Қазақтар және Түрік әлемі-мемлекеттіліктің бастаулары

BipaK, Ф ирдаусидщ сез1мен айтсак, адамкордын цылышы колын; туспедг. Кешн сол кылышы муаллак95 хайхот96, Кални97 ж урегш щ пара-парасын шыгарды бот98. «Ш ахнамада» Фирдауси былай деп жазады: К,арахан саларе чарампесар, Камар бает ва омад бе пише педар. Беду дод торке чегеле си хезар ... .. .Тарази ва гузи ва халадж севар. (Кайхусрау мен Афрасиаб согысы. 545-6.) Аудармасы: Кдрахан батыр белш бекем буып экесш е келд1. О ган экес пйгш тур1ктершен 30 мьщ 6epfli, тараздыктардан, гуздардан ж эне атты ха ладждардан берд1. Х амон си хезор аз илон торкман (545-6.). Аудармасы: Сол отыз мьщ туршмендер. Осындай этникалык ала-кулалыкка карамастан буларды 6ip елг« жаткызады. Ал, Туран мен И ранга eKi ел деп карайды: Сепохе бо кешвар кешиданд саф. Аудармасы: Ею. ел scKepi сап тузедь «Ш ахнамада» Сиявуш тьщ ел!мш е байланысты еш алу максатынд; Кайхусраудын ез эскерлерш Туранга, Афрасиабка карсы согыска дайында! бастаган cari суреттелген. БаИадурлерш бip-бipлeп квзден KeuiipreH шахтьп к е ц ш орнына тускендей болды: Доцыз суретп туды кетерер эскер!, Ептш ш танытар арканда журуде ж эне майданда жауынгерь («Кайхусраудыц вз эскерлерш сапарга дайындауы») ... Доцыз сурет байрактыц астында турар, Д униеш бейне кьшышпен кайш ылар . Гуроза eciMfli батыр-баЪадур болады ол, Арыстанмен шайкасуды ойынш ык квред1 ол. («Фуруд пен Тахордыц эскерЫ квруге варганы») . 95 Муаллак - ауада 6ip нэрсеге тимей калыктап тщ>ып калу. 96 Хайхот - 6ipep кецшелз окигадан налу. 97 Калн (Кайон) - патша эулетшен шыккандар. 98 Бот - арадан кеп етпей, тез. 300

«Ш ахнамадагы» осы жолдардьщ e3i де арийлш тердщ шопща малый устагандыгын керсетсе керек. Ендеше, еш уакытта бундай малы болмаган турандыктар ирандык кауымдастыкка жатпаган. М уны олардыц ара ж к ш ашып керсететш тагы 6ip комакты уэж-дерек дер едш. Т уран д ш деп танылган кала аттары, тас жазулар, к у м к тостагандагы жазулар, орнаменттер мен буйымдар, сеш м-нанымдар TypiK тектес баскалай тайпалардш м ен сайма-сай келед1. Туран территориясында куш бугш ге деш н турандыктардан, Афрасиабтан (жоктау жэне т.б.) калган 1здер Турш тщ паркын сол калпында сактап келедь М ысалы, «Хатун» деген сезд1 алатын болсак, ол - А фрасиаб кыздарыныц курметт1 eciMi делш ген «Диуани лугат-ит туркте». Ал, синологтар жазгандай (финляндиялык моцгол жэне тур1ктанушы Г.Ж. Рамстед), б.д.д. кытай ж азбаларында осынау турш ce3i мен баска сездердщ («кыз», «хатун», «хан» жэне т.б.) сакталынып калгандыгы, олардыц Ka3ipri тур^ктердщ турмысында колданылатындыгын айтпаганныц езш де, М. Каш каридщ оларды тш ге алуы уакыт жагынан алып Караганда да сол замандардагы rypiicriK нышандардыц i3iH керсетш тур деуге болады. М. Каш кари «тепн» сезш е мынадай т у с ш к берген: «Т епн - бул сездщ туп-терю ш кул едк Сондыктан, Typi-Tyci кум ктей кулпырган кулды KyMim TeriH, батыр кулды А лып теп н , кутты аяк, майлы аяк кулды Кутлыг теп н деп'атайтын. Бертш келе тек кана каганныц балаларыйа багыш талып калды. T inri, бул сез Kefi6ip жырткыш кустардыц атымен косарланып колданьшатын болды. М эселен, Чагры TeriH - Карш ыга теп н , куч те п н - K ynrri TeriH деп атайтындары сиякты. Бул сездщ Афрасиабтыц улдарына калай кеш кенш е келер болсак, олар ездерш щ аталарын аса курметтеп, ерекше тецдесЫз керетш . Сондыктан олар кез-келген уакьпта атасына ж у п не калса, немесе хат жазса, ездерш мулдем темен устап, «Кульщыз оны бьшай ютед»>, «Кульщыз бугш мынандай ic б!^рд1», - дейтш . Кеш ннен бул сез олардыц оздерш е атак, жанама eciM болып калды» [499]. «Орта гасырларда, - деп жазады Л.Н.Гумилев, - наймандардыц болашак коныстарында «тикин» деген халык турган, т е п олар А лтай тауларында ж асырынып калган еж елп турш тердщ урпагы болса керек» [500, 139 б.]. Раш ид-ад-дин тикиндерд1 (иен TeriH) наймандарга ец жакын, канаттас тайпа болды деп керсеткен [501, с. 139]. Kasipri уакытта Турш менстандагы 6ip ру - тайпаньщ аты да «текш». Олай болса текш дердщ сонау А фрасиаб заманынан 6epi eMip cypin келе жаткандыгына кумэнданбаса болады. Геродот Таргытайды б.д.д. II мыцжылдыкта eMip сурген скифтердщ ацыздык каЬарманы деп есептеген. IX -X II гасырларда М оцгол успртш , - деп жазады моцгол тарихш ысы Лувсанданзан, - «Он е й жаман хандар ел1» деп аталган тайпа-ел мекен erri. Олар - Тайчылардыц таргы тай Х ирш ггугы... (ерекш елеген автор) [502, с. 148]. Афрасиабтыц турш тайпаларынан екенш М. Кдпщари б1рнеше жерде айтады. Б1рде «Хан - т у р т е р д щ ец улкен басшылары. А фрасиабтыц ба301

лалары да хан деп аталады. Афрасиаб хаган едь Бул атпен аталу окига$ жайында узак хикая бар», - десе, б1рде «тоца - жолбарыс тукымдас 6ip тур) хайуан. Ол - пивд елгпретт ац. Бул сездщ н е п з п магынасы осы едь Bip| бул сез турк терде магынасы езгерген турде (де) колданыла бередь Бул с« кебш е ю сш ердщ косымш а тацылган лакал аты орнына журедь Тоцахщ Тоца тегш деу осыдан. Тур1ктердщ улы хаганы Афрасиабты Тоца алып Ер деп атайтын едь Б | - жолбарыс сиякты к уш и батыр адам деу», - дейдь : Ф ирдаусидщ «Ш ахнамасында» Тонга алып Ер (Афрасиаб) - Typi халкыныц б.д.д. VII гасырда eMip сурген улы хаганы. Тонга алып Ер (Алп Ер Тонга) туралы жыр, улы хаган елгеннен кеш и жуз жылды артка салганныц езш де де, ец кем дегенде б.д.д. V I-V гасырлард туган деп болжамдауга болатын сиякты. О сы ж ырдыц формалык жагьгаа жетшу1 ©те жогары. Алп Ер Тонга (Тоца) - тарихи адам. А кы л-айласы м ен, кунпмен, айтс сезш 0TKi3in, Tipecce жещ п, елд! - ел кылган батыр api косем. О л кайты болганда, артында калган ел! жоктау шыгарган. Сол жоктау ауыздан ауьш тарап, одан X I гасырда т у р к гуламасы М. Каш каридщ «Девону лугот и - турк» шыгармасына енген, сейтщ 6i3fliH дэу1р1м1зге жеткен еж елп Typi эдебиетш щ алгаш кы нускаларыныц 6ipi болып есептелш едь О сы жыр т ш д к у л п а жагынан да, угы м -танйм жагынан да, корш ага ортасына деген iiinci катынасы жагынан да орта гасырлардыц жокта ж ы рларына ете ж акы н тур. Бул ретте Кул теп н ге арналган «бакыл с езда (жоктау созд!) мысал ретш де келлре кетуге болады. Сондай-ак, «Култегш> «Тоцукук» жазбаларынан ripm epre тэн жоктау ©лещ де орын алган: Кул TiriH j ок ерсер, Коп олтеч1 е р т т з ! iHiM Кул TiriH кергек болты, 03iM сакынтым! Корур кез1м кермез тег, Biflip б ш п м бш мез тег болты, 03iM сакынтым! 0 д тецр1 jacap Kici оглы коп eflreni торум к А нча сакындым! Кезде jam келсер, ETi да кецулте сыгыт келсер, 1антуру сакынтым ! [503, с. 33]. Е ж елп дэу1р жоктаулары дегешм1з мше, осы лар жэне булар, сол V гасырдан бурын туып, V I-V III гасырлармен аякталып бггкен жыр емес булар - кеш нп дэу1рлерден оз жалгастыгьш тапкан поэзия. М. Каш кари « С е зд т н щ » imiHe енген баскалай жоктау жырларына) кайгы-муц, OKcin ун, зар естш едь 302

Окушы: KiMi inpe олуруп, Lie цувын кечт1м1з. ¥ й гы р таба башланып, М ыцлак елш астымыз, - деп келетш узак ерлк-ж оры к жырын окып, сонау еткен дэу1рдщ кеш сокпагынан ата-бабаларыныц i3iH таниды. А лп Ер Тонгага арналган жоктауга уксас Жочы хан елгенде 1227 ж. жоктау жы р туды. Оны ш ыгарган адам найманныц Кет Бука жырауы. Ол жыр: - Тещ з баш тын булганды, KiM тундурур, а ханым ? Терек туптш жыгылды, Юм тургузур, а ханым ? - деген жырау сез1мен, Тещ з баш тын булганса, Тундурур улым Ж очы-дыр Терек туптщ жыгылса Тургузур улым Ж очы-дыр, - деп келетш Х ан «жауабы» тур1нде ед1 Ж огарыда келпрш ген жолдар тш жагынан да ете TyciHiicri. М ундагы салт, угым-тус1н1к 6epri X V -X V III гасырлар жоктауларына тэн салт, у гы м - ту сш к п ен б1рдешпк дэрежеде. Ж окгаушы «ез1м сагындым!» децщ. Булайш а жоктау - елецге ез сагыныш ын косу - 6epri дэу1рлерге деш н сакталып жеткен. М . Кдшкари с е з д т н д е «KiM ед1?» деген жоктау-толгау елец бар. М унда непзш ен елген ю сш щ Tipniicreri артыкша касиеттер1 айтылады. Бул форманы X V -X IX гасырлар арасындагы казак поэзиясынан ете кеп кездеспрем1з. Ж алпы алганда, жоктау жыр ym inepi V I-V III гасырларга дейш бар болган. Е скерткш авторлары бул у л п ш кецш ен пайдаланган. Демек, б.д.д., одан кеш ш ректе, орта гасырларда жоктау елевдерде н е п з п 6ip т ш д к тэсш болган, бул у л п казак поэзиясы деген поэзия туып калыптаскан гасырларда жалгаскан. Сонымен, «Алп Ер Тоца елд1 му? жыры ж эне осы сипаттас езге елендердщ б1разы олардын поэтикалык улп-норм асы да, поэтикалы к-тш дк тэсшдер1 де т у р к халкыныц ауызш а поэзиясыныц эрамызга д еш н п дэу1рше тэн. Олар М Д аш кари дэу1рше (XI гасырга) ауыздан-ауызга кеш ш жеткен жэне олар «С ездш теп» макалмэтелдер сиякты езш щ фонетикальщ, лексикалык, морфема-формалык белгшерш TypiK т ш н щ (сейлеу т ш н щ ) б1рнеше гасыр бойында e3repyi ьщгайымен жацара отырып жеткен. Сондыктан да оныц т ш д к белгшер1 XI гасырдагы т у р к т ш нормасына жат емес. 303

Эрине, TypiK кагандары ны ц И ранга ж оры ктары Ф ирдаусидщ «Ша: намасында» Туран жаулаушылары ретш де суреттеледг «О нда Тура эскерлерш щ И ранга кеп жоры к ж асаган А фрасиаб, Д ем ир А лып, Ердж ас (нем есе А рж асп) т.б. батырларыныц аталуы да А фрасиабтьщ TypiK текте екещ цгш е кезщ д! ж етм зе туседь И ш теми баласы К ара Чурин Турк И раш шабуыл ж асады ... Ал КаРа Чурин Турктщ HeMepeci Тун жабгу хан (V] гасырдьщ алгаш кы 20 жылы) кезш де бул ш апкынш ылык жоры к ж алгас бердь Н.Я. Бичурин бул ж енш де: «Тун Ш еху хан батыр болды, оны 3p6ip согысы ж ещ спен 6iTin отырды, 03iHe Тиэлий косы п алды, П ерсиянь Гибищ ц (Кашмирд1) жаулады», - деген. Ал оньщ HeMepeci Н иш у б.д. 63 ж ы лдары Тунь А лэу (муны Тонга А лып деп те окуга болады ма?) балиб Д улу хан деген лакап атпен такка отырды. А л оныц iHici д е Тонга ша; кеш н Ы ш бара К ы лы ш хан деген лакап атпен такка келдь Д ем ек, Тонг eciMfli TypiK хандары эр заманда eMip сурген екен. Фирдауси жогарыда аталган дастанын непзш ен б.д.д. жэне б.д. I-V гасырларында ж асалган эпостьщ ацыздар мен деректерге суйене отырып ] гасырда жазды. Сез жок, бурын болып еткен окигаларды баяндауда 9pi Typi кагандарыныц атын сол окигаларга телуде Фирдаусиде анахронизмнщ бс луы толык зацды. Тарихтагы i3i аны к 6epri flsyip кагандарына аргы дэу1рде1 комескш енген тутас окигалардыц телшу1 мумкш деп тужырган авторла бар. BipaK б.д.д. V II гасырдагы окигалар мен билеуш ш ер eciMflepi rpei ассирия, иран жазбаларында хатгалган. Ендеш е, А лп Ер Тонгага арналга; жоктау ж асалу flayipi жагынан ты м арыда жатыр. Алп Ер Тонгага арналган жоктау жырындагы олец ynrinepi араб неме се иран поэзиясыныц эсер^мен XI немесе X гасырда туган жок, олардьи к е б т д е ете кене дэу1рдщ i3i жатыр. Ж эне де ол, К- Ом1рэлиев жазгандай араб-парсы поэзиясы 9cepiMeH 6ipre келуге тш с поэтикалык терминде] жок кезде TypiK тайпалары ныч байыргы поэтикалык елш емш де - «кег: елш емш де туган [504, с. 144] болса, А лп Ер Тонганыц (Афрасиабтьщ) Typij тектес екещцгш е кумэндануга болмас. Ж екеленген дыбыстык, Kaficbi6ip лексикальщ взгешел1ктер болмаса жоктаудагы сездер 6i3re кеш еп XIX гасырда туган сездер сиякты кершед] О зш щ дуниеге Kenyi жагынан жуздеген жылдар арыда жаткан осы еле] букш табигатымен жаца. Бул ею ш ш п зар т ш okcik уш мен де жача. А бул ecKiHi4 жацальн'ы - бугш п мен еткеннщ арасында жаткан у зш сти жоктыгы, Алп Ердщ тур1ктш этнотегш растайтын сипаттардыц молдыгы Багзы замандагы бул жоктау ynrici: Кезун йашын жугуртур, К ецлщ тулды болгай му? Ж ырыц кецш екуртур. Жочы елд1 болгай му? - деп Ш ыцгыс ханга Ж очы ел1мш е й т п р ге н Улуг Ж ырчыныц X III гасырда туган жоктау ce3i сиякты сатылар аркылы бугш ге жетсе керек. 304

А лп Ер Тонгага арналган ж ы р уйкас жагынан - аааэ; бб бэ... турш де келед^ spi елду му - калды м у - алды м у - турш де, ал Ж очыга арналган жоктау «болгай му» турш де грамматикалык-формальщ уйкаска курылган, opi 6ipiHmiciHfle «Емд1 журек жыртылур « деп айтылса, ею ш ш ан д е «кезун йашын ж у гу р ту р ,... жырьщ кецш екуртур» деп келедь Сол кездеп турандыктардын дэстур, салт-санасынан кеш нп кезендердеп тур1к тектес халыктар, acipece, казак халкыньщ б у гш п а м е н сайма-сай келетш уксастыктар тым кеп кездеседь Бул ретте б.д.д. сак заманындагы турандыктардьщ (тургктердщ ) асынган кару-жарактарыньщ ерекшел1ктерш керсетуге болады. Эрине, турандыктар ездер1 жасаган кару-жаракпен 6ipre Kepnii елдерде жасалынган кару турлерш де кещ нен пайдаланган. Сонымен катар, олардын ездерш е тэн куралдарыныц болгандыгынан «Ш ахнама» хабардар етедь Typiicrep 9CKepi TeMip сауытты болганга уксайды. М ысалы, Рустам ез улына акыл айтып, Typiicrepfli суретгегенде: Зал, ей, П есере Гушдор! ... ... Ке он торк дар дж анг аждохост. Дар оханг ва дар кине абр болост, Дерафш ан сиох аст ва хортане сиох Зе оханг со‘ад зе оханг колох (124-Кайкубод) Ягни: Ей, акылды балам, Зал! ... TypiK согыста айдахар, оньщ TeMipi де, екпе-енй де катты, TeMip ш окпары, TeMip архалуп, TeMip дулыгасы бар, - дейдь Ж ырдыц тагы 6ip жершде: Зе торкон ва аз даш те найзаварон, Зе хар су биомад сепохи герон. Турпслер мен найзалылар даласыньщ ар жагынан ауыр салмакты эскерлер шыкты (157-бет. Ковустьщ Хомоварон Ш ахымен согысы). Немесе, герон лаш кари сохт А фрасиаб - Афрасиаб ауыр салмакты эскер курастырды делш ген ( 158-бет. Ковустьщ Хомоварон Ш ахымен согысы). «Ш ахнамада» суреттелген Typiicrep каруыньщ сипаты сак-скиф заманында кеш пелш ер колданган кару-жарак ж ен ш деп деректер мен ецбектерд1 ж инактаган Ф ранцуз 3epTreyniici Ж ан Пауль Роухтыц жазгандарымен уйлесетш тэр1зд1 TypiK кеш пелш ер!, scipece, ею жаты етю р канжарын касынан 6ip eni де тастамайды. Жебел1 садак асынган жауынгер сы рык басына байланган ж1б1 бар курыкпен салт атты эскерд1 оп-оцай гана атынан домалатып Tycipe алады. Ж -Ж алпы алганда, канжар тагы п, садак асынып ж уретш жауынгер ете acepni де сусты керш едь Ci6ip мен М оцголиядагы жартастарда эскерлердщ Ti3e 6yrin ок аткан жэне коладан жасалынган скиф кеселерш де садак аткан жауынгердщ 305

бейнелер! сомдалган. К^ырымдагы Кул Обадан экелш ш Эрмитажга (С. П етербургтеп) койылган алтын беш пенттщ эшекейлер! кез тартады: ею скиф жауынгерш щ 6ipiHe-6ipi сыртын бере садак атуга дайындалып тартан позасы бейнеленген (б.д.д. IV г.). (Jean Paul Roux. L ’Asie. Centrale- Histoire et civiliations, Fayard, 1997, 3 7 -4 2 -6 .). K epin отырганымыздай, ежелг! турпстердщ кек таш рден бес каруы сай болды. Ертеде Typiicrep тем1р, алтын, к у м к , калайы, мыс металдарын айыра бш етш TeMipnii (металлист) халы к болды. Бул улы «TeMip балкытушылар» TeMip рудасын тауып, кайнатып, кем1ртеп тотыгын «косу аркылы курыш деп аталатын Keyeicri металл айырып алы п отырды. T inri, каз1рдщ е з в д е бул ертедеп Typiicrep курыш деп атаган металдьщ сапасы домналык балкытудан элдекайда жогары деп есептелшедЬ> [75, 315]. TypiKrep TeMipfli тецдш эперетш курал деп бш дь Х алык тагдыры алмас семсер ж узш де турган заманда бул Typiicrep уш ш кару жасау 6ipimiii кезектеп максат болды. Олар курыш деп аталган тем1рден энтек кайкылау келген узын кылыш , eKi жузд1 ауыр семсер, узындыгы 6ip кез кырлы курыш су ц гш найза, курыш мае акты ыекырык ок, муш з жак, TeMip сауыт, iini макпал, етеп мойынды жапкан TeMip калпак (дулыга) [34, 229] жасады. Сол сиякты «ер жолы атка жетюзед1, ат муратка жетюзедЬ> дегендей, тулпар ат сиякты мыкты кару тапты. Сейтш , 6ip кездеп «жатак халык» кек TeMip курсанып атка конды. Б.д.д. мыцжылдьпегьщ басында Туранньщ ертедеп тайпалары тем1рдщ тез балкитын турлер1мен таные болган. М уны Каркаралы каласына жакын орналаскан Суыкбулак, коные-журтын казу кезш де Тогай-1 кеш ш ш ен табылган TeMip кенш щ YЙiндiciнe карап бш уге болады [70, 296]. Дегенмен, еж елп Казакстанда мыс пен калайы енд1ру негурлым басым болды. Каракалпакстан территориясындагы Букан, Н ура тауларында, Кузбай кум у ц п р в д е , Эзбекстанныц баска аймактарыныц жер астындагы лабиринттерш де мыс балкытатын пеш тер болган. Байсун тау, Кухитанге, Чаткал, Г урам а тауларында мыс, алтын, icyMic ецщ рш ген жерлер аныкталды. «М ассагеттердщ елкел ервде, - деп хабарлайды грек тарихш ылары, алтын мен коладан кеп келемде жебе, найза, кылыш жэне согыс балталары жасалынатын. Алтыннан дулыга жэне белбеу (белдш) ктел ш етш » [505, с. 215]. Олардыц аттарыныц ауыздык-жугендерш щ элементтер1 алтыннан жасалынган [506, с. 212]. Демек, еж елп сак-массагеттердщ ецбек куралдары, кару-жарактары, казандары жэне т.б. турмыстык буйымдары олардыц металл кую техникасы мен керкемдис м эдениетш щ жогары ж эне Туранньщ ертедеп TeMip дэу:рш де металлургия enmipicimH ipi орталыгы болганын дэлелдейдь 306

TypiK каганатын курган Бумын мен Истеми кагандары TeMipmi тайпадан шыккан. М уныц 63i тем^рш ш к кэсш тщ TypiK журтында ерте замандардан 6epi жалгасып келе жаткандыгын керсетедь Бастапкыда тем1рш ш к тур^ктерде 6ip касиетп де шарапты ic ретш де саналган. Багзы замандарда су, ауа, баспана, кш м-кеш ек ж эне тамак сиякты TeMip де ем]рлж каж етп и гш ктердщ катарынан орын алган. Бара-бара ол ты лсымдык куш ретш де ел назарынан калды. Сонымен 6ipre, TeMip мэдени турмыс кешкен адамдарга T9Hipi тарапынан бершген зат есебш де тусш ш етш болып калды. BipaK олардьщ санасында TeMip бершген тэщрлйс кауым баскаларга Караганда ycтeмдiккe ие болу керек деген ой-сез1м де уялап кала бepдi. Сондыктан олар Тэщ рге дэн риза едь Typiicrep TeMipfli «Кок TeMip» деп атаган. Ер адамдар кылышпен ант ш етш . М. Кдшкаридщ «Лугатында» «Кек TeMip Kepi турмас» деген TipKec бар. Онын магынасы - «кек TeMip боска турмас» [456, с.11]. Турпсгерде TeMipmi - адамга жамандык келт1ретш А лбасты рухыньщ улкен душ паны. П рофессор Абдулкадыр Инанньщ жазуынша, казактар босанатын эйелдерд1 жаман рухтардан коргау ymiH TeMip б ел ш н колына алып: «TeMipuii келдИ TeMipmi келдН »,-депдауы стайды . С еш м бойынша, осылай етш се, TeMipmiHiH аты аталысымен, А лбасты коркып, екщ абат эйелдщ жанына жоламайды екен [507, с. 84]. Ерте заманда О рталык А зиядан Еуропага барган TeMipmi TypiK кауымдарын Х ристиан 3neMi Ежуж-М ежуж деп таныган екен. BipaK Typiicrep ездерш булай атауды кош кермеген [508, с .70]. Христиандык Сирияда б т л г е н аныздан, Ергенекон анызы ж эне гундар ж ен ш д еп эпсаналардан мэл1м болды: Ескенд^р гундардьщ О нтустж аймакгарга етуш ен KayinTeHin, солтуспк-ш ы гы ска жол алады. Дижле мен Фырат (Тигр-Ефрат) езендерш ен eTin, Ka3ipri Ш ыгыс Туркияга жeтeдi. Одан сон М уш аш атты 6ip тауга ж етш келедь Бул таудьщ ш ш д е 6ip жазык жер бар едь жан-жагынан жартастармен коршалган. ¥ л ы Ескенд1рд1 оньщ касындагы саудагерлер бул жерде адамдардыц бар екендп'шен хабардар етедк булар - Нух пайгамбардыц Я фес атты улыныц урпактары-мыс. Ескенд1р бул жерден еш ю мнщ де ш ыга алмауы ymiH таудыц 6ip TeciK жерiH бекш текпа болып, улкен TeMip eciK жасауга буйрык бередь 3000 TeMipmi жэне 3000 мыс устасын алдырып, TeMip какпа жасатады. Оны Дариел еткелш е койдыртады [509, с.71]. А рабтар «шын TypiK» (ат турк ал-хахихи) дегенде кагандык Typiicrepfli (ат турк эл-хаканиа) мезгей айткан. Булар ездерш щ тегш 6ip TeMipmi халыктан таратады. Сол TeMipmmiK кэсш аркылы кулдыктан, киындыктан ж эне карацгылыктан кутылган керщ едк Оларды кытайлар жужандардыц (абарлардыц) xeMipmuiepi деп атаган. Ш ыгыс Турш стандагы Бархан жерш ен табылган металдардан жасалган буйымдар Кдпщарда да кездеседь Осындай металдар Тянь-Ш ань, Алтай, Орал ж эне Саян тауларынан кептеп табьшган. Буларды ен д1ру мен буйымдар жасау ici ж е р г ш й т TypiicrepfliH ата K9ci6i болгандыгы туралы кене ацыздарда айтылады. 307

«Ш ахнамада»* Рустамны ц Typiicrep даласына келгеш суреттелген: Дегар суй Серахе ва биобонат, П иш гале гаш те дар аху ва миш, Х аме даш т пор харге ва хейме кешт. (168-6. Ковус пен Хомоварон ...) [373]. Серахстыц аргы 6eTi ш ел-дала, отар-отар койлар мен маралдар жайылып жур, дала толы у л кен дькп и ш ки1з уйлер. Сезд1ктерде Х арге - улкен шатыр, ал Х ейме - шатыр турш де бершген. «Ш ахнамада» кш з уйлер мен ш атырлардыц а р а - ж т ажыратылмаган. Сондыктан да 613, Typiicrepre катысты шатырды кш з уй деп атаганды ж ен кердш. Ж ырда ирандьщтарда да ш атыр болганы жазылган. BipaK, шатыр да ирандыктарда н епзш ен согыс кезш де пайдаланылгандыкган, б!з оны «шатыр»деп атадык. Мысалы: М анучехр суйе хеймей хиш боз омаданд. (7 5 -6 - Манучехр). Аудармасы: М анучехр Турга келгенде eKeyi кш з уй ш ш д е сухбаттасады: Берафтанд бо бехейне дарун. (41-бет-Фаридун) Аудармасы: Онымен 6ipre (Турмен 6ipre) кш з уй imiHe и р д ь И рандыктар мен турандыктарга катысты шатыр мен кш з уйд1 белш атау себеб1м1здщ 6ipi, турандыктар согыста жэне б е й б т п ш к кезш де де ирандыктарды кш з уйде кабылдайды, ал ирандыктар - тас сарайларда. Тек согыс кезш де гана шатыр ирандыктарга катысты айтылады. Бул жерде айта кетерлж 6ip ж эйт - кш з уйдщ к¥РамДас бeлiктepi атауыньвд турпане е к е н д т . О л иранш ада да, баска тш дерде де кездеспейд1. М.М. М ещпкуловтыц жазуынша, «Казакстанныц кец байтак территориясы мен Х орезмнщ солтустш аудандарына тараган мавзолейлердщ тобы гьшыми эдебиеттерде коникалык немесе пирамида тэр!зд1 кумбезш щ болуына орай шатыр тэр1здЬ> - деп аталады [510, с. 35]. Зерттеушшер мунара тэр1здес Козы К ерпеш пен Баян сулу, Б еп м А на (Сырдария) мазарларын исламга дейш салынган огыз-кыпш ак дэуаршщ ескертм ш терш е жаткызады [135, с. 99]. Бул мазарлардыц ш ын м эш ндеп кш з уй пош ымына уксауы назар аудартарлыктай жэйт. Э. М аргулан iaii3 уйдш кене улп сш е орталык К азакстанныц Bereni сайынан табылган андроновтык тургын уйд1 жаткызган [70, с . 228]. О сы тектес ескертю ш тер ез бастауын кене казак ж ерш ен исламга дейш -ак алганын байкау киын емес. Эбш газыныц эдем1 суреттеу1нше, К °ркы т заманында бул калалармен катар кыр сахарада, Сыр бойында «дыц» - мунара тургызу ici кец таралган. 308

«Барлык епд'щ орны дыцлы болды» д е в д . Эбш газы, демек, кеп мунара, ды ц тургызуды ерекше суйген. Сыр бойында болган дьщ ньщ калдыгы берп кезге дейш «Дыц корганы» дейтш жердщ атымен сакталып келдь Ондай улы дыцдар Торгай, Улытау елкесш де ете кеп, соныц 6ipi «текенщ дыцы» - огыз тайпасыныц атымен сакталган. Бирунидщ айтуынша, Огыз-хазар жерш де KiciHin кезш е ерекше тусетш кубылыс - бш к мунаралар. Коркыттыц кумбез1 V I - V III гасырларда ислам улпсш ен бурын «дыц» архитектурасы куш ейш турган кезде терт бурыш ты ш ош ак (конус) улпш мен жасалган, куцщрген м рш ш тен каланган ды ц там. «Огузнаме» эцпм есш де Э бш газыньщ «Барлык; елдщ орны ды цлы болды» деу!, ды ц жасау iciHiH кец таралгандыгын сипаттайды. Коркыт ата кумбезш щ касынан етерде халы к оган бас имей, Te6ipemn толганбай кете алмайтын. Демек, ол барльщ адам баласына м эц п i3ruik дуние 1здеген ойшыл, аскан жырау, куй толкынын мелд1ретш тартатын кобызшы. К^оркыттьщ бул касиегп icTepiH TypiK журтш ылыгы есш ен ш ыгарган емес. Оныц атына арнап кумбез1 турган ж ердеп тем1ржол стансасын «К,оркыт» деп атаган. Су ш айып кеткен Коркыттыц кумбез1 казак елш щ есш ен кетпед1, оны жацадан кетеру ici колга алынды. Республикада бул icTi баскарып отыратын орындар Коркытка жацадан обелиск жасау iciH 6ip бш етш архитекторга тапсырып, ол бул icri орындап шыкты. П.С.Спиридонов казакгардан жазып алган ацыз бощлнша, Коркыттыц кумбезш ен ертел1-кеш эдем1 куйлердщ толкынды эуез1 ой тербеп, унем! шыгып туратын ед! децщ халы к ацызы (Элкей М аргулан). «Ш ахнамада» турандыктардьщ кешпел1 eMip сургендш тш ге алынады. Ж ы рда турандыктардьщ кеш пел! eMip сургендитне тагы 6ip дэлел Рустамныц Афрасиабка: Н адони ке И ран нешастман аст Джахоне cap сабз зир дасте мен аст. (164—6. Ковус пен Хомоварон шайкасы). Аудармасы: Сен Иранды отырыкш ы екен деме, жасыл-желек элем м енщ кол астымда деген тусы. Тагы 6ip ж ерш де Туран жер1 бос жаткан кец дала ретш де суреттелш, ирандыктардьщ бул жерде койлар мен шопандарды кырганын жазады: Куджо буд бар даш те Турон иле Герефтанд бесиор ва коштанд низ мавуд аз бад вахт монанде чиз. Галедор ва чуломе васи коште шод. (336-6. Сиявуштыц влшг). Аудармасы: Туран даласы бос жаткан жер, бул жерден кеп нэрсе алынып, кеп нэрсе жойылды, кептеген койшылар мен малш ылар еллрш д]. 309

Баксы кем епм ен жауга карсы кар жаудыру тур^ктер уш ш уйренгшкп нэрсе болды. Ж ырдыц тагы 6ip жерш де: В а аз ин ру бар олад иеки тонд бод Ке каси ро аз И рон набод разм иод. Иеки абре тонд андар омад чу гард Зе сармо хами лаб бедандон фесард. Capo парде ва хей мехо чаш т иах Кешид аз бар кух бар барфе нах. (331-6. Сиявуш влШ), деген жолдарды окуга болады. Аудармасы: Бул тараптан 6ip ала куйын шыкты, Оньщ артын ала децгеленген булт шыкты. Суыктан ерш дер т1ске жабысты, Ш атырлар музга оранды. Тау басына кар жауды. Барман П иранга бы лай дейдк Кезе асман созар нист (339-6. К,ытай хащаны). Аудармасы: Аспаннан артык еш тене жок. [489]техр М уньщ 03i Тэщрлйс сеш м нщ керйпсьны ш аны . TypiKrep «Аспан» дегенде кек Тэщ рш назарда туткан. «Ш ахнамада» турандыктар мен ирандыктардьщ eKi дуниетаным, баскабаска этникалык кауымдастыктар екш дер! ретш де суреттелетш жерлер1 аз емес. Бул ретте мына 6ip ж эйтгщ аса мацызы бар eкeндiгiн айта кеткен жен. «Ш ахнамада» жазылгандай, И ранньщ шахы, Ирадждыц H eM ep eci М анучехр eMipinin соцгы сэттерш де муъбад-мунажжимдарды жэне улы Наузарды шакырып алып есиет созш айтады: Ф аридунныц ак жолынан таймастан, Сактап келд1м елд1 зулымдардыц кармагынан. Ол жэне дедк Енд1 Ф аридуннан маган мирас боп калган тэж бен такты езщ е тапсырамын. Еумыр кеш ерсщ еш теце кермегендей. BipaK аттанарсыц 6ip KyHi сен де мендей. О йла сонда артыцныц былыкпауын, еЫ мида халкыцныц умытпауын. Урпагыцныц артыцда каргамауын: Турленш эр жагынан эдш ет жацарар, Ж аЬанга келер ж аца пайгамбар. М ашырьщтан ш ыгар бауыры кец суттей ак, Козгатпа кек-жанжал, 6ipaK бол сак. 310

О ган ш ее, сол болады Яздон д ш , 1згииктщ Heri3i, болады дш ь Яздон сызыгынан ш ыкпагын eui6ip заман, О ныц ую м ш де гой жаксы-жаман. Кеш ш рек Туроннан келер керемет сипох, И ран так-тэж ш е кетергейсщ салох". К еп киын дэу^рлер алдывда эл1, улым, Бол, кейде берщ ей жецш, кейде койдай жым. Тураннан зор ш ыгар экеЫ Пашан, Сонда болаш ак дуние тар болады саган. Ж амандардан сактадым елд1, жаЬанды, Ж ерде курдым канш а кала-корганды. BipaK дуниеде 6ip сэт кана eMip сургендей болып, Откен жьшдар кас-кагымда гайып болып. А щ ы болса егер агаш миуасы, Неге жарар ескен тур-тулгасы. ... Bip заман Ф аридун - бергендей маган, Сыналган бул тэжд1 6epepMiH саган. ... Егер жаксылыктан калдырсац нышан, Елде атьщ жаркырап турар кеп заман. «Ж аса» десш тек кана артьщнан, Ей, пэк дш , таралган пэк ата-бабаларыннан. И маныннан тайкып кетпе, улан, Ь г ш к к е бастар Kicmi иман. ¥лы м, канша келсе де косын кеп ecenci3, Тек Зол мен Сомнан медет кутершз Ж эне енш -ескендер бар урыгынан Зол, 1сще жарайды, канш а каласац да ол. Туран жер} жатыр оныц аяк астында, Ж ауларыцныц жазасын берер жайында. Осы сездерд1 айтып, кезш е жас алды, ¥ л ы да касында жылап калды. Акырын 6hipin Калн ce3iH, Bip суык ah деп куреш ш жумды кезш . («Манучехрдыц вз улына айтцан ecuemi»). Будан маглум болды: М анучехр улына ез дш йда, сырыцды, тш епцщ умытпа, Ш ыгыстан 6ip Пайгамбар келер деп есиет айтады. Ол - Зардушт Пайгамбар. в з дш щ деп отырганы, ата-бабалар д а - зороастризм. Ж эне ол Яздонныц сызыгынан ш ыкпагын деп ескертедь Бул Яздон - «Авестода» тш ге атынган Ахура М азда К^удай. « - Соныц дш ш устансац, - дейд1 М а99 Салох - туралыкты жактайтын Kici. 311

нучехр, - ceHi ешкандай жау ала алмайды, TinTi турандыктар, Пашацнын улы кисапсыз косындарымен шабуылдаса да зиянын ти п зе алмайды». Бул жерде М анучехрдщ айтайын дегеш - ирандыктардьщ табыну нысанасы. H eri3ri табыну нысанасы ретш де Яздон керсетшед1 (Изад, кебш есе Яздон ирандыктардьщ М аздак немесе Зардуш т д ш ш д еп i3rm k, кайырымдыльщ, меш р-махаббат кудайынын аты. И рандыктардьщ угымында, acipece, М анучехрдщ есиетш де Туран - Яздондьщ сеш м нщ тыскарысындагы Ел). Б1здщ бул туж ырымымызды М ехронньщ 100 Кайдка101 берген жауабы айкындай туседь Кайд туе кередк Y iniH U li т у а м е таба алмаймын сез, в т е р кез алдымнан 6ip мата-без. Асылып барар ер\ оган терт еркек, K erepin кеткен efli жуз1-кез(, иек. BipaK жыртылмас ещ бездщ еш жайы, Асылгандардын да жок efli пэруайы. Бул TycTi жорыган дана М ехрон дедк ... А з ин пас биояд йеки Номдор. Зе даш те савороне нейзегорон. Й еки марде покизе ва никхуй. Иеки пире дехконе оташ параст Беду дине Яздон шавад чорсуй. Ке пор воже берасм бегирад бедаст. Дегар дине муса ке хони жахуд Ке гуяд дж оз он ро наш ояд сетуд. Дигар дин йунони он парса Ке дод овард дар деле падш а ... («Шахнама». «Искандар патшалыгы», 804-6.). Аудармасы: Тагы 6ip туеш де KepiHimi без, Д ш пэк терт Kici оган тж кен кез. BipaK ол мата тарткылаудан жыртылмас, Тертеулеп тарткандар да еш жалыкпас. М ата - дш . Ол кудайдыц ш апагаты болады, Тарткандар оньщ карауылы болады. Bipeyi - отка табынуш ы дикан дш ! ол, Б1рталай улыстардьщ жолы, жарыгы ол. Баскасы М уса жолын устануш ылар - ж ейт дпп, Тек 6i3re гана арналган Яздон т а х е и т 102 100 Мехрон - 6ip данышпаннын eciMi. 101 Кайд - Yнд1стан падишахы. 102 Тахсин - макау, макулдау. 312

Bipi мэш И ур-мк Ю нон103 елш де, Э дш ет оятар-мыс шахтьщ д ш н д е. TepriHniici гажайып, бшк дш, Сылап-сипар даналар пеш енесш . Bip-6ipiMeH таласып жатар терт дш , Олардан туындар жауыгу, араз бен кин104 Будан кеш н келер тагы 6ip норгул105 Найзагер аттылар санынан болар ол. Нысапты, пэк жанды Kici болар ол, Яздон дш ш твртке белш берер ол. («Шахнама». «Искандар патшалыгы тарауы. К,аннуч падишахы Кайдтыц туе Kepyi жэне Мехронныц Кайдца берген жауабы»). Будан маглум болды: Яздон - отырыкшы ундш ш (У ндктан даныш - паны айтып отыр гой) жэне ирандык дикандардьщ, ягни арийлпс отка табынуш ылардьщ К^дайы. «Тек 6i3re гана, - делш ген жырда, - тэн болады, жарасады Яздонды мактау мен макулдау». Баскаша айтканда, Яздон тахеинга (мадагын) айту арийлж герге гана арналган . Сондай-ак, жырда еврейлер мен гректер дшдер1 де тш ге алынган. Ал, калганы - тертш пн дш кiмдepдiкi? Ол гажайып spi бш к дш , ягни дуниедеп бш ктердщ бэрш ен б ш п К ек Тэщр1 емес пе? Бул д в д егш ер 6ip-6ipiMeH жауыга бастайды. Сонда найзагер аттылар сапынан болган (турандык салт атты эскер деп угыну керек, ейткеш салт атты эскерд1 алгаш рет Typiicrep дуниеге экелген [511, 66-72 бб.]) алып тулгалы 6ipey келед1 де Яздон дш ш б е л к к е туЫредь Бул Тэщрлйс ceHiM Барманныц (Туран колбасш ысыньщ 6ipi) П иронга (Афрасиабка жакын журген билеухш) айткан мына сезш де де ез KepimciH тапкан: Кезе осман созар нист («Шахнама», «К,ытай хацаны», 399-6.). Аудармасы: Аспаннан артык еш теце де жок. П едар осман бод ва модар замин (704-6.). Аудармасы: Аспан - эке, ал жер - ана. 103 Юнон-Грекия. 104 Кин - кек, каЬар. 103 Норгул - алып тулгалы. 313

«Ш ахнамада» турандыктар мен ирандыктар, 6 ip-6 ipimH м ш е кулыктарында карама-карсы erin керсетш едь мысалы: Афрасиаб < колбасшысын И ранга жорыкка ж1берер алдында: Демир бош ва хордманд, ва хошнор бош, Бебош андарун низ бидор бош, Ке Ирон кон мардоми риманд (123-6. К ейф ад), - дейЫ [512]. Магынасы: Батыр бол, акылды бол, сак бол, сергек бол, ирандыктар лас (ара жымыскы, ку) адамдар. Бул ретте ирандыктар турандыктардан да асып тускен. М ысалы, Гуг тасп (Иран шахы) Туран патш асына хат жазганда: Х аме Ираджи заде ва пахлави, На А фрасиаби ва ябгу (653-6.). Аудармасы: Барлыгы (Ирандыктар) И радж нэсшд1 пахлави, А фрасиабтан туган Ябгуй емес, - дейдь Бул елдердщ 6ipiH-6 ipiHiH мундай тукыртуын «Ш ахнаманыц» ке беттерш ен кездестчруге 'болады. Э тностарга тэн ерекш елж - «М ен» жэ! «Ол» карама-карсылыгы жырдьщ вне бойында KepiHiciH тапкан деуге бол ды. М ысалы, Туранныц ирандыктарга ж1берген елшшер! оларга былай дс айтты: Зе бод ва зе хок ва зе О б («Сиявуш», 217-6.). Аудармасы: ... Афрасиаб жел, от, топырак пен судан жаратылган. М унымен Афрасиабтьщ улы куш-куд^ретке ие тецс1з баЬадур екендш бвдцрмекцп болган. К ене дэу1рдеп грек философиясы жаратылысты терт нэрсеге непздей/! Бурынгы дш и ы таптарда адам топыракган ж эне Алланыц нурынан жаралга дел1нген. Ендеш е, А фрасиаб та ерекше жаратылыстыц туындысы деген, аталмыш елш шер кадап айтпакшы болган, солай деп сипаттауды катт калаган. Турандыктардыц TypiK т ш н д е с е й л е г е н д т жайлы деректер жетерлЬ Гударз Туранга ез адамын ж!бергенде: Забон ро бе торки биорости - ягни TypiK т ш н д е сейле, - деп тапсырады (285-6. «Сиявуш»). «Ш ахнамада» турандыктардын Базур атты баксысы суреттелгенде: Бедонесте чини ва хам пахлави - ол кытай мен пахлави (парсы) т ш мецгерген делш ген (359-6. Камус Кошони). Ягни ирандыктар пахлав т ш н д е сейлесе, тур1ктердщ ез т ш болгандыгы анык. 314

Турандык Пирон отбасьшан ш ыккан Тахмина улы Сухробтыц кайтыс болуына байланысты оныц тагы н теменге лактыртады, ол турган сарай мен мейрамханалардыц eciriH карата боятады, атын алдыртып, оныц жалын кузетед1 де, куйрыгын кеспртедй («Шахнама». «Сухроб влШнен анасыныц хабар тапцан» тарауы). С ейтш , 6i3 Турдыц, А фрасиабтыц TypiK тегш ен е к е н д т «Авесто» аркылы накты анык та, аш ы к айкындалмаганнын езш де («Авесто» бой-, ынша, адамзаттыц алгашкы бабасы - Каюмарт. Оньщ урыгынан 6ip еркек KiHflifcri жэне 6ip эйел пайда болады. Олардан Силмак пен оныц эйел1 Нисок, булардан Фраван мен Ф равакайн туылады. Олардан тагы он бес жуп перзент дуниеге келедк Солардан ж ердеп барш а адамдар тараган. Осынау жуптыц 6ipi Хушац мен оныц жубайы Гезак болып, ирандыктар солардан таралган. «Авесто», 327-328-6.) бул Турды, Афрасиабты, турандыктарды, олардыц кауымын «Ш ахнамада» керсетш ген сеш м, салт-дэстур, жер-су, адамдар, Keft6ip лауазым аттарымен аныктауга болатынын кердпс. T im i, Тур мен Афрасиаб еЫмдерш ирандыктар-арийл1ктер койган (немесе берген) болуы мумкш немесе кейб1р Турлардыц Teri Tim i ирандык болуы ыктимал деп туж ыруга да болады, 6ipaK олардыц этносалты, T in i турж ш е болганнан кеш н 6spi6ip TypiK болып есептеледь Бул - зандыльщ. «Н асабнама» бойынша, Яcayидiц аргы туп-тукияны - араб, 6ipaK оны ем1рде е ш ш де араб деп атамаган гой. Cipa, А фрасиабтыц шын аты Тонга шыгар. BipaK ирандыктар оньщ баЬ адурлк касиетш е карап, иранш а А фрасиаб деп езгертш алган да болуы мумкш. Адам баласыныц этникалык сипатын акырында Teri емес, оныц этникалык ортасы мен калыптаскан м эд ен и ет аныктайды. Бул - булжымас зацдылык. Афрасиаб турандыктар Патшаларыныц жиынтык атауы болгандыктан, ол ж енш де сез козгау турлар, сак-массагеттер, скифтер ж эне баска TypiK тайпаларын да сез ету болып табылады. Ce6e6i, А фрасиабтыц артында осынау тайпалардан кур алган eni турды гой. Демек, А фрасиаб такырыбы, сайып келгенде сол заманньщ, ягни б.д.д. I мыцжылдыктыц басы мен орта тусында eMip сурген TypiK кауымдастыгыныц м эсел е а болып табылады. 5. TypiK мемлекеттиппнщ тарихындагы туран дэуЁршщ алатын орны М эди-Ер (М аадир, М аадай Кара), А лп Ер Тоцга, Бимен (Бумын), Естенби (Истеми, Стемвис) ¥ л ы О тан - О рдага 6ipiKTipin, 0Mip TeMip барш а туркю тандыкгардын бастарын коскалы 6epri тел Туристаны м ы зды : осынау киел1 атауды патш алык Ресей де, бакайш агына дейш каруланып, мукым журтты больш евизм-советизммен уландырган (оныц уыты журтымыздыц б1рсыпырасыныц етш ен етш суйегш е жеткен) Кецес империясы да аякка таптап, кул-кокыска айналдьфа алмады. Дегенмен де, турю стандык 315

тутастыкка сызат Tycipin ynripfli. Е ж елп Туран-Туркдстан ж ерш де бес pijj спублика курылып, олардыц шекаралары б ел гш ен т, астаналары б е к т л я эркайсысына кирилица непзш де жеке-жеке 6ipiH-6ipi оки алмайтындай етИ элш би берш дь С ейтш , олардын iprenepi де белектенш 6ip-6ipiHeH алыста| аралары ашыла бастады. Туран атауыныц эы м ш ш к немесе таза географиялык кана еме< непзш ен «ел-журт», «хальщ,» магынасында да колданылгандыгын т | рихи деректер растайды. Кеш ш рек, уакы т етш м ен Туран атауыныц of нына Турк1стан кeлeдi. Э с ш , eKeyi де 6ip туб1рден тузш ген сездер. Бул$ Турк1стан атты 6iperefi ш аруаш ылык-мэдени кауымдастыктыц, жинактч айтсак елкем1здеп еркениеттш к езегш щ жиынтык мазмунын бедерле тур. Туркютаннын e3i мен сезш де Турюстандьщ еркениеттщ , ягни Typiicre ру-тайпалары, улыс-улттарыныц б1рыцгай жер1, турм ы с-тсрш ш п жэн ата-кэабш щ ерекш елктер!, сондай-ак , ортак тарих-тагдыры, эдет-гурпь салт-санасы, тутас т ш - д ш мен дин керемет у н д е ст к тагщан. бркениегп: аталган турандык тур-турпаты мен сипаты кене TypKi жазба эдебиет! ме; эпостык-эпсаналык мурасында жуйел1 турде KepiHic тапкан. Сондай-ак, Туран-Турю стан атауыныц тарихи уакыт пен кещ епкте кана жая колданылгандыгы б ел гш ; TypKi стан автономияльщ республикасыньв курылуы мен Т.Рыскулов баскарган топтыц TypiK Республикасын кур; багытында аткарган ic-KapeKeTi жэне «басмашылык» деп аталган кезевд жарияланган, iuiiHapa курылган десек те болатын Т уристанны ц тэуелЫ уюметс (1920 ж.) - турю стандыктардыц 6ipfliri мен 63iH-63i билеу идеяс! материалдануыныц KepiHicTepi болып табылады. Ж огарыда аныктап айтканымыздай, Туран-Турю стандык еркение оныц топонимикасы мен этноним-эпонимдерш де, тарихи eciMflepi ме] тарихи тулгаларында, еж елп дастандары мен эпсана-ацыздарында, та рихи ш eжipeлepi мен энпм елерш де, жалпы турж т ш н щ тарихы ме1 этимологиясыныц ерекш ел1ктерш де, сондай-ак тарихи окигалары м и eMip сурген табиги ортасына сай калыптаскан биологиялык жэне тари хи болмысында, nip туткан нэpceлepi мен дш и нанымдарында, кыскаы барлык этникалык кундыльщтарында толымды KepiHreH. Булардыц бэр1нд Турю стан халкыныц сонау , еж елп Туран заманынан бастау глып бугш г дeйiн жалгаскан тарихи жолы мен тагдыры сайрап жатыр. Е келп Туран Турю станныц м эдени ескерткш терш де кездесетш сездер, угымдар, тарихз атаулар, баяндалган толып жаткан тарихи окигалар, бейнеленген эпсанальп сипаттас тулгалар, дэстурлер мен дш и сеш мдер TypKicTaHHbm еркение1 epiciHe тутастык сипат дарытады. Туран даласыныц ез заманындагы тута» 6ip еркениет тынысыныц айш ыкты кардиограммалары TypKicTaH a m тутас 6ip TipinmkriH 6ip iyap жаратылысын кезге елестеткендей болады.Бу: - кекж иеп кец, ep eci б и к , epici нэpлi мэдени к ещ стк жэне дуниетанымдьп тутастьщ. А спан денелерш е, гары ш элемш е, жер-жаЬанга, к ек 6ep ire жэн( т.б. катысты сездер, эцпм елер, эпсаналар TypKi ескертю ш терш де жуйел 316

турде керш ш , б ел гш 6ip жуйел1 дш и ж эне дуниетаным ж е л к ш ангартады. Булардьщ 6api - Туран-Турмстан еркениеэт танымыныч таусылмайтын кездерш е бастайтын езек п арналар. М уньщ бэр! терещ рек зерттеуд! тш ейдь Оган н еп з боларльщ пайымдаулар мен деректер аз емес. Х алыктар кай заманда да е з ш н еткен тарихын жасауга бешм турады. Ж азуы дамыган хальщтарда бул тарих жылнама не улы колбасшылар мен патшалардьщ жолын баяндау турш де хатка тускен: ал жазуы жок халыкта бул тарих ата-бабалар жэне атакты колбасы батырлар туралы туган ачызэцпм елер турш де не басы осы ацы з-энпм елерге барып и рел етш ата тектш таратулары турш де жасалып отырган. Ертедеп Typiicrep осы тарихтыч ем тур1не де ие. Е ж елп тур1ктерд1н осы е й жуйеде ж асалган ен еж елп тарихи дерепнщ де басы М эди Ер (Алп Ер Тонга) мен Ш у деген тарихи тулгаларга барып т1релед1. Олар - ертедеп тур1ктерд1ч ез аргы аталарыч тарихка б е л гш еткен алгашкы жазба шеж1ре мен ачы з-эцпм енщ тарихи кеш пкерлерь Сакралдык географияда Турю стан атам заманнан 6epi Туран деп аталган жерд1ч Heri3iH кураган, ал табигат пен тагдыр турю халкын оньщ жанды ж уреп еткен. Тур1ктер барлык замандарда осынау территорияда eMip сурген барш а этникалык 6ipniicrep ата - тек тер ш н кезге K epiH e бермейтш рухани жен-ж оралгыларын ез бойына ciHipe TipuibriK еткен. Бул жоралгылар Ka3ipri турюстандьщ тардыч болмысында да жалгасуда. Т урм стан санасы астарындагы тереч шр1мдерге тереЦ бойлаудьщ к аж етт ш п де осыдан туындайды. Bi3fli4 чазарымыз TepiHeH орын алган мэселе жеке алгачдагы TypiK eni немесе 6ip гана TypiK улысы мен мемлекетшщ тагдыры Ьэм танымталгамы емес. Максатымыз - ж алпы туртш -туристанды к мудделерд! 6ipirin коргау, жалпытур1кпк мачызы бар мэселелерд1 6ipirin шешу, TypKi халкыньщ елдж тутастыгы мен мемлекегпк дербеспгш сактау идеясыныч, сондай-ак оньщ «менд1П мен е з д т н » танудыч Турач flayipiHfleri тарихи непздер1 мен кезендерш кезден Keinipe ой корыту. Жеке тайпалык немесе мемлекегпк 6ipnhc беки Tycin mrepi шыккан кезде, оньщ дамуы, дачкы мен мерейi устем болып, этноним1 мен этникалык в здк санасы орныга кылач 6epin отырган. Сонымен 6ipre тарих кешшщ белгш 6ip тустарында жалпытурандык-турюстандыц сипатгагы идея да тебе керсетш отырган. Бул, scipece Туран еркениетш ч ерлеген дэу1рлершде, тур1ктерд1н жалпы TypiicriK мудде непзш де eMipre келген мемлекетшщ курылуы, олардьщ когамдасып 6ipiKKeH кезеч1нде байкалатын efli. TypiicriK сананьщ куш алуына керпп отырган бегде халыктар мен елдердщ де 9cepi аз болмаган. TypiicriK отбасыльщ-ошак идеясы шогыньщ урленш удет!лу1 тарихи жагдайларга Ko6ipeK байланысты болган. Демек, Турандык-TypiicriK идеянын eMipre келу м езгш сол TypiK халыктары тарихыныч басталуымен, оларды коршаган бегде парсы, эллин, кытай, араб, монгол, орыс сиякты турл1 этникалык, мемлекегпк курылымдар жэне еркениеттермен катынаска тусе бастаган, аныгырагы тускен тарихи кезечдерге туспа-тус келедь Жат 317

журттык мэдениет, дуниетаным, кезкарас туркктанды ктарды ц езш -ездер тануга эрдайым итермелеп отырган. «Б1здер» ездерш «олар», ягни баскап аркылы таниды.Турандык еркениетпк-этникалы к ездпс сананьщ калы пта жолы, MiHe осындай. «Ертеде Т уркктанды Туран дескен, Туранда ер TypiriM туып ескен», - деп М агжан Ж умабайулы ж ырга коскан, ерекше тацгажайып сыр толы, ойывды баурап, рухани е р к к е бастайтын феномен - «Туран не' деген м эц гш к сурак эр урпакгьщ алды нда туратын уш ан-тещ з мэсел «Туран мен Т уркктан» деген сездер 6ip-6ipiHiH CHHOHHMi, эу бастан 6i 6ipiHeH ажырамайтын кшд^ктес есебш де атам-заманнан 6epi кабылданга К е п ш ш к зиялы кауым каз1рдщ е з в д е солай деп есептейдь Туран атауынын калыптасуы, шубэЫз, онын табигаты мен осы жер; мекендеген туыскан этникалык б1рл1ктердщ турмысы, eMip салты жэ! окигаларга бай тарихымен тк ел е й байланысты. Кдлы кезещц б аск K em ip in , керегар ортада машм болып, шытырман тагдыр тэлкепнен етк< Туран атауыныц осынау топыракта бой кетерген Х вайриезм немесе Хорез: Согдиана немесе Согд, Бактар немесе Бактрия, Паркана немесе Ферган Кднка (Кангха) жэне Ш аш, сондай-ак Шу, А ргиймпай т.б. тэр1здес елк елдер атаулары сиякты кеш нпге сыр сакгаган сыбагасы жетерл^ктей. Эрин булардыц эр кайсысы узак тарихи замандарда гумыр кешкен тайпалардь кене тш н д е б ел гш 6 ip магынаны ацгарткан болуы керек. Замана зайыл жэне арынымен езгеркк е уш ыраган еж елп этностар т ш н д е осынау ке! тарихи атаулар сакталып калган болса да, 6ipaK уакыт еткен сайын олардь мэн-магынасы 6 ip T e-6 ip T e умытыла берген. Сондыктан д а гылымда мундг тарихи атаулардыц асыл магынасы б е л п а з калып отыр. Э ш кунге дей: оларды еш юм де тарата аныктап бере алган емес. Кепке мэл1м, «Туран» атауы, «Т уркктан» cesi аргы ата-бабаларымызды аузына Tycin, ani тарих беттерш ен орын алмастан бурын-ак, ш амамен б.д., 1000-шы жылдары кене жазбаларда тш ге алынады. А лгаш рет бул атау o ti табынуш ылардыц-зардуш тилердщ «мадак», «есиет» магынасын бшд1рет «А весто» атты касиетп ю табында сез болады. А вестода Зардуштийлер заманына д еш н п кезецдерде ирандыктг е п н ш ш к кэс1б1мен айналыскан отырыкшы 6ip халы к ж эне eagipicTi козгаушы Kymi болган сиыр малын nip туткан кауым ед1 деп жазылга] Э рине, керш ш ес турган ирандыктардьщ отырыкш ы турмыс Keuiipyi ме турандыктардьщ 6ipa3 б е л т н щ кешпенд1 мал ш аруаш ылыгымен айн; лысуы олардын арасында туындауы мумкш болган дурдараздыктар ме алауыздыктар уш ш айтарлыктай н еп з емес едь Рас, олар 6ipiH-6ipi турмыс салт-санасы непзш де ажырата айкында алган. BipaK, олардыц арасындагы алауыздыктардьщ ш ыгуына басты себе - дш и сеш мдер мен экономикальщ факторлар едШ рандьщ тарды ц ете ерте; алауды кастерлеп сиынгандыгын айгактайтын тарихи деректер кеп. Мыс< 318

лы, «Ш ахнамада» алгаш кы адамныц бел баласы Сиемак, оныц улы Хушац eM ip сурген кез тш ге алынады. Хушац келе жаткан бойда eKi K03i канталап кеткен жьш анды керед1. Тасты алып лактырады. К ездеп лактырган тас кулдырап барып кузга тиедь Тастар арасынан от уш кынын кередь С ейтш , ол таска (TeMipre) тас урылганда от ш ыгатындыгын бшедь Бул алау емес, - дед1, - кудай сыйы, Ещ ц саган ден койсын журек дурсш ! Содан 6epi олар от тайпасы болды, Ш угыласынан дш ге жарык толды. Кеш K ipiciM eH , от жагып алаулатты, О т тещ регш де айнала адамдар ж уп рш жатты. Бастады сол кущц мерей-мейраммен, Сада деп оган ат берд1, ж уректеп сешммен. Д ем ек отка табынуш ы лы к сеш мнен туындаган. Сада дш и м ер ек еа еж елп ирандыктардан келе жаткан дэстур [513]. Кец жерлерге ие Турю стан ш екараларыныц октын-октын езгерш отыруы табиги нэрсе. Турю стан гундар мен кектурж тер кезецш ен 6epi «Элем тур1ктершщ орталыгы ретш де тарих сахнасында тур. Бул елке улкещ цгш е орай кейде «Туран» атауымен б е л гш болган. М ысалы, карахандыктар мемлекет1 тусында «Туран» ce3i «TypKicTaH» магынасында колданылган. Турю станныц улы sMipmici api колбасшысы Эм1р Тем1рдщ курметш е Карсакпай ещ рш де 1391 жылы тургызылган 6ip ескертю ш те ол «Султан-и Туран» деп аталган [514, с. 87 \] . Ж алпы алганда, халы к санасынан Туран сезш щ Ресей империалистерш щ казак ж ерш щ iuiiHe енгенге д еш н п кезецде де берж орын алгандыгын тарихи фактш ер дэлелдейдь О л сез Е ам ханны ц кезш де де «Tipi» болатын; А рада таулар асып, сулар кешш, Каш карга 6ip KyHAepi барып Kipfli. Халкымен А ппак еш ен (ишан] отырганда, 1здеген хан улынан хабар келдй Ер EciM кырык жш тпен аттан тусш. И ш п , эдеппен сэлем берд1. А п келген тартуларын тэмам 6epin. Х ал-жайын Туранныц айтады ещ ц (Казангап Байболулы. Дастан. Ецсегей бойлы ер EciM (EciMxaH туралы жыр). - Алматы. ¥ л тгы к гылыми KiTanxaHa. Колжазбалар 6efliMi. «EciM К^ашкарга аттанды» атты бел1м). BipaK, «Турю стан» орнына «Туран» сезш щ туракты колданылуы кеш нп кезендерде эдетке айналмаган. Турю стан жер1 V I гасырдан, acipece X гасырдан бастап тугае осы атаумен аталады [515, с. 50-59]. Бул туж ырымды н е п з и з деуге болмас. Ж акында 319

самарканттык саудагердщ Кашкарда 6ip эйелцд сатпащпы болгандыгы жл лы тузш ген кел1с1м-шарт табылды. О нда эйел Турш стан елш ен деп жазылга екен (VI г.) [516]. Bip гажабы, TypiK каганаты куш еш п, оныц бш п п о ц ту стк жерлерг дейш жеткен сайын жазба деректерде, бхр жагынан TypiK кагандарына кен Туран ж ерлерш щ тк ел ей мираскоры ретш де карау, Туранныц кене патш; сы Афрасиабты тур1ктердщ ец кене каганы А лп Ер Тонга екенш е м ецзейп аныктамалар пайда болган. EKiHuii жагынан, F азнауи жэне Салжукила сиякты TypKi династияларыныц e3riciHe T ycin, азап шеккен ирандыктарды рухын кетеру ниетш де Иранды Тураннан жогары кою ж эне кене И ран ша> тары, эскербасылары мен каЬармандарын эпсаналык куш-к^циретке ие е й керсетуге деген эрекет жасалынган. И ран мен Туран топырагында орт гасырларда жузеге келген мундай тарихи сипаттамалар мен аньщтамала 0 б у Райхан Беруни, М ахмут Каш кари ж эне А. Ф ирдаусидщ шыгармалар] аркылы KYЛлi мусылман Ш ыгысына кец таралды. Эрамыздыц V I гасырында кене Туранныц солтустк-ш ы гы сы нда ¥ л TypiK каганатыныц пайда болуына байланысты «Туран» атауы колданыста ш ыгып калмаса да, уакыт еткен сайын 6ipTe-6ipre кемескш ене бастага! елке турлене Турюстан турш де айтылатын болган. Туран атауыны тураксыздануына араб ш апкынш ылыгы мен устем дш де аз эсер етпе; калмады. Соган карамастан жэне одан fceftmri кезендерде Туран тугырыны элденеш е рет тебе керсеткенш е тарих куэ. «TeMip т у з к т е р Ь атты ш ыгармага зер сала карасак, «Дос пен душ панг карым-катынас пен мэмледе болу т у з т » деген тарауга тап боламыз. Онд «Туран мемлекетш курган куш ж эне астана Самарканттагы салтанат тагын отырганнан соц дос пен душ паныммен (мэмледе] 6ip Teric жол устандым [517] деген тарау бар. Ж эне сол «Т узк те» «Туранзэмищ ц (замин-жер де ген сез - автор) езбектер тайпасы калдыктарынан тазалау yuiiH шакырга: KeHeciM» [518] атты тагы 6ip тарауга кезкесщ . Элбетте, муныц 63pi тек тен- тек жазылган емес. Тагы 6ip жерде 0Mip TeMip «Bi3 KiM6i3» деген caya кояды да, дереу e3i жауап бередк «Ei3 Мулк-и Туран, 3Mip-e Турюстанбыз Bi3 улыстардыц ш пндеп ец еж елпс! ж эне ец улысы, TypiKTiH бас буыны мыз» [519, с. 4]. Улы Тем1рдщ Улы Туранды тш ге алуыныц ce6enrepi тым терецде жатыр Бул Тем1рдщ Турандык м ем лекет - Туран дун-дуниесш щ кайтадан бурши атканын ацсаудан туган тгрлк. Тем1рдщ «Туз^ктердеп» сез-есиеттер1 — сош ацсаудыц «лебЬ>. Иэ, TeMipre тарих осы багытта ой ойлап, тарихи ic к теу г м у м к ш д к (шанс) бердь Ол одан e3iHe Т Э Н керегендш м ен дер кезш де пай далана бшд1. Будан ш ыгатын туш н: соцгы рет Туранды оныц ез тур-турпать мен тулгасына сай саяси-мемлекет 6ipnk ретш де тсршткен де 0Mip TeMi] болды. Ол езш щ TypiKTep тайпасынан екенш жаксы бшед1 (ол Улытаудь мекендеген Барлас руынан). BipaK, Турю станнан да бурын онымен кщ дкте! улкен 6ip атаудыц - Туранныц болганын еске алып отыр. ©3iHiH барш а бол 3 20

мыс касиетлмен Турандай алып елдх, б1ртутас Туранды сактауды, елкенщ бу п ш мен ертецш ойлап, оньщ ецсесш щ туспеуш , туЫрмеуд1 ем1рл1к мураты еткен. Сол жолда жойдасыз ецбек свдрген Туранньщ 6ipTyap эйгий жолбасшысы мен колбасшысы. 0M ip Тем1рдщ аткарган тарихи ic-кызметш багамдай-багалай, «TeMip тузжтерЬ) мен баскалай деректерд1 талдай отырып, оныц Туран туын ш етаз-ш ек сЬ кныры жок Улы даламыздыц, Э з елкем1здщ, оныц тел иегерлерш щ , олар жасаган тарих пен мэдениеттщ , олардыц болмысы мен еркениетш щ тарихи символы ретш де журегш де 6epiK устаган улы жан екенш е кез1м1з жеткендей эсерде каламыз. Bip гажабы - саяси тургыда кеп уакыт бойы тш ге алынбай 1з1м-кайым боп жогалып кеткендей сиякты болып керш ген Туран тусш ш -атауыньщ XX гасырдьщ 20 жылдары нда аяк астынан кылац бергеш. Бул жолы шындап туры п тарихи-саяси тургыдан мэн бершмеген атауды - Туранизмд1 Кецес Империясыныц идеологтары т у р к халыктарыныц ултж анды бетке устар азаматтарына сурбеттш кпен тацган едь М эскеу raerrep i сол жылдары ултш ыл-уклонизмге карсы ымырасыз курес ж урпзу каж егпгш баса айта отырып, мундай «дертке ш алдыккандарды» Татар республикасы коммунистерш щ iniiHeH 1здей бастаган. Болыпевиктердщ зарлап айтуынша, татар коммунистер! ез алдына Кецес И мпериясындагы барш а тур1ктерд1 б1ртутас Туран мемлекет1 канатыныц астына жинап 6ipiicripyai максат етш койган-мыс. П антуранист коммунистер пантурандык кезкарастары мен умтылыстары уш ш , сондай-ак ш етелдердеп осынау багытты устанган куштермен, басмаш ылармен, Туркютандагы Э нуар паш а бас болган козгалыспен жакыннан байланысы болганы уш ш деп 1925 жылы партиядан шыгарылган татар коммунист! Султан Fалиевтщ ш м ш е бас урган-мыс [520, с. 1 5 ] . Олардыц ш пнде туранды к ниетгеп жандар болганга уксайды, 6ipaK бул умтылыстар - саяси козгалыска уласа алмаган, турандык тургыдан теориялык жагынан непзделу1 нашар, ш аш ырацкы пейш дщ эл1 материалданып улгермеген ныш андары гана едь Рас, М. Султан Талиевтыц кеш ш ректе КСРО сиякты империяныц уакытша кубылыс екенш, тубш де оныц курамындагы ту р к тер д щ 6ip мемлекетке 6ipireTiHiH, бул процестщ прогрессивт1 козгалыс екенш жазган ед1 [521, с. 469 ]. Сонгы рет Туран 1992 жылы тш ге алынды (эрине, саяси тургыда). Сол жылы кузде Бакуде халы каралык «Туран партиясыныц» курылтайы erri. Оган Туркия, Казакстан, Татарстан, Эз1рбайжан Т уркм енстан, взбекстан, Кыргызстан, Саха, Х акас, Чуваш жэне т. б. турю тектес халыктар екшдер1 жиналды. TypiK бгрлкш насихаттайтын саяси уйымдардыц басын косып, букш TypiK дуниесш де саяси курес ж урпзетш саяси партия куру кажет деген уйгарымга келдь Сол к¥Рылтайда Туркияныц М иллиетпл КаРекет партиясыныц бас терагасы А лып А рыстан Туркеш аксакал жаца «Туран» партиясыныц хаканы болып сайланды. Алайда, Эз1рбайжан, взбекстан жэне Т уркм енстандагы саяси жагдайдыц езгеруш е байланысты бул партияныц 321

да гумыры узак болмады. Туран идеясын колдаган халыктык майданнь у й м е т бш пгш ен Kepi карай iuermyi жэне у й м ет басына бурынгы коммун» Гейдар Э лиевтщ келу1 Эз1рбайжанда кен етек жая бастаган тураншылдь идея мен эрекеттщ адымын атгатгырмады. Элбетте, Германия сиякты б1ртутас Туран мемлекетш куру - бул а; ман болып кала бердй О ньщ жузеге асуымен кулл! турш н э с ш ез данкынь шыркар 6HiriHeH табылар efli жэне ондагы сыртка ш ыга алмай туншыгь жаткан умтылыстар мен м ум индш терге жол ашылып, нэтиж есш де ол кецей улкейе, кемелдене барып элемге мулдем жацаш а 6ip мэдеии кундылыктард сый кылып тарткан болар едь Осынау Турандык мурат Myparepnepi болгг улыстар ездерш аз санды, усак улыстар емес, узак, калын да, дацкты тар] хы мен бай м эдениеп бар, саны жуздеген миллионга жеткен улкен ултты мушелер1 ретш де ce3iHyi ганибет болар едц улкен болашагын болжау - осыньщ 63pi олардьщ ум1т отын тутата, жалындата ездерш Элемде халыктар арасында те р е зе а тец Туран eni ретш де орньщтыру жолындаг каркынды куреске ундер едь Баскасын айтпаганньщ езш де, О рталык Азия Республикалар басш ыларынын дуркш -дуркш бас косулары, турю стандык республикалг арасындагы экономикалык жэне мэдени байланыстарды одан api ныгайт максатында ж у р п з ш п жаткан келксездер мен талпыныстар, сез жок, 6ipnec мен т'утасуды, улкею мен улгаюды, егемендш пен еркшД1кт1 д п тей камтыга Турю стан И деясына кызмет етедь М уны ce3iHy ганибет! Эрине, бул жол/ 6spi де ойдагыдай болып жатыр деп айтуга arci ертерек. Турюстандыктарды саяси-экономикалык жэне рухани байланыстары б у п н п танда куткендегще каркын ала алмай отыргандыгы кепке мэл1м. Э йтсе де, кундердщ 6ip кут оларды терендетуге м ум ю н д к беретш те н д е га з батыл api керегенд1 кадам жасалынары хак- Олай болмаган кунде, жас Турю стан мемлекетге] кундерд1н 6ip KyHi ездерш коршап турган империялардын 6ipiniH ьщпалык кайтадан Tycin, бодандыктьщ таз кепеппн тагы да кайта кикн гажап еме< М ундай KayimiH булты ani сеш лген жок. 322

КОРЫТЫНДЫ Казакстан 300 жылдык бодандыкган кеш н 1991 жылы желтоксанда тэуелс!з, егемен мемлекет болып, езш щ еткен тарихына, еж елп м ем лекеттш ш нщ каш аннан басталганына назар аударуда. Бул, элбетте, зацды да. А л ай д а,тэу ел азд к алгалы 18 жылдан асса да кептеген тарихш ыларымыз бул мэселеде кеш еп кецестж ш екпеш н ш еш е алмай жур. Атап айтканда, казак м ем лекеттш п ш ц тарихын будан 550 нем есе 570 жыл бурын курылган казак хандыгы тарихымен, ары кеткенде А к Орда кезещ мен гана байланыстырып, ата-бабаларымыз 2000 жы лдан бурын ipre тасын калаган Тараз, 1500 жылдан эр1рек тургызган Т уркстан сиякты калаларымызды баска жат журттыктар салгандай к у л к ш жагдайга ушыратуда. Казакстан тарихыньщ мазмуны еж елп дэу1рден бастап окытылып жатканы б ел гш . BipaK, осы мындаган жылдык тарихымызда ултты к м ем лекетгиппм1здщ хронологиясын 550-750 жы лдык елш еммен шектеу1м!з дуры с па? Ал, еж елп Туран, Сак, Уйсш , Кацлы, Гун мемлекеттер!, Tim i TypiK каганатынын 03i м ем лекеттш пм 1здщ бастауы емес пе ед1? Тарихитерриториялык тургыдан алганда Казакстан - осы мемлекеттердщ зацды Myparepi. О сыган байланысты П резидент Нурсултан Н азарбаевтыц 1992 жылы дуние жуз1 казактарыньщ алгашкы курылтайында: «Казак халкыныц тарихы кейб1реулер айтып жургендей, Kemeri казак хандыгы ш ацырак кетерген XV гасырдан басталмайды. Хандьщтыц курылуы 6ip баска, 6yriHri казак халкы - сонау есте жок есы замандарда-ак тулпарларыныц туягымен дуниеш дур сш кш дф ген кене сактардыц, еж елп гундардыц, байыргы тур1ктердщ урпагы, улкен кара шацырагын ата журтта сактап калган халык», дегеш орынды. Тарих тамы рыныц калай согатынын жете 6ineTin билеунп саясаткердщ бул дэйeктeм eciнiц гылыми кагидаларга уйлесетщ щ растайтын деректер мол. Ш ындыгына келеек, Еуразия к еш еп п н д еп еж елп далалы к еркениеттщ б1рден-б1р зацды Myparepi казак халкы екендш даусыз. Казак ж ерш де Батыс пен Ш ыгыстыц елш емдерш е сай келмейтш тел тума мэдениет калыптасты. Осындай e p e K iu e n iic ri сезш у аркылы тарихи танымныц езегш е материалдык ескертюш тер емес, когамдык сана, элеум етпк-мэдени кундылыктар сиякты факторлар койылу тш е деген т м р д 1 куаттауга болады. Демек, Ka3ipri кезде ултты к тарихи танымныц дам у багыттары айкындалып келедь Соныц 6ipi жэне ец мацыздысы - мeмлeкeттiлiгiмiздiц курылуыныц хронологиясын айкындау. М ундай м1ндеттерд1 когамдык 323

дамуымыздын e3i алга тартып отыр. Е щ ц п Mi идет осы м эселенщ теор! лык-методологиялык непзделуш дп тей д ь Бул ретте алгашкы куантарлык 1зденютер бар. Казакстан тарихын уш мья жылцыц жьшнамасы ретш де карастырган Санкт-П етербурггык галымдар С. Кляшторный мен Т. Султановтьщ туж ырымдамасына Кытайдьщ белпл тарихш ысы Су Бейхайдьщ казак халкыныц тарихына кемш де 2,5 мьщ жьи болгандыгын талай рет жазганы ундесш жатыр. Кытайда туып ecin, жогарь б ш м алган, aTaMeKeHiHe оралган сон, тагы да жогары оку орнын тэмамдага! 0л1мгазы Дэулетхан 2005 жылы А лматыда жарияланган «Хун - турк-казги тарихын зерттеу мэселелерЬ> атты ю табында « Б у л н п тарихшылардьп м ш деть.. казак мeмлeкeттiлiriнiн кемш де уш мьщ жылдык тарихын жазьп шыгу болмак» деген-да. Казак м ем лекетп п ш ч 2800-3000 ж ы лдыгы тураль мэселе каз1р К- А. Ясауи атындагы Х КТУ Тараз институтында енбек ететй зерттеупп Бактияр Эбш даулы ньщ «Казак эдебиетЬ газетш де (24.10.2003 жарияланган аш ы к хатында да айтылып, 2004 жылы «Ж алын» журналынд< ети зш ген «денгелек стол» басындагы n k ip алысуда койылып, басылымдар да exi жыл бойы жалгасты. Казак м ем лекетпп жайлы «А на т ш » газет! нде д< талай материалдар жарык кердь А л, КР П резидентпк мэдениет орталыгыньн басшысы, б ел гш когам кайраткер1, профессор М ырзатай Жолдасбековтьн «Казак эд еб и етт газетш щ тш п п ам ен сухбатында (14.04.2006) ось орталыктьщ алдында «муражайын мeмлeкeтiмiздiн, мемлекетппм1здщ та рихын сонау сак дэу1ршен бастап куш бупнге, тэуелЫз ел1м1здщ тарихыш д еш н п тарихымызды керсететга... университет тэр1зденд1ру, ол уш ш каза« тарихы ньщ бастауы н-сакдэу1рш ен жаркыратып керсету»...м ш деткойы лы1 отыргандыгы жайлы nhcipi жарияланды. О сы мэдени орталыкта «М эдеш мура» багдарламасыньщ корытындысын ш ыгаруга арналган гылыми ж » ы нда да республикамыздьщ б1рнеше б ел гш археолог галымдары да каза! м ем лекегппне 2800 жыл болгандыгына дэлелдер ж е т к ш к п е к е н д т н атаг айтты (2007 ж. акпан айында). BipaK, аталмыш мэселе ж ен ш деп энпм еш бул арнада ерб п уге болмас, Эрине,турандыктардьщ : сак-сарматтардын, уйсш дердщ , канлылардьщ гундардьщ, кек тур1ктерд1ч урпактары тек казактар гана емес, Евразиянь мекендейтш кейб1р улттар мен улыстардьщ курамында да бар. Оларды* аргы ата-бабаларыньщ Е ж елп Туран eni мен ж ерш де курылган мемлекеттерге б е л гш 6ip дэрежеде катыстылыгын мойындауымыз керек. Тарих атасы саналатын Геродот езш щ тогыз штаптан туратын атакты «Тарих» атть (JI. 1972) ш ыгармасында жазганындай, гректер скифтер дейтш кешпелшерд: парсылар сактар деп атаган (жетш ип штап, 64). Б.д.д. II - I мьщжылдыктардагы турандыктардьщ улан-байтак далагг ие болуы, метал ещцруда 6inyi ж эне ез кезш деп еркениетпч ен жогарь: шьщы болып есептелген жылкы ш аруаш ылыгымен айналысуы олардын куш-куатын еселей арттырып ж1берген-тш. О сыган байланысты керш] халыктарда турйегердщ устем дш н камтамасыз ететш ты лсым «йеде тасы>: бар деген кауесет тараган едь Ал, тур1ктердщ ездер1 оларга куш-куд1ретт: 324

сэне TypiK атауын Тэщ рдщ e3i берген деп сенген. К ене Чуваш тардыц Тэщ рий Тур» деп атагандыгы бел гш . Олай болса, тэщ рлш сипатас куш-куд1ретке е болган деп есептелш ген кауымныц аты - «Тур», «TypiK» болган (елдщ аты алгаш ында Туран болып, ол кеш ш ректе Турю стан атауына уласкан). Тур -TypiK заманыньщ алгаш кы кезещ ндеп б!рсыпыра жайттардан, куатты жауынгерлер Вайсака, Афрасиаб, жалпы алганда, TypiKCTaH е л к е а жайлы «А весто» мен «Ш ахнама» хабардар етед1. Сондай-ак, ац ы зэпсаналарда, кене дэу1р авторларыныц ецбектерш де кене тайпалар - Сибар, Кумык, Кужат, Кец (Кецгар) жэне Гур ж енш де айтылган. Маасуди мен Кдшкари «Хазарды» «Ci6ip» деп бшген. О ны «Сувармен» (Субар) тэндеспрш карастырган. Томашек бул аргиппайлардыц елкесш де кударегп TypiK мемлекетс курылган деп есептейдь Триедлер олар орталык ТяньШ аньньщ батыс баурайында eMip сурген деп жазган. Сондай-ак, ацыздарда Едш мен Д ербент арасында, сондай-ак Тянь-Ш аньда eMip сурген TypiK, Огуз, Х азар кауымдары жэне он ок будун мен олардьщ ата-тегш кураган 4 тайпа сез болады. Бул он ок тайпанын Тардуш деп аталган топтарына KipeTiH Тугара эдебиетте «Тохар» д е л ш т жур. Сол сиякты ирандык «Алан» кауымыньщ турштенген4нен кеш нп атауы «Лан» болган. А рхеологиялык казба жумыстарыныц нэтиж есш де А лтай, Epric, ТяньШ ань, Енесей алкаптары буйымдарныц уксас екендш , Тупскен, Уйгарак буйымдарыньщ ортаазиялык ыдыстармен б1ртектес екендш , олардьщ Ci6ip мен А лтайга д а тэн екендш аныкталды. Майэм1р м эдениетш щ 6ip тармагы - А лтай мен Тянь-Ш ань ескертнш терш скиф м эдениеим ен байланыстыра карастырган ецбектер бар. А лтайдагы Тойахта буйымдарыньщ сармат м эдениепм ен уксастыгын, сондай-ак Курай жазыгындагы коргандардан табылган еуропеоидтык нэсш дес кацкалардын сипаттамасы берш ген енбектерд1н манызы зор. Э н п м е алгаш кы тур!ктердщ нэсщцнс epeKmefliicrepi ж eнiндe болып отыр. Ал, Козлов болса, Ноуинуладан ту р к м ен кш здерш щ прототишн тапкан. Ондай 6ipTeicri буйымдарды галымдар П азырык пен Турфаннан да тапкан. Бесшатырдан казак ру-тайпаларыныц танбалары, кшз уй сиякты беш т кумбездер1 мен малдас курып отырган Kici бейнесш щ табылуы б.д.д. I мьщ жылдыкта eMip сурген сактардыц TypiK тектес екендш н жазбай танытады. Сонымен жогары палеолит, мезолит, неолит жэне кола гасырларындагы жер-жерлерден табылган археологиялык ескерткш тердщ (жерленген мурденщ жан-ж агына тау еш кш щ муш здерш Ti3in кою, мурделерге кызыл бояу себу, атты мурдемен 6ipre кему, бурынгы тиктердщ мурдеш суйегш ен eTiH ажыратып алып кем у эдетш щ кыргыздарда кайталануы, ягни оныц «М анаста» суреттелуг билеуцпнщ ел ер алдында улына карата, мен елгеннен кешн денемд1 б1рден жерге берме, суйепмд1 кылышпен кырдырт, кымызбен жудырт деген сездерд1 niKipiMi3flin дэлел1 болып табылады) уксастыгы мен жалгастыгын керуге болады. Ендеше, алгаш кы дэстурлер nerepnepi мен к еш н п гасырлардагы кауымдардыц арасындагы жакындьщ туралы сез козгауга болады. Бул тужырымды, 3cipece ондаган мыц жылдар бойы Moraei 325

жагынан (материал мен ж асалу техникасы емес) езгеркке уш ырай койма{ урпактан-урпакка б е р ш п отырган ою-ернектер растайды. Кола, Сак жэне Гун заманындагы тур1ктердщ мемлекетс - елд! баскар] жуйес1, ш аруаш ылык-мэдени типтер жэне баскалай ем )р л к дэст-ypi, дш! T m i б1здщ заманымыздьщ I мьщ жылдыгында курылган Кушан, эф талш Европадагы гун империяларында, одан api кеш нп гасырларда дуниеге келге! TypiK каганаттары, мемлекеттер1 мен тайпальщ б1рлеспктерш де жалгасьп тауып жатты. T im i Ш ьщ гыс ханньщ 03i жэне оньщ урпактары да бул мурань жатсынбай, кайтадан eMipre кайтарудьщ нэтиж есш де кептеген табыстарп жетш , эл ем д к децгей мен келем деп улы мемлекет кура алды. Typiicrepflii осынау мурасы 0Mip TeMip мен Туркия жepiндeгi билеушшерге импулы 6epin, тур1ктердщ гулденген, еркендеген мемлекеттер1 мен мэдениеттерш ц орныгуына Heri3 болып каланды жэне де олардьщ Э лем хальщтарына етке! он ыкпалын камтамасыз erri. Эрине, муныц 03i т и к т е р д щ тарихындагь ец акыргы деп айтпайык, 6ipaK кез керш , кулак еспм еген соцгы ерлеу ед1 Олар ендпт жерде X X I гасырдыц ене бойында ата-бабаларыныц куд1ретт рухын сактай алып, е зд к ш дуниеге таны та алса и п . О ныц y m iH TypiKrii б !р л к пен ынтымактастьщтыц ауадай кажет екещцгш терецнен ce3iHin TyciHy ганибет. Сондыктан TypiicriK каз-калпымызды сактай отырып, зама на талаптарына сай алга карай жылжи алсак - жалгастьщ пен ecin еркенде] деген сол болмак. Профессор М эмбет К°йгельдиев мырза Техрандагы Ш эЫд БеЬешт< атындагы университеттщ профессоры Риза Ш абанидщ «Иран тарихы) атты кггабына жазган алгысезш де: «Туранды мекендеген сактардыц» пар сылармен жан-ж акты байланыстары туралы айта келш, «Парсы тш ш дег жазба ескертк4штер мен TypiK авторлары Ж. Баласагун мен М. Кашкар! ецбектсрш деп Алп Ер Тоца (Афрасиаб) ж ен ш деп материалдардыц езар; кабысуы, 6ipiH-6ipi ф ак тш к тургыдан толыктыра Tycyi кеп нэрсенщ сы рын ацгартса керек» деп бекерден-бекер айтпаган. О рта гасырлык уль галым Каш карлык М ахмуд 63iHiH «TypiK сездич» ы табы нда А лп Ер Тощ туралы жоктау жырынан елец узш дш ерш келпргеш мэл1м. Булар, КР Б и т жэне гылым м и н и с т р л т бекггкен багдарламага сэйкес казак мектептерш й 8-сыныбына арналган «Казак эдебиетЬ окулыгында будан 2700 жьи бурынгы эдeбиeтiмiздiц yurici ретш де KiTan беташары болып жарияла нып жур. Сондай-ак, жогары оку орындарына арналган TypiK халыктарь эдебиетш щ тарихы мен хрестоматиясынан да осы уз1ндшер орын алган. Буг даусыз деректерд1 улы бабаларымыз Кашкарлык Махмуд пен Баласагундьп Ж усш келтсрген: Ж усш Баласагун акын езш щ : «Кутты б ш к » дастанында: «TypiK 6eicrepi ш ш д е атын асырган, Алып Тоцга ер efli куты тасыган... Т э ж ^ е р оны Афрасиаб атаган... 326

Тэяактер де хатка муны туарген , K iTam a жок болса, юмдер тусш ген?!» - деп нактылай туседь «Афрасиаб» парсы тш н е н казакш ага аударганда урей тугызатын, коркыныш ты кубыжык деген угымды бнвдредь Элбетте, парсылар ездерш 28 жыл бойы билеп тестеген Туран каганын мадактамайтыны, баскаша атамайтындыгы туЫ шкп. Б1здщ жыл санауымызга д ей ш п 625/26 жылы шах Кайхусрау (Геродотта - Киаксар) татуласу дастарханы басында улап елл рген Туран каганы Афрасиаб (Геродота - П ротофиейулы М адиес, 6ipiH m i ытап, 103) туралы бул дастан эуелде жоктау жыры ретш де ш ыгарылып, содан гасырлар бойы халык жадында сакталган. Кдпщарлык М ахмуд озш щ «Л угат-ит Турк» атты еж елп TypiK сездш нде «Тонга» немесе «Тонга» пь-цц де алып жыгатын жолбарыс тэр1зд1 ан екендш н туандаредь Олай болса, «Алп Ер Тонга» деген лакаптагы сез TipKecTepi казак халкьш ыц батырларын сипаттайтыны кумэнЫз. Алп Ер Тонганьщ шын аты юм? Ол туралы Геродоттьщ «Тарихынан» белек, б.д.д. VII гасырда жазып алынган «Авестода» да дерек бар. Иран шахы улап ел п рген Туран каганы Афрасиаб жауыз кеш пелш ердщ басшысы Ф ранхрасьян деген атпен бершген. Сол сиякты агылш ын археолога Лэйард XX гасырдьщ 40-жылдарында Ассирияныц кене астанасы Ниневевиядан тапкан кыш мтаптарды н 6ipiHeH скифтер, ягни сактар басш ысы Мадейд1 парсылар шахы б.д.д. 625 жылы алдап, у берш ел л р ген д ш н окып, муны элемге жария eiri. Иран астанасы ТеЬрандагы Ш эЬид БеЬеште атындагы университеттщ профессоры, тарих гылымдарыньщ докторы Риза Ш абани езш щ «Иран тарихы» енбепнде Партатуа улы М адиес баскарган сактардьщ тонау, ойрандау, кан тегуден баска бш м еййш ж енш де еврейлердщ касиегп кггабы «Тауратта» да жазылгандыгын, атап айтканда, онда: «Олар - рахымсыз, зулымдык жолды устанган адамдар. Тещ здей толкыган дауыстарымен атгарына мшген жауынгерлер... сап тузейдь Тонаушы кенеттен 6i3re келедЬ> деп жазылгандыгын келпред1 («Зерде» Алматы, 2002, 11-6.). Ж эне де парсылар шахы сол сактардьщ патшасы М адиес пен езге де басш ыларын конакка шакырып, эбден мае кылып елт1рдь «С ейтш , оларга салык телеупп М ысыр елш де куткарды» деп жазады (12 б.). Бул жерде еж елп тарихш ы Геродоттьщ М адиес деп жазган сак билеунпа еш м ш деп «с» эрш гректердщ кептеген еам д ер ге «с» эрш н косатын дэстурш е байланысты болса керек. Е ж елп замандарда TypiicriH бул билеуппЫ - бабамыздыц eciMi М адай кара, М аадир аттарымен сакталган деген болжам бар. К ене TypiK т ш н д е «маад» ce3i батыр, баЪадур, алып деген магынаны 6iflflipefli, ол Timi TypiK тек и тува халкында да эл1 кунге дейш солай аталады. Сол «маад» ce3iHe косылган «ир» журнагыньщ казакш а-туржш е «ер» деген сез екендш ж енш де б1здщ «Афрасиаб» атты монографиямызда айтылган. М эселен, «А вестонын» 3 l-n ii - бел1м1 «Фавардин яштта»: «Тур, Туран, Тура» сездер! 327

бука сиякты корыкпас, баЬадур деген магынада колданылады. Сонда Тура, деген сездщ магынасы корыкпас баЬадур eni болып шыгады. T im i каза халкыньщ курамындагы найман, албан, суан атаулары сеп з ел, алып ел: су ел1 дегеннен ш ыккандыгын еж елп T ypiK тш ш ен хабары бар галымда] жаксы бш едь Каш карлык М ахмуд бабамыздьщ «TypiK с е з д т н д е » «кара; ce3iHiH магынасы 6ip нэрсенщ тур-тус1н емес, улы, улкен деген угымд! б щ ц р е то д ц ч жазылган. Бул угым казак халкында эл1 кунге дейш сакталгац М эселен, кара мал - ip i мал деген угымда, кара халык - кеп халык, утл халык flereHfli бшд1рсе, карахан деген лауазым да улкен немесе улы хан деге! магынада колданылган. М ш е, сондыктан да T ypiK тектес А лтай халкыньп «М адай кара» дастаныны н бас кешпкер1 - улы М адай болып шыгады Э бш газы БаЬадур езш щ «TypiK ш eж ipeciндe» О гыз ханды Караханньи улы деп жазган гой. Осы жайлар тувалыктар эл1 кунге дейш М ади -ир® А лтайлыктар ез дастанындагы М адай караны, парсьшар, тэж1ктер Афраси аб, кейде Ф расиак деп атаган Туран билеуппсш А лп Ер Тонга деп керсетке] Баласагунды к Ж усш тщ мын жылдан бурынгы туж ырымын нактылай тусед1 Бул мэселеге орай, грек, парсы, ассирия, еврей жэне TypiK тш дерш дег еж елп деректердщ 6ipiH-6ipi толыктыра Tycyi олардын тарихи там ы рла екенш ацгартады. А йта кететш жайт - 61здщ заманымыздан бурынгы 625/2< жылы елпрш ген хас Туран билеуппа А фрасиаб - Алп Ер Тонга - Мада1 бабамыздьщ суйеп Бухарада жерленген. Осьщан 6ipHeme жы л бурын гана 2000 жы лдыгы Ю НЕСКО HieniiMiMei тойланган Тараз каласыньщ как ортасында Эулиеата К^арахан мазарь тургандыгы бел гш . Сол Эулие атамыз сиякты Ш ыгыс Туржстанды, Орт! А зияны 6ipHeme гасыр бнлеген букш Кдрахандар syneri - кене хас сакта[ каганы А фрасиабтын тк ел ей урпагы. «Диуани лугат и т-ту р к » («Турй сезд ш ») деген атакты шыгарманьщ авторы Каш карлык М ахмуд та ссм Карахан эулетшен шыккан. Оньщ э к е а - Кусайын, атасы - М ухаммед, aj бабасы -М эуаран н ахрд ы жаулап алган Х арун болса, аргы бабасы Сулейме! Бура хан - Каш кардыц ipreciageri Артуш каласында мацында жерленгев Сэтук Бура ханныц баласы. MiHe, осындай Teicri Каш карлык М ахмуд езш н жогарыда аталган шыгармасында былай деп жазган: «Кашкар шаЬар Орд» кент деп аталады. Бул хан туратын орда - астана деген угымды биуцреде Ш эЬардыц ауасы таза болгандыктан А фрасиаб сонда турады» («Ty6i 6if т у р к т ш » , А., «А на т ш » , 1993 ж., 14-6.) деп атап керсетумен 6ipre, оны* А лп Ер Тонга екенш жазады (17-6.), «Каш карияныц хандары «кара» деге! лакаппен аталады. М ысалы, Бура карахан деген сиякты» (28-6.). Махмуг Каш каридщ Туран каганы - Афрасиаб - Алп Ер Тонга ж енш де айта келе жер атауларын тш ге алганы TypiicriK м емлекетппм1здщ хронологиясын тарихи ж эне территориялык жагынан айкындауга м у м и н д к береди ¥ л ы гулама тарихш ы бабамыз Дулат М ухаммед Х айдар мырза езпнк «Тарих-и Раш иди» атты ецбелнде: «Кашкар - кене api байыргы мэшЬур калалардыц 6ipi. Е ж елп заманнан 6epi Кашкар султандары Афрасиаб - TypiK урпагынан (шыгатын) едь Осы Афасиабты моголдар Бука хан дег 328

атайды. О нын Teri Афрасиаб ибн Пиш ибн Рад Н иш ин ибн Тура ибн Афридун. Бул «Тарих-и гузида» ю табында айтылган. А талган мэл!мет Кожа Рашид-ид-диннен Ф азлаллахтьщ «М ажма ат-тауарих» кггабынан алынган. Keft6ip тарихи енбектерде будан да кеб1рек мэл^мет берш ген (Алла жаксы бшед!), - деп жазган. Каш кардын султанзадалардыц ш щ е н Сэтук Бура хан жастайынан ислам дш ш кабылдайды. Кеш н патша болган соц К,ашкар уэлаятыньщ бэр! ислам дш ш е юрдо. Одан кешн б1рнеше урпагы Каш кардын патш алык тагына отырды. TinTi, М эуараннаЬрды оньщ урпактары биледЬ> деп жазу аркылы («Туран» баспасы, А., 2003., 317-6., Ислам Ж еменей аудармасы) элп тарихи-территориялы к кагида ж еш ндеп дэйектемеш одан spi толыктыра туседь Афрасиабтьщ карахандар сиякты урпактарынан (б.д.д. 325/26 жылдан буры н-ак) оныц сактарды билеген терт ата-бабасы Пиш, Рад Нишин, Тура, Афридун мемлекет басында отырганын ескеру кажет. TypiK галымдары А фрасиабтын экесш - Пишан, бабасын Тур деп жазып жур. Ж огарыда А фрасиабтьщ «Тарих-и Раш идиден» келирш ген терт ата-бабасыныц атгары TypiK еам д ер ш парсыш а бурмалаудыц салдарынан бастапкы дыбыстык калпынан едэу1р айрылган. А кы н Фирдауси «Ш ахнама» дастанында Афрасиаб - А лп Ер Тонганы И ранды жаулап алуга экес1 Пиш, ту р к ш е - Пишац каганньщ ж умсаганын жырласа, парсы тарихш ылары оны одактас ашурилер, ягни ассириялыктар мадтарды (парсыларды) шауып алуга шакырганын жазады. Эрине, И ран сиякты улкен елд1 калыц эскермен жаулап алу уш ш м ем лекетпк институттыц н е п з п белплер1 болуы тш с. Эскер устау, керпп мемлекеттермен дипломатиялык карым-катынастар жасау жэне елге бш ип ж ок жалгыз адамныц колынан келмейтш ic екендш жэне калаларды салдыру сол мем лекеттипкиц белгшер1 е к е н д т даусыз. Онын устш е Баласагундык Ж усш акын «Кутты б ш к » дастанында Туран билеуциа А фрасиаб - Алп Ер Тонга каганныц м ем лекетп баскарудыц зацы юпеттес накыл есиеттерш келт1редь Сонымен, сайып келгенде, Ka3ipri Typiicrep мемлекеттерш щ бастауында Туран билеуппа М адай Кара - Алп Ер Тонга - Афрасиабтьщ e3i, ал «Тарих-и гузида», «Т арих-и Рашиди» сиякты жазба деректерде аттары аталган оньщ терт ата-бабасы тургандыгын жэне б.д.д. 2 мыцжылдыктыц соцы мен б.д.д. 1 мыцжылдыктыц алгаш кы жартысында тур-турк тайпаларыньщ м ем лскекттш п ш ц болганын ескерсек, бул еж елп Турандык м е м л е к е г п т п зг е 3000 жыл болган деп бшу керек. А рхеологиялык материалдар турлар жайлаган Казакстан жерш де кенттер сиякты елд1 мекендердщ салыну мерз1м1 де 3000 жьшга баратынын дэлелдейдг Ирандыктарды атыныц ез1 калтыраткан Алп Ер Тонга Афрасиабтан соц, кеш ш рек Иранды 100 жылдай T ypiK эулеттер1 билеген. Ш ыцгыс хан урпактарынан ш ыккан илхандар мен Эм1р TeMip билеген дэу1рдщ аралыгында TypiK К эрэт эулетшен шыккан 6ip билеунп 1340 жылы атакты аргы бабасыныц курметш е байланысты езш е II Афрасиаб деген лакап ат алгандыгы да теЬрандык профессор Риза Ш абанидыц жогарыда айтылган кггабында келпрш ген (158-6.). И ранды басып алган Ш ыцгыс 329

ханны ц HeMepeci Х улагу хан acKepnepi катарында барган жалайырлар д а 1340-1433 жылдары осы елщ билеп, олардьщ бш п п TinTi Эз1рбайжандМ да камтыган. Ka3ip Ирандагы т у р к т е к и жалайырлардьщ урпактары парсыларга cinicin, бактиярлар атанган, олардьщ жалпы саны 2 м иллионга жуык. Ал, А фрасиаб - Карахан эулетгерш щ казак халкыныц к¥Рам ы н д аш жалайыр атанган ipi тайпадан шьщкандыгын, булар бурынырак - ягмалар атанганын атакты ш ыгстануш ы В. Бартольд жазган едь М уны Казак совет энциклопедиясыныц 12-томындагы «ягма» деген макаладан да окып бшуге болады. Ш ыгыстануш ы галым Ислам Ж еменейдщ А лматыда жарык керген «П арсы -казак сездш нде» «Иягма» ce3i каракш ылар деп аударылган. Keft6ip тарихш ылар И ран акыны Фирдауси дастанында жырланган Туран мемлекетш билеген А фрасиабты ем1рде болмаган м и ф тк кешпкер санайды. Ал, Бухара каласында Афрасиаб пен оныц e3i ел лрткен куйеу баласы парсы Сиявуш тыц суйектер1 жатыр. М уны кез келген бухаралык тургын айта алады. О рта гасырльщ (X г.) автор Нарш ахи «Бухара тарихында» Афрасиаб Сиявуш тыцулы Кайхусраудыц колынан казактапкан соцБухаракаласындагы М абат какпасына жакын ж ердеп улкен тебеде жерленгенш жазган болатын (Ташкент, «Ш арк», 1993, 20-6.). Сол М адай - Алп Ер Тонга - Афрасиаб бабамыздыц Бухарадагы Кожа Имам Э бу Х афс каб1ршщ тебесш е жалгаскан улкен тебе устш деп моласы Ресей, Кецес Одагы кезш деп немкурайлык, куп м Ы здк салдарынан кеш н казылган каб1рлермен араласып кеткен. Афрасиабты ем1рде болмаган д еу ш ш к ертедеп улы галы м дары м ы з- Каш карлык М ахмудтыц, Баласагунды к Ж усш акынныц, Эбу Бэю р М ухаммед ибн Ж агыпар Наршахи, Дулат М ухаммед Х айдар мырзаны ц ж эне т.б. ецбектерш жокка ш ыгару болар ед[. Ал, А ллага сенген бул гулама бабаларымыз ез ш ыгармаларындагы деректерд! ойдан шыгармагандыгы кэмш. Егер 6ip деректерге кумэш болса, олардыц «6i3 бш етш ш ындык осындай, ал акикатын А лла бшедЬ> деп керсетш отыргандыгы белгш!. Атакты ш ыгыстануш ы В.В. Бартольд те европалык жэне кытай авторларымен салыстырганда мусылман галымдарыныц деректер; сешмд1рек деп бекер жазбаган. Тарихшылар да эдебиеттануш ы галымдардыц еж елп деректерд1 зерттеулерш ен туган казак эдебиетш щ бастауына 2700 жы л деген туж ырымынан улп-енеге алуы т т с , эйтпесе, казак эдебиетш щ тарихын будан 2700 жыл бурын eMip сурген Алп Ер Тонгага байланыстырыла жырланган туындыдан, ал казак мемлекетш щ тарихын He6api 500-600 жылдан бастау ерескел сэйкесЫ здк болып табьшар едь. Е ж елп У й ан д ер мемлекетш щ 6ipa3 жерш кешн келш , Ka3ip жайлап отырган Кыргызстанда Кыргыз м ем лекетпгш щ 2200 жылдыгы Ю НЕСКО шеппм1мен 2003 жылы тамыз айында атап етш се, О збекстан ертедеп Хорезм мемлекетш щ Myparepi ретш де ез м ем лекетпгш щ жасын 2700 жыл деп санайды. Ал, еж елп гун ата-бабаларымыздыц м ем лекетпгш щ ертедеп flayipi (кытай деректерш е Караганда), будан да арыга кетедь Tsyenci3fliKTi баянды етудщ басты 6ip амалы -к е ш е п мен еткенд1 еске алу. KemeriHi улыктамай, келешепм1зде баян жок. Саяси жагынан мацызы зор осынау окиганы ресми турде белгшеу кажет-ак.

ЭДЕБИЕТТЕР: К1Р1СПЕ 1. Н азарбаев Н .Э. Тарихтыц шецберлер! жэне ултты к зерде // «Ж улдыз», 1 9 9 9 .- № 5 ,5 - б . 2. Назарбаев Н .Э. Ж уз жылга татитын он жыл. - Алматы: Атамура, 2 0 0 1 - 112 6. 3. Бартольд В.В. Сочинения. -М осква, 1963, Т.1., 607-608 с. 4. Казак Совет энциклопедиясы. Т.1. Алматы, 1972; СИЭ. Т.1. М ., 1961. 5. Грязнов М .П., История древних племен Верхней Оби. M -JI-1956; Формозов А.А., К вопросу о происхождении андроновской культуры.// КСИИМ К, XX XIX , М .-1951; Черников С.С., Роль андроновской культуры в истории Средней Азии и Казахстана. КСИЭ, XXVI, 1957; Сорокин B.C., М огильник бронзовой эпохи, Тасти-Бутак. М .-1962; Кузьмина Е.Е., Откуда пришли индоарии? М атериальная культура племен андроновской общ ности и происхождение индоиранцев. М .-1994; А ванесова Н. А., Культура пастушеских племен эпохи бронзы Азиатской части СССР. Таш кент - 1991. 6. Кузьмина Е.Е., Откуда пришли индоарии? М атериальная культура племен андроновской общ ности и происхождение индоиранцев. М .-1994. 7. Ш элекенов У. Казак мемлекеть «Ж алын», Алматы. 2008, № 3. 8. Travaux de D epartam ent Orientale de I'Erm itage, II, Leningrad, 1940; Darm stetter J. Le Z en d -A v esta, III, Paris, 1883. 9. Бартольд В.В. О тчет о поездке В Среднюю Азию. С.-Петербург, 1897; Ibn' ul-Fakih. K itab al-B oldan. // BYA, 1885. 10. De G root M. Die Hannen D er vorchristlichen Leits. I, B erlin-Leipzig, 1921. 11. Schoott. U ber die altaische Sprachgruppe. Berlin, 1849. 12. Dr. Ibrahim Kafesoglu. Turk milli kulturii. Istanbul, 1988 (1989), 6 Baski. 13. M arguart J. D ie Chronologil der alturkischen Inschriften. Leipzig, 1898. 14. Franz V. Erdmann. Tem udschin der Unerschutterliche. Leipzig, 1862. 15. Journal o f the Royal Asiatic Society. London N.S. XIV; 16. Szazadok.(Johrhunderte ( Y uzyillar) M acar d erg isi). 1895. 17. M ahm ud Ka?garli, Divanu Lugati‘t-Ttirk. Т. I - 41 - 6. 18. FW. K.Miiller. Uigurica. II, APAW, 1911; R.R.Arat. Eski Tiirk §iiri. Ankara, 1965; Korosi Csom aA rchiv, T.I., Aralik, 1927. 19. R adloff W. Alttiirkische Inschriften der M ongolei. Petersburg, 1897, II, Folge, 1899. 20. E?rof Bengi Ozbilen. K avim adi olarak tiirk. - Tiirk Diinyasi ara§tirmalan. Nisan, 1995, № 95. 331

21. Vambery A. Das Turkenwolk, Leipzig, 1885. 22. N em eth Yy. D er volksnam e «Turk». K CsA , II, 4, 1927; Yabanin A. G o k - Tiirklerin tarihine bir baki§. DTCF. Dergisi, II, 5, 1944. 23. Vilh Thomsen. Samlede Afhandlinger. T.III, 1922. 24. A.V.Le Kog. Ein M anichaischer B uch... Berlin, 1912. 25. Авесто. Избранные гимны. Перевод И.М. Стеблина-Каменского. Душанбе, 1990. 26. §enol Durgun. Turan halki ve Pan-Turanizm . - «Yesevi», §ubat, 1996 yil 3, sayi 26; Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М ., 1987; Грантовский Р.А. Ранняя история иранских племен П ередней Азии. М., 1970; Ф рай Р. Н аследие Ирана. М. 1972 жэне т.б. 27. Sandalgian I. Histoire de I'A rm enie. I, Rom a, 1917. 28. Herzfeld E. Volkerund K ultur zusam m enhange im ’ A lten Orient. - Deutsche Foischungen. Heft. V. 1928. 29. Tomaschek W. Kritik der altesten N achrischten iiber den skythishen Norden, I, Wien, 1888. 30. Lorim er L.R. The Burushaski Language. 2 vol. Osli, 1935. 31. Togan Z.V. Prahistorische Forschungen in den indo-iranischen Yrenzgebiten. // Turkische Post, 1935, № № 48, 49; M ecrindle J.W. The Invasion o f India by Alexander the Great. London, 1892. 32. Марков Л. Язык древней Кубечи. // Ученые записки института этнической и национальной культуры народов Востока. I, М ., 1930. 33. Капщари М. Ty6i 6ip TypiK т ш («Диуани лугат ат-турк»), Алматы, «Ана т ш » , 1993. 34. Бичурин И. Собрание сведений о народах... T.I. Петербург, 1850; Sten Konowa. Two m edieval docum ents from Tun-huanag. Oslo, 1929. 35. H enning W .B.Ardi andtheTokhariens. //B SO S, IX, 1938; Bailey H.W.Taugara. //B S O S ,V III, 1938. 36. De Groot. Die der vorchri stlichen Zeit. Berlin, 1921; Бичурин. Собр. сведений... 37. Sten Konowa. Ein neuer Saka - Dialekt. // SBPAW, 1935; M.Ka$gari, T.I.; Henning W .-B S O S , IX. 38. Budge E. The history o f Alexander the Great, being the Syric version o f the Pseudo - Callisthenes. Cambridge, 1889. 39. M arguart J. A rabischer Bericht iiber arktische Lander. // U ngar Jahrbilcher, IV. 40. N em eth Yy. A honfogla lo M agyarsag kialakalasa. Budapeste, 1930. 41. Chavannes E. D ocum ents... 42. Schoot W. C hinesische...; Аристов. Заметки. 43. Bretschneider E. M edieval Researches from Elastem A siatic sourses, vol. I, London, 1910. 44. Тарихи жазбалардьщ толык аудармасы. III т., 2847, 2852 - бб., Сыхай кггабыньщ 1томы, 350, 882-66.; Тарихи жазбалардьщ толык аудармасы IV т., 2795-2796-бб.-Гуй жоу халык баспасы. Ш анса каласы, 1994. 332

45. Рагозина З.А. История Ассирии от возвыш ения Ассирийской державы до падения Ниневии. М ., 1998, 294, 312 бб. 46. Zichy I. A z euraziai lovasnomad m uveltseg kerdesehez. Budapest Szemle, 1936, 17-36-66.; M e y o v e m W.M. The Early Em pires o f Central Asia. Chapel Hill - N orth Carolina, 1939, 32-52; G rousset R. L 'E m pire des steppes. Paris, 1941,34-6. 47. Eberhard W. // Ulkii, Sayi, 92; 1940, 189-6. 48. Jettm ar K. Die fruhen steppenvolker. Baden-B aden, 1964, 15 6. 49. Thom as F.W., Sten Konowa. Two m edieval docum ents from Tun-huanag. Oslo, 1929, XCI, 1 3 - 1 4 -6 6 . 50. Киел1 ю тап. Таурат, Забур жэне 1нжшден алынган, кыскаш а туаш ктем елер косылган тандамалы жазбалар. Стамбул, 1996, 25 б. 51. Togan Z.V. Um um i Ttirk Tarihine giri§. 3 Baski. Istanbul, 1981. 52. Franke O. Beitrage aus chinesischen Quellen zur K enntnis der Turkvolker, Berlin, 1904,48-51, 60-6. 53. Harleiz. Les religions de la China. //M useon X, 1891; La nationalite fupeuple de Tschou. // Journal A siatique( JA).8. XX, 1892. 54. Togan.Z.V. Tiirk Tarihi dersleri. Istanbul, 1928. 55. H irth F. N achwort zur Tonjukuk. // ATIM. II, Folge, 1899, 42-6.; M arguart J. Eran§ahri, 63- 6. 56. Аристов. Заметки, 360,436 - б. 57. Iqd til-ciim an Bartoldu. Tajkent, 1927, 292 - 6. 58. Pundahist, ed. Susti. Leipzig, 1868, cap. XXX, 3 9 -4 0 -6 . 59. Togan Z.V. On M ubarakshan Ghuri. // BSOS, VI, 852 - 6.; J.C.Coyajee. Cults and Legends o f ancient Iran and China. Bombay, 1936, 2 1 7 -2 3 1 - 66. 60. . G rundriss der Iranischen Philologie. I, 117, 624 - 6.: M arquart J. U ber das Volkstum der Komanen. Berlin, 1914, 7 0 -7 1 - 66. 61. Atsiz. Ttirk Edebiyati Tarihi. Istanbul, 1943; Короглы Х.Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, И рана и А зербайджана. М., 1983, 106 - 6.; А. Абдурахмонов. Алп Эр ... Тошкент, 2000. 62. 0м1рэлиев К;. Огуз каган эпосы ныц т ш . Алматы, 1988. 63. В. Ogel. Turk mitolojisi. Kaynaklari ve aciklarm alan ile destanlar. I cilt. Ankara, 1993, 11; Радлов В. К вопросу об Уйгурах. Приложение к LXXII тому Записок Имп. Академии наук. СПб. 1893, № 2, 53 - б.; Riza-N our. O ughouz-nam e /Epope-Turque/. Iskenderye, 1928, 6 - б.; M arquart J. U ber das Volkstum der Komanen. Berlin, 1914, 3 7 - б.; Щ ербак A.M. О гуз-наме. М., 1959, 93 - б ; Бичурин И. Собрание сведений. M .-JL, 1950,1, 46-47 -б . 64. Ж урнал «Ж анырган Ош». Бишкек шаары, 1999. 65.Тереножкин А. А рхеологические иследования в Казахстане и Киргизстане. // ВДИ, I, М., 1938. 66. M inorsku V. Hudud al-A lam , trans. London, 1937 (YM S, XI). 67. Togan Z.V. Tiirkili Tarihi. 68 . Sir A urel Stein. On ancients tracks past the Pamirs, - The Him alaya Journal, vol. IV, 1932; Togan Z.V. B iruni’s picture o f the world. 333

69 .Ergenekon efsanesi ve Ye’cuc - M e’cuc Seddi - Dr. Bahaeddin Ogel. Tiirt mifolojisi. I cilt. Ankara, 1993, 70; Ka§gari. terc. II, 11 - 6.; Heradotos. Herado Tarihi. Istanbul, Remzi Kitabevi, 1973, Т. 1,215 - 6 .; Herm ann A. «M assagettai» 1930. 70. М аргулан A.X. Древняя культура Ц ентрального Казахстана. А., 1966, 296-6. 71 .Pelliot P. T 'oung Pao, X V I, 1915, 687-689 - 66. 72. W ang-Pun-Son. // O rient et Ocedent. Jeneve, 1936, № 8 -9 , 222; G rousset R. L 'E m pire des Steppes, 24; Rostovtsev M. Lesantiqutes Sarmates et IndoSycthers. // Recueil Kondakov. Prague, 1926, 255-256 - 66. 73.1bn al-Faqih. Ed. De Goeje, 50 - 6. 74.Togan Z.V. B iruni’s picture, 1 0 7 - 6 . 75 .ДИЮ С, М., 1951, 1 7 3 - 6 . 76. BM FEA , 23; Бернштам A.H. - CA, 1950, № 11; Бернш там A.H. Археологический очерк Северной Киргизии. - Ф рунзе, 1941. 77 .Смирнов К.Ф. Савроматы... М ., 1964; Толстов С.П. Саки низовьев С ы р - Д арьи (по материалам Тагискана). - СА, 1966, №2. 78. М ассон. Тезиси доклада о ИИМ Л. 1954; Бернштам С.Э., 1952, № 2 ; КСИИ М К, т.63. 79. Адрианов А.В. К археологии Западного Алтая. // ИАК, вып. 62; Грязное М.Р. Древние культуры Алтая; BM FEA , 23; ДИЮ С; Руденко С.М . К палеонтропологии Ю жного Алтая. - Сб. «Казаки». Л., 1930, рис. 1, 1-4-6. 80. Сосновский Г.П. Плиточные могилы Забайкалья. // Труды отдела первобытной культуры Гос. Эрмитажа, T.I., 1941, 306-6; Грязное М .П. П амятники М айемирского этапа эпохи ранних кочевников. // КСИ ИМ К, 18, 1947, 9 - 1 7 -6 6 . 81.Рабинович М.С. Ш лемы скифского периода. // Труды отдела первобытной культуры Гос. Эрмитажа, T.I., 1941, 105—6. 82. Грязное М.П. Древние культуры Алтая. Н овосибирск, 1930, 6 - 7 - 6. 83.Грязное М.П. Раскопки на Алтае. // Труды отдела первобытной культуры Гос. Эрмитажа, T.I., 1940; K ozlov P. Com ptes rendus de I'expedition M ongolo-ti-betaine, de I’A kadem le N auk SSSR. Leningrad, 1925; Griaznov M. and Golom shtok A.A. The Pazirik Burial o f Altai. - Am erikan Journal o f Archeology. Vol. XXXVII, January - M arch, 1933; M eister W. Z ur G eschichte des Pelzsteppichers in I Sh. n. Chr. - Ostasiatische Zeitschrift N. F. XII. 84.Radloff W. Baltter aus. Sibirien, I—II. Lpg, 1893,135-6. 85.М аргулан А. Древняя культура... A., 1966,412-414-66. 86.Бартольд В.В. Туркестан в эпоху М онгольского нашествия. // Соч., Т. 1. М., 1963; Бичурин И. Собрание сведений о народах... Т.1. Петербург, 1950; ДебецГ. Палеоантропология СССР. М .-Л ., 1948; БаймырзаХ айт. Туржстаннын аты жайында, - «Егемен Казакстан», 3 шшде, 1996 ж.; Гинзбург В.В. М атериалы к палеоантропологии восточных районов Средней Азии. - С.Э., 1946, № 4; Черников С.С. Роль антропологической культуры в истории Средней Азии и Казахстана. - Краткие сочинения института этнографии. 1950, № 334

26; Eberhard W. Eski £ in kultiiru ve Tiirkler. D il ve tarih. - Cografya Dergisi. Ankara, 1,4, 1943; Ogel B. Ttirk Kiilttir Tarihi. Ankara, 1991. 87.Кляшторный С.Г. История Ц ентральной Азии и памятники рунического письма. - СПб: филологич. ф-т СПб ГУ, 2003. 88.Гумилев JI.H. К ене Typiierep. - Алматы: « Б ш м » , 1994. 89.Laszlo Rasonyi Tarihte TurkulUk. Ankara, Uciincil Baski 1993; Togan Z.V. Ibn Fadlan’s... 90.Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи. Тошкент, «Ш арк», 2000. 91.Геродот. «История в девяти книгах». Перевод и примечания Г.И.Стратановского. - JL, 1972, кн. 1, стр. 215-225; Ксенофонт. Греческая история. М., 1935; Полибий. Всеобщ ая история. М., 1890-1899; Арриан. П оход Александра. M .-JL, 1962; Страбон. География в 17 книгах. М., 1964; Плутарх. Сравнительные жизнеописания. М., 1963; Баженов JI. Древние авторы о Средней Азии (VI в.до н .э .-III в.н.э) Ташкент, 1940. 92. Баласагун Ж. К р т ы б ш к . - Алматы, Ж азушы, 1986; Э л-Ф араби. Ф илософиялык трактаттар. - Алматы: Гылым, 1973; Каыщари М. TypiK с е з д т . 3 томдыц ш ыгармалар жинагы. III Том. - Алматы. Хант, 1998. 93. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. Тошкент, 1981 (159-160 беттер); Хайруллаев М.М. Ф оробий, Тошкент, 1963. 94. Кобуснома. Тошкент, 1973; Низом Ал-мулк (Сиёсатнома). Техрон, 1994, 12-13 беттер. 95. Темур тузуклари. Тошкент, 1996, 81 - бет. 96. Назарбаев H.Q., Ж уз жылга татитын он жыл., А.: Атамура, 2001. - 112 6. IТАРАУ 97. М едуш евская О.С. Современное зарубежное источниковедение. М.: 1983, С.5,7. 98. Ф илософия истории. Под. ред.. А.С. Панарина. Учебное пособие... М., 2001, С.172—173. 99. Иванов Г.М. И сторический источник и историческое познание (методологические аспекты). Изд. Томск. Университета .Томск. 1973,29 б. 100.Н. Нуртазина. К азак м эдениеи жэне ислам (тарихи-мэдениетганулык зерттеу) Алматы, «вн ер», 2002. 101.8бж анов Х.М . Казакстан тарихын зерттеудщ методологиялык устаны м дары .//ТэуелазК азакстан тарихын зерттеудщ езек п мэселелерь М емлекет тарихы институты. Гылыми бюллетень №2. Астана, 2009. 102. 1. И брагимов С.К. Еще раз о термине «казах». - Труды института истории, археологии, этнографии А Н Казахской ССР, т.8, А., 1960; Семенов А.А. К вопросу о составе и этногенезе узбеков Ш айбани хана. - Труды института истории, археологии, этнографии А Н Таджикской ССР, т.ХП, Сталинабад, 1954. 103. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. М., 1965, 15-17-66. 335

104. Ртвеладзе Э.В., Сагдуллаев А.С. Современные м ифы о далеком прошлом народов Ц ентральной Азии.Ташкент, 2007. 105.Сэйден Ж олдасбайулы. Еж елп жэне орта гасырдагы Казакстан. А.. « А н а т ш » , 1995, 21-6, 106. Ахметжанов К- Ж ыраудагы жэд1герл1ктер. - «Парасат», 1996, 11 номер, 18-19-66.; М аргулан 0 . Е ж елп ж ы р-аны здар. А., 1972. 107. М аргулан 0 . «Козы К ерпеш - Баян сулу» KeceHeci. - А., 1994, 2 2 - 23-66. 108. Барманкулов М. Тюркская вселенная. А., «Б Ы м », 1996, 81-82-66. 109. Кляш торный С.Г. Формирование древнетюркской государственности от племенного сою за до первого тюркского каганата.// Эволюция государственности Казахстана. М атериалы международной конференции г. А лматы, 3-5 апреля 1996 г., 12-6. ПО.М атериалы по истории татарского народа. Казань, 1997; М .Зэкиев. Татар халкы теленец барлыкка килуе. Казан, 1997. 111. Исмагулов О. Этническая антропология Казахстана. Алма-Ата., 1982; Смагулов О. А та-баба (тек). - «Казак», А., 1994, 13-14-66. 112. Фатих Урманче. Х алкыбыз хакында яца суз. - «Казан утлары», 1997,№ 1, 173-6. 113. Усманова Э.Р. Социальная страта и ее индексация в погребальном обряде племен эпохи бронзы Центрального Казахстана. - «Эволюция государственности Казахстана». Алматы, 1996, 8-6. 114. K ollautz A., M iyakaw a Н. G eschichte and Kultur ernes Volkervanderungszeitlichen Nomadenvolkes: Die Joujan der M ondolci und die Awaren in M itteleuropa. I—II. Klagenfurt, 1970; Rasonyi L. Tarihte Ttirkltik. Ankara, 1993, 8-9 - бет; D eniker J. Les rases et les peuples de la terre . Paris, 1926, 4 5 9 - 6 . 115. K afesoglu I. Tarihte «Tiirk» adi (Rahm eti A rat i?in). Ankara, 1966, 308 - 6. 116. K afesoglu I. Turk milli kulturti. Bogazici yayinlari. Istanbul, 1993,46 - 6. 117. K afesoglu I. Tiirk Tarihinde M ogollar ve Qengiz m eselesi.// Tarih Dergisi, sayi 8, 1953; Rasonyi L. Tarihte Turkliik. Ankara, 1993, 7 -8 -6 . 118. H ancar F. Das Pferd in prachistorischer und friihelistorischer Zeit. W ien, 1955, 225-230- 6. 119. Eberhard W. Eski £ in kultiiru ve Turkler. - Dil ve T arih-Cografya Faktiltesi Dergisi. Ankara, I, IV, 1943, 26-6.: Ogel B. Ttirk ktilttir tarihi. A nkara,1991, 25, 27; Kafesoglu I. Ttirk milli ktilturu. Istanbul, 1993, 506. 120. PritsakO . D er Rhotazism us andLam bdaizm us. -« U ral-A ltaisch e Jahubcher» (W iesbaden) XXXV, 1964, 337-349- 6. 121.«Наука и жизнь», 1996, № 12,52-6. 122. Кляшторный С.Г. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. А., 1992. 123. М ахмуд ал Кашкари. «Диуан лугат ат-Турю>). Алматы, Дайк-Пресс, 2 0 0 5 .-1288с. 124. Актуальные проблемы истории государственности татарского народа.// М атериалы научной конференции, г. Казань, 25 апреля, 2000 г. - Казань, «М атбугат йорты», 2000, 27-42 беттер. 336

II ТАРАУ 125. Казахстан. О тчет по человеческому развитию 1995. П рограмма ООН Алматы, 1 9 9 5 ,4 1 - б. 126. Ruza Riza Bekin. Dogu Ttirkistan. Istanbul, 1994, 3 - 6. 127. Ram azan Ozey. Tiirkistan Tiirk C u m h u riy e ti- «Yesevi», 1996 yil: 3 saiysi: 27, 2 9 - 6 . 128. Ahm ed Egem berdi. D ogu Tiirkistan Davasi - Tiirk Diinyasi. Tarih Dergisi. 1993, Kasim. 128. Щ ербак A.M. О гуз-наме... М., 1959, 33—б.; М .Кашкари. Дивану л у гатит турк. Тошкент, 1963, т. III., 135-6.; Раш ид-ад-дин. Сборник летописей. М .,-Л ., 1952,17-18-6.6.; Абулгазы БаЬадур хан. Ш адж ара-итурк.-Э бш газы . TypiK ineacipeci. Алматы, « А н а т ш » , 1992,18-6.; БартольдВ .В . Собр.соч.М ., 1968, т. V, 433-6. 34. Бичурин Н .Я. Собр. соч. Т.1. 214-6. 129. Кюнер И.В. Китайские известия о народах Ю жной Сибири. М., 1961. 130. М алов С.Е. Памятники древнетюркской письменности М онголии и Киргизии VII—VIII вв. М .-Л ., 1959. 131. Бартольд В.В. Сочинения. Т.5, 568-6. 132. Bozan, Jian. A Concise History o f China. Peking, 1986; B ugraM ehm et Emin. D ogu Tiirkistan Tarihi. Cografi ve §im diki Durumu. Istanbul, 1952; Описание Чж уньгарии и Восточного Туркестана в древнем и нынеш нем состоянии, пер. с кит. (Н.Я.Бичурин), ч.1, СПб, 1829; Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского наш ествия, ч.1-2, СПб, 1898-1900; Думан Л.И. А грарная политика цинского (маньчжурского) правительства в Синьцзяне в конце XVIII в. М., 1936; Тихонов Д.И. Хозяйство и общ ественный строй уйгурского государства X - X IV вв. М ., 1966; Радлов В.В. К вопросу об уйгурах. СПб, 1893; Н ароды Восточной Азии. М .-Л ., 1965; Хамраев М.К. Расцвет культуры уйгурского народа. А -А ., 1967. 133. Зубов З.М. Ф изическая география СССР. 4 .2 , М., 1967; Экономические районы СССР. М., 1974. 134. Элихан Байбатша. К азак даласыныц еж елп тарихы. - «Егемен Казакстан», 8 казан 1997 жыл. 135. А киш ев К.А., Байпаков К.М. Вопросы археологии Казахстана. А., 1979. 136.Никольский В.К. «Очерки первобытной культуры». М - Пг. 1924, 77-92 беттер. 137.Ф рэзер Дж. «Золотая ветвь. И сследования магии и религии». М осква, 1986. 138.Поршнев Б.Ф. О начале человеческой истории (Проблемы палеопсихологии). М осква, 1974. 139. Културология. Учебное пособие ... Ростов н/Д. 2000, 128-бет. 140. А.К. Нарымбаева. «Аркаим». Алматы, 2007 ж, келе Mi 30,0 б.т. 141. С. КоВДыбай. Гиперборея: Туе керген заман шеж1рес1. Алматы, 2003; Казахская мифология. Алматы, 2005. 337

142. Ф рейденберг О.М. «П оэтика сюжета и жанра» (период античной литературы). М осква, 1936, 54-бет. 143. Артьщбаев Ж .О. М атериалы международный Конференции. - Алматы, 1999. -С .3 7 -3 8 . 144. Тайлор Э.Б. П ервобытная культура. - М. 1989. - С. 36-37. 145. «Туркология» журналы. Турюстан. Кыркуйек-казан. 2002. № 1, 24-бет. 146. Ozkul Qobanoglu. Turk Uygarligxnm Zihniyet K ahplan Baglam inda Turk Dunyasm i Yeniden D ogusunun Felsefi Temelleri U zerine Tespitler // У чунчу мин жылдыктын босогосунда турк цивилизациясы. Ел А ралык илмий конгресстин материалдары. 2-3 октябрь. 2000. Бишкек - Бишкек. 2003. - 102 бет). 147. Эдоков А.В. Основные элементы декоротивно-прикладного искусства алтайцев // Туркология журналы. Турюстан. 2002. - 96-100-беггер. 148.Грязанов М.П. П ервый П азырыкский курган. - Ленинград. 1950. 149. Худяков Ю. О сновные проблемы изучения древнетюркского культурного феномена в Центральной А зии // Учунчу миц жылдыктын босогосунда турк цивилизациясы. - Бишкек, 2003 - С.40. 150. Ж арылкап Бейсембайулы. А ргы турктер акикатыныц i3iMeH. Алматы, «Кайнар», 2006, 21-6. 151. Народы мира. 1988,407-408-6. 150. Ж .Бейсенбайулы. Аргы турктер акикатыныц i3iMeH Алматы, «Кайнар», 2006, 29-31-беттер. 151.Бул да сонда, 52-бет; Пучков. // w w w cbook.ru. 152.Палеолит СССР, 1984; 136,147. 153.Ренфрю, 1998: 116-117. 154.0кладников, 1956 (а); 124; М ассон, 1989 (а): 43; Карацыз: Ж .Бейсембайулы, 69-6. 155.Самаркантская стоянка и проблема верхного палеолита в Средней Азии». - Ташкент, 1987. 156. Казак радиосы , 2008 ж, 27-uii csyip. 157. Кэмш ат Тасболат - «Айкын». 10 казан, 2008 ж. 158. А. Иконников - Галицкий. В лучах аржанского кургана. // Ц ентральная Азия. № 35 - 2002. Кызыл. Республика Тува. 159. Абдулазиз Ш ыцгысхан. Турю стан туралы. - «Турю стан» газет1, 7 тамыз, 2008 ж. (Ш агатай т ш н е н аударган Д. КыдырэлО. 160. Осы мэселенщ Казакстанга катысты тустары ж енш де карацыз: Казакстан тарихы К ене заманынан 6yriHre дейш терт томдык.Алматы, «Атамура», т.1, YniiHHii тарау, 1996. 161. Записки Географического Общ ества СССР. Т. 16, Новая серия.М .-Л., 1957, 261-264-66. 82. Грязнов М.Р. Древние культуры Алтая. Новосибирск, 1930, 10-11-66. 162. Грязнов М.Р. П огребения бронзовой эпохи в Западном Казахстане. - А нтропол. очерки. Ленинград, 1927, 172-6.; Древняя История Ю жной Сибири. М., 1951, 90-6. 338

82. Грязнов М.Р. Древние культуры Алтая. Новосибирск, 1930, 90-209-66.; Теплоухов С.А. Древние погребения в М инусинском крае. - М атериалы по этнографии. 1927, № :3, 57-112-66. 163. Bulletin o f the M useum o f Far Eastern A ntiquities. 1951, № 23, 144-6. 164. Черников С.С. Восточно-Казахстанская экспедиция 1950 г. - Краткие сообщ ения о докладах и полевых исследованиях И нститута И стории М атериальной Культуры. 1951, № 37, 81-92-66. 165. Бернш там А.Н. // М атериалы и исследования по археологии. 1952,№ 11,343-6. 166. Бернш там А.Н. Основные этапы истории культуры Семиречья и ТяньШ аньа. - Советская археология. 1949, № 11, 343-6. 167. Бул да сонда; Оболдуева - Краткие сообщ ения о докладах и полевых исследованиях Института И стории Матер, культуры. № 23, 101-6. 168. Бернш там А.Н. И звестия Кирг. Фан, II - III, 62-6. 169. Бернштам А.Н. Историко-культурное прош лое Северной Киргизии по материалам Большого Чуйского Канала. Ф рунзе, 1943; Историкоархеологические очерки Центрального Тянь-Ш анья и Памиро-Алая. - М атериалы и исследования по археологии. 1952, № 26, 20-6. 170. Д ебец Г.Ф. Расовые типы населения М инусинского края в эпоху родового строя. «А нтропологичесий журнал», 1932, 123-6. 171. Комарова М.Н. Томский могильник. - М атериалы и исследования по археологии, 1952, № 24, 7-50-66. 172. M onlar Е. Studia historica. Budapest, 1955, № 13, 50-6. 173. Черников С.С. Роль андроновской культуры в истории Средней Азии и Казахстана. - Краткие сообщ ения И нститута Этнографии. Ленинград. 1957, т. 26, 28-33-66; Формозов А. А. К вопросу о происхождении Андроновской культуры. - КСИИМ К, 1951, т. 39,3-18-66. 174. Jettm ar К. The K arasuk culture and its South - Eastern affinities. - Bulletin o f ihe M useum o f Far Eastern Antiquities. 1951, mm. 22, 23. 119-120-66., 142-6. 175. Окладников А.П. А рхеологические данные о древней истории П рибайкалья. - Вестник древней истории. 1938, № 1, 161-6. 176. Кисленко А.М ., Татаринцева Н.С. Культурно-хозяйственные комплексы палеометалла в Ишимской степи // А рхеология Волго-Уральских степей. Челябинск: Челгу, 1990; Кисленко А. М. О перспективе формирования курса «Древняя история Казахстана». Алматы. 1994, 21-6. 177. Ф ормозов А.А. К вопросу о происхождении андроновской культуры. - КСИИМ К, 1951, вып. 39, 11-6. 178. Грязнов М.П. Этапы развития хозяйства скотоводческих племен Казахстана и Ю жной Сибири в эпоху бронзы.// КСИЭ А Н СССР, 1957, вып. 26. 179. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы.// М ИА, 1960, № 88,44-6. 180. Кузнецова Э.Ф. Древняя металлургия и гончарство Центрального Казахстана. А., 1994. 339

181. Жаумбаев С. У. Древняя металлургия и горное дело Ц ентрального Ка-* захстана (эпоха бронзы). Автореф. дисс. канд. ист. наук. Кемерова, 1984. 182. Курманкулов Ж. Культуры древних скотоводов и металлургов Сары» Арки. A., «Fылым», 1992. 183. Сатпаев К.И. Доисторические памятники в Джезказганском районе, -i «Народное хозяйство Казахстана», 1941, № 1; Черников С.С. Восточный К $ захстан в эпоху бронзы.// М ИА, I960, № 88, 134-6. '•■! 184. Tolstov S.P. A uf den Spuren der A ltchoresm ischen Kultur. Berlin, 1953, si 78; H ancar F. Das Pferd in praehistorischer und fhiherhistorischer Zeit. Wien, 1955, 385-6. 185. Толстов С.П. По следам... М, 1948, 76-77-66.; С он ш : Древний Хорезм. М ., 1948,41-6.; ВДИ, 1946, № 1, 65-6.; ВДИ, 1939, № 3, 174-176-66.; A u f deri Spuren. Berlin 1953, 85-87-66.; ВДИ, 1955, № 3, 75-83-66. 186. CA, № 12, 1950, 3-6-66.; Кызласов: КСИИМ К, т. 63, 14-21-66. 187. История народов Узбекистана. И зд-во АН УзССР. Ташкент, 1960, 32- 38-66. 188. М аргулан Э. Козы Керпеш - Баян сулу кесенеси А., 1994,22-23-6. Ill Т А Р А У 189. Смирнов К.Ф., Кузьмина Е.Е. Происхождение индоиранцев в свете новейш их археологических открытий. М ., 1977, С. 52. 190. Аскаров А.А. О б исконной родине расселения древних тюрков // История материальной культуры Узбекистана (ИМ КУ). Самарканд, 2001. Вып. 32 - С. 71; Аскаров А.А. // Д енежное обращ ение и торговля средневекового Казахстана. Турюстан. «Туран» баспасы, 2007, 190-200 беттер. 191. Толстов С.П. Древний Хорезм. М ., 1948; Дьяконов И.М . И стория М идий М .-Л , 1956; Бернш там А.Н. Спорные вопросы истории кочевых народов в древности.// КСИЭ, XXVI, М ., 1957; И ванов В.В. Санскрит. М., 1960; Грантовский Э.А. Ранняя история иранских племён Передней Азии. М ., 1970. 192.; Гасанов 3. Ц арские скифы. Этноязыковая идентификация «Ц арских скифов» и древних огузов. Нью-Й орк, 2002, 13-15 беттер. 193. Черников С.С. Роль андроновской культуры в истории Средней Азии и Казахстана.// КСИЭ, XXVI, 1957; Аманжулов А.С. М атериалы и исследования по истории древнетюрской письменности. Автореф. доктор, дисс. Алматы, 1975; Ходжаев А. Кадимги Хитой манбаларидаги туркий халкларга оид айрим этнонимлар. - «У збекистан урта асрларда: тарих ва маданият. Тошкент, 2003, стр. 176-184; Исхаков М. // «Туркология» журналы, № 2, Турюстан, 2003, 7-12 беттер. 194. Ozkttl Coeanoglu. Turk nygarhgim n zihniyet k a lip la n .....// Учунчу мин жылдыктын босогосунда турк цивилизациясы. Эл Аралык илимий конгресстин материалдары. 2-3 октябрь 2000. Бишкек. - Бишкек, 2003ж., 102 - бет. 195. H assan Umit. Eski Tttnc Toplumu uzerine incelemeler. Ankara: V Уауш1ап. 1986. - 71-бет. 340

196. Грязнов П.М. История древних племен Верхней Оби М .-Л, 1956; 197. Дугин А. М истическая Антарктида. - «Наука религия», 1996, № 12, 4 8 - 6 . 198. Рагозина З.А. История халдеи. М ., 1998; С оны и: История Ассирии от возвыш ения Ассирской державы до падения Ниневии. М., 1998. 199. Едемнен бакты суландыратын езен агып жатты, ол ары карай торт езенге б е л ш п кететш. Bipminici Пиш он деп аталады, ол Алтын шыгатын букш Хауила жерш айналып агады. Екш пи езещ ц Тихон деп атайды, ол Куш жерш айналып агады. YuiiHiiii езеннщ аты Тигр (кене еврейше - Хиддекел), ол аш урдын (Ka3ipri И рак елш е орналаскан кене замандагы Ассирия патш алыгыныц астанасы) ш ыгыс жагынан етед!. Тертшын езен - Ефрат. - Киел1 ытап. Стамбул, 1996, 10-6. 200. Lenorm ann F. Les O rigines de I ’H istorie d ’apres la Bible et les Traditions des Peuples Orientaux; Lenor m ann F. Hi store ancient de Г Orient, I Paris, 1887, 110,310-66. 201. Аскаров А. Арийская проблема: новые подходы и взгляды // История Узбекистана в археологических и письменных источниках.Т.: Фан, 2005. 202. Негматов Н. Таджикский феномен: теория и история. Душанбе, 1997, С.312, 355. 203. О ранский И. М. Иранские языки в историческом освещении. М., Наука, 1979, С .7. 204. Saparm urat Turkmenba§y. Ruhnama. A§gabat. 2001, С. 9, 209. 205. G eord Boison. Le Peuplem ent de I ’Europe. Paris, 1939, 305-307 - 66. 206. И ностранцев К. О домусульманской культуре Хивинского Оазиса. Ж урнал М ин. Народного просвещ ения. 1911, № 9, 302 - б. 207. Pleath. D ie fremden barbarishen Stamm e im alten China - Sbaw. LXXIV, 1 8 7 4 ,4 5 7 -4 5 8 ,4 6 3 -6 6 . 208. Noldeke. Th.Zur Geschichte und Chronologie von K hw anzm , 1 - Sbwaw, LXXIII, 1873,487-^89-66. 209. Бартольд В. К истории персидского эпоса. - Записки Вост. О тд-я Русского Археологического Общ ества, X V II, 273 - б. 208, 209. К араныз: Нолдеке Г.Х. мен Бартольд В. Ш ыгармалары. 210. Bang W.: Keleti Szem le (Budapest). X VIII, 6.-123; Bang W. Zu den K okturkischen Inschriften. TP VII. 1896; Rishard Frye. Sughd and Sogdians. -JA O S , LXIII, 1943,14-16-66.; Rishard Frye. Some early Iranian Titles. Oriens. XV, 1962. 211. Pichard Frye. Sughd and Sogdians. - JAOS, LXIII, 1943,14 -1 6 - 66. 212. Pum pelly R. and Schmidt H. Exploration in Turkestan. W ashington, 1908; G eord Boisson. Le pejplem ent de I’ Europe. Paris, 1939, p. 150-155 ; Contenau G. M anuej d ’ A rcheologie orientale Paris , 192 7 ,1,4 1 6 ,4 1 9 -6 6 . 213. Караныз: Boisson G. Le peoplement de I’ Europe. Paris, 1939,153 - 155 - 66. 214. K onig W. Alte Geschihte der M eder und Perser. Hannover, 1934, 8-6. 215. Strzygowski J. A lai-Iran. V olkerwanderung, 1917, 187- 6; Hiising G. V olkerschichten in Iran. Wien, 1916. 341

216. Cordon Childe. L’ O rient prehistorique. Paris, 1933, 121, 167,192-66. 217. M adison Grant. Le diclin de la grande race. Paris, 1926, 259-260-66. 218. Jean Paul Roux. L’ Asie Centrale - H istoire et civilisations. Fayarad, 1997 34-3 9 -6 6 . 219. Denis Sinor. The Cam bridge H istory o f Early Inner Assia. Cambridgi U niversity Press, 1990. 220. Сайран Эбуш эрш . Турнстердщ тарихи мекен-жайы. - «Туркология» 2003, № 2. IV ТАРАУ 221. RadloffW . Blatter aus Sibirien, I—II, Lpg, 1893, 135-6. 222. Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. M .-JL, 1966, 136-6. 223. Hermann. «M assagettai», Paulys real Encyclopadie... 1930, 212-6. 224. М аргулан A.X. А киш ев K.A. Древняя культура Центр. Казахстана. А. 1966,412-414-6. 225. Диюс; Berthelot A. L’A sie ancienne centrale et sud-orientale, d ’arpes Ptolom ee, Paris, 1930,22-6. 226. Ligeti L. A z urali M agyar Oshaza. // A M agyarsag ostortenete. Budapest 1943, 37-6. 227. T ’oung Pao. Paris, XXIV, 263-6.; Everhard W. £ in kaynaklanna gore Ortj A sya’da A t cinsleri. // tJlkii, sayi 92, 1940, s. 189. 228. Rasonyi L. Tarihte Ttirkliik. A nkara, 1971. s.4. 229. Koppers W. ilk Turkltlk ve ilk indo-G erm enlik. // Belleten, sayi 20, 1941, s.471. 230. Flor F. Haustiere und H irten-kultur. W iener Beitrage Z ur Kulturgeschichtc und Linguistica. I, 1930. 231. Schmidt W. Rassen und V olker... II Luzern, 1946.; D TCF Dergisi, V, 3 s.346. 232. W iener Beitrage zur K ulturgeschichte und Linguistik. II, 1936. 233. Liu M au-tsai. Die chinesichen N achrichten zur G eshichte der O st-Turken, I, W iesbaden, 1958,453-6. 234. Ligeti L. A sya H unlan. - A ttila ve H unlan. Istanbul, 1962, 37-6. 235. Vaczy P. H unlar Avrupa’da, A ttila ve H unlan. Istanbul, 1962, 91-6. 236. G y M oravcsik. Boles Leo Tak tikaja, m ind M agyar tom eteni forras. Budapest. 1951, 342-6. 237. Egam i N. The K ’u a i-t’i the T ’ao-yti and the T ‘an-hsi... Tokyo. 1951, 87- 123-6. 238. K ollautz A. Geschichte und K ultur... II, Klagenfurt. 1970, 129-136-6. 239. Everhard W. Eski Qin kttltiirtt ve Tiirkler. // DTCF Dergisi. 1 ,4, 1943, 25-6. 240. Koppers W. Die Indogerm anen Frageim Lich te der historischen V6lkerunde. //Anthropos, XXX, s.30; A. Alfoldi. D ie Struktur des voretruskischen Romerstates, Heidelberg, 1974,43-6. 342

241. Ogel В. Ttirk Ktiltiir tarihi, 139, 147, 163,218-6. 242. Ruben W. M illattan bin sene e w e l A sya iflerinde m uhaceret eden Hisdistan'in en eski dem ircileri arasinda, TTKZ, Istanbul, 1943, 240-6. 243. Toynbee A. J. A Study o f History. London, 1962,164—6. 244. Ж урнал «Ж анырган ош». Бишкек шаары, 1999. 245. Тереножкин А. Археологические исследования в Казахстане и Киргизстане. // в д и , 1, м „ 1938,204-215-6; Бернш там А. А рхеологические И сследования в Киргизстане. // КСИИМ К, IV, Л., 1940. 246. Togan Z.V. Turklili Tarihi, 55-6. 247. Chavannes. Docum ents...; Бичурин H. Собр.сведений...; М инорский. Xyдуд А лъ-А лам ... 248. Тюркский сборник. I, 54 -8 2 -6 . 249. Sir Aurel Stein. On ancient tracks past the Pamirs. - The H im alaya Journal, vol. IV, 1932, s. 21-24. 250. Togan Z.V . Birun's picture o f the World. N ew Delhi, 1940,49-6. 251. Rostovsev M. Lesantiqutes Sarmates et Indo-Sycthers. // Recueil Kondakov. Praque. 1926,255-256-6. 252. Pelliot P.: T ’oung Pao, X V I, Paris, 1915, p.687-689. 253. W ang-Pun-Son. // Orient et Ocedent. Geneve, 1936, № 8 -9 ,2 2 2 -6 . 254. Готье. Ж елезный век в Восточной Европе. М., 1930. 255. R adloff W. A us Sibirien. II, 132-6. 256. G rousset R.L.L’Empire des Steppes, 24-25, 623-637-6. 257. Кондаков. Русские древности, III. 258. Rostovsev M. Lesantiqutes Sarmates et Indo-Sycthers. // Recueil Kondakov. Praque. 1926, 255-256-6. 259. Ibn A l-Faqih, ed. De Goeje, 50-6. 260 Археология. 24 гасыр жер астында. - «Т уркстан» газетс, 26 желтоксан, 2002. 261. Казак Совет Энциклопедиясы Алматы, 1977, 168 6. 262.Садык Сапабекулы.Туркютандагы тарихи зийарат.//Ясауи таглымы. Турюстан, 1996,126 б. 263.Бартольд В.В. О тчет о поездке в Среднюю А зию .С-Петербург, 1897, 80, 103 бб.; Ibn’ ul- Fakih. K itab al- Boldan. BGA. 1885, V, 224-6. 264.D arm stetter. J. Le Zend Avesta .III; Paris, 1883,161 6. 265. Togan Z.V. Um um i Ttirk Tarihine giri§. Istanbul, 1991, cilt I, 37. 266. Et-Taberi, El-M es’udi, Ibn ‘til- E s ir .// Islam Ansikldopedisi. Istanbul, 1991, “Тигап”тарауы. 267 Ttirk Yurdu, XXYI, 1942.45- 46 -6; §erefeddin Yezdi. ZN, II, 347-6.. 268.Pelliot P. L’ O rigine de Tou-kiue. nom chinois der Turcs . TP. XYI, 1915. 269. Gabain A. V. Hun-Turk . G abain A.V. Hun-Turk mtinasabetleri. II, TTKZ, Istanbul, 1943. 270. Doerfer G. Ttirkische und m ongolische Elem ente im N eupersischen, I-IV. W iesbaden, 1965-1975. 343

271.Eberhard W. Qin Tarihi, Ankara, 1947, 137-6. 272. Liu M au-Tsai. D ie chinesischen N achrichten zur G eschichte der O st-Ttirken I, W iesbaden, 1958,40-6. 273 . D er Islam. Т. IX, 1918, 99-100-6.6; - 274. Deni J. U ne incseription en langue, proto-bulgare decouverte, a Preslab. Revul des Etudes Byzaatints. Y. Bucarest, 1947. 275. Gokalp Z. Turkfiiltigiin Esaslari, Istanbul, 1923. 276. Bartold W. O rta A sia Turk Tarihi hakkinda dersler. Istanbul, 1927. 277.K6prtiltizade M ehm ed Fuad .Ttirkiye Tarihi I.25;H. Vambery. Die prim iti ve Cultur des turko-tatarischen Volkes. Leipzig, 1879, 51-6. 278. Korosi Csom a-A rchiv. Т. 1, 59-6. 279. Journal o f the Royal Asiatic Society. London N .S. X1Y, 125; Vilh. Thomsen. Samlede Afhandlinger, T.lll, 1922,465-6. 280. Szazadok (Johrhunderte (Yuzyillar), M acar dergisi). 1895, 899-6. 281. Бичурин Н.Я. Собр. сведений ... ч.1. 222-223-6.6. 282 . Эбш газы. TypiK шеж1рес1. Алматы, "Ана Tliii», 1992,12 6. 283 N em eth J. K avim adi olarak «Turk». - Turk Dunyasi ara§trmalan,1995, N isan 95, s.55. 284. E§ref Bengi Ozbilen. K avim adi olarak «ttirk». - Turk Dtinyasi ara§trmalan, Nisan. 1995, 95, s:57. 285. Korosi Csom a Archiv, II /4, 31 A ralik 1927, s:275. 286. F.W.K. Muller. Uigurica, II. APAW. 1911, 10, 97-6.6.; R.R. Arat. Eski Turk §iiri. Ankara, 1965.388-6.; Korosi Csom a Archiv, T.I, Aralik, 1927, s: 219-225. 287 N em eth Gy. D er volksname «Ttirk». KCsA, II. 4.1927,275-282 6.; Pelliot P. U O rigine de Tou-kiue, nom chinois desTurcs.TP. XVI, 1915; Gabanin A. GokTtirklerin tarihine bir baki$.DTCF.Dergisi,II. 5,1944. 288.Ф ирдавсий А. Ш ахнама.Катре баспасы.Т ехрон, 1999. 289 H aussing H.V. Theophylaktos Excurs tiber die Skytischen Volker. Byzantion,XIII, 1954, 310-6.; Eberhard W. С in Tarihi. Ankara, 1947, 137-6. 290. K ajgarli M ahmud. Divan-ti Lugat-it-Turk (ne§r. ve ttirk terc. B.Atalay), I. Ankara, 1939-1944, 351-6. 291. D09. Dr. Harun Gtingor. Altay kavim lerinde G ok Tanri. // Turk Dunyasi. Tarih dergisi. Aralik, 1993, 84 s. 292. Togan Z. V. Ttirk Tarihi dersl. Istanbul.1928. 293. .Harleiz. Les religions de la China. //M useon X, 1891, 128-6.; Franke. Geschicte des Chinenesischen Reiches. Berlin, I, 1930, 94-119-66. 294.JRAS, 1936, 701, 203 - 6 295. Зарубин. // Записи Коллегий Востоковедов. II, 333 - б 296. TomascheK. W. Skyth. N orden W ien, 1889, II, 63 - 6. 297.Бартольд В. Улуг бек и его время. Соч, т.2, ч.2, М.. 1964, 129-130-6. 298. Triedler Н. D ie Skythen und ihre N achbaren. - A rchiv fur Anthropologie. N .F .X III, 1 9 1 4 ,2 8 1 -6 . 299.Herodot, IV, 2 3 - 6 . 300.Записки Восточного Отделения Русского Археологического Общества, 344

XVII, 90-91-6; Бартольд В.В. О тчет о поездке в Среднюю Азию. С. -П етер ­ бург, 1 8 9 7 ,4 6 - 6 301.Бичурин. Собрание сведений о народах... 1 т. Петербург. 1850, 354-356 - б.; Sten Konow. Twe m edieval docum ents from Tun-huanag. Oslo, 1929, 10- 3 1 - 6 . 302.M uller F.K. Tori und Kiusan. // SBPAW, 1918, 566-586 - 66; Bailey H.W. Ttaugara. // BSOS, VIII, 1937, 883-922 - 66.; H enning W.B. Argi and the Tokhariens // BSOS, IX, 545-571 - 66; Haloun G. Zur Yueh-chih-Frage. // ZDM G, // XCI, 1937, 243-318 - 66; M aenchen Helfen. The Yueh-chih Problem relexamined. // JAOS, LXY, 1945, p-71-81. 303.1slam Anciklopedisi. Ttirkce ne?ri, II, s. 252-253. 304.Киел1 ютап. Таурат, Забур жэне 1нжшден алынган, кыскаш а тусш ктем елер косылган тандамалы жазбалар. Стамбул, 1996,25 - 6. 305.Sten Konow. Ein neuer Saka - Dialekt. // SBPAW, 1935, 798 - 6. 306.M ahm ud Ka§gari. Т. I, 318; 388 - 6.; Henning W. - BSOS. IX, p. 557. 307.Бартольд В. Анналы. Петроград, 1923, № :2, 266 - 6. 308. Бул ж еш ндеп мэл!меттер Готха ютапханасыныц TypiK Tepre катысты 2391,2392 немерлерш де бар. 309. Schoot W. Chinesische N achrichten iiber die K angar und das Osmanische Reich. Berlin 184, 154 - б.; А ристов H. Заметки... 292 - 6. 310. M arquart J. Uber das Volkstum der Komanen. Berlin, 1914, 1 6 8 - 6 . 311. ЗВОРАО, XI, 3 4 8 - 6 . 312. Tomashek W. Sogdiana. 1877, 1 3 5 -1 3 6 -6 . 313. Chavannes E.// Docum ents Sur les Tou-kioues occiedentaux. Spbg., 1903, 1 0 0 - 6 . (DOC) 313.Bretschneider E. M edialval Researches form Eeastem Asiatic Sources, I, London, 1910, 216 - 6. 314. M ahm ud Ka§gari. D ivanu-Lugat-it tttrk. I-IV. Ankara, 1939-1944, m. Ill, 228-6. 315. Coyajee J.C. Cults and legengs o f A ncient Iran and China. Bombay, 1936, 99-134, 153-159-6. 316. Zakariya Qazvini. A thar al-bilAad, 403-6. 317. Togan Z.V. Ibn Fadlan's Reisebericht. Leipzig. ZDM G. 1939 (1968),196- 198-6. 318. Togan Z.V. Turk tarihine giri?. Enderun Kitabevi. Istanbul, 1981, cilt I,19-6. 319. M ahm ud K ajgari. Divanti Lugat-it tttrk- Ankara. Ill, 111-6. 320. Bahab ubn М унаббиЬтын ацыздары ж енш де караныз: M arquart J. Die osten ropaeische und ostasiatische Streifzuge. Berlin, 1903,186-6. Булардыц асыл TeKCTepi (мэтшдерО И бн Хиш ам. Китаб эл тиджан ф'и мыду-и 1ш тйар. Х айдарабад Декен, 1828 жылдагы нускасында бар. 321 .Tabari. A nnales ed. De Goeje, I, 348. 322. Ibn Al-Faqih. M ejhed nushasi, vr. 171 а. Фотограф, нускасы А.З.В. Тоганда бар. 345

323. Toynbee A.A. Study o f history. II, Oxford, 1934,409-12-6. 324. M engen O. D ie jungpalaolitische K nochenkultur und ihre w eltgeschich tliche Bedeutung, in M itteilungen der W iener A nthropologischen Gesellschaft, LXIII, 1928, 8-11-66. 325. М ахмуд Кашгари. Диван Лугат ат- Турк.Алматы, Дайк-Пресс, 2005.- 1288. 326. Дугин А. Антарктида. - «Наука и религия», 1996, № 12,48-6. 327. W ill Durant. H istoire de la civilisation. II, Paris, 1937. 328. Cordon Childe. L'Orientprehistorique. Paris, 1933, 270-6. 329. Sir John M archall. M ohenjo-daro and the Indus Civilization. London, 1931, 1,75-76-66. 330. Z.V.Togan. Ibn Fadlan's Reisebericht. Leipzig, 1939, 226-6. 331. Эл-Бируни. Эл-АтЬар. Эл-ваакийа, арапш а мэтйн, 6. - 237.;Бартольд В. История культурной жизни Туркестана, 71-6. 332. Ulkii жинагы, XV, 1940, 509-510-66. 333.SupkaG .B uddhistischeSpureninderV 6lkerw anderungskunst,-M onatschrift fiir Kunustwtlessenschaft. X, 1917,217-237-66. 334. Ankara Dil-Tarih fakultesi Dergisi. 1943, № 5, 117-124-66. 335. Dr. Hevesi. Fm nish-ugrisches aus Indier. W ien, 1932. 336. Chavannes E. Les countries occedentaux apres I ’histoire des Wei: T'oung - Pao, 1905,512-6. 7 p * 337. Legendre A.F. La civilisution chnois m odeme. Paris, 1926, 225-230-6.; Fr. Hirth. The ancient history o f China. 1908, 186-6. 1. 338. Грум Гржимайло. Западная М онголия и Уранхайский край. М осква, 1926, I I , 44. 339.Eberhard W. Q in'in §imal kom§ulari. A nkara, 1942,118-6. 340.Edinks. // Journal o f China Branch o f the Royal Asiatic Society, XXII, 228; Groot. Die H unnen der vorchristlichen Zeit. Berlin, 1922,5-6; Грум Гржимайло, 147-6. 341.Harleiz. Les religions de la China. M useon, X, 1891, 128-6.; Franke. Geschicte des Chinenesischen Reiches. Berlin, I, 1930, 94-119-66. 342. Koppers W. Cihan tarihinin i$ignida ilk Ttirkltik ve ilk Indo-G erm enlik // Belleten, sayi 20,1941, V, 494-6. 343. H aloun G. Contributions to the history o f clan settlem en in ancient China. II A sia Major, I, 88-6 . Ulkii, жинагы, XY, 1940, 509-510-66. 344. W ang-Pun-Son. Les relations sino-turques dans le passe. - O rient et Occident. Geneva, 1936, № 8-9, 322-327-66. . 345. Edvard Erkes. N ene Bettrage zur G eschichte das Chou-K onigs yu, 1954, 12- 6. 346. К^ытайда ш ыгатын журнал: (М ига - H eritage Folk Literature Q uarterly in K azakh Language), 1991, № 2, 5-6-66. 346

347.Ж урнал: «Journal Asiatique», 1920, II, 153-154-6. 348.M ittelungen der W iener A nthropologischen Gecllschaft. 1922, 90-135-6. 349. Pene Grousset. H istoire de I'Extrem e Orient. Paris, 1929,1, 176-178-6. 350.R6ck F: «D er noue pflug». W ien, 1927, II, 1-21-6. 351.Kotwiz V. Sur la chronologie mongol. // Rocznik Orientalisticzny, II, жэне IV; Les tom beaux dits «Kereksur» en M ongolie. Ro, VI, 1929. V ТАРАУ 352. Бобоев X., Хасанов С. «Авесто» - маънавиятимиз сарчашмаси. Тошкент, «Адолат», 2001. 353. Авесто. ТеЬрон, 1991, 1-2 том. 354. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 1 том, Тошкент, «Фан», 1968,238-6. 355. Киел1 к1тап. Таурат, Забур жэне 1нжшден алынган, кыскаша туаш ктем елер косылган тандамалы жазбалар. Стамбул, «Ж аца QMip» баспасы, 1993, 1996, «Ж аратылыстыц басталуы» 6eniMi, 8 -9 -6 . 356. Куръони Карим. Таржима ва изохлар муаллифи Алоуддин М ансур, «Ш арк» нашриети. 1992, 397-6. 357. Авесто. Лившиц В.А. Предисловие. «Адиб»,Т. 1990, 3-6. 359. М эри Бойс. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М ., «Наука», 1988, 51-6. 360. Толстов С.П. По следам Хорезмской цивилизации. Т., «Фан», 1964, 104-6. 361. Дресвянская Г. Духи, святые, боги Средней Азии. Ташкент, «Узбекистон», 1993, 53-6. 362. Э.Бертельс. История персидско-таджиксикой литературы. М ., 1960, 47-6. 363. О. Г. и Н. О. Гудратовы. М ировые религии. Ислам. Обзор основных мировых религий . М. - Санкт-Петербург, «Диля», 2008. С. 10-11 363.Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзии. М., «Наука», 1956; Бертельс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М ., «Наука», 1960. 364.Абаев В.И. Скифский быть и реформа Зороастра. - «A rehiy orientalm». Praha, 1956, XXIV, 26-6. 365.Дандамаев М .А., Луконин В.Г. Культура и экономика Древнего Ирана. М., 1980, 8-6. 366. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейш ая, древняя и средневековая история. М., 1972., 50-6. Дьяконов И.М. Истории М идии от древнейш их времен до конца IV в. до н. э. М. —Л., 1965, 390-6. 367. Грантовский Э.А. А весто. - Ф илософская энциклопедия. Т. 1,М., 1960, 18-6. 368. История таджикского народа. Т. 1. М., 1963, 182-6. 347

369. Вайнберг Б.И. Этногеография Турана в древности. М., 1999,210-6. 370.Дьяконов И. Восточный Иран до Кира. - История Иранского государства и культуры. М ., 1971, 137-6. 371. П тицын Г.В. К вопросу о географии Ш ах-нам е. - Труды отдела Востока Гос. Эрмитажа. Т. IV. Л., 1947. 26. H erzfeld Е. Z oroaster and his World. Vol. II, Princeton, 1947, 699-6.; Лелеков Л.А. Термин «арья» в древнеиндийской и древнеиранской традициях. - Древняя Индия: Историко-культурные связи. М ., 1982, 155-6. 372. Тураев Б.А. История древнего Востока. М инск, «Харвест», 2002, 533-6. 373.Фирдавсий А. Ш ахнама. Иран Ислам Республикасы. Техрон. Кдтре баспасы, 1999 ж.,1367-бет. 374.Киел1 кггап. Таурат, Забур жэне 1нжшден алынган жазбалар. Стамбул, 1993,15,25-6. 375. М. Кршгари. Девону лугот-ит турк. Тошкент, 1960, Т. III, 419-422-6. : Т.1, 117-6. 376. Северотян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. О бщ етюркские и межтюркские основы на гласные. М ., 1974, 136-6. 377. Елеуов М. Ш у мен Талас ещ рлерш щ ортагасырлык калалары (V I-X III г. басы). Алматы, «Казак университет!», 1998, 51-6. 378. Махмуд Кашкари. Ty6i 6ip TypiK т ш («Диуани лугат-ит TypiK»). А лматы, «А на тип», 1991, 24-6. 379. Махмуд Кошгари. Девону лугот-ит турк. Т. III, Тошкент, 422-6. 380. Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение А бу-л-газы хана Х ивинского. М. - Л., 1958,25-6. 381.Ш элекенов У.Х. Баласагунда акша шыгарылган. // О ртагасырлык Казакстандагы акш а айналымы жэне сауда. -Х алы каралы к гылыми -практикалык конференциянын материалдары 8-10 маусым, 2006. Туран баспасы, Турюстан, 2007, б.-ЗЗ 382.Сейд1мбек А. Казак элемг. А., 1997, 216-6. 383.Геродот. «История» в девяти книгах. Л., 1972, 188-6. 384. Лувсанданзан. Алтын товч. У.Б., 1990, 148-6. 385. Казакстан тарихы.Б1ршип том.Алматы, «Казак энциклопедиясы», 2006. 386. Д. Лаэртский. Атакты философтардыц eMipnepi, ш мдер1 жэне накыл сездер1 туралы. М ., 1979, 95-96-беттер. 387. Бартольд В.В. Собр.соч.Т. VIII, 42-6. 388.Журн.: «Yeni Avrasya», 2000 yil, Kasim, 12 -1 8 -6 6 . 389.Абуль - Газы - Багадурхан. «Родословное древо тюрков». М .-Т .-Б . 1996, 1 5 -1 6 -6 . 390.Bang W, Pahm eti G. R. Oguz Kagan Destani. Istanbul, 1936. 391. Тйгкуе D ijindaki Turk Edebiyatlan Antolojisi. K ultur Bakanhgi. Cilt I. Ankara, 1993,30-6. «Ben U ygularin kagani ve уегуйгйпйп dort kojesinin kagam olsam gerektin>. 348

392. Bahaeddin Ogel. T urk m itolojisi (K aynaklan ve a9iklarm alari ile destanlar). I. Cilt. Ankara, 1993, 1 1 -6 . 393.Радлов В. К вопросу об Уйгурах. Приложение к LXXII тому, Записок Имп. Академии Наук. Спб., 1893, № 2, 53-6. 394.Riza Nur. O ughouz-nam e (Ероре Turque). Iskendeiyie. 1928, 6-6. 395.Щ ербак A.M . О гуз-Н ам е. М ., 1959, 93-6. 396.Typiicrep дастанындагы «Алп» ra n i ж енш де карадыз: «K aplan М. Turk destam nda A lp tipi», istanbul, 1955. 397. Тынышбаев М. История казахского народа. Алматы, изд-во «Санат», 1998,185-6. 398. Абдиров М. Хан Кучум, известный и неизвестный. Алматы, изд-во «Ж алын», 1996. 399. Казак Совет Энциклопедиясы: Алматы, 1977,168-6. 400. Раш ид ад-дин. Сборник летописей. Т.1. Кн.первая. М .-Л ., 1952, 93-6.; Сайшаал. Чингис Товчоон. Дэд Дэфтэр. Хох хет. 1990, ЗЗО-б. 401. AdileAyda. Les etrusques etaient - ils Tures? Paris, 1971; С о н ш - Etruskler (Tursakkalar) Ttirk Idiler. Ankara, 1992; Tiirklerin ilk atalari, Ankara, 1987. 402. Ш ахнама,Техрон. Фирдавсий А. Ш ахнама. Иран Ислам Республикасы. Техрон. Катре баспасы, 1999 ж.,1367-бет. 403. Искусство стран Востока. М ., 1986, 69, 25-6. 404. Ba$langi3indan Gtintimize Kadar. Turkiye D ijindaki Tiirk Edebiyatlari Antolojisi. Kiiltiir Bakanhgi. Ankara, cilt 1,1993, 33-бет. 405. Фирдавсий. Ш ахнаме. Т. 2. М., 1960, 266354-6. 406. П отапов JI.T. Очерки по истории Алтайцев. М., 1953, 251-6. 407. Фирдавсий А. Ш ахнама. Тошкент, 1984, 350-6. 408. Казахский фольклор в собраниях Г.Н. Потанина. А ., 1972, 6768-6. 409. Кляш торный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М., 1964, 166-6. 410. А геева Е.И., П ацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Ю жного Казахстана - Труды ИИАЭ АН Каз ССР. Т.1. А лма-А та, 1956. 57-6. 411.Ш ахнама жэне халык. ТеЬрон, 1362. 412. Короглы. Х .О гузский героический эрос. М., 1976, 9 0 -9 5 -6 . V I Т А Р А У 413.Дезал - Иранньщ он мыц жылдык тарихы. ТеЬрон, 1359 (1979), 1- 20- 66. 414.Togan Z.V. O n M ubarakshan Ghuri.// B S 0 8 , YI, 852-6;J.C.Coyajee. Cults and Legends o f ancient Iran and Cina. Bombay, 1936, 217-231-66. 415.Grundriss der Iranischen Philologie I, 117, 624-66; M arquart J. U ber das Volkstum derK om anen. Berlin, 1914, 70-71-66. 349