วัดบวรนิเวศวิหารในภาพถ่ายเก่า

พธิ ีฝงั พระสกลุ

คติความเช่ือในเร่ืองของการถือกำ�เนิดนั้นปรากฏมาในบ้านเมืองนับแต่ในสมัยโบราณในแถบ
ภมู ภิ าคนเ้ี มอื่ มกี ารท�ำ คลอดนน้ั “รก” ทอี่ อกมาจากครรภม์ ารดาพรอ้ มกบั ทารก จะปรากฏมพี ธิ กี รรมการน�ำ
เอา “รก” ใสห่ ม้อใสเ่ กลือทบั รกไว้ เชอ่ื กันว่าจะป้องกันไม่ให้ทารกเจ็บปว่ ย จากนัน้ จึงนำ�หม้อตาลวางไว้
รมิ เตาไฟทม่ี ารดาใชอ้ ยไู่ ฟ เชอ่ื กนั วา่ จะท�ำ ใหส้ ายสะดอื ทารกแหง้ เรว็ เมอื่ ครบก�ำ หนดจงึ จะน�ำ หมอ้ รกไปฝงั
ซงึ่ เปน็ วนั เดยี วกับวนั ท่ที �ำ พธิ ีต้ังชอื่ เด็ก โดยการฝงั รกต้องกำ�หนดท่ฝี ง่ั โดยดูวา่ เด็กเกิดวันใด จะตอ้ งฝงั รก
ไวท้ ใี่ ด เพราะถือวา่ จะเกิดสริ ิมงคลแกเ่ ด็ก จงึ เกดิ เป็นค�ำ ไทยโบราณวา่ “ฝงั รกราก” หรอื “ฝังรกฝังราก”
อันหมายถงึ “การตง้ั ถน่ิ ฐานประจํา”
ในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ รได้
มกี ารประกอบพธิ ฝี งั พระสกลุ ทว่ี ดั บวรนเิ วศวหิ ารในหลายวาระ ดงั ปรากฏรายละเอยี ดวา่ พระบาทสมเดจ็
พระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรทรงมีพระราชหัตถเลขาทูลสมเด็จพระสังฆราชเจ้า
กรมหลวงวชริ ญาณวงศ์ ขอใหท้ รงผกู ดวงพระชะตา กบั ทรงหารอื ในอนั จะถวายพระนามพระเจา้ ลกู ยาเธอ
และพระเจ้าลูกเธอพระองค์นั้น ๆ เม่ือสมเด็จพระสังฆราชเจ้าทรงจัดการผูกดวงพระชะตาและถวาย
พระนามตามพระราชประสงค์ ก็จะมกี ารประกอบพิธฝี งั พระสกลุ ในวนั เฉลมิ พระราชนามพระราชโอรส
และพระราชธิดาพระองค์นนั้ ๆ พระสกุลของแต่ละองค์จะมีการปลกู ตน้ ไมส้ ำ�คญั ไว้เปน็ นิมิต ได้แก่
พระสกุลของพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ประกอบพิธีฝังพระสกุลและได้ปลูก
ต้นไผ่ป่าและต้นมะพร้าวงอกปิดทองไว้เป็นนิมิต เม่ือวันท่ี ๑๕ กันยายน ๒๔๙๕ (ปัจจุบันอยู่บริเวณ
ศาลาพระพทุ ธบาท)
พระสกลุ ของสมเดจ็ พระกนษิ ฐาธริ าชเจา้ กรมสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี
ไดป้ ระกอบพธิ ฝี งั พระสกลุ และไดป้ ลกู ตน้ ตะเคยี น ตน้ ฝา้ ยเทศ และตน้ มะพรา้ วงอกปดิ ทองไวเ้ ปน็ นมิ ติ เมอ่ื
วนั ท่ี ๑๘ พฤษภาคม ๒๔๙๘ (ปัจจุบนั อยู่บรเิ วณศาลาพระพทุ ธบาท)

333

โต๊ะตั้งหมอ้ พระสกุลและตน้ ไมท้ จี่ ะปลูก
ในพิธีบรรจุพระสกุลพระเจา้ หลานเธอ
พระองคเ์ จา้ พชั รกิติยาภา
ณ บรเิ วณตำ�หนักลา่ ง ดา้ นทศิ เหนอื
เม่ือวนั ที่ ๑๑ มกราคม พ.ศ.๒๕๒๒

เจ้าพนักงานน�ำ ต้นเฟ่อื งฟ้า (แทนหวายหนาม)
สะรอบต้นไผป่ า่ ท่ฝี ังพระสกลุ พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จ้าพชั รกิติยาภา

334

พระสกุลของสมเดจ็ พระเจ้านอ้ งนางเธอ เจา้ ฟา้ จุฬาภรณวลยั ลักษณ์ อัครราชกมุ ารี กรมพระ
ศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี ได้ประกอบพิธีฝังพระสกุลและได้ปลูกต้นไม้ยาง ต้นฝ้ายเทศ และ
ต้นมะพร้าวงอกปดิ ทองไวเ้ ปน็ นิมิต เมือ่ วันท่ี ๗ กนั ยายน ๒๕๐๐ (ปัจจุบนั อยบู่ รเิ วณศาลาวชิรญาณ)
รวมทั้ง พระสกุลของสมเด็จพระเจา้ ลูกเธอ เจ้าฟ้าพชั รกติ ยิ าภา นเรนทริ าเทพยวดี กรมหลวง
ราชสารณิ สี ริ ิพัชร มหาวัชรราชธดิ า ได้ประกอบพธิ ีฝงั พระสกลุ ณ บรเิ วณต�ำ หนกั ล่าง และไดป้ ลกู ต้นไผ่
ต้นปารชิ าติ และต้นมะพรา้ วงอกปิดทองไว้เป็นนมิ ิต เมือ่ วนั ที่ ๑๑ มกราคม ๒๕๒๒
ดังความใน จดหมายเหตุพระประสูตกิ าร พระราชพธิ ีสมโภช ๓ วัน สมโภชเดือน และขนึ้ พระอู่
พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา ในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ
สยามมกุฎราชกมุ าร และพระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรชายา ทวี่ ่า
“วันพฤหัสบดี ๑๑ มกราคม พุทธศักราช ๒๕๒๒ เจ้าพนักงานเตรียมการฝังพระสกุล ณ
วดั บวรนเิ วศวหิ าร โดยตงั้ โตะ๊ ปลู าดดว้ ยผา้ ขาว วางหมอ้ พระสกลุ หมุ้ ผา้ ขาว เสน้ พระเกศาพระเจา้ หลานเธอฯ
หอ่ ผา้ ขาว พระเต้าศิลา เครอ่ื งท่ีนี้มีพานทองรองพรอ้ ม และมะพรา้ วนาฬิเกงอกหน่อปิดทองเงิน ทีใ่ ช้ใน
การพระราชพธิ สี มโภชเดอื นและขน้ึ พระอู่ ขา้ งโตะ๊ วางพนั ธไ์ุ มท้ ใ่ี ชใ้ นพธิ ี มตี น้ ไผ่ ๑ กอ ตน้ ปารชิ าติ ๑ ตน้
ตน้ หวายหนาม ๑ กอ และขุดหลมุ ลึก ๑ ศอก จำ�นวน ๔ หลมุ ไว้พร้อม
เวลา ๑๔ นาฬกิ า ๒๐ นาที นายพนู เพ่มิ ไกรฤกษ์ เลขาธิการพระราชวงั เชญิ หม้อพระสกลุ
ฝังในหลุมกลาง แลว้ ปลูกตน้ ไผ่เหลือหลุมฝงั พระสกุล ปลกู ตน้ ปารชิ าตใิ นหลมุ หน้าผลุมฝงั พระสกุล แล้ว
ปลูกมะพร้าวนาฬเิ กงอกหน่อในหลุมเบือ้ งซ้ายขวาของหลุมฝังพระสกุล โดยเชิญเสน้ พระเกศาลงวาง ณ
กน้ หลมุ กอ่ นปลกู มะพรา้ ว ขณะนนั้ พระสงฆ์ ๒ รปู เจรญิ พระพทุ ธมนต์ จากนน้ั นายพนู เพมิ่ ไกรฤกษร์ ดน�้ำ
ดว้ ยพระเตา้ ศลิ าตามล�ำ ดบั ตน้ ทปี่ ลกู เจา้ พนกั งานน�ำ ตน้ หวายหนามขดรอบหลมุ ฝงั พระสกลุ เปน็ เสรจ็ พธิ ”ี

335

สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณฯ สยามมกุฎราชกมุ าร ทรงจุดธปู เทียนเครอื่ งนมัสการพระพุทธปฏมิ า
หนา้ พระโกศพระศพสมเด็จพระญาณสงั วร สมเดจ็ พระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก ณ ตำ�หนกั เพช็ ร วัดบวรนิเวศวหิ าร

เม่ือวนั ท่ี ๒๕ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๕๖

พระโกศกดุ นั่ ใหญ่ ทรงพระศพ สมเดจ็ พระญาณสังวร
สมเดจ็ พระสงั ฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
ณ ต�ำ หนักเพช็ ร วดั บวรนเิ วศวิหาร
เมอ่ื วนั ที่ ๓๑ มกราคม พ.ศ.๒๕๕๗
336

สิน้ พระชนม

ตามทไ่ี ด้มปี ระกาศส�ำ นักนายกรฐั มนตรี เรอ่ื ง สมเดจ็ พระญาณสังวร สมเด็จพระสงั ฆราช สกล
มหาสงั ฆปรณิ ายก (เจรญิ สวุ ฑฒฺ โน) สน้ิ พระชนม์ ลงวันท่ี ๒๔ ตุลาคม ๒๕๕๖ ใหข้ ้าราชการ ลูกจา้ ง
พนักงานของส่วนราชการ หน่วยงานของรฐั และรัฐวิสาหกจิ ไวท้ กุ ข์ มกี ำ�หนด ๑๕ วัน ตงั้ แต่วันที่
๒๕ ตลุ าคม ๒๕๕๖ ถึงวันท่ี ๘ พฤศจิกายน ๒๕๕๖ นัน้
โดยที่สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก (เจริญ สุวฑฺฒโน)
ทรงเจริญด้วยพระคุณธรรมอันเป่ียมล้น และได้ทรงบำ�เพ็ญสรรพกรณียกิจอันเป็นประโยชน์ยิ่งประกอบ
กับประชาชนจำ�นวนมากต่างเศร้าโศกอาลัยในการส้ินพระชนม์ ดังนั้น เพ่ือเป็นการถวายพระเกียรติยศ
และความอาลัย รัฐบาลจึงเห็นสมควรประกาศให้ขยายเวลาการไว้ทกุ ข์ จากเดมิ ๑๕ วนั เป็น ๓๐ วัน
ตง้ั แตว่ นั ท่ี ๒๕ ตลุ าคม ๒๕๕๖ ถึงวนั ท่ี ๒๓ พฤศจกิ ายน ๒๕๕๖ ...

เอกสารอา้ งองิ

“ประกาศส�ำ นกั นายกรฐั มนตรี เรื่อง สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปรณิ ายก (เจริญ สุวฑฺฒโน) สิน้ พระชนม.์ ”
ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ที่ ๑๓๐. ๒๕ ตลุ าคม ๒๕๕๖, หนา้ ๕.

337

พระโกศทองนอ้ ย
ทรงพระศพ สมเด็จพระญาณสังวร
สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
ณ ต�ำ หนกั เพช็ ร วดั บวรนเิ วศวหิ าร
เมอ่ื วนั ท่ี ๑๕ ธนั วาคม พ.ศ.๒๕๕๘

ร้วิ ขบวนพระอสิ ริยยศเชิญพระโกศพระศพ สมเดจ็ พระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก
จากวัดบวรนิเวศวิหารสพู่ ระเมรวุ ัดเทพศริ นิ ทราวาส
เมือ่ วันท่ี ๑๖ ธนั วาคม พ.ศ.๒๕๕๘
338

พระเถระผ้แู ทนคณะสงฆ์วดั บวรนิเวศวิหาร ตามขบวนพระอสิ รยิ ยศเชญิ พระโกศพระศพ
สมเดจ็ พระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสงั ฆปริณายก เวียนรอบพระเมรุวดั เทพศิรินทราวาส

เมอ่ื วนั ที่ ๑๖ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๕๘

339

พระจิตกาธานพระศพ สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก
พระเมรวุ ดั เทพศิรินทราวาส เม่อื วนั ท่ี ๑๖ ธนั วาคม พ.ศ.๒๕๕๘

340

สถาปนา

พระเกียรติยศ

บดั นี้ ถงึ วาระการพระราชทานเพลงิ พระศพ สมเดจ็ พระญาณสงั วร สมเดจ็ พระสงั ฆราช สกลมหา
สงั ฆปรณิ ายก (เจรญิ สวุ ฑฒฺ โน) จงึ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ใหเ้ ลอื่ นชน้ั เครอ่ื งเกยี รตยิ ศประกอบพระศพ
สมเดจ็ พระญาณสงั วร สมเดจ็ พระสงั ฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก (เจรญิ สวุ ฑฒฺ โน) จากพระโกศกดุ นั่ ใหญ่
เป็นพระโกศทองนอ้ ย ในการพระราชพธิ ีพระราชทานเพลิงพระศพ ระหวา่ งวนั ที่ ๑๕ – ๑๗ ธันวาคม
๒๕๕๘ เพื่อเฉลมิ พระเกียรตยิ ศ และบนั ทกึ ไว้ในประวัตศิ าสตรอ์ ยา่ งสมเด็จพระสังฆราชในอดตี ดว้ ยทรง
ด�ำ รงอยใู่ นครฐุ านียะ เป็นที่ตั้งแหง่ พระราชศรัทธาในพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยู่หัว สมเด็จพระนางเจ้าฯ
พระบรมราชนิ นี าถ และพระบรมวงศานวุ งศ์ ตลอดจนประชาชนทกุ หมู่เหล่ามาโดยตลอดพระชนมช์ พี ...

เอกสารอา้ งองิ

หนงั สอื ส�ำ นักราชเลขาธิการ เลขท่ี รล ๐๐๐๒.๓/๓๐๐๕๔ เรอ่ื ง ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ ฯ ใหเ้ ลอื่ นชนั้ เครือ่ งเกียรตยิ ศประกอบพระศพ
สมเดจ็ พระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสงั ฆปริณายก (เจริญ สุวฑฺฒโน) จากพระโกศกุดน่ั ใหญ่ เป็นพระโกศทองน้อย ในการ
พระราชพิธพี ระราชทานเพลงิ พระศพ ลงวนั ที่ ๑ ธนั วาคม ๒๕๕๘

341

สมเด็จพระพระวันรตั (จุนท์ พรฺ หมฺ คตุ โฺ ต)

เกดิ วนั ๕  ๑ฯ  ๑๑ คำ่� ปีชวดอัฐศก ๑๒๙๘
(วันที่ ๑๗ กันยายน พ.ศ.๒๔๗๙)

อปุ สมบท วัน ๑  ๑ฯ  ๘-๘ คำ่� ปวี อกอฐั ศก ๑๓๑๘
(วันท่ี ๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๙๙)

สมณฉายา พรฺ หฺมคุตฺต

ครองวัด วัน ๕ ๑ฯ๐  ๓ คำ่� ปีฉลูตรีศก ๑๓๒๓
(วนั ท่ี ๑ มีนาคม พ.ศ.๒๕๐๕)

พรหมคุตตสมยั

343

ร้วิ ขบวนพระบรมราชอิสริยยศอัญเชิญพระบรมโกศพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภมู ิพลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
ไปยงั พระเมรุมาศท้องสนามหลวง วนั ที่ ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ.๒๕๖๐

สมเดจ็ พระวันรตั นั่งราชรถพระน�ำ อา่ นพระอภธิ รรมนำ� รว้ิ ขบวนพระบรมราชอิสรยิ ยศอญั เชญิ พระบรมโกศ
พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู ิพลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร ไปยงั พระเมรุมาศท้องสนามหลวง

วนั ที่ ๒๖ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๖๐
344

ถวายพระเพลิงพระบรมศพ

รชั กาลที่ ๙

(วนั ที่ ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ.๒๕๖๐) ...สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั เสดจ็ พระราชด�ำ เนนิ โดยรถยนตพ์ ระทนี่ งั่
จากพระทน่ี ง่ั อมั พรสถาน พระราชวงั ดุสติ ไปยงั พระบรมมหาราชวัง ทางประตวู เิ ศษไชยศรี ประตูพิมาน
ไชยศรี ผา่ นหน้าพระท่ีน่ังจักรีมหาปราสาท ทหารกองเกียรตยิ ศถวายความเคารพ วงดรุ ยิ างคบ์ รรเลง
เพลงสรรเสรญิ พระบารมี
เวลา ๗ นาฬกิ า เสดจ็ ขนึ้ พระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งราชสกั การะและเครอ่ื ง
ทองนอ้ ยถวายราชสกั การะพระบรมศพทหี่ นา้ พระแทน่ สวุ รรณเบญจดล แลว้ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งนมสั การ
บูชาพระพุทธรูปประจำ�พระชนมวารที่หน้าพระแท่นมหาเศวตฉัตร ทรงทอดผ้าไตร พระสงฆ์ ๓๐ รูป
สดบั ปกรณ์ ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก ถวายพระพรลา ออกจากพระท่ีน่งั
เลขาธิการพระราชวัง กราบบังคมทูลขอพระราชทานพระราชานุญาตให้เจ้าพนักงานเปลื้อง
พระโกศทองใหญท่ ป่ี ระกอบพระลองออก
ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ ฯ ใหเ้ จา้ พนกั งานสนมพลเรอื นเปลอ้ื งพระโกศทองใหญถ่ วายตาดคลุม
พระลองแลว้ ต�ำ รวจหลวงอญั เชญิ ลงจากพระแทน่ สวุ รรณเบญจดล นายทหารมหาดเลก็ ราชวลั ลภรกั ษา
พระองค์อัญเชิญพระลองออกพระทวารทางมุขตะวันตก ลงจากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท อัญเชิญ
พระลองประดษิ ฐานบนพระเสลีย่ งแวน่ ฟา้ แลว้ อัญเชญิ ไปท่หี นา้ กำ�แพงแกว้ โดยมตี ำ�รวจหลวงน�ำ ทหาร
มหาดเลก็ ราชวลั ลภรกั ษาพระองคอ์ ญั เชญิ พระลองขนึ้ ประดษิ ฐานบนเกยลา แลว้ ประกอบพระโกศทองใหญ่
แลว้ เลอื่ นพระบรมโกศเข้าประดษิ ฐานบนพระยานมาศสามล�ำ คาน
ขณะท่ีอัญเชิญพระลองลงจากพระแท่นสุวรรณเบญจดลนั้น ทหารปืนใหญ่ยิงปืนใหญ่ถวาย
พระเกียรตินาทีละ ๑ นดั ตลอดเวลา จนเมื่ออญั เชิญพระบรมโกศไปเทียบยงั พระมหาพิชยั ราชรถหนา้
วดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม จึงหยุดยิง และเม่ือนายทหารมหาดเลก็ ราชวัลลภรักษาพระองคอ์ ัญเชิญ
พระลองลงจากพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ทหารกองเกยี รตยิ ศพระบรมศพถวายความเคารพ วงดรุ ยิ างค์
บรรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมี

345

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จลงจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางบันไดพระทวารมุขเหนือไป
ประทบั ทีช่ าลาหนา้ พระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท ทอดพระเนตรการอญั เชิญพระบรมโกศขึน้ ประดษิ ฐานบน
พระยานมาศสามล�ำ คาน เจา้ พนกั งานภษู ามาลาขนึ้ ถวายบงั คมประคองหนา้ หลงั นายทหารราชองครกั ษ์
เปน็ คเู่ คยี ง
ขณะเปลื้องพระโกศทองใหญ่ ณ ที่ประดิษฐานพระแท่นสุวรรณเบญจดลภายใต้นพปฎลมหา
เศวตฉตั ร ชาวพนักงานประโคมในรว้ิ ขบวนจะได้กระทงั่ มโหระทึก สังข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ปี่กลองชนะ
ตลอดเวลา และหยุดประโคมเมอื่ เทียบพระยานมาศสามลาํ คานทเ่ี กรนิ พระมหาพชิ ัยราชรถ
พรอ้ มแลว้ อญั เชญิ พระบรมโกศโดยพระยานมาศสามล�ำ คานออกจากพระบรมมหาราชวงั มนี าย
ทหารราชองครักษ์เชญิ ธงมหาราชน�ำ ขณะน้ัน กองเกยี รติยศพระบรมศพถวายความเคารพ วงดุริยางค์
บรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี พระยานมาศสามลำ�คานอัญเชิญพระบรมโกศออกทางประตูศรีสุนทร
ประตเู ทวาภริ มย์ เขา้ ประจ�ำ ขบวนพระบรมราชอสิ รยิ ยศ เจา้ หนา้ ทยี่ กนพปฎลมหาเศวตฉตั รคนั ดาลถวาย
กางกน้ั พระบรมโกศซงึ่ ประดษิ ฐานบนพระยานมาศสามล�ำ คาน คเู่ คยี งนายทหารราชองครกั ษ์ อนิ ทร์ พรหม
พระกลด บงั พระสูรย์ มหาดเล็กเชิญเครอื่ งพระบรมราชอสิ รยิ ยศ เครื่องราชอิสริยาภรณเ์ ข้าประจำ�ทีใ่ น
ริ้วตามล�ำ ดบั
เลขาธิการพระราชวัง กราบบังคมทูลขอพระราชทานพระราชานุญาตเชิญเสด็จและยาตราร้ิว
ขบวนพระบรมราชอสิ รยิ ศอญั เชญิ พระบรมโกศ ๔ สาย มเี จา้ พนกั งานน�ำ รวิ้ ธง ๓ ชาย คแู่ หน่ ายทหารบก
นายทหารเรอื นายทหารอากาศ ต�ำ รวจหลวงถอื หอก มหาดเลก็ หลวงคหู่ นา้ สมเดจ็ พระวนั รตั วดั บวรนเิ วศ
วหิ าร นั่งเสล่ียงกลีบบัวอา่ นพระอภิธรรมน�ำ ค่เู คียง อนิ ทร์ พรหม นาลวิ นั ขบวนพระบรมราชอิสริยยศ
ประกอบดว้ ย พระอภริ มุ ชมุ สาย ชาวพนกั งานประโคมกระทง่ั มโหระทกึ สงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ป่ี กลองชนะ
แหอ่ ญั เชญิ พระบรมโกศตามราชประเพณีไปตามถนนมหาราช ถนนท้ายวงั
สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั เสดจ็ พระราชด�ำ เนนิ ตามพระบรมโกศไปยงั พลบั พลายก หนา้ วดั พระเชตพุ น
วมิ ลมงั คลาราม เทยี บพระยานมาศสามล�ำ คานแลว้ อญั เชญิ พระบรมโกศประดษิ ฐาน ณ ทา้ ยเกรนิ บนั ไดนาค
ทรงทอดผา้ ไตร ๒๐ ไตร พระสงฆส์ ดบั ปกรณเ์ ทย่ี วละ ๕ ไตร เสดจ็ พระราชดาํ เนนิ ไปประทบั ยงั พลบั พลายก
เจ้าพนักงานภูษามาลาขึ้นน่ังท้ายเกรินบันไดนาค ถวายบังคมแล้วประคองพระบรมโกศ เจ้าหน้าที่
ผู้ฉุดชักพระมหาพิชัยราชรถถวายบังคมพร้อมกันกับเจ้าพนักงานภูษามาลา แล้วเลื่อนเกรินอัญเชิญ
พระบรมโกศขึ้นสู่บุษบกพระมหาพิชัยราชรถ ขณะนน้ั ขบวนพระบรมราชอสิ รยิ ยศกระทงั่ มโหระทึก สงั ข์
แตรงอน แตรฝร่ัง ป่ีกลองชนะ ถวายความเคารพ วงโยธวาทติ บรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี จบแลว้
ขบวนหนา้ ท้งั หมดกลบั สรู่ าชวิถีท่ีจะเชิญพระมหาพชิ ัยราชรถไปยงั พระเมรุมาศทอ้ งสนามหลวง

346

เลขาธิการพระราชวัง กราบบังคมทูลขอพระราชทานพระราชานุญาตเชิญเสด็จและยาตราร้ิว
ขบวนพระบรมราชอสิ รยิ ยศอญั เชญิ พระบรมโกศโดยพระมหาพชิ ยั ราชรถไปยงั พระเมรมุ าศ ทอ้ งสนามหลวง
เมอื่ เคลอ่ื นขบวนทหารปนื ใหญย่ งิ ปนื ใหญถ่ วายพระเกยี รตนิ าทลี ะ ๑ นดั จนกวา่ พระบรมโกศขนึ้ ประดษิ ฐาน
บนพระจิตกาธานในพระเมรุมาศแล้วจึงหยุดยิง ขบวนพระบรมราชอิสริยยศมีมโหระทึก สังข์ แตรงอน
แตรฝร่ัง ป่ี กลองชนะ ประโคมตลอดเวลา และหยุดประโคมเมือ่ ได้เปิดพระวสิ ตู รบนพระเมรุมาศแลว้
ครน้ั ประตหู ลงั ขบวนพระบรมราชอสิ รยิ ยศพระบรมโกศผา่ นพลบั พลายกหนา้ วดั พระเชตพุ นวมิ ล
มังคลารามที่ประทับไปแล้ว สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดําเนินเข้าขบวนตามพระบรมโกศ โดยมี
๘ ต�ำ รวจหลวง นายทหารราชองครักษเ์ ชญิ ธงชยั พระครุฑพา่ ห์ เชิญธงชัยราชกระบี่ยทุ ธ นำ�เสดจ็ นาย
ทหารราชองครกั ษ์ มหาดเลก็ พระราชพธิ เี ชญิ เครอ่ื งพระราชอสิ รยิ ยศของสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และทหาร
มหาดเล็กรักษาพระองค์แซงเสด็จ แล้วต่อด้วยพระราชวงศ์ฝ่ายหน้า ข้าราชบริพาร และหน่วยงานใน
พระองค์ ข้าทลู ละอองธลุ ีพระบาทช้ันผใู้ หญฝ่ า่ ยทหาร พลเรือน
ทหารกองเกียรตยิ ศขบวนหนา้ นำ�พระบรมโกศ ยาตราไปตามถนนสนามไชย ถนนราชดำ�เนินใน
เลยี้ วเขา้ ถนนกลางทอ้ งสนามหลวง แลว้ เลยี้ วเขา้ ตง้ั แถวแตล่ ะกองพนั ในสนามดา้ นทศิ เหนอื หลงั แถวทหาร
กองเกียรติยศพระบรมศพ หน้าพลับพลายกนอกราชวตั พิ ระเมรุมาศ
ขบวนพระบรมราชอสิ รยิ ยศตอนหนา้ พระมหาพชิ ยั ราชรถตรงไปตามถนนกลางทอ้ งสนามหลวง
เทียบราชรถพระนำ�ทม่ี ุมราชวตั ติ ่อถนนพระจนั ทรส์ ง่ สมเด็จพระวันรัตลงจากราชรถพระนำ� ไปพักทที่ า้ ย
พระท่นี ัง่ ทรงธรรม แล้วราชรถพระน�ำ เลยไปพิพิธภัณฑสถานแหง่ ชาติ พระนคร พรอ้ มดว้ ยฉตั รพระนำ�
สมเด็จพระวันรัต คู่เคยี ง อินทร์ พรหม ค่แู ห่ นายทหารบก นายทหารเรือ นายทหารอากาศ นำ�ร้วิ ธง
๓ ชาย มโหระทึก สังข์ แตร ปี่ กลองชนะ เดนิ เข้าไปตัง้ แถวในพระเมรุมาศตามแนวริมราชวตั ดิ า้ นเหนือ
ตะวนั ออก และด้านใต้ พรอ้ มด้วยฉัตรเครอื่ งสูงหักทองขวาง
เม่ือพระมหาพิชัยราชรถจะถึงที่เทียบสะพานเกรินบันไดนาคหน้าพลับพลายกนอกราชวัติพระ
เมรมุ าศ ทหารกองเกยี รตยิ ศพระบรมศพถวายความเคารพ วงดรุ ยิ างค์บรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี
ทหารกองเกียรติยศแห่นําพระบรมโกศถวายความเคารพ เทียบพระมหาพิชัยราชรถท่ีประตูราชวัติพระ
เมรมุ าศ คูเ่ คยี ง อนิ ทร์ พรหม และเคร่อื งสงู หกั ทองขวาง มหาดเลก็ เชิญเครอ่ื งพระบรมราชอิสรยิ ยศ
นาลิวัน ประตูหลัง เดินชิดขวาเคียงข้างพระมหาพิชัยราชรถริมขอบสนามไปต้ังแถวในราชวัติรวมกับ
เครอ่ื งสูงขบวนหน้า
สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั เสดจ็ พระราชด�ำ เนนิ ไปประทบั ทพ่ี ลบั พลายกพรอ้ มดว้ ยพระบรมวงศานวุ งศ์
ทอดพระเนตรการอญั เชญิ พระบรมโกศลงจากพระมหาพชิ ยั ราชรถไปประดษิ ฐานเหนอื ราชรถปนื ใหญเ่ พอื่
เตรียมเวียนพระเมรุมาศ

347

เจ้าพนกั งานอญั เชิญพระบรมโกศ
ลงจากพระมหาพิชยั ราชรถ

เจา้ พนักงานอญั เชญิ พระบรมโกศขึน้ ประดิษฐาน
บนพระจติ กาธาน โดยเกรินบันไดนาค

พระโกศจันทนท์ รงพระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร
มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
ประดษิ ฐานบนพระจิตกาธาน

348

ขบวนทหารกองเกยี รตยิ ศกองหลงั เลยี้ วเขา้ ถนนตดั เขา้ พระเมรมุ าศ แลว้ เลยี้ วซา้ ยไป ตงั้ แถวตรง
ประตูราชวัติพระเมรุมาศด้านตะวนั ออก และดา้ นใต้ตามลำ�ดบั กองพัน
เจา้ พนกั งานเชญิ เกรนิ บนั ไดนาคเทยี บพระมหาพชิ ยั ราชรถ และเทยี บราชรถปนื ใหญเ่ รยี บรอ้ ยแลว้
เจา้ พนกั งานภษู ามาลาถวายบงั คมพรอ้ มกบั ผฉู้ ดุ ชกั พระมหาพชิ ยั ราชรถ แลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาจะได้
เลอ่ื นอญั เชญิ พระบรมโกศเคลอ่ื นลงทางเกรินบันไดนาคประดษิ ฐานเหนือราชรถปนื ใหญ่ มีทหารปืนใหญ่
ฉดุ ชกั ราชรถปืนใหญ่ อัญเชิญพระบรมโกศเข้าเวียนพระเมรุมาศ
เลขาธิการพระราชวังกราบบังคมทูลขอพระราชทานพระราชานุญาต เชิญเสด็จและยาตราริ้ว
ขบวนพระบรมราชอิสริยยศ ราชรถปืนใหญ่ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระดําเนิน พร้อมด้วยพระบรม
วงศานวุ งศ์ ตามพระบรมโกศเวยี นพระเมรุมาศ โดยอุตราวฏั ๓ รอบ แล้ว เสดจ็ ขน้ึ ประทับบนพระท่ีน่ัง
ทรงธรรม เจ้าพนักงานเทียบราชรถปืนใหญ่ที่เกรินบันไดนาคพระเมรุมาศด้านเหนือ เจ้าพนักงานเลื่อน
พระบรมโกศส่เู กริน อญั เชญิ พระบรมโกศขนึ้ ประดษิ ฐานบนพระจิตกาธาน คร้นั ถงึ ทีแ่ ลว้ ปดิ พระฉาก ปิด
พระวสิ ูตร หยดุ ประโคมกระทัง่ มโหระทกึ สงั ข์ แตร ป่ี กลองชนะ เปล้อื งพระบรมโกศประกอบพระโกศ
จันทน์ แวดลอ้ มดว้ ยฉัตรดอกไม้สด ๔ มมุ แลว้ เปดิ พระฉาก เปิดพระวิสูตร สมเด็จพระเจ้าอยู่หวั เสดจ็
ขน้ึ พระเมรมุ าศทางบนั ไดดา้ นตะวนั ตก ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งราชสกั การะ กราบถวายบงั คมพระบรมศพ
แล้วเสด็จลงทางเดิม ข้ึนพระที่นง่ั ทรงธรรมไปประทับรถยนต์พระทนี่ ัง่ เสดจ็ พระราชดําเนนิ กลบั

เอกสารอ้างองิ

“หมายก�ำ หนดการ ท่ี ๒๕/๒๕๖๐ หมายก�ำ หนดการพระราชพธิ ถี วายพระเพลงิ พระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช
บรมนาถบพติ ร ณ พระเมรมุ าศ ท้องสนามหลวง ตลุ าคม พุทธศกั ราช ๒๕๖๐.” ราชกจิ จานเุ บกษา. เล่มท่ี ๑๓๔. ๒๕ ตลุ าคม ๒๕๖๐,
หน้า ๑๘-๒๔.

349

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร พรอ้ มดว้ ยสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี ประทับรถยนต์
พระทน่ี ัง่ ทรงอญั เชิญพระผอบพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธเิ บศร มหาภูมพิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร

ไปบรรจุที่พระอโุ บสถวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม และวดั บวรนิเวศวหิ าร เมื่อวนั ที่ ๒๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๖๐

สมเด็จพระเจ้าอยูห่ วั มหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูรทรงบรรจพุ ระบรมราชสรีรางคาร
พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
ทฐ่ี านพทุ ธบัลลังกพ์ ระพทุ ธชินสหี ์ เมอื่ วันท่ี ๒๙ ตลุ าคม พ.ศ.๒๕๖๐
350

บรรจุพระบรมราชสรรี างคาร

รชั กาลที่ ๙

(วนั ที่ ๒๙ ตลุ าคม พ.ศ.๒๕๖๐) เจา้ พนกั งานเตรยี มการพระราชพธิ บี รรจพุ ระบรมราชสรรี างคาร
พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ในพระอุโบสถวัดราชบพิธสถิตมหา
สมี าราม และพระอโุ บสถวัดบวรนเิ วศวหิ าร ไว้พร้อม
สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำ�เนินโดยรถยนต์พระท่ีน่ังจากพระท่ีน่ังอัมพรสถาน
พระราชวังดุสิต ไปยังศาลาสหทัยสมาคม ในพระบรมมหาราชวัง ผ่านประตูวิเศษไชยศรี ทหารกอง
เกยี รตยิ ศถวายความเคารพ วงดรุ ิยางคบ์ รรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี
เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๓๐ นาที เลขาธกิ ารพระราชวงั กราบบงั คมทลู ขอพระราชทานพระราชานญุ าต
อัญเชิญพระบรมราชสรีรางคาร เชิญเสด็จและยาตราร้ิวขบวนพระบรมราชอิสริยยศ อัญเชิญพระบรม
ราชสรีรางคารไปบรรจุทพี่ ระอโุ บสถวัดราชบพิธสถติ มหาสีมาราม และวัดบวรนิเวศวหิ าร เจ้าพนักงาน
ภูษามาลาอัญเชิญพระผอบพระบรมราชสรีรางคาร พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
บรมนาถบพิตร โดยพระราชยานจากพระศรีรัตนเจดีย์ มีตำ�รวจหลวงนำ� ไปออกประตูเกยหลังวัด
พระศรรี ัตนศาสดาราม อญั เชิญไปถวายสมเด็จพระเจ้าอย่หู วั และสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยาม
บรมราชกุมารี ณ รถยนตพ์ ระท่นี ่ัง
ยาตราขบวนอญั เชญิ พระบรมราชสรรี างคารออกจากพระบรมมหาราชวงั ทางประตวู เิ ศษไชยศรี
โดยขบวนกองเกียรติยศทหารมา้ รักษาพระองค์ มี พันโทหญงิ พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จ้าสิริวณั ณวรี
นารรี ตั น์ ทรงม้านำ�
สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ประทับ
รถยนต์พระที่น่ังทรงอัญเชิญพระผอบพระบรมราชสรีรางคารแล้วกองเกียรติยศทหารม้ารักษาพระองค์
ขบวนหลงั ตาม ขบวนอัญเชญิ พระบรมราชสรีรางคารไปตามถนนหนา้ พระลาน เลยี้ วขวาถนนสนามไชย
เล้ียวซ้ายถนนกัลยาณไมตรี ข้ามสะพานช้างโรงสี เล้ียวขวาถนนอัษฎางค์ เลี้ยวซ้ายถนนราชบพิธ

351

ขบวนหน้าทหารม้ารักษาพระองค์แห่นำ� รถยนต์พระท่ีนั่งอัญเชิญพระบรมราชสรีรางคารเทียบท่ีประตู
วัดราชบพธิ สถิตมหาสมี าราม ทหารกองเกียรตยิ ศถวายความเคารพ วงดรุ ิยางค์บรรเลงเพลงสรรเสริญ
พระบารมี เจ้าพนักงานภูษามาลาอัญเชิญพระผอบพระบรมราชสรีรางคารเข้าซุ้มประตูวัด สมเด็จ
พระเจา้ อย่หู ัวและสมเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารเี สด็จพระราชด�ำ เนินไปยังพระบรม
ราชานสุ าวรยี พ์ ระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รชั กาลท่ี ๕ ทรงวางพมุ่ ดอกไม้ ทรงจดุ ธปู เทยี น
เครอื่ งทองน้อยถวายราชสกั การะ ทรงกราบ เสดจ็ พระราชด�ำ เนนิ ตามพระบรมราชสรรี างคาร
เจ้าพนักงานภูษามาลาอัญเชิญพระผอบพระบรมราชสรีรางคารไปประดิษฐานที่โต๊ะหมู่ใน
พระอุโบสถข้างพทุ ธบัลลงั ก์พระพุทธอังคีรส
สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการบูชาพระพุทธอังคีรสพระประธานใน
พระอโุ บสถ และทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยถวายราชสกั การะพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็
พระปกเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รชั กาลท่ี ๗ พระราชสรรี างคารสมเดจ็ พระนางเจา้ ร�ำ ไพพรรณี พระบรมราชนิ ี ใน
รชั กาลที่ ๗ และพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช บรมนาถบพติ ร
แล้วทรงทอดผ้าไตร พระสงฆ์วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ๓๐ รูป สดับปกรณ์ ถวายอนุโมทนา
สมเด็จพระอรยิ วงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก ถวายอดเิ รก แลว้ ทรงบรรจุ
พระบรมราชสรีรางคารพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ที่ฐานพุทธ
บัลลังก์พระพุทธอังคีรส ทรงวางพวงมาลาของส่วนพระองค์และของสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรม
ราชนิ นี าถ ในรชั กาลที่ ๙ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยถวายราชสกั การะ ขณะนนั้ ชาวพนกั งานประโคม
กระทง่ั มโหระทกึ สงั ข์ แตร ป่ี กลองชนะ ทหารกองเกยี รตยิ ศ ถวายความเคารพวงดรุ ยิ างคบ์ รรเลงเพลง
สรรเสริญพระบารมี สมเดจ็ พระเจ้าอยหู่ ัว พร้อมดว้ ยสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี
เสดจ็ พระราชด�ำ เนนิ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทนี่ ง่ั ทรงอญั เชญิ พระบรมราชสรรี างคารอกี สว่ นหนง่ึ เขา้ ขบวน
กองเกยี รติยศทหารม้ารกั ษาพระองคแ์ หน่ ำ�ไปยงั พระอโุ บสถวัดบวรนเิ วศวหิ าร ทหารกองเกยี รติยศถวาย
ความเคารพ วงดรุ ิยางค์บรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี
รถยนต์พระท่ีนั่งอัญเชิญพระบรมราชสรีรางคารเทียบที่ประตูวัดบวรนิเวศวิหาร ทหารกอง
เกยี รตยิ ศถวายความเคารพ วงดรุ ยิ างคบ์ รรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมี เจา้ พนกั งานภษู ามาลาอญั เชญิ
พระผอบพระบรมราชสรีรางคารไปยงั พระอุโบสถประดิษฐานท่โี ตะ๊ หมขู่ า้ งพุทธบลั ลังกพ์ ระพุทธชินสีห์
สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งนมสั การบชู าพระพทุ ธชนิ สหี ์ พระประธานพระอโุ บสถ
และทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยถวายราชสกั การะพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้
เจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ และพระบรมราชสรีรางคารพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
บรมนาถบพติ ร แลว้ ทรงทอดผ้าไตร พระสงฆว์ ดั บวรนิเวศวิหาร ๓๐ รูป สดับปกรณ์ ถวายอนโุ มทนา

352

สมเด็จพระวันรัตถวายอดิเรก แล้วทรงบรรจุพระบรมราชสรีรางคารพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหา
ภมู ิพลอดลุ ยเดช บรมนาถบพิตร ทฐี่ านพทุ ธบัลลังก์พระพุทธชนิ สีห์ ทรงวางพวงมาลาของส่วนพระองค์
และของสมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชินนี าถ ในรัชกาลท่ี ๙ ทรงจดุ ธปู เทียนเคร่อื งทองน้อยถวาย
ราชสกั การะ ขณะนั้นชาวพนักงานประโคมกระท่ังมโหระทกึ สังข์ แตร ป่ี กลองชนะ ทหารกองเกียรตยิ ศ
ถวายความเคารพ วงดุริยางค์บรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี เสด็จพระราชดำ�เนินไปประทับรถยนต์
พระท่ีน่ัง เสด็จพระราชดำ�เนินกลับ ทหารกองเกียรติยศถวายความเคารพ วงดุริยางค์บรรเลงเพลง
สรรเสรญิ พระบารมี

เอกสารอา้ งองิ

“หมายก�ำ หนดการ พระราชพธิ ถี วายพระเพลงิ พระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช บรมนาถบพติ ร ณ พระเมรมุ าศ
ทอ้ งสนามหลวง ตลุ าคม พุทธศกั ราช ๒๕๖๓.” ราชกจิ จานุเบกษา. เล่มท่ี ๑๓๔. ๒๕ ตุลาคม ๒๕๖๐, หน้า ๓๕-๓๖.

353

พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยหู่ วั ประทับพระราชยานพุดตานทอง ในกระบวนเสดจ็ พยุหยาตรา
ทางสถลมารคเลียบพระนคร ในพระราชพิธีบรมราชาภเิ ษก วนั ที่ ๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๖๒

354

พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยู่หัวทรงจุดธูปเทยี นเครอื่ งนมัสการท้ายทน่ี ่งั ถวายสกั การะ
พระรปู สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
สมเด็จพระสังฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณวงศ์ และพระอฐั สิ มเดจ็ พระญาณสงั วร สมเด็จพระสงั ฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก

355

สมเดจ็ พระวันรัต เจา้ อาวาสวดั บวรนเิ วศวหิ าร ถวายพระพทุ ธรปู ปางประทานพร มพี ระปรมาภไิ ธย ภปร. พ.ศ.๒๕๐๘
พรอ้ มสวุ รรณฉัตร และแท่นฐานสงิ ห์หล่อด้วยโลหะสัมฤทธิ์เปียกทองคำ� แดพ่ ระบาทสมเด็จพระเจ้าอยหู่ ัว
เนือ่ งในโอกาสเสดจ็ พระราชดำ�เนินพยุหยาตราสถลมารคเลียบพระนคร ณ วัดบวรนเิ วศวหิ าร
ในการพระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก วนั ที่ ๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๖๒

356

เลยี บพระนคร

โดยขบวนพยุหยาตราทางสถลมารค

...(วนั ที่ ๕ พฤษภาคม ๒๕๖๒) เวลา ๑๖.๒๕ น. พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงเคร่อื ง
ขตั ติยราชภษู ติ าภรณ์ ฉลองพระองคค์ รยุ สายสะพายจกั รี สายสรอ้ ยจลุ จอมเกลา้ ทรงพระมาลาเส้าสงู
และทรงพระแสงขรรคช์ ยั ศรี เสดจ็ พระราชด�ำ เนนิ จากพระทนี่ ง่ั จกั รพรรดพิ มิ าน ไปยงั พระทนี่ ง่ั ไพศาลทกั ษณิ
เสดจ็ ออกพระทนี่ งั่ อมรนิ ทรวนิ จิ ฉยั ทางพระทวารเทวราชมเหศวร เสดจ็ ฯ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทนี่ งั่ ทาง
พระทวารเทเวศรรักษาไปยังพระท่นี ัง่ ดสุ ติ มหาปราสาท
เวลา ๑๖.๓๐ น. รถยนตพ์ ระที่นัง่ เทยี บทีป่ ระตกู �ำ แพงแก้วพระท่ีนงั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ประทบั
พระราชยานพุดตานทอง เสด็จออกจากเกยพระท่ีน่ังอาภรณ์พิโมกข์ปราสาท ชาวพนักงานประโคม
มโหระทกึ แตร ทหารกองเกียรตยิ ศ ๓ เหล่าทัพ ถวายความเคารพ วงดรุ ยิ างคบ์ รรเลงเพลงสรรเสรญิ
พระบารมี ทหารบก ทหารเรอื และทหารอากาศ ยงิ ปนื ใหญเ่ ฉลมิ พระเกยี รตฝิ า่ ยละ ๒๑ นดั พระบาทสมเดจ็
พระเจา้ อยู่หัว เสดจ็ ฯ โดยขบวนพยหุ ยาตราทางสถลมารคตามโบราณราชประเพณี มกี องทหารแห่นำ�
รวิ้ ขบวนพระราชอสิ รยิ ยศออกจากพระบรมมหาราชวงั ทางประตวู เิ ศษไชยศรี เลยี้ วขวาถนนหนา้ พระลาน
เลี้ยวซา้ ยไปตามถนนราชด�ำ เนนิ ใน ถนนราชด�ำ เนินกลาง เล้ยี วซา้ ยถนนตะนาว เล้ียวขวาถนนบวรนิเวศ
เล้ียวขวาถนนพระสเุ มรุ เทียบพระราชยานพดุ ตานทองท่เี กยหนา้ วัดบวรนเิ วศวิหาร เสดจ็ เขา้ พระอุโบสถ
พระราชาคณะและพระสงฆ์ เจรญิ ชยั มงคลคาถา เสดจ็ ฯ ไปถวายตน้ ไมท้ องตน้ ไมเ้ งนิ ธปู เทยี นแพบชู าพระพทุ ธ
ชนิ สหี ์ พระประธานในพระอโุ บสถ ทรงจุดธปู เทยี นเครือ่ งนมัสการทา้ ยท่ีนงั่ ถวายสกั การะพระรูปสมเดจ็
พระมหาสมณเจา้ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส
สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ และพระอฐั ิสมเด็จพระญาณสงั วร (เจริญ สวุ ฑฺฒโน)
สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก พระราชกรรมวาจาจารย์ ทรงจุดธูปเทยี นบชู าพระรัตนตรยั
ทรงจดุ ธูปเทยี นเคร่อื งทองนอ้ ยถวายราชสักการะพระบรมราชสรรี างคารพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้
เจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดลุ ยเดช บรมนาถบพติ ร พระสงฆ์ถวายอดิเรก
เสด็จออกจากพระอุโบสถประทับพระราชยานพุดตานทองท่ีเกยหน้าวัดบวรนิเวศวิหารไปยังวัดราชบพิธ
สถติ มหาสมี าราม...

เอกสารอา้ งองิ

“หมายก�ำ หนดการ พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก พทุ ธศกั ราช ๒๕๖๒.” ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ที่ ๑๓๖. ๔ พฤษภาคม ๒๕๖๒, หนา้ ๒๒-๒๓.

357

พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยหู่ ัวเสด็จฯ ไปถวายพระสพุ รรณบัฏบนพานแวน่ ฟา้ กลีบบวั ประดบั มกุ
และพัดยศหนา้ พระรปู สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ กรมหลวงวชิรญาณสังวร ณ พระทน่ี ง่ั อมรนิ ทรวนิ ิจฉยั

เน่ืองในพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา วันที่ ๒๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๖๓

สมเด็จพระวันรัต เจา้ อาวาสวัดบวรนเิ วศวหิ าร ประมวลพระอฐั ิสมเดจ็ พระสงั ฆราชเจ้า กรมหลวงวชริ ญาณสงั วร บรรจุลงใน
พระโกศทองคำ� เพ่อื อัญเชญิ มาประดษิ ฐานในหอพระนาก วดั พระศรีรตั นศาสดาราม ในการบ�ำ เพ็ญกุศลทกั ษิณานปุ ทานพระราชกศุ ล
พิธีสมโภชพระสุพรรณบฏั สมเด็จพระสงั ฆราชเจ้า กรมหลวงวชริ ญาณสงั วร (เจรญิ สุวฑฺฒโน) เม่อื วันที่ ๑๘ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๓

358

เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชิญพระโกศพระอฐั สิ มเด็จพระสังฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณสงั วร ข้นึ ประดษิ ฐานบนเบญจา
รว่ มกับพระอัฐิสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์
สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ กรมหลวงชนิ วรสริ วิ ัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจา้

สมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณวงศ์ และสมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ กรมหลวงชินวราลงกรณ
ณ หอพระนาก วดั พระศรีรตั นศาสดาราม เมื่อวนั ที่ ๑๙ มีนาคม พ.ศ.๒๕๖๓

359

สมเด็จพระวันรตั ทอดผ้าไตรพระสงฆ์ ๒๐ รปู สวดมาตกิ า สดับปกรณ์ ในการอญั เชิญพระโกศพระอัฐิ
สมเด็จพระสังฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณสังวร เขา้ ประดิษฐานในหอพระนาก วัดพระศรีรัตนศาสดาราม

เมือ่ วนั ที่ ๑๙ มนี าคม พ.ศ.๒๕๖๓

360

สถาปนา

สมเดจ็ พระสังฆราชเจา

สมเด็จพระญาณสังวร (เจริญ สุวฑฺฒโน) สมเด็จพระสังฆราช วัดบวรนิเวศวิหาร ทรงเป็น
พระราชกรรมวาจาจารย์ มพี ระคณุ ปู การอยา่ งยงิ่ แดพ่ ระองค์ ทงั้ เมอื่ ครง้ั ทที่ รงผนวชและทท่ี รงลาสกิ ขาแลว้
ได้ทรงสอนพระธรรมวินัยและคิหิปฏิบัติ ถวายให้ทรงเข้าพระราชหฤทัยอย่างลึกซ้ึง นับว่าทรงดำ�รงอยู่
ในฐานะอภปิ ชู นยี บคุ คลแหง่ พระมหากษตั รยิ ์ ทรงยนิ ดใี นเนกขมั มปฏบิ ตั เิ ปน็ อจลพรหมจรยิ าภริ ตั ยงั่ ยนื นาน
ตลอดพระชนมชพี ทรงกอปรดว้ ยพระศลี าจารวตั รบรสิ ทุ ธบ์ิ รบิ รู ณม์ หิ วน่ั ไหวตอ่ โลกามสิ ทงั้ พระฉนั ทจรติ
ก็เพียบพูนด้วยสมณคุณธรรมยากจะหาผู้ใดเสมอ ทรงพระสุตญาณลึกซึ้งสามารถในธรรมวิจารณ
ธรรมวินิจฉัยได้ถูกต้องเด็ดขาด ทรงบริหารคณะสงฆ์และการพระศาสนาให้เจริญก้าวหน้ามาโดยลำ�ดับ
ในท่ีสดุ ทรงด�ำ รงต�ำ แหน่งสกลมหาสังฆปรณิ ายกนานถงึ ๒๔ ปี ทรงบำ�เพ็ญพระกรณยี กิจใหญ่นอ้ ยเพอ่ื
ยังประโยชนแ์ กพ่ ุทธจักรและอาณาจกั รอยา่ งไพศาล แม้เสดจ็ สิ้นพระชนมไ์ ปแล้วนบั แต่วันท่ี ๒๔ ตุลาคม
พุทธศักราช ๒๕๕๖ แต่พทุ ธบรษิ ัททุกหมูเ่ หล่ากย็ งั เฝ้ารำ�ลึกถงึ พระเดชพระคณุ อยมู่ ิเลือนหาย และบดั นี้
ไดเ้ ปน็ ทีป่ ระจกั ษ์วา่ สมเด็จพระญาณสงั วร (เจรญิ สุวฑฒฺ โน) สมเดจ็ พระสงั ฆราช ทรงเปน็ คารวสถาน
ปชู นยี เจดยี แ์ หง่ พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และพระบรมวงศานวุ งศ์ ตลอดถงึ มวลพทุ ธบรษิ ทั ทว่ั สกลราช
อาณาจกั ร สมควรทจ่ี ะสถาปนาพระเกยี รตยิ ศพระอฐั ขิ นึ้ เปน็ สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา้ กรมหลวง เพอ่ื เปน็
ศรศี ุภมงคลแด่พระบวรพุทธศาสนา และเปน็ ที่เฉลิมพระราชศรัทธาสบื ไป...

เอกสารอ้างอิง

“พระบรมราชโองการ ประกาศเร่อื ง สถาปนาสมเด็จพระสงั ฆราชเจา้ .” ราชกิจจานเุ บกษา. เล่มที่ ๑๓๖. ๒๘ กรกฎาคม ๒๕๖๒, หน้า ๒.

361

บรรณานุกรม

“การฉลองพระรูปสมเด็จพระมหาสมณเจ้า ๒ พระองค์แลฉลองพระชนมายุสมเด็จพระมหาสมณเจ้า
กรมพระยาวชิรญาณวโรรส.” ราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ ๓๘. ๒๔ เมษายน ๒๔๖๔. หน้า

๑๙๐ – ๑๙๖.
“การทรงผนวชสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช สยามมกฎุ ราชกมุ ารเปนสามเณร.” ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๘.
วันท่ี ๒๐ กนั ยายน รตั นโกสนิ ทร์ศก ๑๑๐. หน้า ๒๒๒ – ๒๒๕.
“การพระราชกศุ ลเทศนามหาชาติ (กระจาดส�ำ เภาใหญ)่ .” ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๘. วนั ที่ ๒๗ ธนั วาคม
รตั นโกสนิ ทรศ์ ก ๑๑๐. หน้า ๓๕๒ – ๒๕๓.
“การสมโภชพระพทุ ธชนิ สหี ์ แลพระสงฆค์ ณะธรรมยตุ กิ นกิ ายถวายไชยมงคล.” ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๑๔.
๒ มกราคม จ.ศ.๑๘๙๗. หน้า ๖๕๗ – ๖๖๘.
“ขา่ วในพระราชส�ำ นกั .” ราชกจิ จานเุ บกษา เล่มที่ ๓๙. ๑๖ เมษายน ๒๔๖๕. หน้า ๑๒๑-๑๒๔.
“ข่าวส้ินพระชนม์”. ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๙. ๒ ตลุ าคม จ.ศ.๑๘๙๒. หน้า ๒๑๗.
“ขา่ วสน้ิ พระชนม์ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส.” ราชกจิ จานเุ บกษา เล่มท่ี ๓๘.
๗ สงิ หาคม ๒๔๖๔. หนา้ ๑๒๓๙ – ๑๒๔๑.
“ขา่ วเสดจ็ พระราชดาํ เนริ ถวายราชสกั การพระพทุ ธชนิ สหี ์ วดั บวรนเิ วศวหิ าร.” ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ที่ ๒๔.
วันท่ี ๑ ธนั วาคม ร.ศ.๑๒๖. หน้า ๙๐๒ – ๙๐๓.
ความทรงจ�ำ . พระนคร : โรงพิมพม์ หามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๔๙๕.
“ค�ำ มอบถวายพระรปู พระพุทธชินสหี .” ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๑๔. ๒ มกราคม จ.ศ.๑๘๙๗.
หนา้ ๖๖๐-๖๖๑.
คึกฤทธิ์ ปราโมช, ม.ร.ว. สยามรัฐ. ฉบบั วันท่ี ๑๒ กันยายน พ.ศ.๒๕๑๑, หน้า ๕.
จงจิตรถนอม ดิศกุล, หม่อมเจ้า. บันทึกความทรงจำ�ของหม่อมเจ้าจงจิตรถนอม ดิศกุล. พระนคร :
วัชรนิ ทรก์ ารพมิ พ์, ๒๕๒๒.
จดหมายเหตุพระราชกิจรายวัน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปกพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
รัชกาลท่ี ๗ ภาคต้น วันท่ี ๒๖ พฤศจิกายน ๒๔๖๘ - วันท่ี ๓๑ ธันวาคม ๒๔๗๑.

กรงุ เทพมหานคร : วชั รินทร์การพมิ พ,์ ๒๕๓๗.
จดหมายเหตพุ ระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษกสมเดจ็ พระรามาธบิ ดี ศรสี นิ ทรมหาวชริ าวธุ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั .
พระนคร : โรงพมิ พ์โสภณพพิ รรฒธนากร, ๒๔๖๖.
จาตรุ งคมงคล วดั บวรนเิ วศวหิ าร โดยเสดจ็ พระราชกศุ ล พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช
ในมหามงคลสมัยพระชนมายุเสมอด้วยสมเด็จพระราชบิดา เจ้าฟ้ามหิดลอดุลเดช กรมหลวง

สงขลานครินทร ๒๙ สงิ หาคม ๒๕๐๘. พระนคร : โรงพมิ พ์มหามกฏุ ราชวทิ ยาลัย, ๒๕๐๘.

362

จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. จดหมายเหตุพระราชกิจรายวันในพระบาทสมเด็จ
พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั จ.ศ. ๑๒๖๙ (พ.ศ. ๒๔๕๐). พระนคร : โรงพมิ พพ์ ระจนั ทร,์ ๒๕๑๙.
จลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั , พระบาทสมเดจ็ พระ. พระราชพธิ สี บิ สองเดอื น. กรงุ เทพมหานคร : บรรณาคาร, ๒๕๔๒.
ด�ำ รงราชานภุ าพ, สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยา. ความทรงจ�ำ . พระนคร : ศลิ ปาบรรณาคาร, ๒๕๑๖.
ด�ำ รงราชานภุ าพ, สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยา. ต�ำ นานพระพทุ ธเจดยี .์ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ
ใหพ้ มิ พพ์ ระราชทานในงานพระศพสมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณวงศ์ ณ พระเมรุ

วัดเทพศิรินทราวาส วันที่ ๒๖ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๐๓.
ด�ำ รงราชานภุ าพ, สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยา. ต�ำ นานเรอื่ งเครอ่ื งโตะ๊ และถว้ ยปนั้ . กรงุ เทพฯ :
กรมศลิ ปากร, ๒๕๒๙.
ต�ำ นานวดั บวรนเิ วศวหิ าร. ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ใหจ้ ดั พมิ พถ์ วายสมเดจ็ พระญาณสงั วร เจา้ อาวาส
วัดบวรนิเวศวิหาร ในการฉลองชนมายุครบ ๖ รอบ วนั ที่ ๓ ตลุ าคม พุทธศักราช ๒๕๒๘.

กรงุ เทพฯ : โรงพิมพก์ รุงเทพ (๑๙๘๔), ๒๕๒๘.
ตำ�นานวัดบวรนเิ วศวิหาร สมยั สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณวงศ์ ทรงครองวดั . พระภิกษุ
สามเณรพร้อมด้วยไวยาวัจกรวัดบวรนิเวศวิหาร พิมพ์โดยพระบรมราชานุญาต โดยเสด็จ

พระราชกศุ ลในการพระราชทานเพลงิ พระศพสมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา้ ทพ่ี ระเมรุ วดั เทพศริ นิ ทราวาส
๒๖ เมษายน ๒๕๐๓. พระนคร : โรงพมิ พม์ หามกฏุ ราชวทิ ยาลยั , ๒๕๐๓.
แถลงการณค์ ณะสงฆ์ เลม่ ๓. พระยาเมธาธบิ ดี รวบรวมโดยรบั สง่ั สมเดจพระมหาสมณะ. ม.ป.ท., ๒๔๕๘.
นราธปิ ประพนั ธพ์ งศ,์ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระ. ประดษิ ฐานพระสงฆค์ ณะธรรมยตุ กิ นกิ าย และนยิ ายเรอื่ ง
ตามอ่ งล่าย. พิมพใ์ นงานพระราชทานเพลงิ ศพ หมอ่ มเจา้ สทิ ธยากร วรวรรณ ทช. ทม. ณ เมรุ
วดั ธาตทุ อง วนั ที่ ๔ ตลุ าคม ๒๕๐๘. ธนบรุ ี : สหประชาพาณิชย์, ๒๕๐๘.
บรัดเลย,์ วลิ เลียม แอล. สยามแตป่ างกอ่ น ๓๕ ปีในบางกอกของหมอบรัดเลย.์ แปลโดย ศรีเทพ กุสมุ า
ณ อยุธยา และศรีลักษณ์ สง่าเมือง. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๕๗.
“ประกาศส�ำ นกั นายกรฐั มนตรี เรอ่ื ง สมเดจ็ พระญาณสงั วร สมเดจ็ พระสงั ฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก
(เจรญิ สวุ ฑฒฺ โน) สน้ิ พระชนม.์” ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ท่ี ๑๓๐. ๒๕ ตลุ าคม ๒๕๕๖, หนา้ ๕.
ปวเรศวรยิ าลงกรณ,์ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยา. กาลปวตั ตกิ ถา เถราปทานเลม่ ตน้ . กรงุ เทพฯ :
มหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั , ๒๕๓๕.
“พระบรมราชโองการ ประกาศเร่อื ง สถาปนาสมเดจ็ พระสังฆราชเจา้ .” ราชกิจจานุเบกษา. เลม่ ที่ ๑๓๖.
๒๘ กรกฎาคม ๒๕๖๒, หนา้ ๒.
“พระบรมราชโองการประกาศสถาปนาสมเด็จพระมหาสมณเจ้า.” ราชกิจจานุเบกษา เล่มท่ี ๓๘.
๑๒ เมษายน ๒๔๖๔. หนา้ ๑๐-๑๒.
“พระประวัติพระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมสมเด็จพระปวเรศวริยาลงกรณ์.” ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๙.
วนั ที่ ๙ ตุลาคม จ.ศ.๑๘๙๒. หน้า ๒๒๗.

363

พระพรหมมนุ ี (ผนิ สวุ โจ). ธรรมนพิ นธข์ องพระพรหมมนุ ี (ผนิ สวุ จเถร ธรรมประทปี ). กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พ์
มหามกุฏราชวทิ ยาลัย, ๒๕๕๔.
พระพรหมมนุ ี (ผนิ สวุ โจ). ธรรมประทปี ธรรมบรรยายในการอบรมเจรญิ กมั มฏั ฐานของพระพรหมมนุ ี สวุ จเถร
(ผนิ ธรรมประทีป) วดั บวรนเิ วศวิหาร. พระนคร : โรงพิมพม์ หามกฏุ ราชวิทยาลยั , ๒๕๐๔.
พระราชบณั ฑติ (แจม่ ธมมฺ สาโร). หลงวดั บวรฯ ๕๐ ป.ี กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พม์ หามกฎุ ราชวทิ ยาลยั , ๒๕๒๔.
ปวเรศวรยิ ากรณ,์ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยา. “อภนิ หิ ารการประจกั ษ.์ ” ใน ขอมและไทยโบราณ
อกั ษรจารกึ ในเสาศลิ า ณ เมอื งสโุ ขทยั และอภนิ หิ ารการประจกั ษ.์ กรงุ เทพฯ : คณะอนกุ รรมการ

มรดกของชาติ สำ�นักนายกรฐั มนตรี, ๒๕๓๔.
มงกฎุ เกล้าเจ้าอยูห่ วั , พระบาทสมเดจ็ พระ. ประวัติต้นรชั กาลท่ี ๖. กรุงเทพมหานคร: มติชน, ๒๕๕๙.
ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๑๗. วันท่ี ๒๓ มกราคม ร.ศ.๑๑๙. หน้า ๖๒๕-๖๓๐.
ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๒๓. วนั ที่ ๑๑ พฤศจิกายน ร.ศ.๑๒๕. หน้า ๘๔๕-๘๔๘.
วชิรญาณวงศ์ ๒๕๐๗. จัดพมิ พข์ นึ้ เนอื่ งในวโรกาสเสด็จพระราชด�ำ เนินทรงประกอบพธิ ีเปิดอาคารเรียน
"วชิรญาณวงศ์" โรงเรียนวัดบวรนิเวศ วนั อาทติ ยท์ ่ี ๒๒ พฤศจกิ ายน พ.ศ.๒๕๐๗. พระนคร :

ไชยวัฒน,์ ๒๕๐๗.
วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยา. พระประวัติตรัสเล่า. พระนคร : โรงพิมพ์
มหามกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๐๘.
วชิรญาณวโรรส, สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยา. พระมหาสมณานุศาสน.์ กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พ์
มหามกฏุ ราชวิทยาลัย, ๒๕๕๖.
วชริ ญาณวโรรส, สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยา. เรอ่ื งนกิ ายแลเถรประวตั .ิ ม.ป.ท., ๒๔๕๕.
วชริ ญาณวโรรส, สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยา และด�ำ รงราชานภุ าพ, สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ
กรมพระยา. ตำ�นานวัดบวรนิเวศวิหาร. พิมพ์โดยพระบรมราชโองการในงานพระราชทานเพลงิ

ศพสมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ ฯ ทีพ่ ระเมรุทอ้ งสนามหลวง เม่ือ พ.ศ.๒๔๖๕. พระนคร : โรงพมิ พ์
โสภณพิพรรฒธนากร, ๒๕๖๕.
วดั บวรนิเวศวหิ าร. พระนคร : ศิวพร, ๒๕๑๕.
สมิธ, มลั คอลม์ . ราชสำ�นกั สยามในทรรศนะของหมอสมธิ . แปลโดย ศุกลรตั น์ ธาราศกั ด.์ิ กรุงเทพฯ :
กรมศลิ ปากร, ๒๕๔๒.
สยามและลาวในสายตามิชชันนารีชาวอเมริกัน. แปลโดย รัตติกาล สร้อยทอง และสำ�เนียง ศรีเกตุ.
กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปากร, ๒๕๕๗.
สจั จาภริ มย์ อุดมราชภกั ดี (สรวง สรเี พ็ญ), พระยา. เล่าให้ลูกฟัง. กรงุ เทพมหานคร : มติชน, ๒๕๕๗.
“ส�ำ นกั พระราชวงั แถลงมพี ระบรมราชานุญาต.” ไทยรฐั . ฉบบั วันที่ ๑๑ ตลุ าคม ๒๕๒๑, หน้า ๑๖.
หนังสือเทศนาพระราชประวตั พิ ระบาทสมเดจพระเจ้าแผน่ ดนิ ๔ รัชกาล. ลงพิมพค์ รั้งท่ีสองท่ีทา่ ใหญ่
กรมไปรสนียแลโทรเลข, ปีรกา สปั ตศก ๑๒๔๗.

364

“หมายก�ำ หนดการ ท่ี ๒๕/๒๕๖๐ หมายก�ำ หนดการพระราชพธิ ถี วายพระเพลงิ พระบรมศพพระบาทสมเดจ็
พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช บรมนาถบพติ ร ณ พระเมรมุ าศ ทอ้ งสนามหลวง ตลุ าคม

พทุ ธศกั ราช ๒๕๖๐.” ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ท่ี ๑๓๔. ๒๕ ตลุ าคม ๒๕๖๐, หนา้ ๑๘-๒๔.
“หมายก�ำ หนดการ พระราชพธิ ถี วายพระเพลงิ พระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช
บรมนาถบพติ ร ณ พระเมรมุ าศ ทอ้ งสนามหลวง ตลุ าคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๖๓.” ราชกจิ จานเุ บกษา.

เล่มท่ี ๑๓๔. ๒๕ ตลุ าคม ๒๕๖๐, หน้า ๓๕-๓๖.
“หมายก�ำ หนดการ พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พทุ ธศักราช ๒๕๖๒.” ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ท่ี ๑๓๖.
๔ พฤษภาคม ๒๕๖๒, หน้า ๒๒-๒๓.
หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ร.๕ รล.-พศ. เล่มที่ ๒ เลขที่ ๑๔๓, “พระราชหัตถเลขาถวายกรมพระ
ปวเรศวริยาลงกรณ์ เร่ืองขอให้ทรงพระนิพนธเ์ รื่องการผนวช, จ.ศ.๑๒๔๐ (พ.ศ.๒๔๒๑).
หอจดหมายเหตุแห่งชาต.ิ ร.๖ ว.๑/๑. “พระบรมนามาภไิ ธย ว.ป.ร.” ๒๗ ต.ค. ๒๔๕๓.
หอสมดุ แหง่ ชาติ. สมดุ ไทยดำ�เส้นดนิ สอขาว เลขที่ ร. ๕. ๓๑/๖, จดหมายเหตบุ รมราชาภเิ ษกครัง้ หลัง
รชั กาลท่ี ๕.
เหตุการณ์ตอนต้นรัชชกาลที่ ๔. เจ้าภาพพิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมหมน่ื ราชศกั ดสิ์ โมสร ณ พระเมรวุ ดั เทพศริ นิ ทราวาส ปวี อก พ.ศ.๒๔๗๕. พระนคร : โรงพมิ พ์

โสภณพิพรรฒธนากร, ๒๔๗๕.
เอกสารเฮนรี เบอร์นีย์ เล่ม ๑. แปลโดย ชัยวนั พรประสทิ ธ์.ิ กรุงเทพฯ : กรมศลิ ปากร, ๒๕๕๑.

365

อนโุ มทนากถา

เนื่องในพิธีบำ�เพ็ญกุศลออกเมรุพระราชทานเพลิงศพพระธรรมมงคล
วฒุ าจารย์ (บญุ ยนต์ ปญุ ฺ าคโม) ผชู้ ว่ ยเจา้ อาวาสวดั บวรนเิ วศวหิ าร พทุ ธศกั ราช
๒๕๖๔ คุณสมชาย วิชาญฤทธกิ ุล ไดม้ ีกุศลจติ บริจาคทุนในการจัดพิมพห์ นงั สอื
"วดั บวรนเิ วศวหิ ารในภาพถา่ ยเกา่ " นอ้ มถวายเปน็ อาจารยิ บชู าแดพ่ ระธรรมมงคล
วุฒาจารย์ (บญุ ยนต์ ปุญฺ าคโม) เป็นจ�ำ นวน ๒,๐๐๐ เล่ม
คณะสงฆว์ ดั บวรนเิ วศวหิ าร ขออนโุ มทนาและขออ�ำ นวยพร ขออ�ำ นาจคณุ
พระศรีรัตนตรยั และทานมยั บุญราศี อำ�นวยให้ คณุ สมชาย วชิ าญฤทธิกลุ และ
ครอบครวั เจรญิ ดว้ ยจตรุ พธิ พรชยั อนั ประกอบไปดว้ ย อายุ วรรณะ สุขะ พละ
และประสบสิง่ พงึ ประสงคโ์ ดยธรรมตลอดเป็นนจิ กาล

366

ค�ำ อธิบายปกหนา้

ประกอบด้วย ภาพถ่ายภายในพระอุโบสถวัดบวรนิเวศวิหาร เม่ือปี พ.ศ. ๒๔๐๐ พร้อมแสดงสัญลักษณ์ท่ีสื่อความหมายถึง
เจา้ อาวาสวดั บวรนเิ วศวหิ ารนบั แต่อดีตมา ได้แก่
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้าอาวาสพระองค์แรก สื่อสัญลักษณ์ด้วย “ซุ้มพระมหามงกุฎ” เหนือพระพุทธชินสีห์
ทพ่ี ระองคโ์ ปรดให้สร้างขึ้น
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เจ้าอาวาสพระองค์ท่ี ๒ ส่ือสัญลักษณ์ด้วย นาฬิกาเรือนศิลา
ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานเป็นที่ระลึกเนื่องในโอกาสที่ทรงเป็นพระราชอุปัธยาจารย์ในคราวที่ทรงผนวชเป็น
พระภิกษุ เมือ่ ปี พ.ศ. ๒๔๑๖
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เจ้าอาวาสพระองค์ท่ี ๓ ส่ือสัญลักษณ์ด้วยหนังสือเล่มกลาง ประดับ
ตราประจ�ำ พระองค์รปู เพชรลูกเปล่งรัศมี ภายใตเ้ บญจปฎลเศวตฉัตร ดว้ ยพระองค์ทรงวางรากฐานด้านการศกึ ษาของคณะสงฆ์
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ เจ้าอาวาสพระองค์ที่ ๔ สื่อสัญลักษณ์ด้วยพานทองบายศรี เครื่องสังเค็ด
ในพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเม่อื ปี พ.ศ. ๒๕๐๓
พระพรหมมนุ ี (ผนิ สวุ โจ) เจา้ อาวาสรปู ท่ี ๕ สอ่ื สญั ลกั ษณด์ ว้ ยหนงั สอื เลม่ ขวา ประดบั ตราธรรมจกั รเปลง่ รศั มี สอื่ ความหมายถงึ
สกุลของทา่ น คือ “ธรรมประทปี ”
สมเดจ็ พระสงั ฆราชเจา้ กรมหลวงวชริ ญาณสงั วร เจา้ อาวาสพระองคท์ ี่ ๖ สอ่ื สญั ลกั ษณด์ ว้ ยรปู ชา้ ง หมายถงึ พระสกลุ ของทา่ น
คือ “คชวตั ร”
สมเดจ็ พระวนั รัต (จนุ ท์ พฺรหฺมคตุ โต) เจา้ อาวาสรูปปจั จบุ นั สอ่ื สญั ลักษณ์ด้วยหนังสือเล่มซ้าย ประดับอกั ษรยอ่ จพ

367

368