Қазақтар және Түрік әлемі-мемлекеттіліктің бастаулары

ете келе, Рум билеуннЫ Сэл1мнщ азгыруымен от тусед1. Сэл1м тете Турды азгырып: «Kind iHiMi3 Ирадж б1зден repi табыска кенелд1, оган Иранныц бшпп тид1. Ал, б1здщ жасымыздыц улкещцгше карамастан, Иран тагы 6i3re буйырмады», - деп Турды айдап салады. Содан бастап, Иран мен Туранньщ арасындагы бтспес согыстар белец алады. Торо бояд Иран ва тахте кион, Маро бар дар торк баете мион. Бародар ке мехтар бехабар баранд, Бесар бар торо офсар ва зире гандж. (41-6. Фаридун). Тур iHici Ираджга былай дейдк «Сен б!зден кшпещ - неге басынасыц, Басыца тэж кшп, Иран тагына отырасыц, Ал мен1 экем, тур1ктер елше Ж1берд1. Улкен ага, так пен байлыкка ие болмас па ед1?» - деп ез peHiuiiH бшд1ред1. Сонда Ирадж: Ман Иран нахохам, на хабар на чин, На шохи на гостарде рум замин. (41-6. Фаридун). - Маган Иран да, Шыгыс та, Кытай да, шахтык та, жерд1 кецейту де керек емес,- дейд! [373]. Бутан карамастан Тур Ираджды кешн кайтарып ж1бердь Ирадж экесь HiH кeлiciмiмeн бауырларымен кездесу ушш жалгыз барганда, олардыц кастандык эрекетше тап болып, каза табады. Ирадждыц ел1мшен кейш Фаридун, 6ipa3 уакыт eTiciMen, такты Манучехрге (Мэноу чехрге) тапсырып, e3i калган eMipiH гибадат етумен етизген. Манучехр «Авесто» атты шыгармада 6ip-aK рет аталады. «Пахлеви» жазбаларында «Сэл1м», «Тур», «Иродж» eciMflepi жэне Фаридун аталган жерде Манучехр де тшге алынады. «Шахнамада» Манучехр жайында молырак мэл1мет бершген. Зэрдашт (Зардушт) он терт атадан барып Манучехрге косылады. Оныц патшалык Курган Mep3iMi 120 жылга созылган. Турандыктармен болган согыста Манучехр Турдыц басын кесш Фаридунга экеледь Жалпы алганда, Манучехр кез1нде ирандыктар б!рсыпыра жетктсктерге кол жeткiзeдi. Алп Ер Тонганыц (Афрасиаб) экес! Пашац заманында, Иранда Манучехрдщ патшалыгы салтанат курган едь Ол Иранныц Алтыншы шахы Фаридун эулетшен болады жэне Ираждьщ немереа. Халык ацыздарына Караганда, эдшет ушш курескен жан. Оны «Шахнамадагы» елец жолдарынан бшуге болады. 200

Егер жаксылыктан калдырсан нышан, Атын турар елде жаркырап кеп заман. Мэнеоучехр езшщ дуниеден кез жуматын уакытыньщ жакындап калганын улкен улы Наузардьщ есше салып: Аз он пас биойад зе торкон сепах, Наханд аз бар тахте Иран колох... (74-6.-Манучехр). Алдым сыпырып, CaniM мен Турдын бар байлыгын, Жаудан алдым - бабам Ираждыц кепн... Тураннан келер соцыра - алапат сипох30, Иран так-тэжш кетергей салах... Тураннан алапат шыгар - aiceci Пашан, Келешек дуние, болар сонда саган тан31,- дейдк Мен дуниеден еткен сон, Зол мен Сомнан32 гана жэрдем аларсьщ деп, Манучехр 6ip ауыр KypciHin, козш жумады [373,«Манучехрдыц улына есиет айтканы» белт. ]. Ирандыкгар 6ipiHiiii болып шабуыл бастайды. Аз он пас ченин кард кавус рай Ке дар подшохи де жанбад зе джой. Аз Ирон бешод то бе турон ва чин, Гез гард аз он пас бе макрон замин. (135-6. Ковустыц...) Аудармасы: Ковус шеппм кабылдады: Патшалык Ираннан басталады, Туран мен Кытайга дейш созылады, Макронга - косын тартып барылады. Ендц б.д.д. VII гг. eMip сурген, аты ацызга айналган турандык Пашан улы Афрасиабтын теп кайдан шыккан, калай eMip сурген деген сауалдарга токталайык. «Шахнаманьщ туйщцрме сездшнде» (ТеЬрон, 1370), Афрасиаб eciMi Авестода «Фарнагрсин», ал Пахлевиде «Фарасиаб», «Фарасиак» жэне «Фэрасиаб» туршде кездесед! деп жазылган. Динкреттщ жетшпп кггабында «Фарасиаб» eciMi Авестолык турде «Фарнаг расиак» болып жазылган, 30 Сипох - парсы сез! (атты эскер). 31 Танг - парсы ce3i (тар деген магынаны бередО. 32 Зол - Золи Зар - Сомнын улы. Анасынан ак шашты болып туылгандыктан, оньщ аты Зол. Бул кексе болган деген магынаны бйииреда. Фирдауси оны кебшесе Дастан деген атпен бередг 201

мунда ол «ЖэдЬ> юпетп. Юсти болса, «Фэрнэгрсин» сезше «капы уреШ туаретш адам» деп аныктама берген. «Шахнамада»: «Афрасиаб - Пашацныц улы, Пашац - Задшамныц уль Задшам - Турдыц улы, Ал, Тур - Фаридунньщ улы» дел1нген. «Бундахишн» тарауында: «Афрасиаб - Пашангулы, Пашанг - Заеип (Задшамулы), Заешм - Тург улы, Тург - Сепден Исэп улы, ол болса Ферей дун улы (Фаридун) екен». Тур, Турон «Авестода» «Тура» деп те аталады. Магынасы - корык пайтын баЬадур. Амудария (Жайхун) дариясыныц солтуепгш алып жатка аймактардыц тургындары, «Авестода» «Туйря» (турлар) деген атпе бершген. «Авестода» айря, туйря жэне сайряма (ирандык, турандык жэне сэл1м дш) кауымдары хакында сез болады. Фаридунныц кол астындагы елкеле; оньщ улдарыньщ атымен атала бастады. Сайряма - ете кене журт болып, кешшрек Фаридунньщ уш улдарыньп 6ipi Сэлм (Сармньщ) аты сол сезден алынган. Сасандьщтар жэне Исла1 дэу1р1 эдебиеттершде Kiini Азия мен Сирия осы атаумен аталган. «Шахнамада», Сэл1м Рум елкесшщ билеунйа ретшде керсетшген Ийрадж «Авестода» «Айрлва» туршде де кездеседь «Фарвардин Яштта: (131-белш) Айрлва эулетшц шпнен Манучехрдщ фравашисР мадакталады «Шахнамада» тшге алынган Фаридунньщ урпагы (nie6epeci), Ираждьп немерес1 болган Манучехр халык жадында эдшет ушш курескен Иранньи шахы ретшде сакталып калган. - Зерттеп бшп, nip тугтым Фаридунды, - дейд1 Манучехр Алтын такк отырып, ант берген шагында. Сол мезет, Сом батыр да сейлемей тура алмады: - Мен сендшпш. Сен менщ журепмсщ. 0з кезшде Наримандардыц3 (Сомныц 9Keci) жайпамаган жауы калмаган efli. Солардыц, мен - падишал урпагымын. Буйрык берсец болды, барша касьщньщ кезш куртармын. Сомныц эйел1 босанып, арыстандай, 6ipaK курсагынан шьщпай жатып шашы аппак кудай ул- баланы дуниеге экелдь Сонда ол: - Не демектн, журтка ку кудай, не демектн?! - деп зарланды. Сода] соц, сэбид1 Эльбрус тауына апарып тастацдар деп пэрмен бердй Тауда оны арыстан ем1зш, содан соц самурык кус камкорлыгына ала ды. Сом баласыньщ тауда жургенш тусшде керед!. Содан оны керуге тауг; 33 Фраварши - кене парсы тшнде «Фравати», ал пахлавида «фравати» жэне жац; парсы тшнде - «фравар» яки «фравард». Авестотанушы Ибрахим Пурдовуд «фраваши) сезш ей жакты магынада тэpжiмeлeйдi: 6ipmmici - коргамак, жакгамак, пана болу eKimirici - кшнд1рмек, бауырына алмак- Бахордын ппаршше, фравашилардыц мшдет - ахримандык куштерге карсы туру, туыстар, ел-журт мудделерш коргау, куг-берекен камтамасыз ету. Ежелп Шыгыс халыктарында «фравашиге» ата-бабалар рухы ретщщ кардан («Авесто», Фарвардин яшт), 34 Найрам - бул Нариман еамшщ кыскартылган Typi. «Шахнамада» ол - Сомньн экес1, Иран баЬадурлершщ 6ipi. 202

б а р а д ы , акырында сарайына алып келедь Сом баласына, ягни Дастанга - З о л и Зар деген eciM 6epin, той жасайды. Золи Зар - Сомньщ улы, анасынан ак шашты болып туылгандьщтан оныц e ciM i Зол, ягни кексе болган деген магынаны бередь Фирдауси коб1несе оны Дастан деп атайды. Будан хабар алган Манучехр, улкен улы жаукабак Наузарды Забулга ж!беред1. Ол, Золга 6ip шетт Синдка дейш созылып жаткан улкен аймак - Хиндп, Забулстанды иелжке бередь Зол иелтн аралап журш, К^булга келедь Оны карсы алуга К^булдыц эк1М1 Мехроб шыгады. Кабул 9KiMi Сом мен Золга мойынсунатын-ды. Оныц ата-бабалары Заххок эулетшен тараган-ды. «Шахнамада» бул - Сейстон эюмшщ neniri. Шамамен, Ka3ipri Балх уэлаятына тура келед1. Ежелп тарихшьшардыц «Бактриясымен» тэндеепруге де болады. Ежелп заманда, Сейстон жершен Ka3 ipri Хилменд дариясы агып ететш, сондыктан ол гулденген уэлаят болган. Мехроб Золга бурылып: «О, данышпан, о баЪадур осы жолы достарыцмен, 6ipep кун бгздщ уйде конак боп кетвдз», - дeдi. Мехробтыц кэшр екенш жэне тубшц шик!, эзэзш диюдан тараганын бшген Зол, б1рден кел1Ымш бермедь Атасыныц абырой-дацкына шац жуктырып кврмеген жан едь Мехроб ofteni Синдахт пен кызы Рудобамен жолыкканда, эйел1 Зол туралы сурайды. Мехроб тарихта мундай батыр болмаган, айыбы тек шашы кудай екенш тшге тиек етедь Золдыц касиетш еспген Рудоба, оган сырттай гашык болып, кергенде ce3iMi селдей агып, кецш бузьша бастайды. Айлаамалмен оны езшц сарайына экеледь Зол бул окигадан хабардар етпекпи болып, экесше хат жазады. Будан кулаккагыс болган Сом: «Кызын алса жыланныц - кус баласы, Туады гой адамныц маскарасы...», - деп толганып жатыпты тесепнде. Жулдызшьшар бул некеден галамат ул туатынын болжамдап, айтып жатты: Ещретш ер кеуде Туран елш... Гул жайнатып жазира Иран елш... Фарсылардыц айналып ум тне... Оган Рум мен Хинд та бас иед1. Зол мен Рудобаныц махаббаты жайлы хабар, Мехроб пен Манучехрдщ де кулагына жетп. Манучехр былай дедк Арабтарды Фаридун кырган ед1, Сол душпаннан Мехроб туган едЬ Дастан егер залымга куйеу болса... Таза канга улы кан араласып, Айныр ата жолынан кара басып... 203

Сосын, такты алуды ойлар аяр, Жылдар бойы Иранды канга бояр. Даналарым осыган не дейсщдер, Бабаларым осыган не деййццер? Бул кезде, Зол езш экесшщ тауга тастатып жылатканын, апташ шыдатканын eciHe салады. «Басым мшекей, аямай аса бер дарыца, 6ipa Кабулдьщ бейкунэ халкына тие керме», - деп оган жугшедь Сонда Со* «шындьщты тура бетке айтгыц, мен енд1 каЬарымнан кайттым», - дед1 д сэлем хат даярлап, баласын Манучехрге ж!бердь Ол хатта езшщ барлы ерлк icTepi баяндалган, сондай-ак, Зол тарихы да сез болган. Зол Манучехр сарайында улкен сыннан eTin жатады. Маъбудтар (дан бшмд1, ем1рлк тэж1рибеа мол жандар) жэне баскалары Золга турл1 суракта койып сынайды. Сондай-ак, ол Манучехр алдында ерлк танытады. Осын: керген Манучехр райынан кайтканын бищрш, Сом батырга жауап хат жо! дайды. Ещц жогарыдагы ацыздык жэне баскалай каЬармандарга толыгыра токталуымыздын себебш туащцре кетейк: 1. «Шахнамада» тшге алынган Каюмарс такырыбы, адамзат тегшщ 6i екендшн керсететш гылыми жэне дши теориялармен ундес болып шыкты 2. Фаридун тегшщ ирандык екендшн кердк, 6ipaK, ол кол астындап жерлерд1 улдарына белш берген гой. Ягни, Орталык Азия Турдыц иели болгандыктан, оныц атымен атала бастады. «Шахнамада» Туранны жергшкп тургындарыныц ирандыктар (арийлер) екендш айтылмайдь KepiciHiue, олар турш тектес ретшде тшге алынады. Ал, Туран атауы, Ираг нан шыккан - Тур билеушшщ атымен байланыстырылады, ягни, ол Ел Журт - К^ауым этнонимше айналып отыр. Туранды ежелден мекендеге буких жергшкп халыкты, кауымды билеунп Турдан тараган деуге болмак ды. Бул жэйт «Шахнамада» кадап айтылган. Шынында да, рулык кауымныц гана 6ip ата-текген таралып, ербитп белгш. Ал тутас халык, кауым турл1-турл1 ру-тайпалардан куралады. Ев деше, Турдыц Туранга келу1мен, жергшкп турандыктар ираиданып кеп деуге болмас. KepiciHnie, Турдыц e3i жэне оныц урпактары жергшкп улыстармен сщнпп кете барган болуы керек. Бундай мысал кеп, Орталы Азияны жаулап алган арабтардыц, моцголдардыц ата-бабалары да осында тагдырды бастан кепйрген. Туран жерше келш билк курган Тур оныц елдшн орныкты ету уши оныц тыныш eMip cypyi ушш сырткы - imKi жауларына карсы курескен пат ша. Тарихта, мысалы баска елден келш Шыгыс славяндарды баскарган Рк рик жэне оныц урпактары немесе Таяу Шыгыста (Мысыр, Сирия) ездерш^ мемлекетгшгш курган турк тектес Аюбидтер мен Мамлукгер болган rof 1171 ж.Салих-ад-Дин непзш салган Айиуб династисы XI-XII гг.Мысыр ме] Шам, Месопатамия мен Оцтустк Арабия елдерш билеп турган.Кырк руда] 204

курылган мэмлуктердщ басын косып, кыпшактар 1250 ж. Айиуб династиясын Мэмлуктер мемлекел етш кайта курган. Бейбарыстыц «Мысыр елшщ окесi» деген де атагы бар [402, с. 215-225, 236]. Олар арабтарды мочголдар ж э н е кресшшдер шапкыншылыгынан коргап, елде ислам дшшщ мерешн а с к а к т а т а тусп емес пе?. Сол сиякты Тур да осындай кайраткерл1пмен кезге т у с к е н патша. 1. Ирандыктар мен турандьщтардыц турл1 этникальщ кауымдастьщтарга жаткандыгын Манучехр есие-ri де анык керсетш тур. Осыныц бэршщ, Афрасиабтьщ этнотегш аныктауга катысы бар. Бул женшде теменде егжейтсгжешп сез болады. 2. Ацыз хальщтыц еткешнщ каЬармандык acipeneyi болып табылады. Тарихи песпективада каЬармандык сездщ пайда болуын этникалык ездш сананыц 6ipiHmi Фактысы ретшде кабылдау керек. 4. Шахнамадагы Рустам немесе «Авестодагы» Гаршасп (Керсасапа) бейнеи Рудобаныц ай-куш жакындаган сайын, ол жылдар бойы каирет шеккендей куй кешш, куты кашып азып кетедь Кдасагына бейне 6ip зш-батпан, дэу 6ip жанды зат бгткендей ce3iHin, жш-жш есшен |анып калатындай жагдайда журдь Зол самурык кауырсынын тугады, сонда ол ушып келш: Рудоба - Kymi пшдей, шыцга жетер бойы бар. Аман-есен, кумк тэвд, БаЬадур табар, - дед!. Содан-соц, хаюм келш Рудобаныц карнын еппен тшп, босандырып алады. Босанганда, оныц 6ipiHiui айткан ce3i «бирустам» (парсыша - кутылдым) болды. Содан, жаца туган сэби Рустам аталып Kerri. Фирдауси «Шахнамада» сэби атын осылайша туащцредь («Шахнама». «Рустам Дастанныц анадан туылганы» 6eniui). Ал, «Авестода», бул сез кудорегп, алып денел1 деген магынаны береди Рустам eciMfli бала, Сом батырдыц езшен айнымай калган екен. Рустам туылган соц, самурык Золга кауырсынын 6epin, Манучехрге бару керекпгш айтты: Ойткеш, ол, берер саган тэж бен такты, Куннен-кунге кулпырып, гулдеген даракты. Рустам ер жетш, 3 K e c i мен атасыныц касында журедк Содан соц, Зол мен Рустам Сейстонга келедь ты кирата бастаганда, Рустам Kyp3iciMeH оныц шыкшытына урып кулатады. Ол мунда тагы баска да ерлш icTepiMeH кезге туседь Рустамныц кезс1з батыр болгандыгы, кешнп шайкастарда анык кершедк 205

Рустам экес1 Золга болган окиганыц бэрш баяндай отырып, жен киссасын жазып ж1бередь Экесш Нимрузда калдырган Рустам «Рахш» атына мшш жолга шыкл 6ip жерге келгенде, оны шалдырып алайын деп жугенш сыпырып алып к бередь 03i мызгып алып турды. Рахштын 6ip арыстанды аягымен тапта тктелеп жаткандыгын кез! кердь Кешн шелде адасып журш, киын жагдайга душар болады. Bapi6 шах Ковусты жэне дню колындагы ирандыктарды азат етпей артка кай' жок деген карарга келген Рустам кеп жол журд1, акыры шелдеп, ершде кезер1п оттай ыстык кумга кулап туседь Сол мезет 6ip жабайы козыга ке Tycin, оныц су inieTiH жер! кайда екен деп ойлады. Содан козыныц i3iM< журе бередь Акырында, 6ip булак басына тап болады. Кешн аждар35 кел калады. Онымен алыса журш, басын кылышпен шауып xycipefli. Содан со 6ip жэдкей KeMnipre кезкедь Оны да жер каптырады. Келе жатып Авлод атты 6ip баЬадурге тап болады. Оны жецш, коль байлайды. Оган Ак Диюдьщ мекенш, Ковустыц кайда екенш керсетс« керер кунщ жаксы болады, дейд1 Авлод тек канымды текпесец болда айтканыцныц бэрш ютеймш деп уэде етедь Олар кеп жол журш Испаруз тауына жетедь Бул жерде Ковус косын та] тып келш, малгун диюлардан жецшген едь Рустамдар тагы да журш кете/ Bip елке кершедь Авлод бул жердщ Мозандарон36 (женш Рустамныц ecii салады: «Ол жерде Аржац даю атканша тац, QKipin шыгады екен, ургандай боц37. («Рустам Дастанныц анадан туылганы» бвлш «Рустамныц Авлодты тутцындаганы» Рустам Аржац диюды елтсрш, Ковусты азат етедь Ак диюды жер тгстетй Мозандарон жерш Авлодка тапсырады. Содан кешн ол, Мозандарон шахь на мына мазмундагы хатты жолдайды: - айтканымызга кенетш болсац га? езще такты калдырамыз. BipaK Мозандарон шахы бул усынысты кабылдамайды. Ковус Мозандарон шахына карсы шайкаска атганады. Рустам, Туе, Г] дарз, Гургин Гев, Наузар Кашводтар Мозандарон баЬадур1 Джол бастага топка карсы турады. Олар кеп кун согысады. Акыры, Ковус Авлодты так* отыргызып Иранга кайтады, ал Рустам Нимроз уэлаятына кетедь Афрасиабтыц к-эрекеттер1 б.д.д. VII it . орын алган Иран-Туран карыл катынастарыныц желкше байланысты ербкен. 35 Аждар - айдаЬар. 36 Мозандарон - Каспий тещзшщ онтуспгшде Эльбрус тауынын баурайындагы уэлая Ежелп замандагы бул таулы елке «Шахнамада» диюлар журты сипатында бершед1. 37 Боц- дабыл аспабымен дауылдатып, катты дыбыс шыгару. 206

«Шахнамада» Ковус косыны Макранга бара жатканда Афрасиаб та щ а б у ы л г а шьщкандыгы жэне 6ipiraui кезжкен тази эскерш талкандап, жсН;ске жеткеш жешнде сез болады: Бар ошофт Афрасиаб он замон, Бар обихт бо лашкаре тазион... ... шекаст омад аз торк бар тазион. (160-6. Ковустыц...). Осы кезде Афрасиаб тазилар38 эскерше шабуыл жасайды. Тазилар [ур1ктерден жецшедь Жечшген тазилер Иранга кашты: Хаме дар герефтанд зе Иран панох - Барлыгы Ираннан пана 1здеп тыгылды. (160-6. Ковустыц...). Ал ирандыктар болса Макранга келген соц api карай Кап [373] таулары мен батыска карал жол алады: Чу омад бар шахре мекром гозар, Суй кухе КаФ омад ва бохтар (155-6. Ковустыц Хомоварон шахьшен согысы). Рустам Туранга жорыкка аттанбас бурын Хомоварон eлi мен Берберстанды (Африкада) жаулап алып, езшщ эскершщ саны мен кушш молайтады. Рум патшасы одактастык ниетш кездеп Fейсарды Иранга елцп етш жiбepeдi (162-Кабустын). Осылайша кушейген шах Туран патшасына хат жолдап: Джахон cap сабз зире дасте манаст (163-6. Ковустыц...). Элем менщ табанымныц астында, - дейдь Туран acKepi бул согыста жeнiлгeнiмeн келей жолы куш жинап, кайта аттанады. Сонда Иран шахы Туран патшасына: Беду гофт кай торк гунхох мард Аз Ирон се джанг бо ту ке кард Черо даст иози бе суйе хаме - (193-6. Ковустыц...) Кай оган айтты: - TypiK канышер, Иранмен уш согысты бастан кеппрдщ, неге барлыгына THice берейнТуран патшасы Афрасиаб Мэуараннахрдагы калаларды кайта жаулап алып, Канг т е щ з ш е карай шабуылга шыгады. 38 «Шохнома» жэне тэжш авторы С.Улугзоданын ытабы («Фирдавсий», 240-6.) бойынша, тазилер — арабтар кауымына жатады. 207

Бухоро ва Согд ва Самарканд ва Чач, Ва он кешкар ва тахте одж. Тахи кард ва шод бо сепах суйе Ганг. (225—6. Сиявуш). Аудармасы: Бухара, Согд, Самарканд, Шаш пен пт суйеп елш тагы, жаулап алып, Ганг тарапына эскер шыгарды. «Шахнама жэне хальщ» (ТеЬрон, 1362) атты басылымнан Рустам м< Афрасиабка байланысты тараган кептеген ацыз-эцпмелерд1 кездеепру болады. Солардьщ 6ipi былай деп сыр шертедк Казерун (Иран орталыгы, парсы аймагындагы кала) eni Рустамды зеб] ацыныц етш жейтшд1ктен палуан 9pi батыр болган деп бшген. Б1рде Рустам жалгыз 03i тау басына шыгып, зебра аулайды. Тауд; туе in, авды сойып, кэуап nicipy упин от жагады. Сол кезде 6ipey Афрасиаб] Рустамныц тауда жалгыз жургеш туралы хабар жетазедк Афрасиаб 6ipHen жауынгерлермен 6ipre тау басына жетш келедк Тау басынан улкен 6ip тает жабыла кетерш экеп Рустам отырган жерге кулатады. Рустам кулап Kej жаткан тасты аягымен кагып ж1берш токтатады. Рустам елд1 екен деп ойлаган Афрасиаб эскерлер1мен 6ipre ордасьп кайтпак болады. BipaK, тау жакка кайта кез салып Караганда Рустамнь жайбаракат кэуап nicipin жатканын керед1. Рустам Афрасиабка карап туры: «Егер ci3 мыкты палуан болсацыз, келвдз, мына зебранын етшен 6ip тура Kecin берешн, жеп керщз»,- дейдь Олар канша эуреленсе де зебраньщ б жулым eTiH жей алмайды. Сонда Рустам: «Мен кунде 6ip зебраньщ ет: жалгыз 63iM жеймш, сол ymiH де мыктымын»деп жауап берген екен. Кундердщ 6ip куш ац аулап журген Рустам Туран жерше келш калад1 Уйыктап турса аты жок. Оны 1здейчздей Самонганга39 келедь Будан хаба] дар болган, Самонган шахынын кызы Тахмина Рустамды керуге келедк Fуломбачча40 алдында, шамданы бар колында, Келд1 жетш, анбар41 шашып - жолында. Соцынан келед1 epin, сулу мохрой42, Жаркырап, кун бейнел1, кусынды бой43. Содан соц кыз езш таныстырып: Жуз1мд1 пердес1з, ein6ip жан кермеген, Дауысымды, жан баласы ecTiMereH... Фасона44 атыца - каныкпын, Дастаныца, затыца - каныкпын... 39 Ka3ipri Ауганстан жершдсп кала, уэлаят. 40 Гулом - кул. 41 Анбар - эт-ip Hie, боз мата. 42 Мох - ай, рой - жуз1, 6eTi. 43 Бой - тс, с^нгак бойлы. 44 Фасона - сылкым, cepi, сэщн кишу. 208

Кар анты тунде турган кел in - Туранга, Ержуректж жарасады - Уланга, - дейдк («Шахнама», «Сухроб» белшй»Самонган шахыныц цызы Тахминаныц Рустамныц цасына келгет»), Сосын кыз одан 6ip перзент керу арманында екешн бшд1ред1 жэне Рахш атын да тауып беруге уэде етед1. Кыздьщ SKeci той жасап, оны узатады. Сол туш: ЖаЬанды жаркыратып, нур шашар. БаЬадур, агытты бшезтн - rayhap, Рустам дедк Тагып кой 6ine3iKTi ул болса егер, Нур нышаны экенщ, бшепнен кершер. («Самонган шахыныц к,ызы Тахминаныц Рустамныц жанына келгет»), Атын экелш бергеннен сон Рустам Сейистонга, одан api Забулга жол алады. Тахмина болса ул туады: Кулгенде гулдей жуз1, таза заты, Бэлюм, содан болар - Сухроб аты. («Сухробтыц туылганы» бвлт). Тахмина онын экеЫ Рустам, бабалары атышулы Нариман, Сом жэне Зол екенш баласынын есше сала беруден 6ip жалыкпайды. Рустам улы мен эйелше арнап хат жазып, онымен коса уш дорба жакут, уш дорба алтын 6epin ж1беред1. Хатта былай делшген: «Тагы 6ip сез1м бар, eciT - баб ка баб, Хабар алмасын, будан - Афрасиаб. Ол, Рустамга душпан, 6iTicnec жау, Афрасиаб бшсе, Туран салар дау. («Сухробтыц туылганы» бвлт). Афрасиаб Иран баЬадурлершщ iiniHeH, acipece, Гаршасппен кеп согыскан. Оны ортагасырлык авторлар Рустам eciMiMeH байланыстыра сипаттаган. «Авестодагы» Гаршасп - арык атгьщ neci деген магынаны бередк Гаршасптыц 3Keci Срйита Сом эулетшен болады. Срйита жер жузшдеп адамдардьщ imiHeH ymiHmi болып Хавм суын алды жэне бул ушш ол eKi улды болды. Бул ретте «Авестодан» мынаны оки аламыз: OniMfli аластатушы ашаван Хавм дедк Астуманд элемшде туратын адамдар арасынан ушпшл болып Сом эулетшщ ен Kyaiperri екш Атрат (Срийта) менщ суымды алды. Муньщ есесше ол бшк бакыт neci eKi уланмен марапатталды. Bipi - Урувахшая, e K iH iu ici - Гаршасп... (Ясна, 9-11—хот. Хавм Яшт, 9-хот, 10-11-болктер). 209

«Яснада» Гаршасп алып денел1, Kipni шашты, ауыр курз1 устаган баЪеду туршде бейнеленед1. «Замяд Яштта» (3 8-белiM) жазылгандай, Жэмшид* тэн болган уш касиеттщ 6ipi жауынгерлйс пен кажырлылык Жэмшидте Гаршаспка ауысады. Исламнан кейш пайда болган эдебиеттерде Гаршаспты H3cLi-Hece6i Жэмшидтен бастау алады деген сиякты пшрлердщ беле алуынын себептерш осымен Tyciaaipyre болатын сиякты. Авестотанушы Иброхим Пурдовудтыц жазуынша, «Авестонын» абь ройлы каИарманы Гаршасп «Шахнамадагы» Рустамга уксайды. Шь нында да бул тецеепруге шэк келируге болмайды. «Авесто» жэне баск эдебиеттерде тшге алынган Гаршасп бейней мен тулгасыньщ эсерл1 жэн жаркын жактары дуниеш жауыздык какпанына туйрмекнй болган ахрама ни девлер мен ажидахокка карсы журпзген онын каЬармандык курестер мен мухораб аларында (согыстарында) кершей. BipaK «Шахнамадагы Рустамньщ Kypeci ацыздык емес, ш ы н д ы кка сэйкес келед1. «Шахнама», «Гаршаспнама» жэне Исламнан кейшп баска эдебиеттерд Гаршасп, онын экей - Сом, бабасы - Наримон хакында сез болады. Муньп ез! Гаршасптын H3ciii-Hece6i туралы 6ipa3 маглумат алуга мумюндж бере/ жэне оныц сипаттары женшдеп туйшпм1здо молайтуга жэрдемдесед: Наримондагы «нар» - корыкпас, мэрт, куштшк магыналарын бередь 06 Райхан Берунн бул уш еймнщ шынында 6ip нэсш, ру, эулетке THicTi екенш ишара етедь «Авестоныц» 6yriHri кунде жогалып кеткен ец кене нускаларыньл белгш 6ip бел т улы Зат - Гаршаспка багышталган екен. («Суткарнакс», 15-фаргард деген белт) «Бундахишннан» мынаны окимыз: «Сом - (Сом отбасынан болган Гар шасп) мэцп eM ip суру m i Заттардыц 6 i p i . . . Ажи Дахока кайтадан шынжы рын y3in, киратушылыгы мен жауыздыгын бастап ж4берген кезде Гаршас] узак уйкысынан оянып Kyp3iciMeH оны жермен-жексен eTin тастайды. Оньи денейн он мыц ашаванныц фpaвapшийici кузетш туруга мшдеттелшген...: «Фарвардин Яштта» (61-банд) айтылганындай, Гаршаспты коргаушы фра вашилер саны 9999.... «Динкард» ютабында (9-кггап, 14—бел1м) Гаршасп туралы жазылга! мына сездерд1 кездест1рем1з: «...Гаршасп отка байланысты жасага) (керсеткен) курметйздт ушш Ахура Маздадан кепйруш жалбарыньп сурайды. Муныц орнына ахримандык девлермен (диюлармен) шайкасып олардан адамзатты кугкаруга уэде етед1. Ол кептеген зиянкенс девлер аждахо (айдаЬар), nepi жэне жэдiгeйлepдi жойып, адамдарды жауыздык жарамсыздык пен залалдыктан куткарады... Зардушт Озар кудайда! Гаршасптыц кунэларын K ein ip y iH сурайды. Озар бул eTimnrri кабылдайдь жэне Гаршасп бешшке KipeTiH болады...» «Авестонын» кеп жерлершде Гаршасп немесе Керсаспа «улы», «Kipn шашты», «Kyp3i кетерген каЬарман» ретшде сипатталынады. Иранньп 210

мэшЬур авестотанушысы ИбраЬим Пурдавуд Керсаспаны «Шахнама» дастанындагы Рустаммен киястайды. Бул, элбетге, ете дурыс уксату. BipaK «Авесто» жэне баска дши мэтшдерде ушырасатын Гаршасп (Керсаспа) T3nip сипаттас болып квртед\. ©йткеш, ол эрдайым айыптылар, айдаЬарлар, жалпы алганда, ахримандык пэлекеттерге карсы улы ержуректипкпен куресед!. BipaK, «Шахнаманьщ» адам айта алар емес каЬарманы Рустам тулгасы Гаршаспка Караганда 6ipcbinbipa солгын кершедь Ce6e6i, Рустамньщ шайкастары пендешшк пен адамдык касиеттерге толы. Бул айтылгандар «Авестода» ез кврЫст тапкан. Мунда Керсасп керемет кушKyflipence ие болган ацыздык тулга ретшде суреттелген. Ол - Сарвараны (Жылан айдаЬардыц аты - С.Э.), Хандарвонды, бегде дшд1 устанган Даштаяны, Керсасп бакгаластарыныц 3Keci - Патананы, бас кшмше «жига» таккан (кымбат, асыл тастар мен меруерт-маржандар) Нивиканьщ (Керсасп бакгаластарыныц экеЫ) уландарьш, Дану атгы турлар тайпасынан шыккан Тур scKepi Варшаваны, бегде дщцеп Питасна мен баЬадур жауынгер Арозашаманды, куш-кайраты бойына сыймаган жасесшр1м баЬадур Снавидканы жэне т.б. алыптарды жермен-жексен еткен тецаз каЬарман. (Хуварно мадагы. 19-яшт, Замяд яшт, 7-бвлт, 4044~узттер). Снавидкага байланысты айтылган дуниетанымдагы «арба» (куйме) угымы непзшен турандыктарга тэн болып, дуниеге солар аркылы тараганын ацгартса керек. бйткеш, жалпы децгелекп, бшк децгелекп куймелерд1 алгаш ойлап тапкандар - турш тектшердщ аргы аталары. [403, с. 25]. Сухроб дедк Сарайдан куайын, Кай Ковус шахты да, Экемшц Heci6eci - тэж де, колах45 та. .. .Зорлыгымнан Афрасиаб, кулайды тагынан, Кылышым адцында, тук те емес офтоб4* та. .. .Мен улымын, экем Рустам - атакгы, Бул элемде, мэцп иеленбес, епшм - такты. Ай менен Кун, раушан да, шыгар 6ipre, KepiH6ec жулдыз, бере алмас жылу ci3re. («Сухроб» бвлшй Сухробтыц туылганы бвлт»). 5. «Авесто» мен Иран ацыздарындагы Франхрасьян немесе Афрасиаб бейнеи Иран жер1нде Рустам мен Афрасиаб жайында кептеген ацыз-эцпмелер тараган. Афрасиабтыц дуниеге Kenyi 6ip ацызда былайша эцпмеленедк Шах Пашанг (оныц лакабы - Пэкзат Пашанг) жас шагында Эла Пи се Жадудыц кызына катты гашьщ болган. Экесшщ батасын алмай турып 45 Колах - дэрупитер киетш сушр калпак, немесе шошак 6epiic. 46 Офтоб - куннщ кызуы. 211

суйген кызына уйленедй Тогыз ай, тогыз кун дегенде улды болады да, оган Афрасиаб деп ат кояды. Непзшде ол Фарасиаб немесе Пэрасиаб дегеш ед1, кешшрек Афрасиаб болып аталып кеткен. ©йткеш, кщщк uieineci Афрасиаб сэбидin кап тэр!зд1 болып туылганын керед1. Зэо де (толгатып жаткан эйел) аныктап караса, сэбидщ орнына канга толы 6ip кап туганын кередь Клндж шеше урейлешп, канга тола капты патша сарайыньщ ортасынан алып шыгып, агып жаткан арыктьщ жагасына апарып, капты пышактын ушымен тесед1. Кенет келбел мен колдарынын шынтагына дейш кызыл TycTi сэбиге оныц K03i туседь Колын сэбидщ бетше типзсе, канга малынып калганын байкайды. Кан болган колын арыктыц суына жуайын деп арыкка жакындаганда, су агысыныц каркыны кушешп, сэбид! колынан агызып экетед1, содан ол су дшрменшщ коймасынан 6ip-aK шыгады. Дшрмен тасыныц токтап калганын байкаган дшрменпп су коймасына 6ip нэрсе Tycin, бггелш калган болу керек деп ойлайды. Сейтш су коймасын тазаламак болган ол дшрмен децгелепндеп уьщ агаштарыныц арасына 6ip нэрестенщ кептелш калганын кередь Тез арада сэбид! шыгарып алып ушне алып келед1. Сэбиге ес Kipri3in, оны кундактап орайды. Сэби элденш, eciH жиган соц, ашыкканын сезд1ре жылай бастайды. Сол кезде дшрменшшщ каншыгы да куппктеген екен. Ол 6ip бурышта куппктерш ем1зш жатады. Амалы калмаган дшрменпп сэбщц ^аншыктыц кеюрегше тосады. Кдншык емшегш кушырлана емш болган нэресте уйыктап калады. Дшрменпп «Ертец нэрестеш ereciHe апарып берермш» деп ойлаган куш 6ip шетке жайгаса уйкыга кетед1. Нэрестенщ суга агып кеткеншен юндш шешесшщ шыр-пыр боп жургеш Шах Пашанныц кулагына жетедь Шах нэрестеш тауып алып келу ушш жауынгерлерш жан-жакка женелтедь 1здеушшер нэрестеш каншыктыц баурына алып жаткан жершен керш ац-тац калады. Тез арада нэрестеш дшрмешшмен 6ipre сарайга, шах кузырына алып барады. Пашанг шах нэрестенщ каншык cyriH емгенш ecrin, катты кайгырады. Нэрестеге каншык сутш ем1зд1ргет ушш дшрменшшщ басын кесуге буйырады. Шах жулдыз жорамалшылары мен хэюмдерш жинап, сэбидщ болашагын болжап беруд1 сурайды. Олар: «Афрасиаб каншьщ сутш емгендш ymiH ит сиякты жабайы болады. Туылган кезде колдары канга малынып тургандыгы - ол кашшер болып, кантепстен тоймай журедь Кан теккеннен ол рахаттанып, лэззат алатын болады», - дейдй Болжагыштардыц айтканы келш, Афрасиаб ер жеткен соц жаман мшездердщ 6api оныц бойынан керше бастайды. Ол кашшер, жауыз адам болады. Согыс кезшде жаулары оны «каншык сутш шкен», «дшрменшшщ табалдырыгында ескен» деп атай бастаган. Сол ceSerrri де eciMiH «Ферасиаб» немесе «Пэрасиаб» (ягни «дшрмен уыгы») деп койган. Кешшрек Афрасиаб болып езгерген («Шахнама жэне халык» ТеЬрон, 1362). Сонымен, Тур эулетшен Франхрасьян тарайды. Ол - орта гасырлардагы эдебиеттерде Афрасиаб деп аталынган. Магынасы-урей тудырушы, сумдык 212

адам. Пахлавий тшнде «Фраслв», «Фраслб» немесе «Фраслаф» тур1нде жазылады. Ол - мэшЬур Туран шахы Пушанньщ (Пашан) улы. Наузаршах заманынан Кайхусрау салтанатына дейш, ете кеп уакытка созьилган Иран мен Туран согысына катысушы, нагыз пахлаван (баЬадур). Афрасиаб eMipmiH ец мадызды тустары оньщ бауыры Агрирас пен шах Ковустж.щ улы Пахлавой шахзада Сиявушты елт1ру1мен байланысты. «Авестода>«-> бул ею жэйт Афрасиабтьщ ец улкен кунэй ретшде тшге алынган. Афрасияаб ез HeMepeci - Сиявуштьщ улы Кайхусрау тарапынан елт1ршед1. Бул Афрасиабтьщ кунэсшщ нэтижей едь Афрасиабтьщ eMip дэптершде кара бояумен жазылган кунэс1 мен ахримандык сипатгас ic-эрекетшен 6ipr«xe онын жак;сы icrepi де хатталган. Бул оньщ жуйрк-желаяк дев Зингов дуррванид! елт!ру1 едь Зингов дурванд Иранды жевд1 жэне ирандыктар Афрасжиабтан жэрдем сурады. Нэтижесшде Афрасиаб оны жецшске ушыратты. Афрасиабтын басынан Kemipreimepi жэне оньщ ирандыкгармен канды жэне жойкын шайкастары «Жана Авестода», сондай-ак, пахлавий мэтшдлерщде ишаралармен баяндалган. Бул мэтшдерде онын тулгасы ice6ipeK : мифологиялык жэне дев сипатында кершедк BipaK «Шахнама» жэне соган : :уксас кептеген тарихи—эдеби мэтшдерде Афрасиаб дастаны б1ршама еегжей-тегжейл1 эщчмеленген. Элбетте, бул дастандарда Афрасиаб ахриманддаык касисттерге ие болган шах жэне пахлаван ретшде KepiHic бередь Афрасиаб тулгасы, оныц бейней Индия эдебиеттер1ьиде де KepiHic тапкан. Yni6y деректер бойынша, Афрасиаб аждаЬо жэне девхигермен куресте гана емес, кудайлардьщ аспани согыстарына да катысады. TTimi, ол Ахура Мазданьщ езш де жарга кулатпакшы болады. Онын бул Kypeeci Хурмузд пен Ахриманньщ шайкастарын еске туйретвдей эсер калдырадыы. 9pi карай «Бундахишнда» атап керсетшгендей, ол жацбрырды токтатып койып, шэИарды кургакшылыктьщ бэлесше жолыктырады. «Авестода» Афрасиаб пен Хусрау кактыгыстары кеп : жерлерде тшге алынады. Афрасиаб жещске жету ушш Хуварноны колга rycipfpyre умтылады: Бакыт кусы, табыс кйт болган Хуварно ен алдымен Кудай Ахура Маздага нэсш еткен. Содан сон ол Хаошяна Пародатага жэрдем t к;олын созды. Мал ereci Йимага да (Хуварно мадагы, 19-яшт, Замяд яшпг, 56-бел1м, 26- 29-y3iKTep) шарапаты тид1... Сондыктан Афрасиаб та буг.^ан кол жетюзу максатында 6ipa3 эрекеттенген: Хуварноны устап алмакшы болды, Тур Франхрасьян Ворукаш тещзшен, Kиiмдepiн memin тастап жапанаш, Ол устамакдш болды арийлер Мемлекетшщ еткендеп, келешектеп Патшалар иелж еткен Хуварноны, Ол устамакшы болды пайгамбар, Зардушт сакып болган нэрсеш

Жузш барды Хуварно жакда Тур Франхрасьян. BipaK Хуварно шегиод, 0pi кетп одан Хуварно. Ворукаштьщ сол агыны, Хусрау деп аталды будан кешн. (19—яшт, Замядяшт, 9-бвлш, 56-бвлщ «Авесто» бойынша, Хуварно эрдайым Хусраудын тшегш кабыл алган. Арияндык enflepfli BipiicripreH мэрт жэне епшш, Хусрау келд1 Аша жанына, Дуга кылды. (Терец сулы Чайчаст квлтщ жагалауларында) 0тиод ол Ашадан: Жауыз туткынды Хусраудыц алдына Чайчаст47 келшщ жагасында, Кекпецбек жэне терец, Куны кеткеннщ e3i еш алсын Франхрасьяннан, Жауыздыкпен елтаршген Силваршан ушш Жэне Нарава нэсшнщ атакты Ахраврата48 ушш 0ш Алсын баЬадур Хусрау. («Авесто». Аша цасидасы, 17—яшт, Ардяшт, 6-бвлгм, 38-бвл1к) Дравоспа мадагыныц тертшпл белшшщ 18-белтнде Сиявуштыц Чи чист дариясынын тещрегшде елтаршгендт айтылады. Алтынкез, дем беруий, Керкем Хавм Хара тауларыньщ Ец бшк шокысы, Бшк тебес1нде KeflTipfli тэубе-тагат. 0TiHfli ол Ашадан: Жолымды беруге жэрдемдесе кер. 47 Чайчаст - бул жер Ташкент (кене Чач) географиялык ортасымен байланысты дегег пшрлер де бар. 48 Ахраврата - Нарава руынан болган ирандык эскер. Ол Франхрасьян тарапына* елпршген.

Mempiwmi Аша, Туткындайын турандьщ батыр Франхрасьянды, Кол-аягын байлап экелешн. (Ашамадагы. 17-яшт, Ардяшт. 6-бвлш, 3738-бвл1ктер). Кавай Хусрау: Франхрасьян, Карсавазданы49 Аяк-ксшын мекем байлады. Айламен ел'пршген Силваршан - экеа ymiH, Наравида каЬарманы Ахраарта упин 0 ш алды ол... Эрине, гэп оньщ Афрасиабпен болган согысы туралы болып отыр. Хусрау - Кавилар династиясынан шыккан шах. Ол - Кавай Усанньщ HeMepeci, Силваршан улы ( Сиавуш). Ал, «Шахнамада» ол - Калнилар династиясынан тараган Кайхусрау. 0л1м келлретш жар жагасында Франхрасьян Ардвисура Анахитага (Ардви ылгал, бу дегеш жэне к¥ДФет иеа дегеш, ал Анахита - таза деген магынаны бередь Андвйсура Анахита - сулар кудайы. Сонымен 6ipre ол Амудария кудайы деген болжам да бар) арнап 100 жылкы, 1000 жас бука жэне 10000 койды курбандыкка шалып, сурады Ардвисура Анахитадан. BipaK Франхрасьянныц жалбарынуын Анахита кош кермепп. (Ардвисура Анахита мадагы. 5-яшт, Ардвисура яшт, 11-бвлш, 47-узт елец). Анахитага арнап ирандьщ Хусрау да курбандык шалган: Оган курбандык шалды, Орилни (Аришйк) елдердщ баЬадур^ 0к1мет таянышы пахлаван Хусрау IIIeT-Hienipi кершбейтш, кекпечбек, Нечаст келшщ жагасында Жуз жылкы, мьщ бука жэне он мьщ койды. (Ардвисура Анахита мадагы. 13-бвл 'ш, 55-узм елец). Роспий Завтка дедг «Жер шпнде, тем!р дуалдар арасында туратын Афрасиабты 6ip соккы 6epin ккендегеш сиякты сеш де байлап тастамауы ушш тез жупрш бар да ержурек Хавмга еттен бер». (Ясна, 9-11-хот, Хавм яшт, 11-бвлш, 7-узм). 49 Карсаваз - Афрасиабтын туысы. 215

Бул жердеп Хавмд1 xypnime туащцруге болады. «Авестодагы» «Хавм> санскрит тшнде «савма» туршде келед!. Бул - касиегп 6ip шептан атауы Хавм суы немесе оньщ шарбатынын ел1мнен кайтарушы касиет! бар дег туащцргендержэне бутан катты сенгендер болган. Хавм шептердщ бастауы ретшде угынылган. Соныц аркасында гана мэцгшк болуы мумкш. «Бундахишнде» жазылганындай, хавм eciMfliicrep шпндеп ец сарасы, оньщ кунь елшеуйз. Зерттеушшердщ пшршше, Ka3ipri уакытта Шыгыста «ифдра», Ев-i ропада «ефедра» атымен белгш «хаума» немесе «хавм» uie6i Иран мен Ауганстандагы тауларда ocefli, оньщ келем1 KiuiiripiM бутамен б1рдей. Ол барлык замандарда да шипалы саналган жэне оньщ Hici де денсаулыкка пайдалы деп есептелген. Оны iniKeH жан катты мае болады жэне жарамсыз эрекеттерге барады. Сондыктан мундай жагдайда жургендерд1 маздакизм катты каралайды. Хавм - касиетп шептщ жэне сол аркылы аткарылатын рэс1мд1 сактаушы К^дайдьщ да аты. «Авестонын» 20-шы яштында сол Кдоайдыц кад1р-касиеп мадакталады. «Шахнамада» тауда 6ip e3i журген ете такуалы адам тшге алынган. Оньщ аты - Хавм (Хум). Ол Афрасиаб пен Гарсиюзды байлап, Кайхусрауга тапсырады жэне кылмыстары ушш дарга асуын сурайды. «Шахнама» авторыньщ жазгандары, жогарыда кергетм1здей, «Авестодан» алынган болуы керек. «Авесто» бойынша, «Хавм» сонымен 6ipre 6ipimiri абыз, рухани Кызметкер болып есептелшедк Ол (Ахура) - 6 ip iH u ii Кохин (Жрец), жулдыздар Накышын салып, рухтар жараткан Хавмды алгаш рет бшк Харатига50 шыгарган этршшк иесь (Митра мадагы. 10-яшт, Мехряшт; 23-белш, 90-узт) 6. «Шахнама», «Авесто» жэне баска Иран туындыларында KepiHic тапкан ирандык жэне турандык баЬадурлершщ шайкастары Сухроб жорыкка аттанар шагында лайыкты ат тацдайды. BipaK ондай ат лезде табыла коймады. Сонда 6ip егде жылкышы: «Рахш затынан бар, 6ip кулын, Арыстаннан да, кударегп ол бугш. 1Сулынныц кeлбeтi - тау сипатты, Ушкан кус та, жете алмас - кос канатты..., - дед1 50 Хара-Памир-Гиндикуш таулары. 216

Содан соц Сухроб Самонган шахына келш: «Бабажан, бервдз - бата, CepiriM болсын, Иран жакта...» («Сухробтыц атты тацдаганы» бвл1м1). Сухробтыц Ковустыц i3me туспеыш болып эскер жинап жургеш, Афрасиабты шабыттандырып жiбepeдi. Эскершен ец мыкты баЬадурлерш тандап алып, колбасшыларын да беллледк Эскерге колбасы, болды - Хумман, Арыстандай Kpiperri, cepiri - Барман. Косыны он exi мыцга жетш, Шубырды жер мен кекп тутып. Дед!: - шарасын кер, TypiK шахы заман, Бул ce3iMfli, сыр-гып сакга, ей, Хумман. ¥лы - алмасын, экесшен хабар, Ал, экеЫ урпагынан - хабар-ошар. Гажап емес - Рустам дастан, Арыстан баласыныц колынан, тапсырса жан! («Афрасиабтыц Бармон мен Хуммонды Сухробца ж1бергет» бвлт). 0Keci перзентш enTipce, бул да куптарльщ, ce6e6i, Рустамныц купи азаяр. Осы максатта Туран -TypiKTiK ею баЬадур! Самонган жакка жол тартады. Олар, Сухробка кептеген сыйлыктар экелд!, оныц тш де патшаныц жазган хаты да бар едк Онда былай делшген: Егер сен, колыца алсац Иран тагын, Элем табар, тыныштык пен бакытын... Хумман, Барман - шайкасканмен шайкасар, Сонда, элем - жауыздарга болар тар! («Афрасиабтыц Хумман мен Барманды Сухробца ж1бергени>). Содан сок, Сухроб Иран жакка косын тартып, «Ак беюшске» таяп келед!. Оган карсы Хажир шыгады. Сухроб оныц басын кеспекил болып, жакындаганда коз жасы теплген Хажир аман калдыруын етшт жалбарынады... Будан хабар алган ГаждаЬам кызы Гурдофарид келш, Сухробпен шайкаска туседь Сонда, оныц эйел заты екеш бшнш калады. Оныц жузш корген Сухроб, акылынан адаса жаздады. Содан, Сухроб шайкасты токтатып, Гурдофаридпен 6eKiHicKe дейш 6ipre барады. Кыз: - Ей, турандьщ пахлаван, неге мунша муцаясыц: Ойлама, камал алуды, жолывды тап, Тыйсац дурыс болады, жорыкты - сап! - дейдь («Сухробтыц Гурдофаридпен алысцаны» бвлт). 217

Кыз: «мет армандама, иран кызы сешмен жуп курмайды. Тур; эскершщ келгенш бшсе, Рустам да келш жетер. Bipfle-6ip жасагыц калма кырылып кетер. Акылыц болса, Тураныца кайтк,аньщ дурыс болар», - дед Сол арада ГаждаЬам Иран шахиншахына хат жолдап: Бурын-соцды еспмеген Иран мен Туран, Мулде жок, оган тен келер пахлаван. Оныц аты - Сухроб, шайкаста, : Елемес арыстан мен диюды да. i Ол, кудды - Рустам, Эулетшен шыккан Найрам... Ата-теп, болмас па екен — Сом, Золы-Зар, Рустам ... KemiryiH, вл1ммен тен Шегшуден жок менщ, баска жолым...» («Гаждакамныц Ковусца хат Жолдаганы») Сухроб Ак бекшске келгенде, ешюм де жок болып шыкты. Оны* 1здегеш Гурдофарид едь Муны сезген Хуммон: ЖаЪангер, сэруар, 63i батыр адамын, Сулулардан - андап басар кадамын. «Перзенттм» дер, Афрасиаб сеш шын, Бшипнде - букш курлык,тевдзщ. Тураннан 6i3, шыкгык Улы жорыкка, Бел байлаган, кан тегуден корыкпас... Келер Ковус шахтыц туман acKepi, Келер жетш Рустам, Дастан сэруары. Атты эскер, Гударз бен Гев келер, Фаромурз, Бахром, Руххом келер. Келер 6api шайкаска, кан тегшер. Хал1М13д1 нашарлатар, им бшер? - деп насихат айтады. Сухроб муныц бэрш есггкен сон, s6irepre тусш, терец ойга шомады. Бул кезде Афрасиаб Сухробка жiбepyгe хат даярлатып жаткан едь Ол, сол заматта Сухробтыц колына тидь Ковус та батыр-баЬадурлер1мен кецес етк!зд1: Таравдар батьфларым, Туран жакка, Ж1берш,п жаца пахлаван, Иран жакка. Гаждахамныц сез1 болса, егер шын, Дш куйш, пешенемд1 басар-мыс эж1м. Не шарасы табьшар, не ютемекшз, Иранда баЬадур бар ма, тец келетш? («Сухробтыц ак, 6eKiHicmi алганы» бвлт 218

Ковус Рустамга хат жолдап, оны Забулстаннан шакыртып алмакдпы болады-' Шыгыпты, Тураннан 6ip - батыр-ер, Тэш пщдей, дш нарра51 шер. Иранда тец келмейщ em6ip Kici, Сен гана тураларсыц, сол сыртланныц52 ic iH ... Дед\, элемде жок сендей зоры Келмесец, кайнайды Иранныц соры... Хатгы Гевден 6epin ж1бередь Ол, тац атарда Забулга жетш келедг Рустам: Гевга кулак салып, карал хатка, Кулед1, болып кайран бул хабарга. Бул - тектш к жэне жогары насаб, Кайдан келд1, Туранга мундай гажап? Самонган шахыныц кызы ол Тахминадан, Eip улым бар ед1, эл1 бейне жас кулан. Бшешк, бул icTep апарар кайсы таман, Юм екен Тураннан келген сол пахлаван? Иран эскершщ бекйнске таял калганын байкап турган Хумманга жердш бэрш косындар басып кеткендей кершш, корыкканынан дем1 шине Kerri. Сухроб бул эскерлердщ uieTi кершбейд1, 6ipaK олардыц шшде 6ipfle-6ip мэрт жауынгер жок, кш мен сиякты пахлаванга пара-пар келер деп оны жубаткандай болды: Бакытынан риза болсын niax Афрасиаб, Бул кун1 бул шел бауырын айналдырайын хуноб53. («Шахнама», «Ковус пен Рустамныц цосын тартып барганы» белт). Рустам шах жанына келш: Жас жаЬандардыц ш екенш 6ip керешн, Соныц ушш карсы жактыц ордасына юрешн, - деп одан рухсат сурайды да, турандыктардыц келш отырысы болып жаткан жерге келедк Улыктары имдер, ондагы сардар мм? Рустам туршше кшнш алып, Хисор жакка Kerri: Жасырынып корганга Kipfli, Typiicrep мае, Сухробтыц отырысы эу!ж алган, эр жакка таралар куй-саз. 51 Нарра - арыстан бала. 52 Сыртлан - сабалак жунд1, жалы бар сут корекп жырткыш. 53 Хуноб - от-жалын деген магынада. 219

Кдйтып келгеннен соц ол не кергешн баЬадурлерше сейлеп беред1 Сейлед! Сухробтыц керемет келбетшен, Оныц бшек, кифти54 жэне суретшен... 5 Ертевдне Сухроб Хажирге Иран женшде бшетшщщ айт деп буйьгрд Ол Иран эскерлерш, олардыц колбасшыларын жэне баЬадурлерш сип; тай женелед1. Сухроб баЬадурлердщ ( Кай Ковус, Гев, Гударз, Туе, Бахро Рустамдардыц) нышандарын 6inrici келдь Qcipece, нышан юмдш? - дедь Хажир бул жерде оныц Рустамдш екенш жасыры калды. Ол 6ip жалданып келген 6ipey, аты еамде жок Дей салды. Сырд| ашып койсам Рустамды киратып, Ковус тагын оп-оцай басып алар деп ойла ды. Канша кыстаса да Хажир Рустам туралы сез ашпады. Рустамныц нышан белпеш керсетсец болды, кымбат казына сенш болады деп жалынганда д ол ауыз ашпады. Бар айтканы, сецбесец меш елт!ре сал дегеш болды. Дабылдатып келген Сухроб, Ковусты тауып алып сез бастады: Ей, шаханшах, кэнеки баИадурлерщ, Кэне майданга туе, керсет eHepinwi! 0 гар кашар болсац мэрттер шайкасынан, Атыцды езгертш, койгыл жацасынан. Егер найза салсам, ей Ковусы Кай, Сол мезет scKepinai кер тым-тыракай ... Сухроб Ковустыц шатырын жетше 6ip казыгымен копара суырып ауда рып тастайды. Сонда Ковус: Рустам атына мшш, турандыктарга карсы журдь Сонда: Сухроб кврд1, кайран болып Рустамды, Сомдшнен кем емес-Ti кеуде-жауырыны. Рустам Сухробты жекпе-жекке шакырады. Сонда Сухроб: Бугш кумэшм сол: сен емессщ бе, Рустам, Эулетщ емес пе дацкты Найрам? - дедь Рустам жауап берд1: Мен кайда, ол Рустам кайда, Б1здщ эулет кайда жэне Найрам кайда? («Сухробтыц Ковус эскерлерт жасаган шабуылы» бвлт) Аждар сулрет салынган ту оныц жолдасы, Найзасыныц ушында Алтын арыстан басы, - Пахлаваным жок па буган келер бэс, Шынымен бэс келе алмас па бул туршке ешб!р кас. 54 Кифти - желке, иык. 220

Рустам мен Сухроб 6ipa3 алысканнан соц ездершщ ордаларына кайтады. | СВ Рустамга дедк «Сурама Рустамы Дастан, Мундай зорды мулдем кермеген жаЬан... Тахамтан Сухробтан ашар екен ауыз, Дер едк Элемде бул батыр жалгыз». Сухроб болса ойга шомып, Хуммонга сырын актара туей, бул мешмен щ а й к а с к ;а н ирандык; Рустам болса не гажап: «Кумэшм сол, бэлгам ол Рустам, Элемде бундай жауынгер кемден-кем. 0 з экеммен шащассам, не болар? Жуз1м кара болып, елеем не болар? Хумман оган дедк «Шайкасканымда базар, кеп мэрте Рустамга тап болганым бар. Муныц аты да Рустамныц Рахшына уксамайды». Ертещне олар тагы да алыса Kerri. Bip заматы Сухроб Рустамга арыстанд а й атылады. Сухробтыц сокдасынан кулаган Рустамды ол тырп етюзбей, басып жатты. Сонда Рустам эрец дегенде тш катты: б!здеп эдет бойынша, 6ipiHmi шайкаста жыгылганныц басын кеспейд1, екшпп ретте гана оны кесер болар. Рустам Сухробты жерге алып урып, аждардыц (мифологиялык жыл а н ) кимылындай жылдамдьгкпен канжарын кынынан суырып алып, салд ы улыныц кеудесше. Сонда Сухроб: «Эке дидарын кере алмай, барша тец курбыларым сиякты ойнап журе алмай, кара топыракка кемшер енд1 жас б а с ы м , егер экем муны бшее, кунымды жоктап келш, туымды кетерер ед! гой, Рустамга 6ipep адам хабар берсе ол лезде жетш келер ед1 гой», - деп акырын гана даусы шыгар-шыкпас сейлеп жатты. Муны естаген Рустам есшен тана жаздап, кез алды кап-карацгы болды да Kerri. Содан соц кезш ашып: «Мен Рустаммын, сенщ Тахамтаннан бершген 6ip нышаныц бар ма?» - дедь Сухробтыц бшепндеп e3i берген гауЬарын керген заматы Рустам айкайын сала женелдк «О, улым, жаным жаЬаным, Колымнан елдщ бе, жас пахлаваным!» Муны e c T in жаткан Сухроб Рустамга сыбырлагандай болды: Енд1 менщ кушм бггкеннен бггп, Турандыктар ici оцбай Kerri. Бар Meftipiimi T e r in , сондай кыла гер, шах, Турандыктар жакда тартылмасын сипох55. Содан соц Сухроб Рустамга дед1: «Бекшсте туткын болган 6ip ирандык батыр бар едь Сенщ нышаныцды сураганымда мен! адастырып, жалган сездерщ айткан едь Оны вз'щ бшт аларсыц». 55 Сипох-эскер. 221

Ордасына кайткан Рустам айгайын сала келдк Туран шайкасына кылмацыз эуес ещц, ’ Менщ жасаган букш жауыздыгым жетер ендь Рустам мен1н сэлем1мд1 жетюзе гер деп inici Заворонды Хуммой ж^бередк Туран эскерше сен калдьщ болып сардар, Сак бол, корган бол куш-тун бедар. Сешмен шайкасуга ниет1м жок 6iTri, Артыгы жок, артык свз!м де 6irri. Рустам осыны Ковус шахка да айтты: Туран мен Шыннан келгендер журтына, Жанжал, ешпендшк ериймесш, кек сакгама. Сухробтыц табытьш Иранга экелш, бетш ашканда Зол да тац калып: Атактылар шшде бул болыпты атышулы, Енда мундай туылмас euiGip заман бшк тулы... Ей, пахлаванзада, нарра арыстан бала, Енд1 туьшмайды сендей ер бала! - дейдь Бул сум хабар Туран елкесше де жетед1. Хумман бар эцпмещ патшаз егжей-тегжеши баяндады: Афрасиаб мундай icTeH тастай катып калды, BipaK будан сабак шыгара алды. («Шахнама», «Рустамнъщ Забулистанга цайтуы» белт Тахмина Сухробтыц атын, кшмш, кару-жарагын, epiH, жугеш калканын жэне сексен кулаш аркан экелуш талап erri, буларды Kepin ол таг шашын жулып, бетш тырнай бастады. Дулыга мен сауытын керш, арыст; ным кайдасыц, деп еюре жылады. Сухробтыц кьшышын алып, атыныц жа: куйрыгын Kecii. Кешн дэруштерге KHiMiH, алтын-кумкш, ат-эбзелдерй буйымдарын белш берд!, содан оньщ тагын шыгарып жерге тастаггтырд! Сарай eciicrepiH карата бояттырды. Пештоку равокты56 буздыртып тастаты. Сухроб тамактанып атганган мейрамхананы да киратыцдар деп буйрь: бердй Содан соц устше нш тустес кек кейлек киш алды. Кездер1 6ip сэп паккос57 канды жаска толды. KyHi-TyHi жылай 6epin азып Kerri. Сухробта 6ip жыл етер-етпес дем1 узтд! де калды. Оныц рухы дш мен жаны болга улыныц жагына женелд1. Сонда шьфын сез Бахромныц еткендерге кеп кушне берме деп бас айтканы: 56 Пештоку равок - сарайдын алдындагы устындармен безенд1ршген керкем 6eniri. 57 Паккос - бупндей, толыгымен. 222

.. ,9зщ де калмассыц бул дуниеде, кетерсщ акыр, Бул мэцп жолга эз1р тур, 33ip. ... Дуние сол, бул сырды ашуга таба алмассыц кшт, 1здеп езщщ эурелеме коп хит58 Жабулы eciK бул, ешюм де оны аша алмас кушод59, Бекерге етюзбе eMipiHfli. («Шахнама». «Сухроб влштен анасыныц хабар тапцаны»), Bip KyHi Рустам жеп пахлаванымен Туранга келш, Афрасиабтыц (Алп Ер Тонганьщ) ан аулайтын жервде ачшылык курады. Сол жерде Алп Ер Тонганыч туткындалуына сэл-ак калады [404, с. 33]. Содан кешн Алп Ер Тонга эскерлер1мен Кайковус елше карай бет алады. Кайковус улы Сиявуш пен Рустамды турпстерге карсы ж1бередь Typiicrep Балх 6eKiHiciH алады. Бул арада турж эскерлершщ басшылары Алп Ер Тонганы ирандыкгармен б тм жасасуга кецщредь Оларга ездершщ адамдарын кепшджке жiбepeдi. Содан кейш ол Бухара, Самаркан жэне Шаш калаларын тастап, «Ганг» каласына шепнедь Бул кезде Кайковус пен Рустам-Сиявуш аралары бузыла бастайды. Кайковус олармен жаксы мэмшеде болмаган едк Рустам ез жерше кетп, ал Сиявуш Алп Ер Тонганыч елкесгае келш паналайды. Оны турштердщ астанасы болган Гагата дешнп жерлерде журт курметпен Kyrin алды. Timi Пироннын кызымен турмыс курды. Кешн Алп Ер Тонганыч улкен кызы Фарангиске уйленш алды. Пироннын кызынан 6ip ул кердь Ачыздарга Караганда, Туранмен шекаралык аралыкта ирандык эскерлер Туран батырыныч жас api сулу кызын колга туаредь Оны шах эйелдкке алады. Ол мезгш жетш босанып, ул туады, оныц атын Сиявуш кояды. Сиявуштын анасы ол туылысымен кез жумады. Баланы эскери адамныц тэрбиесше бередь Уакыт етсамен, бала экесше кайтарылады. BipaK бекзаттык рудан шыккан егей iuenieci оны Ираннан тыскары жерге кумакдпы болады. Ойткеш, ер жеткен Сиявуш ете сулу болып, журттьщ назарын езше каратып, егей анасыныц ез1мен тесек катынасында болу сиякты хайуани кумарлыгын каламагандыктан, жалага ушырайды. BipaK, ол eMip сынагынан етш, ез намысы мен арын арашалап алып калады жэне Туранга жорыкка аттанады. Ягни шах оны Кавдыда отырган кулл1 Туран билеуппс! Афрасиабка Карсы канды шайкаска Ж1бередь Жacecпipiм кара Сиявуш бтмге келуге 33ip екенш Афрасиабка 6inflipefli, 6ipaK оган Туранныц асыл бектершщ жуз бозбаласын кепщцшке 6epyiH етшедь .. .Афрасиаб оган жэне оньщ жуздж жасагына Туранньщ киыр шыгысындагы 6ip аймагын бередь «Тещздщ аргы бстшдеп» Канганьщ 6ip жершде Сиявуш Канг-деж бекшюш салады. 58 Хит - spi-cspi. 59 Кушод - толыгымен. 223

Сиявуштьщ Таранта келш, Пирон мен Афрасиабтыц кыздарьп уйлену1мен Туран-Иран согыстары саябыр тауып, аз гана уакыт] бейбггшшк орнайды. Сиявуш Афрасиабка келгенде Туран патшасы бьщ деп айтты: Аз он пас ченин гофт Афрасиаб, Ке гардоне джахон ондар онад бе хоб, Аз ин пас на ашуб хизад на джанг. (236-6. Сиявуш). Элемнщ тынышталатын кез1 келдь Будан былай кек кумаймь согыспаймыз. BipaK кеп уакыт етпей Сиявушка тагы да жала жабылып, А( расиаб эскерлер! тарапынан ол Кангада елтаршед1 [405, с. 266-354]. Баска деректер бойынша, мысалы, МДашкаридьщ мэл!мет беруй Караганда, Сиявуш Шын жактагы 6ip жерде емес, Мэуараннахрдагы Янке! (Дизроин - Мыс шэЬары) каласында елпршген. Бул Бухарага жакын же Мэжусилер жыл сайын сонда 6ip кун жиналып, курбандык шалып, Ka6ipii канын шашады. Бул оларга салт болып кеткен [378, 17 б.]. Сиявуштьщ Кангасы мумкш Улкен Хинганнын солтустшндеп Ю (Ган) езеншщ Жогаргы Аргунга куятын тусы шыгар. Алтайдагы Конгдош! байланыстырылып айтылатын Юз (Жуз) де бар [406, с. 251]. Муньщ Си вуш жуздтне катысы кай дэрежеде' екен? Олай болуы кисынга келе mi Бутан тек тарихи деректерге суйенш кана жауап таба аламыз. Ондай д ректер эз1рше колта туспей отыр. Калай десек те, Сиявуштьщ (Силвахш Туран жершде елтаршгендт анык. Бутан Пиронньщ Афрасиабка Сиявушт бекерге елпрдщ, оньщ саган кеп уакыт кызмет eiepi кумэназ ещ гой деге: дэлел [407, с. 350]. Сиявуштьщ мифологиялык ом1рбаяныныц езекп тустары Сырдар1 жагалауымен байланыстырыла айтылатын Алаша хан женшдеп казг анызында да кайталанган. Аныздьщ барлык варианттарында аласталгг ханзаданыц жуздк жасагы кеп рет тшге алынады да, Алаша ханнь: «Алалыгы» оньщ кеп к¥Рамды этникалык тегшен деп тусшдоршедь Ощ аталган окига казак халкыныц мифологиялык аргы бабасы болып табь латын Котан eMip сурген кезде Туркстан каласыныц мацында болган де керсетшедь Ханныц бэйбшесшен баласы болмаган жэне ол жорьщта кол) тускен жас туткын кызды токалдыкка алады. Одан перзент керед!, 6ipaK с ала болып туылады. Сондыктан егей nieuieci одан кутылуга асыгады. О туылган бала езшщ алалытымен калган балалар (баска эйелдершен туылга! арасында алауыздыктудырады деген уэж айтады. BipaK оны елтаруге ханны дэп шыдамайды. Сандыкка салдыртып, Сырдарияга тастатып ж1бертмзед Жагага жакындап келген сандьщты 6ip кайыршы керед!... баланы куткары алады. Ханзада батыр тулгалы болып ecefli. Ол тевдрегше жуз ала ж т т жинайды да, серйпк курып журе береди Аласталган баласыныц Tipi кальп осылайша eMip cypin жатканынан хабар тапкан хан оны кайтармакшы бс 224

лып, Котаннан кемек сурайды. Котан Уйсш, Аргын жэне Алшынды баешь: e T in , ара саны б1рдей болган у ш жуз н а и т л ханзадага ж iб e p e д i. B ipaK , олардыц бэр! ханзадамен 6ipre кец далада калып кете бередь Олар турл) халыктардан эйел алады, сондыктан да сол жYздiктepдiц жуздер1 де ала болады. Олар ездершщ басшысы етш ала ханзаданы кшемге емес, Алашага салып кетеред1 жэне Алаша хан деп атай бастайды [408, с. 67-68]. Сиявуш та, Алаша да билеушшщ баска этникалык ортадан, бекзатгык рудан емес, темен тектен деп eceптeлiнгeн жерден шыккан эйелшен (токалынан) туган. Казак ацызында бедеу бэйбше баска халыктар екшдершен алган эйелдерден туылган турл1 балаларды камкорына алганда ала болып туылган баланы куып ж1берген. Сиявуш хакындагы ацызда баланыц куылуыныц баска ce6e6i керсетшген. BipaK eKeyi де экесшщ ушнен тыс жерде тэрбиелент, замандастарына бас болган. Сиявуш жуздшмен Туранныц шет шекарасына кетед1, Алаша болса мидай далада журедь Екеушщ де тагдыры Кангыда, Сырдария су стихиясымен байланысты кешед1. Typni мекен, уакыт жэне ортада болган окигалар тобегш таратып айткан ацыздар арасындагы байланыстылык пен шендесу, аталган окиганыц eK ey iH in де Сырдариянын тарбандьщ белтнде болып OTyi сюжетге тарихи шындьщ бейнеленген деген тужырымга жетелейдь Сиявуштыц cypeTi б.д.д. I гасырдан эрамыздыц VIII гасырына дейш Хорезмде жасалынган тенгелерде ушырайды. Бул факт та Иранныц ацыздык шахтарыныц eKiHmi династиясынан шыккан Каёнилардыц eKiHmi патшасы Кайковус улы Сиявуштыц тарихи тулгалыгына деген сешмд1 кушейте туседк Бул кезде Гударз туе керш, Туранда Сиявуштыц улы бар екендшнен хабардар болады. Гударз езшщ улы Гевт1 Туранга ж1беред1. Гев кеп киыншылыктарды бастан Kemipin, Сиявуштыц жубайы Фарангиеп жэне оныц улын Иранга экеледь Сиявуш улы Кайхусрауды жогары мэртебел1 адамдар мен баЬадурлер, жалпы букш ел халкы шаттыкпен кутш алады. Эбден картайып калган патша Кайковус такка езшщ улы Фарибурзды емес, Кайхусрауды отыргызады. Бул ретте Фирдауси хикая айтушыныц атынан былай деп есиет айтады: Таза болса егер падишах заты, Жаксылыкта калар жаЬанда аты. Пэк нэешц мен нэсэбщ егер, Bipnecce гажайып миуалар берер. Нэсш де пайдасыз егер жок болса eHepi, Пэкиза болса да, гауЬары, теп. Яздон60 шапагаты - K ici гауЬары, Жаманга жоламас, кашар одан spi. Эке тукымынан болса да, 9cini насаб, Миуа берер ол да урыгына карап. 60 Яздон - Кдаай. ЖаЬангер. 225

©нер-кэсш уйренерсщ эр турл1 ккзден, Кдшпасац машакаггы ецбектен. 0 л1м хак, оган табылмас шара, Одан зорырак апат болмас, cip9. .. .Бул терт нэрсе болса тэнщде жинакталган, Жалынудан кугылгайсыц, тартпассыц азаппенен кам. («Шахнама». «Кайхусрау» бвлШ). Дастанныц басында осы бэшттердщ 6epwyi тектен тек емес. Ола[ Кайхусрауга арналган. Муньщ дэлел1 ретшде ец акыргы ем жолды керсетуп болады: Жахонжой61 бул терттен ед1 бенилз62, Оган толе63 култ карады, болды сарафроз. Сонымен, Хусрау Кайхусрау атанып, такка отырды. Оныц siceci - Сиявуш, бабасы - Ковус. «Авесто» бойынша, Кавай - Усанныц немереа Кдвилар династиясынан болган шах. Бул династияныц непзш салган ада\ - Кавай-Кавата («Шахнамада» Кайкубод)64. «Шахнамада» Кайхусраудыц толык сипаттамасы бершедг. ЖаЬанда жок ед1 оган em6ip зат, Тэуелд! болмай шетте кепирген хаят. Кай жер ойран болса, кылды абат, Камыккандарды азаптан етп азат. («Шахнама».»¥лылардыц Кайхусрауга мадац айтцандары» бвлт). Оны кртыктау ушш, дуга кылу немесе сэлем беру ymiH улыстарды» ип жаксылары, ел туткасын устаган атакты адамдар, алыстан елшшер топ-тобымен келш жатты. Бул мэреамге Зол, Тахамтандар да келдь Оларды баЬадурлер - Туе, Гев, Гударз жэне баска эскер басшылары карсы алды. Тагынан туеш келген Хусрау Рустаммен арнайы сэлемдест, онын атына мадак сездер айтады. Рустам болса ецкейш, жерд1 сущи. Хусрау баЬадурлер!мен 6ipre ац аулауга шыкгы. Сейтш журш Азарбадагон жерше жетед1. Оташкадада гибадатын тэмамдап, тэщрге арнап курбандык шалады. Ковус пен Хусрау ушырасып Афрасиабка карсы куресуге уагдаласады. Ковус Рустамныц келгенш кер1с1мен-ак, Афрасиаб женшде сез козгайды. *1 ЖаИангер. 62 втшшкиз, садакасыз. 63 Бакыт, тагдыр. 64 «Кавай» кешшрек парсы тшне «Кай» турвде e H in , Кай Кубодтан Кай Гуштаспка дешнп барша каёндык шахтар еымдерше косылып айтылатын болган. Авестотанушы Бахор «кавай» сезш «жолбасшы», «рухани» деп аударган. «Шахнамада» Кайкубод, ал «Авестода» ол Кавай Кавота деп жазылган. 226

Дед1: не icTeMefli ол Сиявушка, Не-не азап, кайгы экелмед1 Иранга. Канша баЬадур курбан болды, Канша эйел-бала жылап солды, Иран шэЬарларыньщ кираганы ecenci3 кеп, Курггы бэрш сол Афрасиаб. Ковус Кайхусрауга карата: «Афрасиабка деген ешпендшгщ еш уакытта ошпесш, ана жагынан туыскандыгыцды ойлама, одан еш алудыц кез1 келдЬ>, - дедь Ант бер кун мен айды жаратканга сен, Жэне мухр65 мен кулохка66, тэж-такка сен. Ковус сезш тындап болганнан соц, жас шахрилр жузш отка бурды. Сонсоц аппак кун мен кара тунге карап ант iurri. Кунге, айга, такка, кулохка, тамга мен кылышка, тэжге, шахка карап дед!: Алданбаймын оныц сикырына мулдем, Tinri туамде керген мешрше де мулдем. Туран колбасшысыныц жайы аян болды, Кунэга баткан, xani жаман болды. .. .Бул абат жер1М13д1 ол ойрандатты, Батырлар журепн жаралап, кансыратты. Содан соц бетш жерге кайта-кайта типзе, жаратканга дшндеп сезш арнап бйццрдь Афрасиабтыц атын тшге алып, одан журттыц азар да безер болганы женшде узак сейледк Экем кеп ушш куресуге бел байлаймын, Иранды азаптан куткару ушш куш жумсаймын. Кайхусрау баЬадурлершщ ец мыктыларын таццап алып, Туранга карсы согыска аттандырды. Олардыц iuiiHfle Фарибурзы, Нозар, Туе перзенп - Зарасп, Кашвод улы Гударз, ГаждаЪам, Густахам, Мелод, Гургин, Тавоба, Барта, Рев, Туе Барзан, Гуроза, Кунорац т.б. тукымынан шыккан эскерлер бар. Хусрау эскерлерше былай дедк Болар ол аждаЬо, каныпезер Палошон, Бага жетпес басыныц куны сондыкган. Оны Афрасиаб баЬадур деп бшер екен, ¥йкысыз шагында сэт сайын дем алар екен. Оньщ басьш шайкас басталган KyHi осы жерге гам экеледа деп еда Хусрау, б1рден Гевтщ Бежаны тш катты: АждаЬаны мен шабамын. Оган шах iiui толы гауЬары бар жомды67 усьшды. Шах тагы да Тажов тэжш шм экелед!? — дед1: 65 Мухр - тамга, елтанба, мер. 66 Кулох - д э р у 1 ш т е р м е н к а л а н д а р л а р к и е т ш T e 6 e c i c y fiip к а л п а к . 67 Жом - тостаган. Мушкбой - хош шсп. 227

Тэжд1 оган Афрасиаб юадрген-мыс, Жэне ол Тажовты бакытты куйеу деп бшген-мыс. Жэне де ай жузд^ мушкбой68 Иснапой eciMfli сулуды kim экелер екен? • дедь К^олын кеирепне койган Бежан тез журт шахтыц касына келдй Ша: алтын, rayhap, акык жэне баска асыл заттар салынган 10 жомды экелуг буйырды. Тагы да: Дайын болды он кул, он кор кызындай зат, Жэне алтын эбзелд1 он асыл ат. Дер: Юм шайкаста Тажовты келсе жещп, Журем1з булардыц бэрш оган 6epin. Bipax шартымыз сол — жещп шыгып додада Тажов Г зсын алып келсш ортага. Сол сэтте Гутрздыц Teei бул icxi колга алатынын биццрд1. Шах дедк Бул жерден Косаруд жакка жол тартылсын, Сиявуш рухына арнап дуга кылынсын. ©ткеннен соц орманнан кершер бшк тау, Жуз арканнан да битрек ол тау. Оны Афрасиаб мекен-жай етер, Судан ете алган жан оган жетер. Калайды, журмесе екен деп 6ipey ол жакка Ираннан icici етпесе екен деп Туранга. Ираннан батырлар соган карай журсш, Душм Косарудты отка куйшрсш. Сол тауды жандырып ж1беруд! Гев ез мойнына алады. Кайхусрау дедк «Афрасиабка kim ж етте алады дерек, Кррыкпай, дурсшдемей кеирегшдеп журек. Сол таудан хабар келйрсе маган! Дацкты жамигаттан им барады оган?» Сонда Мелод улы Гургин баратынын жетмздь Тахамтанмен 6ipre Фаромарз бен Заворалар Кайхусраудын жанынг келш, сухбат курды. Сухбат шагында Рустам дедк Bip шэЬар бар ед! Забулстанда, Бакытгы eMip кешер ед1 Тур сол мекен-жайда. Тур1Ктерден куткарды оны Манучехр, Ол 6ip гажайып кещл ашар жер. Кексейш кеткеннен кешн Ковус куаты, Жогалып дацкы, шарты мен парты. 68 Мушкбой - ХОШ И1СТ1. 228

Алды тартып шэЬарды сол туранилар, Калмады олкеде мэрт иранилар, Экетшер енд1 жердщ бажы Туранга, Карамас ещц ол, Иран шахы жагына. - Бул жерд1, - дед! сез сонында Рустам, колга алсак, Туранга да ешкандай зиян тимейдь Кайхусрау ез эскерлерш сапарга аттандырды. БаЬадур Фарибурз алда бара жатты. Оныц артынан Гударз Кашвод ердь Гударздыц сол жагында Руххом, оц жагында Гев, олардыц артынан Шедуш журдь Эркайсысыныц ез туы бар efli. Мысалы, Руххом байрагыныц 6enrici - арыстан. Гударз соцынан Густахм тобы ердь Ол Гаждахмныц улы едь Густахмга Ашкаш шесть Ол Хумой эулетшен болады. Тавдалган батырлардыц арасынан Фарход та керщщ жэне Гуроза да бар, ол Гевтщ эулетшен. Буларды керген шахтыц кецш тынышталды: Доцыз eypeTTi туды кетерер acicepi, Арканда журуде жэне майданда enri жауынгер. «Шахнама». («Кайхусраудыц вз эскерлерш сапарга дайындауы»). Фаромарз шахтыц нак артында турды. Шах оган карап дедк - Сен Рустамныц улысыц, Найрамдан болган Сом дастанныц эулетшенсщ: Ещц сенш болады Yщи стан ел1, Каннуждан бастап Сейстон ель Рустам шатырга енш сез бастады: Кай жерде ол Тур, Сэл1м, Фаридун? B3pi mipin KeTTi, жок болды бутш. Желт жупрем!з, ренжим!з, жиып байлык шоц, Дш не каласа, орындаймыз сонан соц. Ол icriH акыры жер-топыракка барады, Ешшм де тагдырды шеттеп ете алмай калады. Колбасшы Туе Туршстанга сапарга шыкты. Сонда Хусрау 6ipa3 кецес бердь Кунге айналсын Сиявуш жаны, О дуниеде болсын ум1т мекен-жайы. Пирон кызынан 6ip улы бар ед1, Барлык жер! экесше кеп уксар едь Ол маган тарткан туысым е/ц, Жас ед1, курдастарымен ойнап-култ жасар едь Енд! Калотта ол анасымен 6ipre, Ол жаЬангер ие улкен эскерге. Бшмес ирандыктар еамшщ б!рде 6ipeyiH, 229

Жлбермешз ол жакка аттылардьщ б1рде 6ipeyiH. .. .Шел даладан етсещз макул, Арыстандар жолынан етпек нэмакул. Сиявуштьщ эйел! Жарира улы Фурудка Тустыц келе жатканынд кобалжымауын ескертп, Иранда такда отырган Хусрау eciiwmi шах сен! туысыц болады, 6ip атадан тарагансындар, олар еш алуды каласа, Сиявушты рухы шат болар, сен де косыл соларга: Tinri судагы кустар мен булбулдар, Афрасиабка ешпендшкпен карар. - Тахормен 6ipre барсац Иранга, ол ондагы улкен-юшшершщ бэрш ts ниды,-дедк Фуруд пен Тахор eiceyi Иран эскерлер1 турган жерге жакын келедь Тахо Иран баЬадурлерш жэне олардын туларын сипатгай женелд1. Тау басынд турган буларды Туе керш калып, оларга Гударз улы Бахромды Ж1беред!. Фуруд анасынан еелгенш Бахромга б1лд1рдь Содан соц оган Бахром дедк «Керсет, сен желкещц, Силвахштан калган нышан - белгщдП» Сейтш, Бахром Фурудтын: Кубод эулетшен екенш бйвд, Силвахш тукымынан болганын бшдь Фуруд: «Бул жерге келген ce6e6iM, алдымен шахка барып сэлем берз содан соц кек алу ушш Туранга согыс ашу», - дедь Бахром кайтып кетш Тустыц алдына барды: Зэузаты белпеш керсетп маган, Ковус Кайкубодтан калган оган. Туе ашуланып, дед!: Саган айттым, оны осында келпр, Бул жешнде сез ашпа em6ip. Ол шахрилр болса, мен юммш? 0 скер!ммен мунда негып журмш? Каргадай кап-кара туржзада не ушш? Тауда эскер жолын кутед1 бутш. .. .Сен акылсыз корыктыц 6ip атты эскерден, Таудыц жабайы арыстаны емес, корыкпа оныц жургеншен. Эскер1мд1 керд1 де, етп алдауга, Неге жол койдыц оган тау-жайлауга? Туе дауысын кетере: - Юм тауга барып сол туржтщ басын алып келед!' Мэртгер бар ма ез1? - дедь 230

Ревниз баратынын бищрд1. Сонда Бахром оган бурылып дедг. Кррьвдын Кудай, кун мен айдан, Уялмагьщ керек шах пен сарайдан. Ол болады шахтыц урпаты, онын туысы, 0 ктем жауынгер, алы эскер гой аты-шулы... Ол тауда Кайхусраудын туысы бар, Жуз мэртке парапар, онда назар. Юмде-юм кормек болса Сиявуш жузш, Оган квз салса жетер, тия алмас езш. («Шахнама». «Бахромныц Туе жаньша цайтып келгет» белт). Кару асынган Ревшвд керген заматы Тахор: Аяр, арсыз, Kayinri, мешр1м<лз ку, Туска ол жас баЬадур болады куйеу, - дед1. «Муны елт1рмесец де болады, Тустыц Mefiipi ж!б1р». Тахордьщ бул сезше карамастан Фуруд садагын тартып ж1бередь Будан сон Зарасппен шайкас басталып кетедь Ол да опат болады. Тахор Фурудка: «Жур, кетешк те, беюше какпасын бемтеМк. Тустын улын, куйеу баласын елт1рдщ, жетер. Олардьщ жынына тие берме. Карсында отыз мьщ ирандыктар тур. Туска да тие корме. Ол закымдалса Хусрау капаланар. Содан соц iciMi3 оцга баспас. Егер шайкаекыц келсе, Тустыц атын жараласац да жетер», - дед1. .. .Тустын жаяу келгенш Kepin, Гев ашу шакыра бастады: Асыл теки Зарасп, Жэмшид улы, Крбуд юндтнен болган Ревниз де канга боялды. Бул С03Д1 айтты да ол сауытын киш, желдей желш тауга жакындап келдь Тау басында атырауга кез салып турган Тахор Фурудка карап: Дед1: «Бул сум айдаЬар, Аспандагы кусты Tiirri домыта69 тартар. Осы болар Пирон бабацныц колын байлаган, Туран косындарын забун70 айлаган... Иранга йшда алып кетп ол, Жайхуннан кайыксыз кешш e-rri ол. Оны Гев деп атар, купи нак пщцкшдей, Сойкандап кутырса бейне таскан Ншдей». («Гевтщ Фурудпен белдескет» бвлиш). Тахор тагы да оныц атын кездеп ат, дедь Сонда Гевтщ касына Бежан келш: Атыц жараланды 6ip TypiK колынан, Кеттщ acbira-ycire сен шайкас алацынан, -дедь 69 Дом - трак, колга T y c ip y . 70 Забун - эл«з, киын жагдайда калдыру. 231

Ещц Гевтщ улы Бежан шыкты. Оныц аты да Фурудтыц садагы огынаш кулап тусп... 1 Сонда Бежан: - Кел, батыр болсац жекпе-жекте айкасайык, - деда Колындагы кылышын кетерш, айкай салды: - Ей, Фуруд, неге сен кейш кайттыц, Фурудтыц шайкасы кайда, намысы кайда? 1 Бул кезде ек1 жактыц эскерлер! согыска Kipicin кеткен едь Hpaj| эскерлершщ алдында Туе бара жатты. Фурудтыц колы азайган уетше азай бердь Ол 6ip e3i калгандай сезшд!. Бежан мен Фуруд айкаса тускенде Рух-| хом Фурудтыц ту сыртынан келш жауырынына канжарын сукты. Бежан болса оныц атыныц санын кылышымен шапты... Фурудтыц куцдер1 бекшс уетше шыгып алып, ездерш жарга тастай бастады. Оныц анасы Жарира от жакгырды да барлык казынасын (ганжларын) тугелдей жандырды. Кылышпен аггарыныц бастарын кест1рдь Жузшей канды жастары тегшп, Фурудтыц басына келд1 де етюр кылышын алды.1 Бетш улыныц бетше басты... Фурудты Зарасп пен Ревниздщ оц жагындагы жерге кояды. Тустьщ кезшен парлап аккан жас оныц сакалын жуа бердь Фуруд кайтыс болганнан кешн турандыктар жещеке жетедь Иран эскерлер1 ез журтына кайтады. Кайхусрау Сиявуштыц кегш кайтару ушш эскер жинап, тагы да Туранга жорыкка аттанады. BipaK ирандыктар бул шайкаста жецшп калады. Бул кезде Иран да, Туран да улкен державаларга айналып, элемд1 билеуге умтылады. Туран патшасы Уцщге дешнп жерд1 жаулап алуга шеппм кабылдайды: Номе омад аз шох Бе наздике солоре Турон сепох Ке аз ожджо бору то бе дарной Чин Аз он пас гозар кун бе макрон замин. Хаме ру ченин то capo мазре хенд Ва аз онджо гозар кун бе даркой сеид Хаме боже кешвар саросар бе хох Бе гатар бе марзе хазар даре сепох. (248-6. Сиявуш). Аудармасы: патшадан (Афрасиабтан) Туранньщ эскери колбасшысына хат кслд1. Онда былай деп жазылган: «Сол жерден Кытай тешзше бар. Сол жерден Мекрон жерше ет. Дэл сол жерден Уцщ шекарасына ет. Сол жерден Синд езенше бар. Букш елдерден сальщ ал. Эскерд1 Хазар шекарасына дешн жай». BipaK Туран басшыларыныц жоспарын Рустам кке асырмай тастайды. Алп Ер Тонгага оныц кол астындагы кеп елдерден эскерлер келш жэрдем бередь Булардыц арасында сол заманныц ец улкен пахлавандары Комус Кошони мен Кытай патшасы да бар едь Ирандыктар 6ip тау шаткалында жан232

жагынан коршалып алынады. Тур!кгердщ Бозур атты 6ip сикыршысы тауга кар жаудыртады. «Шахнамада»: Зе Туркон иеки буд Бозур ном Бофсум бехар джой гостарде кам Биолухте кажи ва джови, - делшген. (359-6. Камус Кашами) [373]. Тур1ктерде Бозур атты 6ipey болды. Оньщ сикыры барлык жерге журедь Сикыр мен жадылыкты мецгерген. Осы баксыны Пирон ирандыктарга жумсайды: Ке аз ой дар бороу то cape тиге кух Барф ва сармо ва бод дамон. Баройшон биобар хам ондар замоно (359-6. Камус Кагиани). Аудармасы: Осы жерден тау басына бар, сол мезет оларга кар жаудыртып, жел соктыр. Сэлден соц Typiicrep ирандыктарга шабуыл жасайды. Жан-жагыныц 6opi тау-тас. Турандыктар оларды орал алган. Осындай жагдайда Рустам Дастан жетш келш, TypiK эскерлерш кыргынга ушыратады. Туран эскерлер! асыпсаеып, тым-тыракай каша женеледь Солардыц арасында журген Кытай Каганы да туткындалады. Рустам Афрасиаб эскерш талкандап, Туран жершщ 6ipa3 белшн басып алады. Сонда бурынгы Туран одактастары Иранга бет бурады. Бе Мачин ва Чин омад ин огохи Ке бенешаст Ростам Бемохеншахи. Хаме хедихо сохтанд ва нежор. (281-6. Сиявуш). Аудармасы: Рустамныц патшалар тагына отыргандыгы туралы хабар Машын мен Кытайга жеткенде олар сыйльщ эз1рлей бастады. Рустам енд1 гурандыктарды бас котере алмастай erin талкдндайды. Зе Турон замин то бе сахлоб ва Рум Намонданд иек марзе обод бум. Хами cap бориданд барно ва пир Зан ва кудаке хорд карданд асир. (273-6. Сиявуш): Тураннан славяндар мен Румга дейш 6ip cay жер калмады. K9pi демей, жас демей, барлыгыныц басы алынды. Эйелдер мен балалар кул болды. 233

Оцбай жецшген Афрасиаб Ганг тещзшщ батысына Kerri. Осы кезд бастап ещц Туран-Иран шекарасы бурынгыдай Джейхун да, Кытай тец де емес, Касеруд (Касе езеш) e3eHi бойымен белплецщ. Ецщ Касерудт ету шекараны бузу болып саналды. Иран енд1 осы шекараныц езше ка> TeHflipe бастады. Хабар шод бе торкон ке аз Ирон сепах, Суйе Касеруд андар омад барох. (329-6. Сиявуш влШ). Аудармасы: TypiicTepre Иран acKepi Касе езеш тарапына карай шыкт деген хабар жетп. Сол кезде Афрасиаб ез эскерше Хаме бо дарафси ва табире шабим... (331-6. Сиявуш enmi). Аудармасы: Барлыгымыз шоупермен барабандайык, - дейдь Сол туе: Туран колбасшысы Пирон эскери жоспар курып, оны эскерше туащцред1 Кунам руз бар шохе ирон снох Иеки бахре зе шпон ферестам бе балх Бо иронион бар кунам рузе тАлх Дигар бахре бар суйе Кобулестан. Бе Кобул кешам хоке Забулестан Севом бахре бар суйе Ирон берам. Зе Торкон бозоргон ва широн берам • Зан ва кудаке хорд ва пир ва джаван. Намонам ке бомад тони ио равон. (371-6. Камус Каишни): Ягни, Иран шахыныц кунш карац цыламын, ирандыктардыц кунш ащ; кыламын. Bip белшн (эскер1мнщ) Балхка аттандырамын, келеа белш Кабулстанга, Кабулдан Забулестанга. YiuiHini белтмен Иранга барамьп TypiirrepiMMeH, шонжарларыммен жэне арыстандарыммен барамын. Эйе ме, бала ма, жас па, Kapi ме, епшмд1 калдырмаймын (кырамын). Бул согыста Туран ездерше Кытай, Славяндар, Хатлан, Шагноб елдер1 одактас erri. Булардыц 1шшде Кытайдыц мацызды одактас болганын Пиро колбасшыныц Кытай патшасына келгешмен туйвдйруге болады (371-6. Кг мус Кашани). Сепохи биомад бедин сон зе Чин Зе сахлоб ва Хатлан ва туран замин. Куджо ошти хуохад Афрасиаб Ке Чандон сепох омад зе хошк ва Об. (403-6. Кытай хаваны): 234

Аудармасы: Кытай тарапынан осында эскер кедщ. Славяндар мен Хатланнан Туран жерше эскер келдь Осыншама эскер курльщ пен судан агылып кел in жатканда Афрасиаб бтмге келед1 ме? Бул coFbicxbiH, кеп ултгы болгандыгы жешнде жырда былай жазылган: Зе коште хаме дашт овардгох, Тан ва пошт ва cap буд ва тарг ва колох. Зе Чини ва шагани ва аз хендеви Зе саклаб ва хери ва аз пехлеви. (409-6. К,ытай хацаны): Аудармасы: Согыс алацы елгендерге толды, дене, арка, бас пен дулыгага толды. Кытайлар, шагонилыкгар, ундшер мен славяндар, херилер мен пехлевилер жецкш журдь Рустам оларды кыруга ант erri: Иеки ро аз шагноб ва сакдоб ва чин намонам. (405-6.) : Аудармасы: Шагноб пен славян, кытайдан 6ip адам калдырмаймын. Рум мен К^ггайдьщ Туранмен одактаскандыгын: Ке бо Рум ва Чин Ахриман бод джофт. (406-6. К,ытай хацаны): Кытай мен Румга Ахриман жуп болады, - деген сездер керсетш тур. Туран батыры Фарзар ещц бурынгы шекараны калпына келт1руге ант бердг Шавам то бедон руй дарной Чин, Беду монам ин марзе Турон замин. (40-6. Цытай хацаны) Мазмуны: - Кытай тещзшщ аргы бетше етемш, сол жерд1 Туран жершщ шекарасы eTin белгшеймш, - дейд1 Туран колбасшысы Фарзар Афрасиаб каганга. Кайхусрау Сиявуш ушш кек алу максатында эскерлерш жиып тагы да Туранга жорыкка шыгады. BipaK ирандыктар бул шайкаста да жецшске ушырайды. Афрасиабка онын кол астындагы ете кеп елдерден эскерлер келш кемек бередь Булардьщ арасында сол заманныц ец улкен бahaдYpлepiнeн Комус Кашани мен Шын Каганы да бар едь Ирандыктар 6ip тау шаткалындагы Камалда калады. Тешректщ бэрш турандыктар коршап алган, су да, азыктулж те, атгарга GepepniK жем-шеп те жок. Барлык жер - тау-тас. Сондай ауыр жагдайда калган ирандыктарды Рустам келш куткарып калады. Туран эскерлер! саса-пуса тым-тыракай каша женеледа. Будан кейш Кайхусрау Рустамды Аквон диюга карсы жорыкка атгандырады. Рустам оны жер жастандырып кайтады. Ирмандыктар келш, Хусраудан жэрдем сурайды: 235

Олар кабандардыц журмеген жер! калмады, ericrk алкаптар таптала бау-бак;шамыз курып Kerri, деп шагымданады. Хусрау олардыц жерлея кабандардан коргауга Гев перзенп Бежанды ж1беретш болды. Жол керсеч отырсын деп оган Мелод улы Гургиндо косып береди Олар кезделген же^ жетш келед1, Бежан Гургинга кабандарга карсы шайкасты бастайык, де| Кабандарды кырып журген Бежанга Гургин мынадай ой салды: ей к| журсек Туран кершед!, ондагы керкем 6ip бау-бакшада Афрасиабтыц cyi кызы Манижа дем алып журедк Туран кыздарыныц пердел1 жуз1, Баршасы келбетп, шаштары кош nidi... Tsyip KHiHin алып Туран жерше келген Бежандарды Манижаныц к шалып калады. Булардыц юмдер екешн бшп келуге Манижа кызмет Кызын жумсайды. Бежан езшщ ирандык асыл Teicri тукымнан екешн жэне канд максатпен жол журш Туранга келш калганын бшд1ред1. Манижа оны шат рына шакырады. Афрасиаб кызыныц шатыры зипа71, Оган жаяу барудыц рахаты 6ip дуния. Олар шатырда уш кун, уш тун болады. Бежан мае кушнде уйкыга кете Сонда Манижа Бежанды кушагына алады: Калып Афрасиабтыц кушкида72 Бежан, Жатар ед1 ай жузд1 6ip пер1мен... Булар кешю отырысты кайталар, Будан кушк карауылы болды хабардар. Туран шахына ол дед1 б1рден: Кызыцыз ер тауыпты ирандыктардан... ...Манижа iciHeH дш кан болды, Карахан сардарды шакырып дал болды. - Карахан, акылмен эрекеттенейк, - дедь Сонда Афрасиаб in Гарсевазга Бежанды байлап экелуш буйырды. Ол Бежанды Афрасиаб алып келуге кетедь Афрасиабтыц алдында жауап 6epin турган Бежан Туранга калай кел калганын, Афрасиаб мекен-жайына келген себептерш, бутан кыздыц < ce6enmi болганын баяндайды. BipaK, бул сездерд! арсыздыкка балаган Ai расиаб eHfli оныц куншщ бггкенш сез етед1 Сонда Бежан: Каласацыз мен ерлк керсетешн: Bip ат береш жэне ауыр Kyp3i, Келсш TypiKTeH мыц басшысыныц оз1, - деди 71 Зипа - эдемк 72 Кушк - бшктете салынган гимарат. 236

Муны ecTireH Афрасиабтьщ ашуында шек болмады. Апарып муны дарга асындар дед!. Бежан бар окиганы Пиронга сейлеп бердг Ол Туран шахыньщ сарайына К1рд1 де сейлеп Kerri: - акылмен ic eTyiMi3 керек, мен ел1м!здщ тыныштыгын, с(здш тагьщыздын мытым-мэнп болуын ойлаймын. Бурындары да кеп пайдалы кецес берген ед1м, 6ipaK сез1ме кулак салмадьщ. QnxipMe Ковус улын. Ж'ау боларсьщ Туска, батыр Рустамга деп ед1м, кулак аспадьщ: Иран пшдершен тапталмай жер1м1з, Ынтымагымыз болар ед1 камтамасыз. Шахтардын эулетс Сиявуш бул кез, Кызмет етер efli саган кумэназ. ¥мыттыц ба, сен ,ол Гевп бул сэтте, Батырлар сардары мэрт Рустамды да. Бэле жауды ирандыктардан, Ош алды олар турандыктардан. TypiKTep жерш ат туягы таптады, 1шкешм1з тек у болды. Егер Бежанньщ канын тексен, бул заман Туранныц согыстан кез1 ашылмай кал ар: Ойлап кер, жауыкканын не берд1? Иран шахы б1зд1 койша кырды. Афрасиаб сейлеп кетп: Бшмейсщ Бежаннын не ктегенш, Иран мен Туранныц маган кулгенш. Бшмеййн бе, не кылды сум кызым, Картайганда жерге карады жуз1м. .. .Бул шармандалыктан енгц eMip-баки, Ел1м, scKepiM калды уятка баки. Пирон оган»: Дардан да, ел1мнен де артык жаза бар. Бул - мсен мен зындан, - дедь Ирандыктар одан алсын сабак, Баспасын жаман жолга аяк. Сенщ зынданьща тускен кунэИар, Tinri TipmuiiicreH ешер болып зар. Пиронньщ акылын алган Афрасиаб Бежанды зынданга тастады. Гургин Иранга кайтып кeтeдi жэне Бежан туралы жалган сездерд1 таратады. Бутан дейш ол Бежанньщ езш емес, атын керген едк Бежан xani нашар екенш бищ, Иранга ол жетш бара алмас енд1. 237

¥шыратып оны Афрасиаб мунда, Бежан я байлаулы дарда, я зынданда. Бежанньщ экеа Гургиннан улыныц жагдайын сурайды. Гургш кабандармен алысып жургенде 6ip керемет кулан пайда болды. Бежан сощ куып KeTTi. Сол кеткеннен мол Kerri. Eni6ip жерден Бежанньщ нышаньп таба алмай, мше, Иранга келш отырмын дед!. Сол куланды 6ip жабайы А] диюга уксаттым, деп косып койды ол. Гев оньщ жалган сейлеп отырганьи бшдь Шах дедь Ирандыктардьщ acxepi бет алып Туранга, Шайкаска дайындалып сап тузейд1 сол таманга. Сиявуштьщ кеп ушш тэты да косын тартамын, Туранды пшдер1ме таптатамын. Гургин кабандардьщ бастарын шахтьщ алдына ушп-тегш салды BipaK, онын тш айналмай, сездер1 6ip-6ipiHe уласпай, даудырап калды. О; ысенделедь.. Хусраудын эскерлер} жан-жакка i3fley салып, ат сабылтып, Бежан ды 1здеспрумен болды. Наурыз айы eciicri кагып келд1, сонда шах тагыш отырып алып тэжш кит, колындагы тостаганына уцицц, жеи елд1 керд1 жерден, судан жулдыздарга дешнп кубылыстар мен козгалыстардын бэр кершдь Жэне де Яздонньщ шарапатымен Бежанньщ Туран зынданындг жаткандыгы, оган 6ip куцнщ кызмет етш жургендт аян болды: KiceHfli Бежан Туранда аман, Оган кызмет етш жур 6ip асылзат жонон73. Хусрау оны тек Рустамньщ гана куткара алатынын айтты. Сол мезет Ги сарайга юрдг. Яздонньщ атын атап жатка, Барша ер кшднсгшерд1 отыргызды айнала отка. Гев патшанын хатын Рустамга жетаазеда. Рустамнын квзшен жас емес, кан агар ед1, ейткеш оныц эйел1 Гевтщ карындасы болатын. Бежан сол Рустамныц кызынан туылган едь Гев шахтыц хатын Рустамга табыстады. Рустам окып шыкты кезше жас алып, Сум Афрасиабка карсы дайындалып. Рустам Бежанды куткару ушш эскерлерш жинай бастады. 73 Жонон - сулу кыз, эйел заты. Бадкирдор - лас, жтркешпт сумырай. 238

Сонда: Рустамнан страды кешн шахрилр: Бул жешнде айтшы, кандай пшрщ бар? Коркамын бадкирдор74 сум Афрасиаб, Бежанга берер деп артыкша аз ап. Рустам Туранга саудагер кейшнде баратынын айтгы: Туран жерше жеткен заман, Сардарларын лезде ажыратты саптан. ... Артып керуенге тауарларын кымбатгы, Каласына Туранныц жол тартты. ... Жуз туйеге кымбат казына, ал жуз туйеге эскерлершщ кшм-кешектерш зртып Туранга келдй Хотан каласына гарда: Туранда бар efli керкем 6ip мекен, Дем алар ед1 ол жерде Пирон. Вис улы Пиронньщ алдында катар, Туран батырлары турар-ды даяр. («Рустамныц Хотан шэИарына, Пиронга жол алганы» бвлш). Рустам саудагер кейшн кшп, Туран каласына жол тартты. 100 туйеге казына артып, тагы 100 туйеге эскерлердщ кшм-кешегш жукгеп, дала-депт Засып етш, Пиронньщ керкем мекен-жайына келед1. Бул мекен Туранныц 5ас калаларыныц 6ipi - Кртанда ед1 [407, с. 386]. Котан - казактардыц эпсаналык бабасы деген дерек бар. Муны ею жакты магынада туануге эолады. «Шахнама» бойынша, Рустам К,отан eMip сурген калага (эпсана Котан Туркстан каласыныц тещрепнде гумыр кешкен дейдО жол алган бочуы мумкш. Немесе дастанда сез Рустамныц Шыгыс Туркстандагы Хотан саласына сапар uieryi хакында болган деп ойлауга кисын бар сиякты. Ан аулап келе жаткан Рустам жолда Пиронды ушыратып калады: Пиронга дед1 ол: «Ей, дацкты Пирон! Иран мен Туранга дацкыц кеткен дастан! Рустам тур-тусш езгертш алгандыктан, Пирон оны тани алмай калды. Пирон сурады: Бе бозоргони зе Ирон бе Тур, Бе пеймудам ин рохе душбор ва дур. Форушанде ам хам харидор низ... .. .Харам чорпой ва форушкам гохар...» (Достоне «Манижа ва Бежан», 458-6.) 74 Бадкирдор - лас, жшркеншт сумырай. 239

Аудармасы: Пирон страды: «Айт, кайсы елденсщ, сен? KiMcin, жетш келдщ кайсы жолмен сен?» Рустам жауап бердк «Мен 6ip кызметкер, ШэЬарьща жолдады хак;-пэруард1гер. Ираннан Туранга жол журш жетпм, Сауда жолында кеп азап шекпм. Мен api сатушымын жэне api сатып алушымын, Сатамын, не бар болса аламын. .. .Панаца алсац, улы пахлаван, Дур-rayhap сатып, мал алам. Эдшсщ, eui6ip Kici бepмeдi азар, Мархаматьщмен кыздырайын базар». («Рустамныц Хотан цаласына, Пиронга жол алганы» бели Манижага да Ираннан келген керуен жайлы дерек жетп. Сол заматы екпесш колына алып жупре калага келдк Афрасиаб кызы KHiMi жупыны, басы жалач, Жетш кeлдi керуен цасына эрен. Содан Бежан туралы сез козгады: Гударз эулетшен жас батыр, Зынданда куш-туш киналып жатыр. .. .Бшщз, Кайхусраудыц каласы маган жат. Мен KeniipMereHMiH ол жерде хаят. Мен Гев пен Гударзды еш кермегенмш, Олардьщ журтында епщашан болмаганмын... Афрасиаб кызы Манижа менмш, Ашык жYзiмдi кун де кермеген. Рустам Бежанга арнап тамак nicipTefli. Аспаз оны экелгенде Пахлав; оныц арасына жYзiк кыстырып кояды. Манижа тагамды алып тез турды, Содан соц зынданга желдей жYгipдi. Бежан жаткан зынданныц мацайына от жагылды. Бул - Рустам келет жер-нышан ед1. Рустам пахлавандарымен келш, Бежанды зынданн. шыгарады. Рустам Бежанга: «Манижаны алып Ашкашпен 6ipre жолга шык», дeдi. Рустамныц аркасында бул жолгы согыста ирандыктар жещске жете; Алп Ер Тонга Карлук; елке cine кегп. Содан соц ол елшщ ип жаксыларь жиып, езшщ ойларын ортага салды: «Мен дуниеге эм1р1мд1 журпзт ке. ген ед1м. Манучехр заманында да Иран Туранга бэс келе алмаган-ды. Мш 240

бупн ирандыктар менщ :гайыма да Kayin тем*нд1руде. Улкен 6ip еш алуды ойластырып журмш. Мни мьщнан TypiK п а е н Кытай эскерлерш бастап жорыкка аттанайык». Алп Ер Тонга ел баошларын жиып кенес с кздэды. Олар «Не ютейш?» Кытай жэне Сакяаб acKep/jepi талкандалды. Б1з|зД1 аналарымыз елмек ушш туды ма?» - десть Согыскадайындык журш жз:атты. Алп Ер Тонганыч улы «Шиде» ез сарбаздарымяклш сапка турды. IVIvf^HbiH ез) Алп Ерд1ц мерейш тштен бшктетш ж1берд1 Сондай-ак, Кытай г тауларындагы «Пулодвенд» атты Кытай армиясы дашпп жетп. Афрасиаб ОШидеге айтты: Сепардамгоро рохе Хорезм сот»з. Негохбонеон марзе Хорезм божми. Хамишешарбастейеразм боп*ш. йабоздах рах- 470-бдб.). Аудармасы: Саган Хорезм жолын салуды тзгапсырдым75 Хорезмдепсол шекаранын карграуылы бол, Эркашануреске белщ бекем 9 буы лсы н. Иран шахына Туран зскршен 6ip ejnui кедщд!: «Bi3 ci3re багыныштымыз», - дедь Туран Иранга екпеш: эйел, бала кайгыдз^а. Дегенмен 6i3 бул жерге кек кайтару ушш келгешмп щ: Ке Туранзс Иран хаме пор замучает. Зан ва кулане хорд дар мотемааст. (535-6. 12 рах) На бар аржуе кинехох омадимч*. Сепахбасуйе осмон кард cap о . Ке ей додэре довар морегар (Sf535-6.). Колбасшы басын аепшга кетердь 75 Географиялык жагынан Хорезм кешпещц TypiK таиайпаларымен шекаралас болды. Бул кершшж олардыц этникалык :$амы мен тшне эсер ечатпей коймады. Хорезм даласыныц гуржленушен кейш Хорезмнея баска да аудандар rypiicecn ене бастады. Исламныц алгашкы жылында Хорезмде иран тиши диалекпешде ceiuiecucin, жазды. Ал, XI гасьфда парсы сезд1ктершде Хорезм тшдер1.Jffl TypiK тшдерш айтты. д. X гасырда Tirrri хорезмд1ктер мен баска тур!ктердщ сырт тшшцинщ уксастыктары да д байкалган. Бул кезевде T y p iir r e p дхтурш иран тшдес отырыткдиылар территориясына белсенд1 турде енш, бул аймакты б1ртшеп турадеширш, енд! /. Иранныц ш т аудандарына да ену KayniH тудыра бастаган болям. Якуби Шаш тураль^*а жаза келш, бул жерлер Хорасан мен Систанды (Иранньщ солрик-шыгысы мен шыгы~ыс аймактары) толыгымен иеленш отырган T y p iK T e p flin * e p i еига керсетедь дейдь НИстахридщ жазуынша, «халаджар T y p iic r e p кауымынан болатын Ертеректе осы жерге (ОСистан) келген. T y p n e p i T y p i ic r e p r e уксас, TypiKniK салтты устада, турхк тшнде сейлейгйл'». (Иакуби, Ахмад. Ал-Булдан. -Техран: ВТНК, 1347х/ж. -715.; Истахри, Абу Hcxaiajc. Масолек ва мамолек. -Техран, ВТНК. 1347х/ж. -376.). 241

Карахан саларе чарампесар Камар бает ва омад бе пише педар Беду дод торке чегеле си хезар... ... Тарази, ва гузи ва халадж севар. (Кайхусрау мен Афрасиаб согысы, 545-6.) [402] Аудармасы: Карахан батыр белщ бекем буып, экесше келд1. Оган (экесГ mirk TypiKTepiHeH 30 мыц берд1, тараздыктар, гуздар жэне атты халадждардан бердь Хамон си хезор аз илон торкман (545-6. Кейхосрау). Аудармасы: Сол отыз мыц туршмендер. Осындай этникалык ала-кулалыкка карамастан б^ларды 6ip елге жаткызады: Сепохе бо кешвар кешиданд саф (556-6.). Аудармасы: EKi ел эскер! сап тузедь Кытай мен Унд^ Рум Иранга шабуыл жасайды: Чу хакане Чин ин сохатко шенид Зе Чин ва Хотан лашкари бар гозид ... (982-6.) Ва аз суи кй cqp сепах бар герефт Хаме кешваре Рум лашкар герефт. Бе ирон чу огохи омад зе рум Зехенд ва зе чин ва зе обод бум. Ке кейсар сепах кард ва лашкар кешид. Зе чин ва хотан лашкар омад падид. (983-6.) Аудармасы: Кытай хаканы б^л свзд1 еспгенде, Кытай мен Хотаннан эскер шыгарды. Букш Рум ел1 де эскер шыгарды, Осылайша Иранга да хабар жетп Рум патшасыныц эскер шыгарганы, Кытай мен Хотаннан да эскердщ жиналгандыгы жешнде. Иран бул согыстыц алапат жойкын боларын сезш, батырларын жинайды: Гозин кард зе иронион си хезор Кардманд ва шойсте карзор..... Ва аз он джойгох лашкар андар кешид. Суй озор ободегон бар кешид (983-6.). Аудармасы: Ол ирандыктардан 30 мыц эскер жинап, Азар жакка орналастырды. 03i де Азарга келш, хаканга елпл аркылы хат жiбepeдi: 242

Невештанд пас номей бажде бор Аз ирон бе наздике он шахривор Саре номе гофтанд мо бандеим Бе фармон ва роят сарофгандеим Зе чизи ке бошад бе ирон замин Ферестим наздике хакане чин. Хамон жиз бо хедие ва бож ва сов Ке бо джанге торкон надорим тов. (Бахрам 985-6.). Аудармасы: Хатга: «6i3 ceHiH кульщбыз, сешц айтеаньща кенш, айдауьща журемп, тапкан - таянганымызды йздерге берем1з. Салык та, сыйлык та, байлык та йздш. Б1з тур1ктермен согыстьщ абырой эпермесш бшем1з, - деп жазылган. Бул хатка TypiK хаканы куанып, риза болады. Ол ез аксакалдарымен акылдасып, салыкты алып алган сон Иранга 6api6ip шабуыл жасаймыз дейд1 де, эскерш Мервке карай козгдйды: Би обард лашкар зе озаргашсп..... Хами тохт лашкар чу аз кух сил Бе омуль гозашт аз даре ардебил. Зе амуль биомад бе горган кешид..... Зе горган биомад бе шахре неса..... Бедин сон биомад бе наздике мерв (985-6.). Аудармасы: Эскерд1 таудан аккан селдей eTin, Алдымен Азаргашсптен шыгарып, Ардебиль еткел1 аркылы Амульге алып жетедь Амульден Горган каласына алып келш, Одан Ниса каласына келед1 де, Сол жерден Мервке етед1. Осы жерде тур1ктер мен ирандыктардын кескшескен согысы болып Typiicrep жещледь Будан сон Кайхусрау дуниенщ уштен eKiciHe ие болады. Алп Ер Тонга мьщнан-мыц эскерлершщ уштен eKiciH гана жия алады. Байкент каласындагы ордасыныц алдында б1рнеше каЬармандарыньщ жалаулары желб1реп турды. 0зшщ улы Кдра Ханга эскерлершщ жартысын 6epin, Бухарага женелтп. Улдарынан Шиде (шын аты Пашан), ЖаЬан, Афрасиаб, Гирдегир жэне Иланьщ улы Гукейлалар осы косыннын катарынан табылды. 4irLn, Тараз, Огуз, Карлук жэне Туршмендер эскерлердщ дешн 243

курады. Алгапщыда Иран падишаЬы Кайхусрау мен Шиде жекпе-жекке шыкты. Шиде елд1. Б1рнеше шайкастан соц Алп Ер Жайхунга шепндь Кара Ханнын эскерлер!мен 6ipre Бухарага келдь Кешн астанага (Ганг - бул Канг болуы мумюн) оралды. Бул жаннат сиякты, жупар nicTi, дуалдары алтын-мыспен апталып салынган 6ip кала ед1. Сол арада Кайхусраудьщ жансыздары Жайхунды кешш, мэл1меттер жинактап журдь Кайхусрау алгашкыда Согдыга келед1. Typiicrep куресш бакты, ирандьщтарга су бермей койды, жалгыз журген Иран эскерлерш enTipin тастап журд1. Кайхусрау да тап болган сарай, беюшс, еркекэйелдерд1 жойып отырды. EKi елдщ армиясы «Гулзари» езеншщ жагасында ушырасты. Кеш батканша согысты. Ертецп куш шайкас тагы жалгасты. Кара Хан эскерлершен Кара Ханньщ жалгыз 6ip 03i калгандыгын хабаршылар жетюздь Кайхусрау мен Рустам Алп Ер Тонганьщ i3ine туей. Ол Гангга келд1. Онда эр ок бойы 6ip хауыз бар ед1. Булактардан агып жаткан сулар ecenci3. BeKiHicTepi тштен бшк, аспанмен таласады. Оньщ уетшен каргалар да уша алмас едь Эр жерде бау-бакшалар мен гулзарлар кершш, керкем сарайлар гажайып KepiHic 6epin туратын. Кайхусрау эскерлер1 Рустаммен 6ipiicri. Беюшстщ тещрепнде ор Каздыртты. Отын уйш, оган кара май куйып, ерт каулатты. Дуалдар кулап жатты. Алп Ер Тонга 200 бепмен сарайыныц астындагы жасырын жолмен кашып кутылды. Олар Кытай билеуппешен жэрдем алу максатында Шыгыска карай жол алды. Кытай патшасы улкен 6ip армияны жасактап ж1беретш1 жешнде уэде бердь Кайхусрау косыны Гангка кайтып келген Алп Ердщ эскерлер1мен ушырасты. Алп Ер шелге (Кызылкумга) шепщц. Кытай билеуппЫ болса, Кайхусрауга карсы шабуылдауга бата алмады. Алп Ер Зере тещзше келд!. Кемеге отырып, Гангидиз каласына жол алды. Будан хабар алган Кайхусрау б1рсыпыра жерлерд! колына караткан соц, Зере тевдзш кектей етт, Гангидизд1 (Кенджида немесе КенджеЬ) басып алады. Акырында, астана Гангка кайта оралады [404, с. 34]. Ганг немесе Канг каласы орналаскан 4 аймак Бтге каган жазуында Кангу-тарман, ал, Култегшнщ улкен жазуында Кангутарбан деп аталган. Жазуда аздар мен тургештерд1 Култегш бтукен76 жершен Kemipin, Кангутарбанга (тарманга) куды, турш халкын сол жерлерге дешнп аралыкка орналастырды делшген. Тарбан ce3i Тарбанд деген согдыша сездщ толык болмаган Typi. Ол eKi компоненттен tar («кара»)+Ьапё («шекаралык бекййс») куралган. С.Кляшторный Тарбанды кене заманнан 6epi Сырдарияда дербес территорияльщ жэне саяси курылымына ие болган Канг немесе Кангха атаулы кауыммен байланыстырады. Тарбанд Сырдария орта агысыныц оц жагалауындагы Отырар оазисшщ 6ip атауы болса керек деп топшылайды [409, с. 166]. 76 бтукен - уйгырлардын елше жакын жер. 244

Б1здщ жыл санауымызга дешнп II гасырда бул елд1 кытайлыктар кангкуаЬ деп атаган. Муньщ ез1 Кангханын кене унд! жэне Авестолык эуенде айтылуымен ундес келш тур. Бул атау кешшрек Кенджида (КенджеЬ) туршде айтылатын болган. Зертгеушшер Кенджиданы Арыс езеншщ орта агымында болган деп шамалап, оньщ басты Kemi Субаникегп (Арысубаникет) Жуантебемен байланыстыра жазып жур [410, с. 57]. Туркстан каласынан 70 шакырым жерде орналаскан К^андуз (Кандуз) ауылынын аты да жогарыда айтылган болжамды куаттап тургандай. Канг-Ганхо - бик, касиегп деген магынаны бередь Канг казакшадагы «Дщ» сез1мен уксас сиякты. «Дщнщ» де магынасы - бик, касиет дегенге саяды. Турл1 тшдердеп айтылуы мен жазылуларда «К» мен «Д» дыбыстарды ауыстырып алмаган деп им айта алады? «Шахнамада» «Бежан жэне Манижа» дастанынан кейш «Он ей шайкас» дастаны бершедй Бул дастанда ирандыктардьщ Туранга жасаган тагы 6ip жорыгы хикая кьшынады. Он eKi рет шайкас болып, буларда Туран ocKepi Heri3iHeH талкандалады. Пирон, Барман, Хумман, Фарширвард жэне Туранньщ баска кептеген баЬадурлер1 бул шайкастарда опат болады. Иранда Рустам мен Афрасиабка байланысты кептеген аныз-эщтмелер тараган. Солардыц 6ipi Фарс аймагындагы гунгэшт шекарасы, Оклидабаден «бес фэрсэх» (эр фэрсэх парсыныц алты шакырымы) кашыктыгында болган Рустамньщ шайкастарын баян етедь Рустам заманында Афрасиаб Иранга шабуыл жасайды. Чин хаканы мен Шенгэл (Ундктан патшасы) жэне Эшкбус (Туран сардары) узенгшесе парсы шыганагынан eTin журген жершщ бэрш куйретш Fунгэштка дешн жетедк Бул хабар Забулстанга жетш, Иран патшасы Кайковус Рустамды жуз атты жауынгер1мен Афрасиабка карсы согыска жeнeлтeдi. Рустам жолга шыгып, Fунгэшт мекенше карай бет алады. Ол жерде Актау деп аталатын 6ip тау бар сд1. Таудын басында «Кыз сарайы» деген 6ip сарай болган. Рустам сол сарайда тунейд1. Муны бшген Афрасиаб сарайга «жет1 косынды ордасынан» 6ip тьщшыны Ж1беред1. Жупыны KninreH тьщшы Рустамньщ ордасына барады. Рустам аталмыш сарайдан «жет! косын ордасын» кездеп садакпен атады. Жебе орданьщ ортасына келш тускенде ешюм де бул жебе кайдан окталып келгенш тусше алмайды. Тек кана «Пирон Висе» бул атакты палуан Золулы Рустамньщ жебеа екенш бшедь Висе «Авесто» ютабында Пирон Висеулы, ал Висе Афрасиабтьщ экесшщ туган бауыры жэне Туран елш1Н сардары, колбасшысы деп жазылган. Ал ПеЬлеви жазбасында бул eciM «Vesag» тур!нде бершген («Шахнаманьщ» туспдарме сездт. ТеЬрон, 1370, 745-бет). Эйтеу1р, «жет1 косынды ордасына» кайтып барган тьщшы Рустамньщ тулгасын былай деп сипаттай женелштк Ьэмэн Рустами раке мэн дииеэм бе Горзе Гернэш пэсэндииеэм сэр-е Герд дарэд-у-риш-е до фак кэмэр бэнд-е барик-у синейе фэрах 245

эгэр Рустам айэд бе ин сэрзэмин нэ шэнгал бемэнэд нэ хакан-е чин Казакшасы: Мен керген Рустам сол болса, Ауыр шокпарын унаткан болармын. Домалак басты да айыр сакалды, Жщшисе белдт бар да жалпак тест1. Рустам бул елкеге келе калса, Калмас Шэнгэл да, Чин хаканы да. Рустам Афрасиаб ордасыныц карсы алдына келш коныс тебедк «Рустад дегенвдз осы ма?» - дейд1 Эшкбус. «Мен оныц колын байлап Афрасиабтьн кузырына алып келемш». Осылай деген Эшкбус тулпарына отырьп майданга шыгады. Рустам да майданга жаяу келедь Сонда Эшкбус Рустам?! былай дейду. Пияде бе жэнг амэди эи жэван Мэр эсбэт нэдадэнд ираниян. К^азакшасы: Жаяу шьщгыц шайкаска, эй жцтг, Ирандыктар бермед1 ме саган туяпар? [411.] Рустам айтгы: Ферестад мэра шах-е К°вус-у Туе Бегирэм до сэд эсб эз Эшкбус Казакшасы: Туспц Ковус шахы мен! жiбepдi Эшкбустан аларсыц eKi жуз тулпар деп (Шахнама жэне хальщ. Текрон, 1362). Рустам Эшкбуске айтады: «сен маган карай уш ок ат, мен де саган уш о* атамын». Эшкбус Рустамга уш ок атканда да ол кыцк етпестен тура бередг 0з кезепнде Рустам да Эшкбустыц TeciHe карай ок жебесш Ж1берш, оны тулпарынан кулатады. Осы сэтге Афрасиаб Чин хаканы мен (Унд1 патшасы) Шэнгэлд1 жорыкка шыгуга буйырады. Атакты палуан (Рустам) болаттан жасалган сексен мэн (240 кг) салмагы бар Сам Нариман семсерш колга алып, «жеп косын ордасына» лап беред1. Сейтш, барлык патшанын палуандары мен «жета косын ордасыныц» эскерлерш тугелдей кырып салады. Сол себептен осы шайкас болган аймакка «Хунгэшт» («канга бвккен») деп ат койылган. Рустам Чин хаканын да елтаред^ Шэнгэлдш, желкесшен жудырыкпен койып ж1берш, мойнын сьшдырып, оны туткынга алады. Барлык эскер каза тапкан соц Афрасиаб кашып, тау басындагы 6ip унпрге 246

жасырынады. Рустам оньщ i3iHe тусе куалай отырып, тауып алады. Афрасиаб Рустамга карай каншама ок атса да, ол сактана б1лдь Сочында Рустам Афрасиабты учпрден шыгарып алып, оньщ басын кесед1 [411]. Мэздиснаныц дши жазбалары мен «Шахнамада» Хум - Афрасиабты туткынга алган адам. «Шахнамада» былай делшген: «Хум такуа адам ретшде сыйынуга тауга шыгады. Кенет кулагына налыган дауыс шалынады. Оган ден коя тындаса, Афрасиабтын зары екен. Афрасиаб Кайхусраудан жецшп, тау уцпрш паналап журген. Хум оныц зарлы дауысьща берше кулак салганда, Афрасиаб так пен тэжден айырылгандыкган, ез тагдырына шагымдана зарланганын естидь Хум аркан алып, Афрасиабка жакындайды. EKeyi 6ipuiaMa уакыт алысып, акырында Хум оны туткынга алады. Крлдарын мекемдеп байлап, учпрден сыртка шыгарады. Жол журш келе жатып тещз жагалауына жакындай бергенде, Афрасиаб катты байланган бшектершщ ауырып жаткандыгын ceздipiп, айкай салады. Хум оган жаны ашып, арканды 6ipa3 босатады. Афрасиаб дереу осы мумкшдцсп пайдаланып, арканнан босанып шыгады. Сейтш, тез арада «Чичост» (каз1р «Урумие» деп аталады) келше тусш, кезден гайып болады. Осы окигадан кешн Гудэрз, Гев тагы баска белсещц жауынгерлер Хумньщ Te4i3 жагалауында сенделш жургенш Kepin, колындагы арканына кез flepi туседь Не ушш булай жургендичшн себебш сурайды. Ол болган окиганы айтып бередь Осыдан соц Гудэрз, Азаргэшсп Оташкэдесшде (от гибадатханасы) Кайхусрау мен Кайковуска жолыгып, болган окиганы баяндап бередь Бул жайлы ест1ген патшалар атка мшп, Хумга барады. Хум жагдайды айтып, Кайхусраудан туткындагы Афрасиабтыц бауыры Кэрсивэзд1 (Гарсеваз) тещз жагалауына алып келш, азаптауын сурайды. Афрасиаб бауырыныц корланганыч, шырылдаган азапты дауысына тезе алмай, каны кайнап, тещз туцгиыгынач шыгуга мэжбур болатынын айтады. Айткандай, Афрасиаб тез1М1 бтп, тещз тубшен шыгып, бауырымен кауышады. Колдарынан шыгып кеткен сэн-салтанат, тэж бен такка зарлай бергенде, Аралдан 6ip адам шыгып Афрасиабты курыктап, Кайхусрауга тапсырады. Кайхусрау Афрасиабты Агрирес, Наузар, Сиявуштарды елйргендт жэне тагы баска да кылмыстары ушш басын шауып елтсредь Кэрсивэздщ де сазайын бередь Ал, T ypiK ацызында Афрасиаб ем1ршщ сочгы C3Ti баскаша баяндалады: В.Н. Басиловтьщ жазуынша, K efi6ip ортагасырлык деректерде Афрасиабтын ел1мнен кутылудын жолын i3flecT ip reH fliri женшде эцпмеленедь Ол eM ip iH i4 акырында адам бойынан мын есе узын, eciK -T eciri тугел бектлген корган салып алып, тыгылып жатыпты. Алтын мен кумктен 6 ip i - Ай, 6 ip i - Кун, eKi шам орнатыпты. Корганньщ iu ii асыл тастардьщ сэулесшен кунд!зпдей жарык болып турады екен. Афрасиаб мэцгшк eMip ге 247

кол жеттазу максатында эйел кудай Ардвисура Анахитага арнап курбандыц шалады. BipaK, ол б1рде жасанды жapыктYcipiлгeн багында кыдырып журген кезшде курец тустес жэне жауыз жузд1 адам бейнесшдеп 0л1м nepiuiTeciB кередк Ажал адам кейшне енш келш, жанын алыпты [412, с. 90-95]. Сонымен, Кайхусрау бекерден-бекер еллршген ез экей Сиявуш ушш кек алу максатында Алп Ер Тонгага карсы куреске e3i басшылык жасайды. Акырында... Алп Ер Тонга iHici Гарсевазбен (Кэрсиваз) 6ipre тау шаткалындагы 6ip уцпрге барып паналайды. Бул манайда журттан окшаулана eMip сурген «Хаум» (Хум) eciMfli 6ip дэруш журетш-дь Ол 6ip куш уцпрден адам дауысын естидь Бул Алып Ердщ дауысы еди Ол тагдырына налып, ун каткан едд. Алп Ердщ аузынан шыккан сездердщ TypiKme екенш ацгарган Хаум оган бас салады. BipaK онын колынан босанып алган Алп Ер тау ангарын бойлай агып жаткан езенге суцгш кетедь Акырында, Кайхусрау айлакерлкпен оны колга Tycipin, жер жастандырады. 0зшщ gneci ушш кек алган Кайхусрау Иранга кайтып келш, тагын алые жамагайыны Лухраспка тапсырады жэне езшщ баЬадурлер^мен 6ipre тауга шыгып, кар-боранда гайып болып кетедь Лухрасптыц Зарир жэне Гуштасп eciMfli улдары ecin , ер жетедь Гуштасп 9KeciHin тагын иеленбекпп болады, 6ipaK экесшен Tepic жауабын алып, Ираннан шыгып кетедь Ол Румга келш, кептеген ерл1ктер1мен кезге rycefli жэне ^айсардын кызы Катоюнга уйленедь Румнан кайтып келген Гуштаспка Лухрасп тагын босатып береди Бул жерде Фирдоуси туешде шайыр Дакикиды кергешн баяндайды да, ол жазып калдырган мыц бэйтп «Шахнама» курамына eHri3in ж1беред1. Иранда Гуштасп бюпк еткен кезде Зардушт eciMfli пайгамбар пайда болады. Гуштасп езшщ карамагындагы журтымен 6ipre Зардушттщ жаца дшш кабылдайды. BipaK Туранныц билеупий Аржасп Гуштасптан бул дшнен кайтуын талап етедь Жэне соны сылтауратып жанжал шыгарады. Туран мен Иран арасында жаца согыс ep ri тутанады. Бул жаца согыста Туран баЬадур1 Бидарафш 6ip бурыштан найза лактырып, Гуштасптыц iHici Зарирд! жэне Иранныц тагы 6ip ец куши пахлаванын елйредь Содан кейш Иран эскерлерше патша улы Исфандияр басшылык етедь Оныц бейнеа авестолык кайарман Спентодатка (пахлавиде - Испандат) тура келед1. Орта парсы тшнде жазылган «Иадгар Зареран» атты поэмада Исфандияр Виштасп (Гуштасп) патшанын бауыры ретшде керсетшген. Оныц жэрдемшщ аркасында Бастварай хиониттерд1 талкандай алды. Ол хиониттердщ колбасшысы, патшасы Аржаспты колга туйредк «Шахнамада» Исфандияр — Иранга шабуылдаган Турандыктарга тойтарыс берген ирандыктардыц колбасшысы, Гуштасптыц улы ретшде бейнеленедь Турандыктар ирандык эскербасы Зарерд1 ел-пргеннен кешн Исфандияр оныц кепн кайтару ушш Туранга карсы согыска аттанады. Турандыктарды жецген Исфандияр Зардушт дшш Туранга тарата бастайды. BipaK Исфанди248

ярды кере алмай журген ирандык; баЬадур Гуразм оны Гуштаспка жамандай oepefli жэне Исфандиярды Гунбадандиж беюшсшде камауга алады. Исфандиярдыц туткындалганынан хабар алган Туран шахы Аржасп тагы да Иранга басып юред1, шах Гуштасптыц Kapi 9K eci Лухраспты колга rycipin елт1ред) жэне Гуштасптыц кыздарын алып кетед1. Гуштаеп данышпан Жамаептан мэслихат сураганда ол турандыктарды тек Исфандияр гана жене алуын болжамдайды. Бул кецеске кулак салган Гуштаеп Жамаспты Гунбадандижга ж1берш, Исфандиярды азат етпредь Исфандияр астанага келгенде Гуштаеп одан Аржаспты талкандауын жэне Турандагы туткыннан карындастары Хумой мен Бефаридп азат етуш eTiHin сурайды. Исфандияр бутан разы болады. Ол Туранга сапарга шыгып, жет1 турл1 ерлк керсетедк Ол ею 6epiHi, eKi арыстан, айдаЬар, жэдией эйел мен самурыкты елтаред1 жэне катты суьщ пен бораннан аман шыгып, дариядан етед1 де Eepmi бастык Албастыныц басын алады. Содан соц Исфандияр Иранга кайтып келед1 де экес1 уэде еткен тактэжд1 одан талап етедг BipaK Гуштаеп оган тагы 6ip шарт койып, улын Забулстанга ж1бередь Исфандияр ол жерден Рустамды устап алып келу1 керек едь Данышпан муубад Жамасп Лухрасп улы Исфандиярдыц Рустам колынан каза табатьшын жорамалдап айткан едь Лухрасп муны бше турып улына осындай катер л i шарт кояды. ©йткеш, ол тагын улына 6eprici келмеген едь Сонымен Рустаммен болган шайкаста Исфандияр кайтыс болып кетедь Рустамныц да куш бгткен едь Тез арада алдаудыц тузагына шнш, ол да опат болады. Осымен «Шахнаманыц» жарым-жартылай ацыздык белт oiTCfli. Будан кешнп тарауларда Фирдауси Иран мен Туран ем1ршде болып еткен тарихи окигаларды тарихшы-зерттеушшер сиякты дэлджпен керсетед1. Сонымен 6ipre «Шахнама» авторы оларды керкем тшмен айшыктаган efli. Ал, «Авестода» K e p im c тапкан ирандык жэне турандык баЬадурлердщ шайкастары сэл баскашалау баяндалады. Дат дариясыныц жагасына келген Виштасп Ашага жалбарынды. Жэне етщвд оган сол мезет: Жолымды беруге жэрдемдесюн Даркан да M eftipiM fli Аша... Жещп шыгайын канды шайкаста Хияоналык77 сол жауызды Жэне жалганшы Аражатаспаны78 Жецшске ушыратайын, жермен-жексен етешн. 77 Хияона - Зардушт дшшщ жэне шах Виштасптьщ душпаны болган халык. Ол K e iiiH ip e ic re тарих сахнасынан кершген «ак г^ндардын» эулет1 болуы керек. Виштасптан жещлген жат дшд1 устанушы. 78 Аржатаспа - бегде дшд! устанушы, шах Виштасптьщ бакталасы, Хияона халкыньщ басшыларыньщ 6ipi. 249