайды, мунда конбай етпейд1 екен деп баяндалады ацызда [378, 24-27 б.]. Шу хакан Баласагунныц каласынан алые емес жерде кала салдырып оган езшщ еемш берш - Шу - деп атаган. Осы кунп Шу каласы e3iHiH алгашкы атын сактап келе жаткан орта гасырлык калалардыц 6ipi. М. Кашкари «Сагун Карлук журтыныц мыктьшарына бершетш лакап ат. TypiK тэуштерш ата сагун, дейдт. Ендеше, Баласагун ею сезден куралган: «Бала» мен «Сагун». Сагун - хакан, хан. М. Кдшкаридщ жазуынша, «...тур1ктерд1ц «Шу» eciMfli 6ip жас хаканы болган ... Ол, улкен косынныц neci болган... Баласагун сарайыныц алдында кун сайын бектер мэртебесше уш жуз алпые рет дабыл кагылып турган. Сонан сон, езшщ атымен аталып кеткен Шу каласын салдырады. Сол жерд1 ырымдап тылсымдатады. KyHi бугшге дейш лэйлектер сол тылсым сикырлы кала мацынан асып кете алмайды. Сол тылсым KyHi бугшге дейш бузылмай сакталып келедЬ [378, 18 б.]. Гуламаныц ецбегшен келпршген узшд1 де, жас Шу атты хаканныц болганын, Шу жэне Баласагун калаларын салдырганын, Баласагунды мeмлeкeтiнiц астанасына айналдырып, кол астындагы бектердщ мэртебелерш курметтегенш, бул каланы тылсымды (загадочный), касиетп жерге орналастырыгандыгын 6inflipefli. Бул екуш де Баласагун жэне Шу деп ез eciMiMeH атаган. У.Х. Шэлекенов Баласагунныц орнын Шу езеншщ орта агысындагы «Акгебе» деп бшедЦ 381, 33 б.]. Геродоттыц айтуынша («Тарих» атты шыгармасыныц TepTiHmi ютабында («Мельпоменада»), ол кезде эл1 ешюм мекендемеген осынау eлдiц алгашкы тургыны Таргитай деген адам болган. Осы Таргитайдыц анасы, скифтерД1Ц сен1мшше, Зевс пен Борисфен езеншщ кызы болган-мыс... Оныц уш улы болган: Липоксаис, Арпоксаис жэне ец кенжес1 - Колаксаис. Олар скиф жершде патшалык курып турган кезде, аспаннан алтыннан жасалган мына заттар тусед1: сока, камыт, айбалта жэне тостаган. Бул затгарды алдымен уш улдыц улкен! кередь Ол заттарды алгысы кел1п, жакындай бергенде, алтын заттар алаулап жана бастайды, ол KefiiH шегшуге мэжбур болады. Еюнш1 агасы заттарды алайын деп жакындаса, жанган жалынныц ыстык леб1нен жолай алмайды. Kiiui улы Колоксаис келгенде гана, жалын су сепкендей басьшып, алтын заттарды сол иеленедь Сейтш, 3KeciHin орнына патша болады. Осы уш улдан скифтер тарайды. ...Липоксаистан ахват деп аталган скиф тайпасы, ортаншы улдан катнар мен траспи тайпалары, ал олардын Kiiui raicmeH паралат тайпасы тараган. Бул тайпалардыц бэр^н сколоттар, ягни патшалык тайпалар деп атаган. Скиф тайпаларыныц атаулары болган «Таргытай», «Сколот» жэне «Паралат» (т жалгаулы косымша жалганган c e 6 e n T i, езгер1ске ушыраган болуы керек), Шыцгыс ханга алгашкыда суйеу болган тайпалардьщ 6 ip i «Сакаит» атауын алган кауым едь - деп болжам жасайды T ypiK тарихшысы З.В. Тоган. 186
Сол сиякты, «Скиф» («Скит») атаулары да «Сака» атауыньщт жалганган Typi болуы эбден мумкш. Сакаит пен Скиттщ СКТ Ty6ipni эрштерден куралганы айкын кершш тур емес пе? (Togan Z.V. Ibn Fadlan’s Reisebericht. Leipzig, 1939, б. - XXX. Kipicne). Турен (сока), мойынтурык (камыт), балта, шемшггщ аспан дeнeлepiн бейнелейтшдтн казак арасында бугшге дейш сакгальш келген мына 6ip жумбактан байкауга болады: Жапанда жайнап турган 6ip бэйтерек, Заты бар, бутак сайын жанга керек. Балта, шемш, турен мен мойынтурык, Тертеуш тавдап алдым ерекшелеп [382, 216 б.]. Бул жумбактагы балта - Таразы, nieMini - Жетщаравдиы, Турен - Kinii Жетщаракшы, мойынтурык - Каракурт (Кассиопея) жулдыздары квршед!. Скифтердщ айтуынша, ездершщ 6ipmuii патшасы Таргытайдыц заманынан 6epi, олардын жepiнe парсыньщ Дарий патшасы жорык жасап, басып KipreHre, ягни б.д.д 514 ж. дейш, тура 1000 жыл еткенге уксайды... Оларда (скифтерде) жер улан-гайыр. Колаксаис оны уш патшалыкка белш, оларды уш улына билета [383, с.188]. Kefi6ip авторлардыц пайымдауынша, Таргытай сактардыц кешнп урпактарыньщ есшде Ер Таргын еаммен сакталган. Таргытай eciMi монгол деректервде де кездеседь Олар, IX-XII гг. аралыгында Моцгол успртш «Он eKi жаман хандар елЬ> деп атаган. Ол жерд1, он eKi тайпа ел мекен еткен. Булардыц билеушшерк Тайчылардын Таргутай Хирилтугы, Журкеншц Сача 6eri, Ym Мерюттщ Тогты 6eri, Ксрейттщ Вацханы, Жат жажыраныц Жамухасы, Харалуттыц Арыстан ханы, Ойраттын Хоточа 6eri, жат Туметпц Ботохай Тарханы, Ойгырдьщ Идыкуты, Найманныц Таян ханы, Татардыц Менгужин сулпЫ, Алты Шурппттщ Зунчин ханы [384, с. 148]. Геродоттыц жазуынша, Геракл эйел-жыланнан уш ул перзент кередь Скиф Патшаларыныц 6api, оныц Скиф eciMfli кенже улыныц урпактарынан тараган. Бул ацыз бойынша, тур1ктердщ тагы 6ip патшасы - Скиф. Геракл эйел-жыланга: «улдарыц ж тт болып ескеннен кешн, белбеуш мынадай кылып буына алган улды осы жерге ие етш калдыр»,-дейщ. Сейтш, Геракл садагын тартып, белбеуш буынып (белбеудщ шгегшщ соцында алтын тостаган бар efli) KepceTin, оларды эйелше беред1 де, e3i жолга шыгады. Геродот ацызда айтылатын алтын тостаганга мэн 6epin, «скифтердщ KyHi бугшге дейш белбеулерше тостаган тагып журетшш (муны анасы Скифтщ игшп ушш ктеген)», - жазган [383, с. 188,189]. Бул ацыздык деректерден кандай ой туюге болады? Таргытай жэне баска ацыздык тулгалардыц еамдершен парсылык, TypiKTiK немесе баска 6ip кауым тЫнщ ерекшел1ктерш isflecTipe талдауга бола ма? BipaK, мундай сс‘мдерд1 тек тiлдiк материалдыц непзшде гана 6ip кауымга тели дэлелдеу 187
жеткшкЫз, spi кумэн устше, кумэн тудыра 6epyi де мумкш. Мэселе Таргытай, Геракл жэне олардыц улдарыныц еЫмдершде гана емес, бул жерде сол заман epeкшeлiгiнiц жазба деректерде xepimc салт, дэстур, сешм жэне т. б. кешнп кезецдердеп кайсы 6ip халыктыц болмысында сакталып калгандыгына зер салудыц мацызы зор. Таргытай улдарына байланысты Геродот ютабында айтылган жэшгп б!з казак; эдебиетшщ улплершен де кездеспре алатынымызды жогарыда айтып erriK. Бул ретте, б1ршиццен, аталган алтын заттар жайлы ацыз халыктыц жадынан 6epiK орын алып, урпактан урпакда кешкен болуы мумюн. Немесе, екшшщен, сол алтын заттар туралы эцпмеш жетгазупй арадагы б1реулер Геродот тшге алган ацызбен таныс болган да шыгар. Кдлай болганда да буларды еткен замандардагы белгш 6ip тарихи шындыктыц жацгырыгы, оныц ацыздык niniiHi деп бшген жен. «Авестода» эцпмеленген турлар, олардыц кесемдер1 туралы да осыны айтуга болады. Онда турандыктардьщ шпнен мыналар тшге алынган: Ворукаша тевдзшщ жагалауына арийлпсгердщ кас жаулары - турлар кел in курбандык шалады. Турлардыц тагы 6ip KeceMi Нохушта да кец арналы Рангха жагасында Ардви Суреге арнап курбандык шалган жэне т.б. (Ардвисура Анахита мадагы, 20 бел1м, 93 узш). Булардыц бэрг Афрасиабка дешнп, немесе, онымен шамалас кездердеп ацыздык кешпкерлер. i Скифтердщ б.д.д. тарихи тулгалары да кене грек авторларына белгш болган. Солардыц 6ipi - Анахарсис27. «Ол б.д.д. 638 жэне 559 жылдар] аралыгында eMip сурген. Анахарсис сол кездеп еркениетп элемге аса та- i нымал акын, философ болган. ЭкеЫ Гнур скиф, шешеЫ - эллин кызы едi,’ осыныц аркасында ол скиф жэне эллин тшнщ екеуш де мецгерген. Ол скифтер мен эллиндердщ кундел1кп согыс жагдайындагы эдет-гурыптары жайлы 800 жолдан гуратын жыр жазган...» [385, 73 б.]. Анахарсис тура-; лы грек философы Платон былай дейдк «Анахарсис аты ацызга айналган скиф. Грекияга саяхат жасаганда Солонмен кездесш, соныц ыкпалында; болып, данышпандыгымен атагы шыккан». Диоген Лаэртскийдщ грек! философиясыныц тарихына арналган ютабында, Анахарис жайында жеке! бел1м бар. Онда Анахарсистщ Грекияга келш, ¥лы реформатор Солонмен] кездескеш, eMip тарихы жэне философияльщ накылдары туралы мэл1меттер j келпршген [386, 95-96 бб.]. Сондай-ак, Анахарсисп тарих беттерше TycipreH кене авторлардыц 6ipi« - Геродот. Оныц «Тарих» ецбепнщ «Мельпомена» атты ютабынан мынаны оки аламыз: Баска халыктар сиякты скифтер де ездерш табанды турде жатжерл1ктерден кашьщ устайды, 9cipece эллиндердщ эдет-гурыптарына 27 Анахарсист; юм кершгенмен тэндестфе беруге болмайды. Майкы би айткан деген сездер Анахарсис пен Анарыстын (егер ол табигатта болса) сырттай уксастыгын гана керсетсе керек. Кейшп уакытта белец алган мундай урдю, ешюмге де опа бермес! анык. 188
сескене карайды. Муны Анахарснс пен Скилдщ тагдыры анык керсетп. Анахарсис кеп елдерде болып, оларга езшщ даналык сездерш жетюзе алган. Кайтып келе жатып, скифтер шекарасына жакындаган да Гелеспонтгы жуз in 0xin, Кизикка (Кызыкка) келедь Бул кезде кызыктыктар Кудай Анага табыну мейрамын салтанатты турде кызу етшзш жаткан едь Анахарсис Кудай анага салтанатты турде мынандай уэде бередг егер ушме аман-есен оралсам, саган арналган курбандыкты «кызыктыктарда» керген мэрейм-кэде бойынша шалып, етюземш ... Скифияга кайткан Анахарсис жасырын Гилеяга барады. Мунда кызыктьщтарда кергеш бойынша мереке салтын жузеге асырады. Муны к-epin турган 6ip скиф, Савлий патшага барып жетюзед1. патшаньщ 63i келш Днахарсист1н жоралгыларды аткарып жатканынын устшен шыгады да, корамсакка кол салып, садактыц огымен оны атып елт1ред1 ... Ариапифи камкорлыгына алган Тимннен есткешм бар ед1, Анахарсис скиф патшасы Иданфирстщ экесшщ агасы болган. Ол Гнурдьщ улы, Ликтщ немереа, Спаргапифтщ me6epeci болып келед!. Егер Анахарсис шынында да осынау Патшалар тукымынан шыккан болса, оны 03iHiH туган бауыры елт1рген болып шыгады. вйткеш, Иданфирс - Савлийдщ улы, демек Анахарсисп Савлий елпрген. Сонымен, Анахарсистщ eMipi оныц жатжурттыкгардыц эдет-гурпын кабылдаганы ^эне эллиндермен достык карым-катьшаста болтаны ушш кайгылы аякталды. Будан коп жылдар еткен соц, Ариапифтщ улы Скилдыц тагдыры да, дэл осындай кайгылы аякталды. Скифтердщ патшасы Ариапифтщ Скил eciMfli улыныц анасы истриянкалык эйел ед1. Ол баласын эрдайым эллинше сейлеуге жэне жазуга уйретедь Кейппректе агафирстер патшасы Спаргапиф Ариапифтс елтаредь Сонда, Скил мен оныц экесшщ Опий еймд1 токалы так neci болып шыга келедь Ол Ариапифтен Орикп туган едь Скифтердщ патшасы бола тура Скил бул халыктыц турмыс салтын мулдем жаксы кермеген .Алган тэрбиесше байланысты кебшесе эллиндж эдет-гурыптарга бешм туратын-ды. Борисфениттер каласыныц шебшде эскери шайкас басталардыц алдында Скил эскерлерш кала какпасыныц жанына калдырып, 6ip e3i калага юредь Скифтш кейлегш шеппп тастап, эллинше кшм ки1п алады. Базар алацында эрл1-берл1 журе бастайды. Ол эллиндк эдет-гурыптарды устанып кана коймай, эллинд1ктердщ кэде-жоралгылары бойынша курбандыктар шалган. Патша Скил, Дионис Вакхка (Кудайга) арнап, дши кэде-жоралгыларды жасауды калайды. Ацыз бойынша, Дионис Вакх борисфениттердщ сарайыча езшщ Перунш ж1беред1, сонда ол eciHeH танып отка кушп елед^ Соган Карамастан, Скил жацагы кудайга арнап кэде-жоралгыларын жасайды. Ал, скифтер болса, бул вакхилык есшен тануды каралайды. Скил осындай дши жоралгыларды орындай отырып, естен танып калганда, 6ip борисфенит скифтердщ басшыларын шакырып келед! де: «кер1цдер, Вакхты еске алып, 0сындай жоралгыны жасаганымызда, 6i3fli естен адасу ce3iMi баурап алады. 189
Ал, аздердШ патшацызды да, бул тэщрлйс куш баурап алган», - девд. Содан кешн скифтер Скилга карсы кетерипске шыгып, Октамасадты патша етш жариялайды. Октамасад ез бауырыньщ басын алады [383, с. 206-208]. Геродоттьщ ютабында хатталган бул ацыздык мазмундагы тарихи фактыньщ бугшп турштер, оныц шшде казактар ушш тагылымдык мацызы аса зор. Сол замандагы скифтер ездершщ дэстурш, салт-санасын, эдетгурпын, Tini мен дшш таза сактагандыктан гана скиф болып eMip суре алды. Ал, кешнп кезендерде олардыц аты мен заты да калмай, баска халыктардыц арасына ciHin. жок болып кете барды. Ендт жерде олар ата-бабаларыныц асыл касиеттерш бойында сактап журе алмагандыктан, мэцгшкке скиф атын жогалтты. Муньщ 6api - жат елднсгердщ турмыс салтын женс^з кабылдай берудщ нэтижес1 едь Ж о г а р ы Д а eciMflepi тшге алынган скиф билеушшершщ тарихын, T ypiK (казак) журтыньщ тулгаларына катыстыра баяндауымыздыц Heri3i де жок емес. Мундзгы устанатынымыз, тагы да сол Геродоттьщ жазбалары. Ол былай деп жаз«Ды: «Тагы 6ip ацыз бар... Скифтердщ кешпенда тайпалары Азияны м е к е н д е г е н . Массагетгердщ ыгыстырып шыгаруына байланысты, бул скифтер кю*мерлжтердщ жepiнe ыгысуга мэжбур болады. Сонда жергшкп халык, мундай саны кеп душпанмен согысудыц кажеи жок, одан да кешешк дейдк патш«сы, керюшше, жepiмiздi баскыншылардан коргауымыз керек деп memiM кабьЦЩаганымен, кепшшк жещп, олар ез жерш тастац ауа кешедь Олардыц с о н ы н а тускен скифтер, Мидия жерше де етш кетедь Бул ацызды э л л и щ ц к т е р Д е , варварлар да (скифтер) б1рдей айтады» [383, с. 190]. Демек, скифтер меН олардыц билеушшершщ шыккан Отаны Ka3ipri Орталык Азия - Батыс Т у р к с т а н елкеЫ. Муны, скифтерде ата-бабалар культшщ мыгым болгандыгы Да дэлелдей туседь Бул ретте, скиф патшасы мен Дарийдщ арасында болган эцпменщ назар аударарлыктай жактары бар. Дарий: «сен, неге 6i36eH гоктап турып согыспайсыц, каша согысасыц», -дегенде, скиф патшасы Цданфирс: «бул кашу емес, б1здщ коргайтын калаларымыз, егш алкаптарымиз бен бау-бакшаларымыз жок. Шыныменен согыскыцыз келсе, б1здщ ата-б«баларымыздыц зиратын киратып тастацдар, согыстыц кекесш сол з а м а т т а к е р е р а ц д е р » , - деп жауап катыпты [383, с. 218-219]. «Огуз-н*мада» (б.д.д. 1 м.ж. окигаларды камтыган) орны ерекше турган кешпкер - Улуг Турж. Ол Огуз каган «чертнде бар» терт кешпкер сиякты емес, оныц кызмета, эрекета белек. Ол - Огуз каганныц жанында отыратын акылдй кенеснп. К,азак?ын, ацыз-зцпмелершде хан касында болып, ханга акьш косып отырган «Тугел сездщ туп атасы» атанган Майкы би, одан соцгы Асан кайгы, Сыпыра жырау, Теле би, Бухар жырау т.б. болган. «Огуз-намаЯ» Улуг TypiK сэуегей, эулие образына жакын бейнеде KepiHic тапкан... Б^л - букш турш журтыныц ортак акылшысы болган жиынтык бейне. 190 #асаган Сыпыра, 300 ж. жасаган Коркыт сиякты - аруак neci, киет Kici ксйпшде кершедк Оныц бул касиеп, кулл1 Огуз урпагыныц тагдырына катысты туе керушен анык байкалады. Демек, Улуг TypiK - тарихи Heri3i бар бейне. 190
К. ©лпрэлиевтщ жазуынша, X г. жуздеген жылдар бурын пайда болган осы ацызга «турк» атауы Улуг Туркке айналып, ягни, Огуздан бурын дуниеге келген, «ак сакалды, муз шашты, узын улуг 6ip карт Kicire» айналып барып eiifli. Орта гасырларда TypiicriK тек, ягни, кулм TypiK халыктарыныц аргы атасыныц атына айналган TypiK туралы шеж1ре туды. Муньщ да тарихи Heri3i бар деп есептеуге болады. Ce6e6i б.д.д. мьщжылдыктарда рутайпалар «TypiK» деген жиынтык атпен аталып, кешшрек рулар api ж1ктелш, opi молайган кезде осы аттыц Maui умытылмаса да кемесю тарткан. BipaK, ру-тайпалар ездершщ этноншшмен коса TypiK тектес екенш де eciHeH шыгармаган. Бул жэйт халык жадында, ацыз-эцпмелерде, жырларда сакталып, кейшге жетп. Ендеше, Kici атына айналган турк термишнде Тур1кстан журтыньщ аты анык бейнеленген деп айтуга толык нег1з бар. Рашид ад-дин келиретш (XIII-XIV ff. ) ацыздагы... Нух (Ной)пайгамбар, одан Яфес, одан Диб Бакуй, одан Кара хан, Орхан, Кэр хан, Курхан, ал Кара ханнан Огуз хан тарады деп кел етш шеж1ре i3i эл-Мукаффанньщ кггабында (VIII г.) кездеседь Онда Нойдыц Сам, Хам, Яфес деген уш улы болады. Оларга элелод белш бередь Яфетке TypiK жер1, сондай-ак, Кытайга дешнп ажужей-мижужей жерлер1 тиед1 делшген. «TypiKCTaH елке с i езге елд1 мекеннен белек болды, сол ушш оган TypiK деп ат бердь.. Яфеттщ урпактары кебейдь Олар кебейген кезде Гуз, Халлук, Хазар т.б. ез араларында егес туды» [387, с. 42]. Byjj шеж1реде Гуз, Халлук, Хазар т.б. туыс Kicuiep ретднде суреттеледь Ал, Яфетте болган сикырлы, жанбыр жаугызатын дугалык сез жазылган тастьщ, кешннен Гуз колында калуы [387], Гуздыц непзп, жстекпп ру екешн керсетедь Бул ретгеп тагы 6ip аныз, Э.БаЬадур-ханныц «Шаджара-и турк» атты ютабында бершген. Ол муны «Тауратган» [374, 21 б.] жэне «Кураннан» [356, 146 б.] алган: Нух пайгамбардыц кемеЫ Солтустк Месопотамиядагы Джуды тауыньщ мацына келш токтайды. Олар кемеден шыгып, курбандык шалу ушш 6ip гимарат тургызады жэне де намазын етеу унпн меппт салдырады [388, 12-18 бб.]. Сол жерде Нух пен оньщ эйел^ сондай-ак оныц уш улы эйелдер1мен аман калады. Сол улдардан - Хам, Сим (Сам) жэне Яфеттен адамзаттыц урпактары кебейген. Яфет Джуды тауынан KeTin, Едш мен Жайык езендершщ арасына барып коныс тебедь Оныц сепз улы бар едь Олар мыналар: TypiK, Хазар, Саклап, Рус, Мин, Шын, Кеймари, Тарих. Яфет ез орнына улкен улы Typiirri отыргызып, езге улдарына: «Сендер Typiicri патшамыз деп мойындап, оган багыныцдар» - дед1 [389, с. 15-16]. К- 0м1рэлиевтщ айтуынша, Огуз каган бейнесшщ эдеби образ екеш рас. BipaK, оныц тарихи H e ri3 i де жок емес. «Огуз каган» дастанында халык жадында сакталган тарихи шындыктыц дастанга айналган турш керем1з. Ондагы басты эрекет - жорык. Мунда мифтк сипат жок. Огуздыц жаулары да мифтк каЬармандар емес. Огуз каган Алтын каганга елпп ж1бертюзгенде, ол 03i келш багынады. Ол татар журты каганыныц прототип! болуы керек. вйткеш, дастанда шыгыс (оц жакта) жакта Алтын каган елг бар ед1 делшген. Одан кешн Огуз каган тарихи журт Чурчп; Урум, Шамам (Шам), 191
Сынду жэне т.б. карсы жорык жасайды, олардьщ географиялык орны да белгш!: 6ipi сол жакта - Огуз кагандыгыньщ батысында, 6ipi он жакта - шыгысында, 6ipi кунбатыс жакта - оцтусттнде, 6ipi куншыгысында - солтуспгшде. Шурпйт - Маньчжурия ел!, Урум деп ежелден Kinii Азия жер1 аталган (ол К;.0м1рэлиев жазгандай, Рим империясы емес) [62, 89 б.] Огуз каганньщ тусында Рим империясы дуниеде жок болатын. Шамам мен Сындуды зерттеуцп В. Ванг пен Г.Р. Рахмети Сирия жэне Хинт (Ундютан) [390] деп, дурыс тус1нген. Согыста тылсым куштердщ кемеп де, сикырлы эрекеттер де жок. Согыстар Огуз каганньщ «жер жузшщ терт бурышыньщ каганы болу» максатынан туган. «Огуз каганда» миф-ертегшк элементгер жок, эпостык эцпме KepiHic тапкан [391, 30 б.]. BipaK, эдебиетте ол женшде турлше ппарлердщ айтьшганын еске сала кетпекпйм1з. Ж. Гуигнес Мете (Модэ) мен Огыз Ханныц 6ip-6ipiHe уксайтыны женшде аса 6ip сактыкпен сейлейдь Ал, Зия Гекальп езшщ «Кене тур1ктердеп логикалык уйлеймдер» атты макаласында, оларды 6 ip адам деп бшедь Бул ретте б!з, Бахаеддин Огелдщ Огуз-Хан эпсанасы Метеден де бурынырак кезде, Орта Азияда калыптаскан деген nkipiH e ден коямыз [392, с. 11 ]. Айтылган баска шюрлердщ айтарльщтай Heri3i бар деуге болмас. Мысалы, В. Радлов [393, с. 53], Риза Нур [394, с. 6], Ж. Маркварт [86, с. 37], Потанин [395, с. 93] жэне Н. Бичуриннщ [34, с. 46-47] енбектершде ргуз Хан ¥йгыр каганы Бегу-Тегшмен, Ескенд1р>1ен, Шыцгыс ханмен, моцгол ацыздарындагы Керей ханмен жэне Метемен (Модэ) тэр1здеспршген. «Огуз каган» дастаны огыз тайпаларыныц гана туындысы емес. Дастандагы ен езекп тустардыц 6ipi - Огуз Каганньщ бектерше Кыпшак, Карлык, Калач жэне Кацлы аттарын бершгендт. Муныц 83i Огуз Каганньщ баршатуржтайпаларыныцатасыболгандыгынашыккерсетштур. Дастанныц каЬарманы болган Огуз Каганньщ «мен Уйгырдыц каганы боламын» деген! де назар аударарлык жэйт. Ендеше, Огузды б.д.д. I мыцжылдыктагы Туран журтыньщ дацкты Елбасшылары мен Колбасшыларыныц, ¥лы Кагандарыньщ 6ipi жэне 6iperem деп бшу керек. Огуздар тайпасыньщ 22 рудан куралуы мен Афригилер Патшаларыныц 22 династияга белшушдеп уксастык кезге урып тур. Афрасиаб (Алп Ер Тонга), Огуз (Окус), Карахан, Мэди (Мадай Ер, Мадай Кара) сиякты эпонимдердеп уксастыктардыц рэм1здш сыры туралы не айтуга болады? Пайымдауымызша, осынау ес1мдерд1 ерекшелеп турган 6ip магына бар (ол туралы теменде тэпт1штеле айтылады). Ол барлык деректерде Огыз (0пз, Бука), Ер, Bepi, Кара кейп!нде KepiHic тапкан: ерлк, бahaдYpлiк, куд1реттшш сипаты. Булардыц ес1мдерде косарлана кайталанып отырылуы, Туран еркениет! мен болмысыныц анык 6enrmepi, тур1кстандык этникалык жалгастыктыц сешмд! айгагы. Сонымен катар, жогарыда айтылган атаулардыц 6spi, 6ip адамныц лакап немесе жанама аты деудщ peTi бар ма? Дэйектеуд1 Маадай Ерден басталык. Мэди немесе «Мээд» (Маад) ce3iH iH кене T ypiK тшндеп магынасы - «Алып», «БаЬадур». Бул сез тува 192
тшнде сакталып, Маадир (Мад+ир) туршде колданылган. Сондай-ак, Венгрлер ездерш Мадяр (Мад+яр) деп атайды. Маад сез1 батыр, баЬадур жэне алыпты бшд!рсе, кешнп «ир», «яр» деген жалгау кэд1мп ердщ синоним!. Сонда «Маадир» деген сездщ магынасы «Батыр Ер» (БаЬадур) деген бол ы п шыгады. «Ер» TypiK тшнде Kici магынасында да колданылган. Мысал ы , TaHipi сезш алатын болсак, ол да eKi (Тац+ер) компоненттщ KipiryiHeH шыккан болуы керек. Бул сез «Кун Адам» (Солнцечеловек) деген угымды бшдгредг. Ер сезшщ баска магынасы да бар (сарбаз, жауынгер). Ka3ipri TypiK тшнде ер («ег») ce3i жауынгер, эскер деген магынада колданылып жур. Мунан баска, пэленше ерлед1, ерлтмен кезге туста деген пркес те бар. Демек, epniK жасаган юсшщ тубвде ер атануы осыдан шыккан (бул ретте «Ер TecTiicri», «Ер Таргынды» еске сала кетущ жен деп 6meMi3). К- 0 м!рэлиевтщ хабарлаганындай, езш таныту ушш болашак батыр, 6 ip дулей куш иеамен K y p e c in («Огуз-намада» керемет 6 ip жырткыш - Кат (Дыат) ац бар) жену!, елге бейбтпшк, т ы н ы ш т ы к кун тугызуы тшс. Содан ол «ер» аталады, ягни оган купине лайык ат кояды. Бутан дейш ескертюште Огуз аты айтылмай, «ошул, огул» боп кана айтылады. Эбшгазыньщ «Шаджара-и турк» атты ечбеп Огуз деп кана коймай, оган каган деген лауазымды да косып атайды. Ол кеп айла-амалмен, 9 p i аскан кайрат-купймен жырткыш ачды, ягни, Каггын басын K e c in e n r ip e f li. Эпос салтымен - «огул» e n fli «ер» атанады. Бул ретте Алп Ер Тонга ныспысына [396] назар аударылса, мундагы уш сездщ ушеуш де ерекшелеп турган «Ер» лакабы екенш ацгару киын емес. «Маадай Кара» эпосында «Маадай Караньщ» ел!н шауып, оньщ езш туткындаган Кара К^ 13 каган, ез елше кайтып барганда, e 3 i шапкан елжуртта Маадай Кара картгыц 6 e c iic r e r i баласы калганын естш, оны жеп кайту ушш «жер n e c i - жета 6 e p iH i» , «Алтай n e c i - тогыз кузгынды» жумсайды... BeciKTeH 6 e n i жаца шыккан бала (Кегудей мерген), экесшщ жауы Кара К¥ла каган ж1берген жета 6 e p iH i елтаред! (К- 0м1рэлиев). Бул ете кене ацыз - аркауы (сюжет!) «Огуз-нама» мен «Маадай Караныц» желю1 жасалганга дейш, ежелп Typiicrep арасында айтылып журген, бакташылык-турмыстык мифтерге не батырлык ертегшерге тэн мотив. Керкем эдебиетте Мэди туралы мэл1меттер б!ршама сакталган. Мысалы, Алтай халкыныц ауыз эдебиепндеп «Маадай Кара» дастандар жинагы муныц дэлел! icnerrec. «Кара» - каЬарманныц касиетш кушейтетш сез. Кене T ypiK тшнде улкен, куши, б aha дур, улы, т.б. сол сиякты магыналарды бшд!рген. Уакыт ете T ypiK тайпалары Маад Ердщ атын ез диалектшершдеп батырлык-баИадypfliicri бейнелейтш тел сездер!мен ауыстырып алып отырган, сондай-ак, Мэди эпоним! баска халыктардыц да жылнамаларынан орын алып, хатка тускен. Маадай eciM i, 3 c ip e c e , грек жэне ассирия тарихшыларыныц шыгармаларында кеп кездеседь Олардьщ сипаттамасы, K eft6 ip жагдайларда, Алп Ер Тонга (Афрасиаб) туралы сыр шертетш анызга ете уксап кетед!. 193
3. «Авесто», «Шахнама» жэне баска Иран туындыларындагы Фаридун мен Турдыц тулгаландырылуы «Шахнама» бойынша, Тахмурас эулетшен тарагандардыц 6ipi - Фаридун. Ол ер жетш келе жаткан кезшде (14 жасында) Фаринактан атабабаларыньщ юмдер болганын сурап бшп алады. Фаридунннщ «Авестодагы» жазылуы «Сараситуна». Ол - Осваянын улы. Пахлави тшнде - «Фаридун», парсыда - «Офаридун», «Офридун» жэне «Фаридун». Ол - «Авесто» мен баска да дши жазбалардагы ец кене ацыздык тулгалардыц 6ipi. Бул eciM, 9cipece, Исламнан кешнп кептеген араб, парсы жэне турк тшдершдеп эдебиеттерде кеп кездесед1. Оныц 3Keci, элемде Адам ата урпагыныц арасынан екшоп болып тэщрлш иксирд1 (барлык H9pceHi Алтынга айналдьфа алатын тас-мыс), ягни хавм iuiiMflirm алгандыктан, одан Оразидин eciMfli перзент дуниеге келедь Фаридун «Авестода» «Срайтуна», Пахлавиде «Фридун» деп те аталады. Яснада (9-белйс, 68-уз1ктер) Фаридунныц экеа Отбийн немесе Обтийн тшге алынады. Ол «Освая» деп те жазылады. Санскрит тшнде «Оптя» туршде келед1 Зардуштыц сурагына Ашаван Хавм жауап бердк - Материалдык элемдеп пенделердщ шшен екЬиш болып Отбийн менен шпмдш алды. Муныц акысына ол перзент болды. Ол - Фаридун... (Ясна, 911-хот (Хавм Яшт), 7-елец узт). Трэатон (Фаридун) Аша кудайга жугшп Ажи Дахокты жецуге жэрдем 6epyiH етшш сурайды. Акырында, Фаридун Ажи Дахокты жецед1 жэне туткындайды. Содан соц оныц eKi эйелш де (Жэмшидтщ карындастарын ол алып кашып кеткен болатын) тартып алады. Нэтижесшде Жэмшидке m id i болган шахтык нышан - Вориган кусы, оныц тэншен ажыралып шыгып, Фаридунга етед1 жэне оныц нурыныц аркасында ец бакытты жандардыц 6ipiHe айналады. «Авестода» Жэм - Ийма Вайвахванттыц улы. Пахлавиде Ямак немесе Жамал Вайвацхонныц улы. Санскритте Яма Вайвасваттыц улы. Ол - Шыгыс ацыздарында кеп ушырайтьш тулгалардыц 6ipi. «Авестодагы» Жэм б1рнеше касиеттерге ие. Мысалы: «Хшайта» (парсыша «Шайд»). Магынасы - керемет немесе дур сиякты жаркырап туратын нэрсе. Баска 6ip лакабы «Хваридариса» - кун жуздь «срайр» - «сулу», «жуз1 жьшы». Оныц «Авестодагы» сипатгары «Шахнамадагы» Рустамды еске салады. «Авестоныц» «Гатя» жэне «Яште» тарауларында Иран патшасы Жэмшидтщ eciMi аталады. Ол дэркерлш гьшымныц непз!н калап, матадан кшм Tirin киюд1 уйретп, кеме жасады. Цауымды абыздар, хатшылар, егшшшер мен коленершшер сиякты топтарга ж^ктеп, жуйелед1. Оныц кезшде жуз1м шарабы да жасалынган кершедь Жылнамашылар Жэмшидтщ билйс курган Mep3iMi 700 жыл, гумыры 1000 жыл деп керсеткен. 194
Жэмшид flayipi Иранныц Алтын гасырыныц бастауы болды, ал одан кейш 1000 жылдык билк курган АжидаЬак заманы - карацгы тунек алып келдь «Авесто» бойынша, «АжидаЬак» «Ажи» - жылан, немесе айдаЬар. «ДаЬак» - i6m c, макулык, зиянкес магыналарын быд1рген eKi сезден куралган. АжидаЬак Фаридун шахтыц колынан каза табады. Жэмшид патшаньщ билк курган соцгы жылдарында, путка табынушылыкка бершгендкше байланысты, жала шеккен халык тоз-тоз болып, шашырап кетедь Осы туста, араб нэсшдес «Шадад ибн Ад» немере imci Ажида11акты, калыц колмен Жэмшидке карсы шабуылга атгандырады. Нэтижесшде, ол патша тагын иемденедь Ceirrin, Иранды Заххок атты баскыншы билейдь BipaK уста Кава оны тактан тайдырып, орнына Фаридунды патша erin кояды. Ол - ежелп Иранныц Жэмшидтен кешнп ец атакты жэне улы Патшаларыныц 6ipi жэне де «Авестода» АжидаЬакты enTipymi тулга ретшде тшге алынады. Фаридун ИсфаЬан мен сол тещрекп Каваныц (немесе Kaeeh) кузырына бередь КавеЬ еле-елгенше сол мансапта калады. «Авестодан» мынаны окимыз: «Кдопретп отбасынан шыккан Отбин улы Фаридун терт бурышты «Варина» елкесшде Алтын такта, Алтын жастык койылган Алтын фарш (аула - авторлар.) ортасына жайып койьшган барсам («барис манн» - агаштыц жаца кесшген бутагы) жанында колдарын жайып дуга кыйды. Улы Андарвай оган бул куш-кудоретп багьийтады жэне Фаридун муратына жетп». (Ром мадагы, 6-бвлш, 2325-узжтер). «Вандидотта», «Варина» атты журт Фаридунныц отаны делшед1. Онда (20-фаргард - бел1м дегеш) жер жузшдеп ец 6ipiHiui дэрмен беретш (сыйлайтын) билеуии туралы сез болады. Кептеген зерттеушшердщ nkipiHuie, бул дэрмен беретш хаюм Фаридун болып табьшады. Варидунда АждаЬо жэне Топандар Кудайы мен Фаридунныц арасында шайкастар болган. Ол «Варна» деп те айтылады. «Варна» - Ахура жараткан 14-iHiiii ел, терт бурышты (гушалы) Трэтондар журты. Трэтона (Трэатона, Фраэтона) орта гасырлардагы дастандарда Фаридун атымен мэшЬур баЬадур. Ол Аждахо Дахокты елпредь Оньщ баласы Тур. Тур эулетшен Франхрасион тарайды. «Шахнамада» Фаридун Ийрон, Туран жэне Рум сиякты улкен жерлерд1 уш улы Ийрож, Тур жэне Сэл1мге белш 6epefli делшген». Ийрож - «Авестодагы» «Айрлва». Мэнеоучехр уйшщ аты. «Фарвардин яштта» (131-узкше) Айрлва ушнщ шшен Мэнеоучехр фраварший (рухы) макталады. «Шахнамада» Ийраж - Фаридунныц улы. Ол ез бауырлары Тур мен CaniM тарапынан елйршед1. Ийрождыц HeMepeci Мэнеоучехр олармен шайкасып, екеуш де жер жастандырады. Тур «Авестода» «Туря» туршде бершген. Магынасы - корыкпас баЬадур. «Авестодагы» «Туря» деп аталган турлар Амудария езеншщ солтустк 195
белшндеп аймактардыц тургындары болып есептелшген. «Авестода» Туранныц б1рнеше билеуштер! - Афрасиаб, Агрирас, Гарсиюз, Виса ушнщ улдары - Ювойит, Аржаспа жэне баскалар, тайпа жэне отбасылар - Дану, Хюн, Фрлн, Виса, сондай-ак аймактар, таулар, дариялар - Хшасарусук, Кнаг тауы, Хвонунт тауы жэне баскалар женшде мэл1меттер бар. Мртардыц айтуына Караганда, Ферейдун (Фаридун) отка табынушы, ал ундшердщ айтуынша, путка табынушы болган. Алайда, оныц эдщ патша болгандыгын тарихшылардыц басым кепшшп мойындайды. Сондайак, ол астрология гылымыныц Heri3iH калаушы жэне медицина гылымында жацальщ ашкан адам ретшде танылган. «Авесто» бойынша, Ферейдун бшпгшщ елушпп жылында АжидаИактыц кыздарыныц 6ipiHe уйленедь Одан eKi перзент суйедь Олар Сырым (немесе, Сэл1м) жэне Тур. Ал, парсы текп эйел! Ирандохттан Иродж eciMfli улы дуниеге келедь Ферейдун бес жуз жыл eMip сурген, оныц уш жуз жылын патшальщ такта епозедь Табари жэне Балами spi ибн Эсирдщ айтуына Караганда, Ферейдун КавеЬ дуниеден озганнан кешн ею жуз жыл гумыр кешкен. Ол езшщ билпс журпзген мемелекетш уш улына белген. Сырымга берген елкеш - Сырман мемлекеэт десе, Турга сыйлаган елш - Туран ел1 деп, Ироджга табыс еткен мемлекетш - Иран деген екен. ПаШанг жэне оныц улы Афрасиаб - Тур урпактары делшедь Турга бершген аймак соныц атымен атала бастады (Турон). Ийрлар мен турлар арасында мыцдаган жылдарга созылган согыстар журген. Ежелп дэу1рдеп сол канды-кыргын кактыгыстар, кауымдастыктардыц езара келюпеушшгшен жэне 6ipiH-6ipi жау санагандыгынан туындаган болуы керек. Эрине, Сэл1м Румды билед!. Оныц аты «Сайряма» сезшен алынган. Сайряма - ете ежелп журт пен кауымныц аты болып, Сасанилер мен Ислам aayipi эдебиеттершде Kimi Азия мен Сурия (Сирия) сол атаумен аталган. Иран эпсаналарындагы Фаридунныц (Траэтаон) улы турадж (немесе, Тур) - TypiK атымен мэл1м болган, кене кауымныц аргы ата-тегше байланыстыра айтылган eciM деген шюрдщ жаны бар [60, с. 624]. Бул жерде адам аты мен ел-журт атауы 6ipirin кеткен сиякты. Ал, Турлардыц непзшен ирандык 6ip кауым болгандыгы женшдеп пшрлерд1 болжамдар ретшде кабылдаймыз. Бул шынында да солай. Унд1 деректершде Туркстанныц оцтуспгшде «Турушка» атаулы 6ip кауым жасаган деп керсетшген. Соган сэйкес, багзы 6ip зерттеушшер «Турушканы» TypiK сезшщ езгерген Typi деп есептеп, осынау кауымды TypiK тектес дегендей сыцай танытады. «Турушк» ce3i «Кочо» (Турфан) жазбаларында «Турушка» туршде жазылган. Булардыц «TypiK - Уйгыр» магынасында угынылганын жэне Уйгыр кагандарыныц да «TypiK каганы» деп аталганын ескерсек, мэселенщ мэш тштен айкындалып, ашыла туседь 196
«Туран» мен «TypiK» сездершщ T y 6 ip i «тур» («тур», «тур»), «Авесто» жэне оньщ туашктемелервде «T ypiK » c e 3 i «ик» жалгауымен аякталган б а ск а кауым атауларымен 6 ip катарда тшге алынган. Орта жэне кене иран тшдершде жиынтыкгы биццретш —к, (-ик) косымшасы болган. Жэне ол Хуон Турк, Дженик, Копулик, Субдик (Согдылар), Хромаиктер сиякты создердщ баяны бершген тустарда кездесед1 [8, с. 73]. Немесе, «Авестода» тура халкыныц 6ipiHini бабасы деп айтылган Фрияна Тураны еске алайык. Демек, турне пен тур 6ip туб1рден жасалган, 6ip угымды бивдретш езектес, кшдштес сездер болып табылады. Тур, TypiK, т е р е . .. куш-кугцрет дегенд1 6mflipreH сездер деп аныктауга да болады. Олай б о л с а , бул атау Туркке Тэщрщщ назары тускендшн (тэщрлк куш-куаттыц б е р ш г е щ ц г ш ) айрыкша бейнелеу ушщ колданылган термин сез, ягни э п о н и м мен этноним. Бул ретте, М. Кднщари былай дейдк «TypiitTepre, Тэщрдщ e3i арнайы ат койган» [378, 20 б.]. Бул, ертеден Тэщрлк сешмде болган табыну салты бойынша, рутайпалардыц ездерш айдыц сэулесл, куннщ нуры, су nepici, киел1 агаштан немесе кус-жануарлардан жаралган - Тэщршщ екш, тектшщ урпагы деп рухтандырып керсететш, шеж1релк мирастьщ жаркын KepiHici. Соцгы TypiK тайпаларыныц бэршде де осындай урдк болган. Туранньщ орта гасырлардагы тарихи географиясыныц езепнде «тур» ce3i ушырасады. Таулар мен езендердщ «тура» аталуы, кешнп замандарда да сакталып калган. Мысалы: «Жомарт батыр эдетте, Боролдай езеншщ жанындагы Улкен - тура мен Kiini - тура тауларыныц мацында кыстаган», - деп жазады М. Тынышбаев [397, с. 185]. Ал, Ермак 1581-1584 жж. Тура, Тобыл езендершщ мацында орналаскан Кеним ханныц шагын гана «Ci6ip патшалыгын» талкандап, С1б1рдщ imKi жагына карай жылжыган. ©зен жагасында Кеппм ханныц жас жубайы Сузге турган, Сузге-Тура каласы бар сд1...[398]. Ka3ipri Таулы-Алтай елкеа, бурындары Ойрат-Тура деп аталган. Муныц 6spi, Тур, Тура деген тайпа не адам аттарыныц жер-су атында сактал ган T y p i болуы мумкш деген ойга жетелейд1. Сондай-ак, Тура - Тюмень облысы жершдеп езен, Тобылдыц сол саласы. Сондай-ак, антропоген дэyipiнiн екйшп жартысында Tipniink eT in, Курып кеткен мушзд1 ipi караныц Teri, алгашкы сиырдыц аты да - Тур [399, 168 б.]. Бул ретте, ежелп малшылардыц - турлар деген атпен аталуы жайында да, ой козгаса артык болмас деп бшем1з. Сонымен катар, он ушшпи Яштеде («Авестода») - «тур» ce3i халык атауы ретшде де тшге алынгандыгын естен шыгармалыкСондай-ак, Рашид-ад-диннin «Жылнамалар жинагы», К- Жалайырдыц «Жами-ат-тауарих» (Шеж1релер жинагы), К^ытай тарихшысы То Жидщ «Моцголдар туралы белгшеулер» атты ецбеп жэне уш томдык монгол тарихыныц баяны бойынша, «Тури» - IX - XII гг. жалайырлардыц 1шшдеп он рудыц 6ipi [400, с. 93]. Б.д.д. I мыцжылдыкта Апеннин жарты аралын мекендеген этрускшерДЩ мифологиясында Туран - Махаббат пен ©шмдшктщ эйел Кдоайы, пат197
ша бшпгшщ камкоршысы. Рим еркениетше дешн-ак, Еуропада «этруск деген атпен танымал болган «Турусака» халкы сактармен туыстас кауьи Туру -сака - куатты сактар дегенд1 бшд1ред1, Еуропа халыктарыны тшдершде «этруски» болып айтылган. Олардьщ кшм-кешектер1, кшз бе алашага туйрген ою-ернектер1 башкурт, кыргыз жэне казактардьщ, сог дай - ак,, EciK корганынан табылган «Алтын адамныц» буйымдарымен уксастыгы танкаларлыктай. Адиле Айда еймд1 TypiK 3epTTeyniici этрускшер) мен тур1ктердщ ата-бабаларыныц мифологиясы, TUii жэне жазуындагы кептеген уксастыкты аныктаган [401]. «Шахнама» бойынша, кариянын айтканы келш, Фаридун eciMfli перзент дуние eciriH ашып келдк ¥лылыгы жаЬангер Жэмшидпен тец, Нур шашканда, кекгеп кунменен тец. Фаридун - фалактыц28 ыкыласына беленген, 1лтипат, сый-сыяпат, сикырымен. («Шахнама», «Заххок» бвлшй Фаридунныц туылганы). Бул жерде сез болган «фалак» - Фаридунныц iciH алга бастыратын «Авестодагы» «Хуварноныц» нак, e3i. Заххок буларды Ьдеепрумен болды. Фаридунныц экей Отибшад тауып алып, миын жыланга жепзд1. Фаридунныц анасы Фаронак, у™ 11 орманга апарып жасырып, кешн Эльбрус тауындагы 6ip такуа шалга тапсырады. Он алтыга толганда - Фаридун жасы, Тусп темен, артта кап тау мен тасы. Содан ол анасынан ата-тепн с прайды, Фаронак былай дедг. Сен дуниеге келген жер - Иран eni, Экец Отибин - К1НД1К каны тамган жерь Анасы, Фаридунныц ата-бабаларыныц баЬадур Тахмурастан тарайтынын оныц есше салады. («Шахнама», «Заххок» бвлтй Фаридунныц вз ата-тегшц кшдер екент анасынан сураганы). Сол арада Кова 18 баласыныц борщ жалмаган Заххокка барып жолыгады. Оган серш болмайтынын бивдрш, журтты Заххокка карсы кетершуге жэне Фаридунныц соцынан еруге ундейдь TeMipmi Кова - халыкты Заххок зулымдыгына карсы бастаган Kici. Ол езшщ Алжапкышын ту етш алып, халыкты Заххоктыц зорлык-зомбылыгына карсы куреске шакыргаи ед1. «Шахнама» бойынша, бул алжапкышты кешшрек Фаридун жэне одан кешнп шахтар турл! асыл тастармен безещирш, Иран шахтарыныц туына айналдырады. Алайда, бурынгы Кални туы, Иран шахтарыныц байрагы болып кала бердь 28 Фалак - Кек аспаи, тагдыр.. 198
Фаридун eKi агасы - Калнуш пен Пурмояны жанына алып, Заххокка карсы шабуылга шыгады. Сонда, аспаннан тускен Суруш nepinrre оган 6ipa3 сырды ашты: Kepfli, сонда, яздон - кудай оган жар, Шах Фаридун - бакытка жолы ашылар. BipaK агалары, Фаридунды елпрмеюш болып, ойы бузылып, дэу тастарды оган карай домалатып жiбepeдi. Соган карамастан, Фаридун аман калады. Фаридунга Кудайдыц 031 жар болып, не жамандык icTeceH де 6api бос TipuiuiiK екенш, агалары тусгаедь Фаридун араб елдерше келедк Eipfle, кала ортасындагы 6ip сарайга K03i rycefli. Сарайда Фаридун, Жэмшидтщ карындастарына тап болады. Бул жагдайды, y93ipi Кундаров Заххок шахка былай деп жетюзедк «Фаридун, Арнавоз бен Шахрозды жанына алып, сарайдагы тагьща отырды ...» Заххок эскерлерш жедел жиып, согыска аттанады: Bip дауыс ecruifli оташкада29 да: Фаридун дейд1 хальщ, Заххоктан зада... Жоялык - Заххок салтанатын, Жылан - шах, апаты мен кесапатын! («Фаридун deitdi хальщ, Заххок H33ipi хак,ындаеы цисса»). Шайкас басталып, Фаридун Заххокты ryp3iciMeH урып сулатады. Байлапматап, Эльбрустьщ ец бшк шыцына апарып тастайды. Азапта, ол залым кез жумады. Содан Фаридун 500 жыл элемге патша болады. («Фаридун салтанаты дастаны» бойынша) Э. Фирдаусидш, «Шахнамасында» о баста дуниенщ ушке бепшетвд баяндалады: Бе се бахш кард афридуне джахон, Иски рум ва хавар дигар торк ва чин. Севом даште гардон ва ирон хамин, Нохостин бе Салм анжарум бенегарид. Хаме рум ва хабар марова ро сазид, Дигар тур ро дод турон замин. Варо кард солоре торкон ва чин... (36 б.-Фаридун). Осылайша элем ушке белйодц де, Фаридун уш аймакка билеунп етш уш улын: CafliMfli - Рум мен Шыгыстыц, Турды - К)>1тай мен Туранн.ыц, ал Иран мен кец даланыц билеуцпЫ етш, кенже улы Иражды тагайындайды. Алгашкыда тату-тэтп eMip сурген агайынды-бауырлардыц арасына, уакыт 29 Оташкада - отка табынушылардын гибадатханасы. 199