Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
Operasi syarikat yang beroperasi semasa wabak berjalan seperti
biasa dan ini menunjukkan bahawa organisasi masih mengejar
keuntungan tanpa mengambi kira tentang kesihatan dan
keselamatan pekerja. Peranan kesatuan sekerja amat penting
pada masa ini untuk berjuang bagi menjaga kebajikan pekerja
di mana kesatuan turut menyokong langkah kerajaan dengan
meluluskan hanya 10 peratus pekerja dibenarkan kembali
bekerja. Persekutuan Majikan-Majikan Malaysia (MEF)
menganggarkan sehingga 12 peratus pekerja akan kehilangan
pekerjaan dalam keadaan kritikal ini. Oleh itu, kesatuan perlu
merundingkan situasi menang-menang untuk pekerja dan
majikan untuk terus bertahan dalam tempoh kritikal ini.
Tambahan, Arunalsalam (2020), yang pernah menjadi Timbalan
Setiausaha Agung Kongres Kesatuan Sekerja Malaysia (MTUC)
mendakwa, kesatuan bertindak sebagai penyelesai masalah dan
perlu membantu dalam rundingan dalam situasi ini. Kesatuan
perlu merundingkan situasi menang-menang bagi kedua-
dua majikan dan pekerja untuk terus hidup dalam tempoh
kesusahan ini. Satu kenyataan yang dibuat oleh Setiausaha
Agung MTUC J. Solomon (2020), menyebut bahawa mengikut
Seksyen 15 Akta Keselamatan dan Kesihatan Pekerjaan 1994,
majikan bertanggungjawab menyediakan tempat kerja selamat
secara percuma kepada pekerja dan meminimumkan risiko
kontak COVID-19. Dalam situasi ini, majikan perlu mendidik
pekerja mereka sekiranya terdapat tanda-tanda dan gejala
COVID-19 dalam kalangan pekerja mereka, dan langkah
berjaga-jaga perlu diambil bagi mengelakkan jangkitan
penyakit ini berterusan. Jadi, pengurusan syarikat perlu
membangunkan pelan kontigensi untuk tindak balas semasa
kecemasan. Secara keseluruhannya, gerakan kesatuan sekerja
Malaysia tetap relevan dan memainkan peranan yang penting
dalam kehidupan pekerja daripada aspek politik, ekonomi dan
sosiobudaya semasa.
275
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Senario Ringkas Kesatuan Sekerja Dahulu dan Kini
Kesatuan sekerja sebagaimana bentuk organisasi pada hari
ini telahpun wujud di Malaysia sejak zaman pemerintahan
British lagi. Hal ini berikutan kewujudan Enakmen Kesatuan
Sekerja 1940 dilaksanakan dan dikuatkuasakan ke seluruh
Tanah Melayu pada tahun 1947. Enakmen ini mewajibkan
setiap kesatuan sekerja didaftarkan dengan Pendaftar Kesatuan
Sekerja. Kesatuan sekerja pada ketika itu berfungsi sebagai
pertubuhan yang memperjuangkan hak-hak pekerja dalam
pelbagai perkara, khasnya berkaitan dengan kebajikan pekerja.
Oleh itu, kesatuan sekerja adalah persatuan pekerja dan majikan
yang boleh bersifat sementara atau kekal dalam industri untuk
mengikuti objektif yang sah. Terdapat tiga jenis kesatuan sekerja
yang wujud di Malaysia, iaitu sektor awam, sektor swasta dan
kesatuan majikan. Secara umumnya, kesatuan sekerja dibentuk
untuk mempromosikan kepentingan industri, sosial dan
intelektual untuk dalam organisasi. Selain itu, kesatuan sekerja
dibentuk untuk melaksana dan mengekalkan amalan yang betul
di tempat kerja seperti kadar saraan, keadaan kerja yang betul
dan waktu kerja yang boleh diterima. Penubuhan kesatuan
sekerja adalah untuk mewakili ahli-ahli dalam pertikaian
perdagangan antara pekerja dengan majikan.
Menurut Gopal (2018), Setiausaha Agung Kesatuan
Kebangsaan Peralatan Pengangkutan dan Pekerja Sekutu di
Malaysia (NUTEAIW), keutamaan kesatuan adalah untuk
membolehkan kedua-dua belah pihak majikan dan pekerja
mematuhi undang-undang buruh negara dan menjadikan
pelaksanaannya dengan lebih berkesan. Sebelum pandemik
ini melanda Malaysia, kesatuan sekerja mempunyai perjanjian
tawar-menawar kolektif dengan majikan di tempat kerja dan
mempunyai perhubungan harmoni. Sebagai contoh, mereka
telah berjaya memohon dimasukkan pampasan dan faedah
perubatan kepada ahli keluarga. Sementara itu, Akta Kerja 1955
telah membuat perubahan dengan menyediakan cuti bersalin
276
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
selama 60 hari kepada 90 hari kepada pekerja wanita. Sebagai
contoh, syarikat pengeluar kereta Volvo telah mengamalkan
peruntukan ini (Gopal, 2018).
Selain itu, Kesatuan Kebangsaan Peralatan Pengangkutan dan
Pekerja Sekutu di Malaysia (NUTEAIW) telah berusaha untuk
meningkatkan pencapaian kepada 40 peratus wakil wanita
dalam struktur kepimpinan mereka dalam kesatuan. Pencapaian
ini perlu dipanjangkan kepada syarikat multinasional. Kesatuan
telah berusaha untuk menarik ahli baharu, terutama dalam
industri yang tidak mempunyai keahlian kesatuan yang banyak.
Selain itu, kesatuan juga berusaha meningkatkan latihan dan
pendidikan untuk memberi peluang sekiranya ada prospek
pekerjaan baharu bagi ahli mereka seperti latihan kemahiran
dan peningkatan kelayakan.
Perkembangan terkini menujukkan bahawa kesatuan sekerja
sedang merangka perjanjian baharu dengan majikan mengenai
isu-isu biasa dan menganjurkan kempen untuk menggalakkan
kesedaran dan mempertahankan hak orang bekerja dalam
sesebuah organisasi (Rangarajan, 2014). Usaha untuk
mereformasikan Akta Kerja 1955 dalam bulan Disember,
2018 tergendala disebabkan oleh pandemik COVID-19.
Penambahbaikan yang dicadangkan adalah untuk membantu
membangunkan hak buruh dan melindungi kepentingan
pekerja. Walaupun cadangan pindaan Akta Kerja telah
dikemukakan kepada Menteri Sumber Manusia tetapi draf
terbaharu pindaan Akta Kerja pada Mac 2019 tidak termasuk
beberapa penambahbaikan seperti 44 waktu bekerja mingguan
dan cuti bersalin 98 hari.
Pada 18 Mac 2020, kerajaan telah mengumumkan untuk
melaksanakan PKP di Malaysia. Tindakan ini diambil bagi
mengurangkan dan mencegah penularan COVID-19 dalam
kalangan rakyat Malaysia. Namun begitu, pelaksanaan PKP
hanya membenarkan industri penting beroperasi seperti
restoran, bank, syarikat logistik dan industri pembuatan produk
277
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
kritikal sahaja. Industri yang tidak penting seperti salun,
gimnasium, taman rekreasi awam adalah dinasihatkan untuk
berhenti beroperasi. Prosedur operasi standard (SOP) yang
dilaksanakan Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM) telah
berjaya menyekat sebarangan pergerakan rakyat Malaysia,
sekali gus diharap dapat mengurangkan penularan wabak
penyakit ini.
Syarikat-syarikat telah menghadapi masalah kewangan dalam
pandemik ini, oleh itu syarikat-syarikat ingin menurunkan
perbelanjaan mereka dengan mengurangkan bilangan pekerja
dalam organisasi. Menurut Yong (2020), dilaporkan sektor
pembuatan mempunyai bilangan pemberhentian pekerja yang
tertinggi kerana sektor ini terutamanya, terjejas akibat wabak
COVID-19 di Malaysia. Kadar pengangguran di Malaysia
pada Mei 2021 merekodkan lebih 728,000 orang (bersamaan
4.5 peratus), lapor Jabatan Perangkaan Malaysia (DOSM).
Berbanding pada Mei tahun lalu, negara merekodkan kadar
pengangguran bulanan tertinggi, iaitu sebanyak 5.3 peratus
dengan lebih 826,000 orang penganggur.
Data yang dikumpul daripada Jabatan Tenaga Kerja
Semenanjung Malaysia menunjukkan bahawa Sabah dan
Sarawak telah melaporkan 634 pekerja dan 10 majikan telah
ditamatkan perkhidmatan tahun 2020. Selain itu, beberapa
syarikat melaksanakan langkah pemotongan kos dengan
melakukan pengurangan gaji, sekatan kerja lebih masa,
pengurangan bilangan syif dan layoff kekal akibat pandemik itu.
Pengurangan gaji ditentukan oleh tempoh perkhidmatan dan
tahap gaji semasa seseorang pekerja. Sebagai contoh, syarikat
perkhidmatan pembuatan elektronik (EMS) mengambil
potongan gaji 20 peratus dari peringkat eksekutif. Tindakan ini
akan membantu syarikat dalam pengekalan pekerjaan walaupun
terdapat penurunan produktiviti. Objektif utama adalah untuk
mengekalkan pekerja di tempat kerja kerana syarikat-syarikat
bersedia untuk memulakan semula operasi mereka semasa
ekonomi fasa pemulihan.
278
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
Tujuan pelaksanaan sekatan kerja lebih masa dan pengurangan
bilangan syif adalah untuk mengurangkan kepadatan pekerja
di tempat kerja yang sama. Pemberhentian pekerja tidak dapat
dielakkan semasa krisis ekonomi ini. Oleh itu, majikan digalakkan
untuk menamatkan pekerja asing terlebih dahulu sebelum
mempertimbangkan untuk membebaskan pekerja tempatan.
Selain itu, majikan juga dinasihatkan untuk mematuhi last in
first out (LIFO) apabila mempertimbangkan pemberhentian
pekerja. Menurut Kod Untuk Keharmonian Perindustrian yang
diperkenalkan pada tahun 1975 (lebih dikenali sebagai Kod)
sebagai garis panduan kepada majikan dan pekerja mengenai
amalan hubungan perindustrian untuk mencapai keharmonian
industri apabila situasi redundansi dan pemberhentian pekerja
berlaku. Beberapa tindakan boleh diambil mengikut Fasal 20
Kod seperti berikut:
(a) Menghentikan pengambilan pekerja baharu bagi mengawal
had pekerja semasa pandemik COVID-19 memandangkan
semua organisasi menghadapi masalah kewangan. Oleh
itu, dengan membekukan pengambilan pekerja, organisasi
boleh memastikan organisasi mereka terjamin dan mampan.
(b) Mengehadkan kerja lebih masa kerana jika mereka tidak
berbuat demikian maka ini akan membawa organisasi untuk
membelanjakan lebih banyak wang untuk pekerja mereka.
Jadi, dengan mengurangkan kerja lebih masa, organisasi
dapat mengekalkan bajet mereka dan juga kekal sebagai
pekerja mereka tanpa memberhentikan pekerja.
(c) Mengurangkan hari bekerja mingguan atau kurangkan
bilangan syif untuk mengurangkan kos. Dengan
mengurangkan hari bekerja atau bilangan syif, pengurus
boleh mengimbangi perniagaan atau organisasi mereka.
(d) Mengurangkan waktu kerja harian. Hal ini dapat
meningkatkan keuntungan organisasi. Menurunkan
gaji pekerja juga boleh menurunkan atau mengekalkan
kewangan syarikat.
(e) Mengenal pasti pekerjaan alternatif dan memindahkan
pekerja ke bahagian lain/pekerjaan lain dalam organisasi
279
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
yang sama. Dengan berbuat demikian, organisasi dapat
mengekalkan pekerja mereka yang berbakat dan terkenal
dan juga ia akan menjadi lebih adil dan bukannya
menamatkan kakitangan atau mengurangkan gaji mereka
semasa keadaan krisis ini.
(f) Memperkenalkan pemotongan gaji secara adil yang
merujuk bahawa organisasi perlu memaklumkan kepada
pekerja mereka tentang dasar pemotongan gaji ini dan
perlu dilakukan secara adil dan sama rata kepada semua
kakitangan supaya mereka fahami kedudukan kewangan
syarikat, iaitu seperti berikut:
i. Menurut Fasal 22 (a) Kod menyatakan bahawa jika
pemberhentian kerja menjadi perlu, maka terdapat
langkah-langkah yang sewajarnya diambil oleh pihak
majikan.
ii. Memberi amaran awal untuk mengelakkan salah faham
dalam kalangan majikan dan pekerja.
iii. Memperkenalkan skim pemberhentian secara sukarela
dan persaraan supaya pembayaran faedah dapat
dilaksanakan dengan adil, iaitu menyediakan manfaat
tersebut untuk pekerja dan mereka akan menerima
sejumlah wang dan melepaskan jawatan dengan baik.
Hal ini akan membantu organisasi menyelesaikan
masalah ini dengan cara yang lebih lancar.
iv. Pekerja bersara yang melebihi umur bersara biasa mereka
juga akan menjadi salah satu cara terbaik kerana umur
bersara biasa adalah apabila pekerja mencapai umur 60
tahun atau yang hampir berumur 60 tahun dan mereka
yang ingin bersara awal boleh dipertimbangkan.
v. Membantu dalam bekerjasama dengan Kementerian
Sumber Manusia, menyediakan Program Subsidi Upah
(WSP) kepada pekerja dan pakej pemulihan ekonomi
dipanggil PRIHATIN kepada perusahaan mikro, kecil
dan sederhana (PKS), program subsidi ini akan memberi
manfaat kepada lebih sejuta pekerja.
280
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
Had Pengambilan Pekerja
Kekangan Kerja Lebih Masa
Pengurangan Jumlah Shif
Pemberhentian Sementara
Pemecatan
Rajah 8.1 Kaedah Penjimatan Kos
Rajah 8.1 menunjukkan kaedah penjimatan kos dalam konteks
pekerja bagi sesebuah organisasi. Ia merupakan rumusan
terhadap langkah yang perlu diambil untuk pemberhentian
dan pemecatan seseorang pekerja. Pemecatan ialah langkah
terakhir selepas beberapa langah sebelumnya dilaksanakan.
Oleh yang demikian, menjadi tanggungjawab yang berat dan
peranan yang amat penting bagi pihak kesatuan sekerja dalam
memastikan pekerja tidak dilucutkan hak mereka semasa
wabak ini. Jika perniagaan menjadi lebih teruk, syarikat boleh
menawarkan Skim Pemisahan Sukarela untuk mengurangkan
jumlah pekerja atau organisasi harus memaklumkan kepada
pekerja surat penamatan dalam bentuk bertulis 30 hari lebih
awal.
Keselamatan dan Kesihatan Pekerja
Majikan di Malaysia diwajibkan menyediakan tempat kerja
yang selamat dan sihat kerana ia suatu perkara wajibkan di
bawah peruntukan Akta Keselamatan dan Kesihatan Pekerjaan
281
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
1994 (OSHA). Presiden Kongres Kesatuan Sekerja Malaysia
(MTUC), Datuk Abdul Halim Mansor menggesa kerajaan
melaksanakan ujian saringan COVID-19 wajib kepada semua
pekerja termasuk pekerja tempatan dan asing. Tindakan ini
bagi memastikan semua pekerja bekerja di bawah tempat kerja
selamat dan sihat.
Sehubungan itu, MTUC menggesa setiap syarikat mengarahkan
pekerja untuk mengikut garis panduan yang dikeluarkan oleh
Kementerian Sumber Manusia. Tindakan yang perlu diambil
oleh majikan adalah seperti berikut:
(a) Di bawah seksyen 60F Akta Kerja 1955, pekerja
diarahkan untuk menjalani pemeriksaan segera
oleh pengamal perubatan berdaftar atau kakitangan
perubatan dengan perbelanjaan majikan.
(b) Bayaran penuh untuk pekerja yang menerima perintah
kuarantin daripada pengamal perubatan berdaftar
apabila pulang dari negara yang mempunyai kes
COVID-19 atas urusan rasmi atau diarahkan oleh
majikan
(c) Pekerja tidak boleh dihalang daripada bekerja melainkan
pengamal perubatan berdaftar telah mengeluarkan
perintah kuarantin. Walau bagaimanapun, majikan
boleh menawarkan cuti sakit berbayar kepada mana-
mana pekerja yang tidak berasa sihat untuk mengarahkan
mereka untuk tidak datang bekerja.
Dasar Baharu Pelantikan Sektor Awam
Berikut ialah satu contoh pelaksanaan dasar tersebut daripada
konteks Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM). Sejak 2016,
pelantikan doktor kontrak ialah satu dasar yang dikuatkuasakan
oleh pihak kerajaan Malaysia sebagai langkah kemasukan
pegawai-pegawai perubatan baharu ke dalam sistem penjagaan
kesihatan negara serta alam pekerjaan secara am. Langkah
ini dibuat kerana terdapatnya lambakan graduan perubatan
282
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
lepasan institusi-institusi pengajian tinggi awam dan swasta.
Namun begitu, sistem pelantikan ini menimbulkan bantahan
daripada pelbagai pihak kerana masalah utama yang diutarakan
berkenaan dasar ini ialah nasib para pegawai kerajaan setelah
berakhirnya kontrak lima tahun disebabkan tiada dasar yang
jelas bagi penyerapan para pegawai perubatan menjadi pegawai
yang tetap. Melalui kenyataan oleh Menteri Kesihatan, Dr.
Adham Baba pada Mei 2021, beliau menyatakan hanya kira-
kira tiga peratus (789 orang) pegawai perubatan kontrak yang
berjaya dilantik sebagai pegawai perubatan tetap daripada
kira-kira 32 ribu orang pegawai. Dalam pada itu, terdapatnya
beberapa isu turut diketengahkan termasuk gaji yang tidak
setimpal, masalah cuti pekerja dan peluang melanjutkan
pelajaran untuk menjadi pakar perubatan khusus.
Impak yang signifikan atas dasar pelantikan sebegini ialah
ancaman pengurangan pegawai kesihatan negara. Hal ini
ketara bagi para pelajar jurusan perubatan luar negara yang
lebih berkeputusan untuk menyambung pelajaran di negara
luar berbanding dengan di Malaysia akibat ketidaktentuan yang
wujud daripada dasar ini. Masalah kekurangan doktor pakar
di Malaysia juga menjadi ancaman yang diperkatakan dalam
isu dasar ini. Menjelang lima tahun selepas pelaksanan dasar
doktor kontrak, para pegawai kesihatan telah menubuhkan
kumpulan yang mirip dengan kesatuan sekerja, iaitu mereka
telah mengugut untuk menjalankan hartal (mogok buruh)
bermula 26 Julai di seluruh negara untuk menuntut penghentian
dasar dan penyelesaian masalah penyerapan para pegawai
perubatan ke dalam sistem kesihatan negara. Hal ini berlaku
susulan kenyataan oleh Menteri Kesihatan, Dr. Adham Baba
yang dilihat menyokong dasar doktor kontrak serta mendukung
pelantikan probumiputera yang bersifat disktriminatif. Susulan
itu, dasar kontrak ini diutarakan semula sebagai perbicangan
dalam kabinet untuk mencari penyelesaian.
Selain itu, pihak kerajaan membuka satu kontrak khas selama
setahun daripada Disember. Dalam beberapa hari sebelum
283
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
mogok, para pegawai perubatan kontrak mula meletak
jawatan atas kekecewaan dan kemarahan dengan masa depan
pascakontrak mereka yang tidak menentu. Kemuncak mogok
berlaku pada 26 Julai 2021, ketika kes COVID-19 seluruh
negara telah mencapai 14,516 kes, dengan mogok sebenar
dilaksanakan oleh para doktor kontrak di seluruh negara, pada
masa hospital-hospital kerajaan menjadi titik tumpuan. Mogok
tersebut dilaksanakan juga walaupun pada 23 Julai 2021
penyelesaian yang dicapai selepas rundingan dengan pihak
kerajaan ialah semua doktor kontrak bersetuju agar pegawai
perubatan, pegawai pergigian dan pegawai farmasi lantikan
kontrak ditawarkan kontrak perkhidmatan untuk tempoh dua
tahun selepas melengkapkan tempoh khidmat wajib. Tindakan
ini memperlihatkan bahawa aku janji kakitangan awam yang
telah ditandatangani tidak selari dengan hala tuju kerjaya
mereka dan ia masih lagi mengerakkan mogok tersebut.
Sementara perkembangan terkini sektor industri penerbangan
amat membimbangkan apabila pada awal Oktober 2020,
AirAsia Bhd. dan AirAsia X Bhd. mengesahkan syarikat
penerbangan tambang rendah itu terpaksa memberhentikan
10 peratus daripada keseluruhan 24,000 tenaga kerjanya akibat
penularan COVID-19. Manakala Malindo Airways Sdn. Bhd.
juga tidak terkecuali mengambil langkah memberhentikan
pekerjanya, apabila dilapor akan memberhentikan sekitar 2,200
kakitangan atau lebih daripada separuh tenaga kerjanya yang
berjumlah 3,200. Hal ini bertepatan dengan pengumuman
Menteri di Jabatan Perdana Menteri; Mustapa Mohamed di
Dewan Rakyat mengakui, industri penerbangan negara dan
pelancongan kini antara sektor terjejas teruk akibat COVID-19.
Malah, dilaporkan antara Julai dan Ogos pasaran buruh
mencatatkan kadar 4.7 peratus.
Kesatuan sekerja yang merupakan badan yang mewakili semua
kakitangan penerbangan dikenali sebagai kumpulan kebajikan
kakitangan syarikat penerbangan, Kesatuan Kebangsaan
284
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
Anak-anak Kapal Kabin Malaysia (NUFAM) bekerja, inisiatif
program latihan dan penempatan semula bagi 8,000 kakitangan
syarikat penerbangan tidak memberi sebarang erti jika industri
penerbangan negara tidak diberikan perhatian memandangkan
ia hanya akan mencipta lebih banyak penganggur pada masa
depan. Sekali gus, usaha yang telah dijalankan oleh kesatuan
belum mencapai penyelesaian yang positif. Didapati bahawa
banyak yang terkesan daripada sektor ini beralih ke pekerja
lain untuk meneruskan kesinambungan hidup, seperti bekerja
sebagai pekerja e-panggilan, menjual burger, menceburi
perniagaan penjagaan kereta dan lain-lain. Sehingga kini
didapati bahawa permasalahan yang diutarakan oleh kesatuan
sekerja masih lain belum dapat diselesaikan oleh mana-mana
pihak.
Sebenarnya, lebih banyak permasalahan yang telah diutarakan
oleh kesatuan sekerja dan perkara ini perlu ditangani, akan
tetapi satu penyelesaian yang komprehensif demi masa depan
semua pekerja di Malaysia amat diperlukan.
Masa Depan Pergerakan Kesatuan Sekerja
Menurut Maimunah Aminuddin (2009), Malaysia berada dalam
keadaan harmoni perindustrian dari segi etika perindustrian.
Kesatuan sekerja berharap majikan terus menyediakan
pekerjaan yang selamat untuk pekerja dan kerjasama antara
kedua-dua belah pihak penting untuk menstabilkan perniagaan
dan berusaha untuk meneruskan perniagaan yang sihat. Selain
itu, kesatuan sekerja mesti berdaya saing di pasaran global,
justeru mereka dapat memberikan sokongan yang lebih kukuh
kepada pekerja mereka. Kongres Kesatuan Sekerja Malaysia
(MTUC) boleh melaksanakan rancangan ini sebagai rancangan
masa depan. Rancangan perlu dikaji semula dan pindaan untuk
membangunkan pelan kontingensi yang lengkap untuk masa
depan.
285
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Di bawah Akta Perhubungan Perusahaan 1967, Mahkamah
Perusahaan, kesatuan sekerja bertanggungjawab mendengar
tuntutan pekerja yang telah dibuang kerja serta majikan.
Sebagai contoh, Mahkamah Perusahaan tidak akan bertengkar
pada pemberhentian atau lebihan pekerja dalam keadaan
pandemik ini jika pemecatan itu tidak dengan hanya sebab
dan etika yang munasabah. Majikan perlu mengikut prosedur
Kod Untuk Keharmonian Perindustrian 1975. Sementara itu,
pindaan kepada Akta Perhubungan Perusahaan 1967, seperti
tawar-menawar kolektif, syarikat perlu memasukkan mekanisme
urusan mereka dengan isu-isu dalam perjanjian kolektif mereka.
Perkara yang disenaraikan yang perlu dipertimbangkan harus
dipersetujui dua pihak, iaitu kedua-dua majikan dan kesatuan
sekerja. Oleh itu, pekerja yang bekerja di syarikat-syarikat yang
disatukan akan mempunyai prosedur tatatertib yang betul dan
berkesan untuk menangani salah laku dan isu-isu lain juga.
Nilai-nilai yang dipelajari ditambah pada beberapa peraturan
kepada Akta Keselamatan dan Kesihatan Pekerjaan 1994
untuk memastikan semua pekerja bekerja dalam persekitaran
kerja yang selamat dan sihat. Pegawai di Jabatan Keselamatan
dan Kesihatan Pekerjaan perlu mengenal pasti bahaya tempat
kerja dan punca kemalangan, seperti had bilangan pekerja etika
bekerja di tempat kerja terkurung. Selain itu, Jabatan perlu
mewujudkan satu prosedur yang betul dalam mengamalkan
garis panduan pengurusan tempat kerja daripada Kementerian
Kesihatan. Tindakan-tindakan yang akan dinasihatkan untuk
meminda Kod Amalan adalah seperti berikut:
i. Prosedur pembasmian kuman yang kerap perlu
dijalankan untuk mengekalkan persekitaran kerja yang
bersih dan bersih.
ii. Pertimbangkan pengudaraan yang lebih baik di tempat
kerja, seperti membuka tingkap di tempat kerja.
iii. Merancang untuk melaksanakan kerja-kerja dari rumah.
iv. Menyediakan akses mudah sanitasi tangan untuk
pekerja.
286
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
Seperkara lagi, melalui ekonomi gig, pekerjaan pada masa
hadapan memerlukan pekerja yang memiliki kemahiran
interaksi sosial, ekspresi artistik, sikap kolaborasi, empati dan
kepintaran. Justeru, keupayaan mengenal pasti jenis pekerjaan
baharu bakal wujud adalah maklumat penting, pemahaman
bentuk dan tahap kemahiran diperlukan adalah kritikal,
manakala keupayaan merangka dan menyediakan latihan
relevan adalah satu kemestian. Oleh itu, kesatuan sekerja mesti
digerakkan seiring dengan peredaran zaman termasuk dengan
menyesuaikan diri dengan ekonomi gig.
Ekonomi gig ialah satu trend sistem pasaran bebas yang
memberi kebebasan kepada organisasi dan pekerja untuk
menjalani kontrak kerja suka sama suka tanpa perlu mengajikan
pekerja sepenuh masa. Pada September 2021, Kongres
Kesatuan Sekerja Malaysia (MTUC) mendesak kerajaan
supaya segera meminda Akta Kerja 1955 dengan memasukkan
pekerja ekonomi gig dalam akta berkenaan bagi membolehkan
kebajikan mereka dilindungi. Menurut Setiausaha Agungnya,
Kamarul Baharin Mansor berkata, ketika ini pekerja dalam
sektor itu seperti e-hailing, pengangkutan makanan dan
barangan seperti Grab dan Foodpanda serta perniagaan dalam
talian tidak mempunyai sebarang perlindungan yang menjamin
hak mereka berikutan tidak wujud hubungan antara pekerja
dengan syarikat atau majikan bagi sektor ekonomi gig kerana
ketiadaan akta khusus untuk golongan tersebut.
Oleh itu, kesatuan sekerja mesti segera merombak perubahan
dengan cara menyesuaikan dengan perkembangan semasa
sebagai memastikan segala aspek pengurusan kekal relevan
seiring dengan kepesatan Revolusi Industri 4.0, bahawa
semua pihak harus berganding bahu dan bekerjasama dalam
membangunkan ekonomi dan pembangunan negara.
287
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Kesimpulan
Kesatuan sekerja perlu mengkaji semula keadaan semasa
dengan kerap dalam usaha mengambil tindakan ke atas langkah
yang akan meminimumkan kesan pandemik itu. Majikan dan
kesatuan sekerja wajib mendengar keperluan pekerja dan
mereka perlu menguatkuasakan pematuhan undang-undang
buruh bagi mengelakkan layanan seperti cuti paksa, cuti tanpa
gaji dan lain-lain. Kesatuan sekerja perlu menyediakan beberapa
cadangan pelan kontingensi atau pakej remedi kepada kerajaan
untuk melindungi pekerjaan dan pekerja ketika menghadapi isu
krisis pandemik.
Peranan kesatuan sekerja dalam menjaga kebajikan pekerja pada
masa pandemik ini ternyata semakin berat. Selain menyuarakan
hak-hak pekerja, kesatuan juga perlu mempertimbangkan
banyak perkara supaya keadaan menang-menang antara
majikan dengan pekerja terus terpelihara. Dari satu sudut,
majikan terpaksa mempertahankan perniagaan supaya tidak
ditutup, dan dari sudut yang lain pekerja mengharap mereka
tidak dibuang kerja dalam panndemik COVID-19 ini. Secara
keseluruhannya, kesatuan sekerja perlu melihat dengan serius
hak pekerja di tempat kerja yang harus dijaga manakala hak
majikan juga harus dihormati dan diakui. Hal ini kerana hak-
hak kesatuan sekerja perlu diusahakan untuk dipertahankan
dan diperbaiki supaya mencapai keadaan yang lebih baik.
Rujukan
Balakrishnan Parasuraman (2006).Hubungan Industri Di
Malaysia:Pendekatan dan Amalan. Kuala Lumpur. Dewan
Bahasa dan Pustaka.
COVID-19: Management Guidelines For Workplaces (2020).
Diakses pada 3 November 2020 daripada Ministry of
Health https://www.moh.gov.my/moh/resources/Penerbitan/
288
Kesatuan Sekerja Malaysia Menghadapi Pandemik COVID-19
Garis%20Panduan/COVID19/Annex_25_COVID_guide_for_
workplaces_22032020.pdf
D, Cheah and Amirul Izzat Hasri (2020). “Retrenchment of
Workers due to COVID-19”. Diakses pada 28 Oktober 2020
daripada Donovan & Ho Advocates & Solicitors. https://
dnh.com.my/retrenchment-of-workers-due-to-COVID-19/
Government, workers and employers discuss COVID-19 impact
on Malaysian supply chains (2020). Diakses pada 3 November
2020 daripada International Labour Organization https://
www.ilo.org/asia/media-centre/news/WCMS_746339/lang--en/
index.htm
Govt. Provided An Economic Stimulus Package Of RM295bil
To Help M’sians, Businesses During MCO, Says PM. (2020).
Diakses pada 25 Oktober 2020 daripada The Star. https://
www.thestar.com.my/news/nation/2020/07/20/govt-provided-
an-economic-stimulus-package-of-rm295bil-to-help-m039sians-
businesses-during-mco-says-pm
I, Yong. (2020). “Malaysia - Mitigating The Impact Of The
COVID-19 Pandemic”. Diakses pada 28 Oktober 2020
daripada Conventus Law. https://www.conventuslaw.com/report/
malaysia-mitigating-the-impact-of-the-COVID-19/
J, N. (2020). “Special Report: COVID-19 Fallout: Jobs Under
Threat”. Diakses pada 28 Oktober 2020 daripada The Edge
Markets. https://www.theedgemarkets.com/article/special-report-
COVID19-fallout-jobs-under-threat
Maimunah Aminuddin (2009). “Employment Relations In
Malaysia: Past, Present and Future”. Diakses pada 25
Oktober 2020 daripada New Zealand Journal of Asian Studies
11, 1 304-317.
R, Balaji (2014). “Role of Trade Unions in Manufacturing
Concerns”. Diakses pada 25 Oktober 2020 daripada
International Journal of Innovative Research in Science, Engineering
and Technology http://www.ijirset.com/upload/2014/may/32_
trade%20union.pdf
289
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
The Socioeconomic Impacts Of COVID-19 In Malaysia: Policy
Review And Guidance For Protecting The Most Vulnerable
And Supporting Enterprises (2020). Diakses pada 25
Oktober 2020 daripada International Labour Organization
http://ilo.org/wcmsp5/groups/public/---asia/---ro-bangkok/
documents/publication/wcms_751600.pdf
X. H., Ban (2020). “Responding to the Impact of COVID-19
on Labor Relationship in China”. Diakses pada 28 Oktober
2020 daripada CIELO. http://www.cielolaboral.com/wp-
content/uploads/2020/04/china_noticias_cielo_coronavirus.pdf
290
BAB
SEMBILAN
MASA DEPAN
KESATUAN
SEKERJA DI
MALAYSIA
Durrishah Idrus
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
KANDUNGAN BAB
Bab ini memberi fokus pada cabaran
keadaan semasa Malaysia yang
membawa kesan kepada pekerja dan
kesatuan sekerja, dan langkah-langkah
utama kerajaan dalam menangani
cabaran-cabaran utama yang berkaitan
pekerja, dan meneliti sama ada peranan
dan kesatuan sekerja di Malaysia akan
kekal relevan. Peranan pekerja dan
pihak kerajaan melalui kementerian
yang berkaitan dengan pekerjaan dan
pekerja dibincangkan secara mendalam
untuk merangka langkah ke hadapan
setelah Malaysia berdepan dengan
pandemik COVID-19.
292
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Malaysia Hari Ini
Sepertimana masa depan dunia pekerjaan yang tidak menentu,
begitulah juga nampaknya masa depan kesatuan sekerja.
Kesatuan sekerja di Malaysia tidak terkecuali. Sebelum
COVID-19, Malaysia telah pun berhadapan dengan pelbagai
isu yang melibatkan pekerja, namun kehadiran pandemik yang
tidak dijangka semakin memburukkan keadaan. Kesannya
kepada Malaysia amat berat, kerana dalam masa yang sama
negara ini baru sahaja berhadapan perubahan politik yang
tidak pernah berlaku sejak merdeka daripada British pada 31
Ogos 1957.
Sejak PKP diisytiharkan di Malaysia pada 18 Mac 2020, hanya
pada penghujung tahun 2021, barulah kelihatan perubahan
positif yang diharapkan oleh rakyat Malaysia tentang tanda-
tanda berakhirnya episod pahit COVID-19 yang berlangsung
selama dua tahun. Statistik menunjukkan penurunan kes
baharu jangkitan COVID-19 yang secara konsisten kes-kes
baharu telah berada di bawah angka 10 ribu ketika gelombang
ketiga melanda dalam tempoh yang lama. Di Malaysia, taraf
pandemik COVID-19 sedang cuba ditukar kepada era endemik.
Kini, pembukaan sektor ekonomi secara beransur-ansur
semakin rancak. Kes-kes berat di ICU semakin berkurangan,
kes-kes intubated juga menurun dan hampir 100 peratus orang
dewasa Malaysia telah dilengkapi sekurang-kurangnya dua dos
suntikan vaksin. Malahan, golongan anak muda turut sedang
diuruskan agar semuanya menerima suntikan vaksin, terutama
para pelajar sekolah, yang mana sistem persekolahan secara
terjadual telah pun dibuka. Lebih hebat daripada ini, dos ketiga
atau booster shot sedang berlangsung secara agresif, bermula
untuk golongan berkeperluan iaitu mereka berusia 65 tahun
ke atas, atau mereka yang mempunyai risiko kesihatan yang
tinggi. Kini, suntikan pengukuhan ketiga ini telah diperluaskan
kepada semua golongan rakyat. Semua ini adalah berita-berita
baik yang memberi sinar semula kepada Malaysia, dan pastinya
mereka yang paling terkesan ialah golongan pekerja.
293
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Bab ini memberi fokus kepada cabaran keadaan semasa
Malaysia yang membawa kesan kepada pekerja dan kesatuan
sekerja, dan langkah-langkah utama kerajaan dalam menangani
cabaran-cabaran utama yang berkaitan pekerja, dan meneliti
sama ada peranan dan kesatuan sekerja di Malaysia akan kekal
relevan. Bagi Malaysia sebagai sebuah negara persekutuan
dan demokrasi berparlimen, pandemik COVID-19 kembali
menjadikan kerajaan sebagai kuasa persekutuan yang menentu
hala tuju baharu Malaysia. Hal ini terpaksa dilakukan dengan
kerjasama pemegang-pemegang taruh utama di negara ini.
Hanya dengan kerjasama pelbagai pihak akan berjaya menarik
keluar Malaysia dari kemelut sekarang. Rakan kerajaan paling
rapat sudah pastilah pasukan birokrat negara ini (mereka yang
berkhidmat dalam sektor awam yang memastikan terlaksananya
segala dasar), golongan pelabur, peniaga dan usahawan, majikan
di sektor swasta terutamanya, dan pekerja-pekerja Malaysia
(termasuklah ekspatriat dan pekerja asing).
Isu-isu dan Cabaran Utama yang Dihadapi Pekerja
Malaysia
Terdapat beberapa isu dan cabaran utama yang dihadapi
pekerja Malaysia yang sedang dan akan membawa kesan
kepada perkembangan kesatuan sekerja di Malaysia.
Sebahagian isu atau cabaran ini telah pun ada di Malaysia
sebelum kehadiran pandemik COVID-19 lagi. Contohnya ialah
isu pengangguran dalam kalangan graduan, ketidakpadanan
pekerjaan, kebergantungan kepada pekerja asing, tiada minat
pekerja tempatan terhadap sektor 3D (kerja yang dianggap
dirty, demeaning and dangerous), gaji yang sama ada rendah, tidak
setimpal atau statik, serta isu pekerja kurang mahir. Sementara
isu atau cabaran seperti kemunculan ekonomi gig, kehilangan
atau ketiadaan kerja, ekonomi yang lembap akibat COVID-19,
masalah bread and butter, dan isu kesihatan mental, antara lain
merupakan isu yang diperburukkan akibat COVID-19.
294
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Kadar pengangguran di Malaysia bagi tahun 2020 ialah 4.5
peratus, berbanding dengan hanya 3.3 peratus pada tahun 2019
(Ebook KSM, 2021). Peningkatan ini diperburukkan oleh pandemik
COVID-19, selain kelembapan ekonomi yang memang telah
berlaku sebelum itu. Malaysia memerlukan pekerja-pekerja
mahir yang boleh membantu Malaysia mencapai matlamat
negara maju yang lestari dalam pelbagai segi. Dalam masa
yang sama, pekerja Malaysia memerlukan sumber pendapatan
yang dapat memenuhi keperluan asas kehidupan harian mereka
yang telah jauh berubah agar berkualiti dan lestari. Pekerja
Malaysia juga memerlukan suasana pekerjaan yang harmonis
serta selamat, dengan jaminan masa depan yang baik.
Melalui sebuah kajian terkini oleh Bank Dunia pada 2021
terhadap pekerja-pekerja Malaysia (World Bank, 2021),
didapati pekerja berkemahiran rendah, pekerja tidak formal,
dan mereka yang berpendapatan rendah ialah golongan yang
terdedah kepada kesan negatif era pandemik. Walaupun
kerajaan Malaysia telah cuba membantu dengan peruntukan
yang amat besar (selama 15 bulan, kerajaan memperuntukkan
sebanyak RM850 bilion) untuk mengurangkan bebanan rakyat
Malaysia, masih terdapat beberapa isu yang perlu ditangani
secara berterusan. Antaranya ialah adanya sebahagian
rakyat, terutama yang berpendapatan rendah yang disasarkan
menerima bantuan, masih tidak menerima bantuan tersebut.
Hal ini menunjukkan kerajaan perlu memperbaiki sistem
penyampaian awam agar bantuan dapat disalurkan kepada
golongan sasaran yang memerlukan.
Apabila diperhalusi, bukanlah semua akibat COVID-19
membawa bencana kerana terdapat beberapa perubahan
positif lahir akibat pandemik ini. Malah, mungkin pandemik
ini memaksakan perubahan-perubahan yang satu masa sukar
dilakukan, atau tidak ingin dilakukan, malah mungkin tidak
percaya boleh dilakukan. Fareed Zakaria (2020) contohnya
menyentuh tentang banyaknya transformasi dalam kehidupan
masyarakat global telah berlaku, walaupun mungkin akibat
295
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
terpaksa, dan Malaysia tidak berkecuali. Antara fenomena
baharu ialah bekerja dari rumah (bermakna remote working),
berkolaborasi domestik dan antarabangsa secara virtual
mahupun hibrid, aplikasi kecerdasan buatan (AI), dan
kehidupan berlandaskan digital. Ini hanyalah sekadar beberapa
contoh yang tidak dijangka yang kini telah pun menjadi norma
baharu yang diterima. Dalam debat tentang masa hadapan
dunia pekerjaan di Forum Ekonomi Dunia 2020 (WEF2020),
kajian yang dibuat menyenaraikan 15 bidang pekerjaan yang
pasti meningkat permintaannya, berbanding dengan pekerjaan
yang menurun permintaannya. Semua jenis pekerjaan yang
dijangka meningkat permintaan ini berkaitan dengan kepakaran
berlandaskan teknologi. Antaranya ialah selaku penganalisis
saintis data, AI dan pakar pembelajaran mesin, penganalisis
data raya (big data), pakar pemasaran dan strategi digital, pakar
proses automasi dan pakar Internet of Things (WEF, 2020).
Pekerja-pekerja Malaysia perlulah memahami perubahan
drastik yang sedang berlaku di kebanyakan negara maju di
dunia ini, agar Malaysia mampu bersaing dan kekal antara
negara menjadi tumpuan pelaburan dan pelancongan. Sudah
pasti kedudukan dan masa depan kesatuan sekerja Malaysia
juga amat berkait dengan cabaran dan keadaan semasa
pekerja-pekerja di negara ini. Sama ada pekerja Malaysia masih
menganggap kesatuan sekerja sebagai “tempat mengadu” dan
“pelindung dan pejuang” kedudukan dan hak mereka dalam
pekerjaan menjadi penentu kedudukan dan masa depan
kesatuan sekerja. Hal ini adalah hakikat pahit, walaupun tetap
diakui kesatuan sekerja yang kuat ialah senjata bagi pekerja
mendapat perlindungan yang dilindungi undang-undang.
Malaysia sudahpun peka tentang isu-isu dan cabaran utama
pekerja Malaysia dan alam pekerjaan mereka sebelum
COVID-19 melanda negara ini lagi. Sudah terdapat berbagai
perbahasan dan usul untuk menghadapi isu-isu pekerjaan
di Malaysia seperti isu pekerja mahir dan tidak mahir,
pengangguran dalam kalangan graduan, pergantungan
296
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
terhadap pekerja asing, ketidakpadanan pekerjaan, gaji statik
atau tidak setimpal, sektor ekonomi domestik dan antarabangsa
yang lembap dan kehadiran Revolusi Industri 4.0 (RI 4.0) itu
sendiri apabila perubahan teknologi berlangsung amat pantas
sekali.
Salah satu cabaran utama RI 4.0 yang boleh menjadi masalah
besar kepada jumlah pekerjaan yang terbuka untuk pekerja, serta
kemampuan mereka bersaing sebagai pekerja berkemahiran
tinggi di Malaysia ialah automasi. Automasi dalam pelbagai
sektor boleh menggantikan tenaga kerja manusia yang
konvensional dengan sistem yang tidak lagi memerlukan tenaga
kerja yang ramai. Robotik dan kecerdasan buatan (AI) boleh
menggantikan kerja-kerja fizikal yang sebelum ini dilakukan
oleh manusia. Dapatan kajian yang dilaporkan dalam WEF
2020 telah menjangkakan automasi akan mentransformasi
tugasan, kerja dan kemahiran menjelang tahun 2025. Menerusi
kajian, 43 peratus perniagaan yang dikaji menyatakan
bersedia akan mengurangkan tenaga kerja mereka akibat
integrasi teknologi, berbanding dengan menggunakan khidmat
kontraktor 41 peratus, dan 31 peratus masih menyatakan akan
membuat pengembangan terhadap pengambilan tenaga kerja.
Dijangkakan masa yang akan diguna manusia berbanding
dengan jentera menjelang tahun 2025 adalah setara.
Salah satu sektor ekonomi yang rancak semasa pandemik
COVID-19 ialah kemunculan orang yang bekerja sendiri (OBS)
dalam ekonomi gig. Ekonomi gig melahirkan pekerja gig, iaitu
mereka yang menggunakan aplikasi digital untuk mendapatkan
upah.
Sumbangan kerajaan di bawah Dana Padanan Bagi Platform
Ekonomi Gig (Penjana Gig) ialah sebanyak 70 peratus,
sumbangan OBS 30 peratus (iaitu sumbangan OBS sendiri
ataupun sumbangan penyedia perkhidmatan itu sendiri seperti
GrabCar, FoodPanda, Lalamove, Bungkusit dan lain-lain) di
bawah Caruman Skim Keselamatan Sosial Pekerjaan Sendiri
297
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Pelan 2 (SKSPS Pelan2), dengan syarat-syarat tertentu yang jelas.
Hal ini adalah sebagai bantuan perlindungan kerajaan kepada
pekerja ekonomi gig apabila berlaku peningkatan permintaan
terhadap perkhidmatan dan pekerjaan berlandaskan ekonomi
gig yang mungkin akan menyebabkan berlakunya risiko
kemalangan.
Peranan Kerajaan Malaysia
Kerajaan Malaysia telah dan sedang melakukan apa-apa
yang difikirkan terbaik untuk segera membebaskan Malaysia
daripada keresahan ekonomi sekarang menerusi dasar-dasar
yang baharu, dan peruntukan yang besar, dengan menyasarkan
golongan B40 khususnya, namun tidak mengenepikan golongan
T20 dan M40. Kerajaan yang sedia ada bukanlah sebuah
kerajaan yang stabil, tetapi tetap berusaha untuk menyelesaikan
masalah semasa.
Berdasarkan sejarah, sejak merdeka 64 tahun lalu, dasar
kerajaan Malaysia adalah konsisten dan tidak berubah, iaitu
meletakkan dua perkara utama iaitu kemakmuran ekonomi
dan keamanan negara sebagai tonggak kemajuan dan pecutan
kompetitif Malaysia dalam arena antarabangsa. Ia menjadi
landasan kepada semua dasar yang ada di Malaysia, termasuk
dasar yang melibatkan pekerja atau perhubungan perusahaan
negara ini (Durrishah, 2001). Keadaan ini masih tidak berubah,
apabila secara rasmi, kepentingan negara adalah melepasi (over
and above) dasar-dasar lain. Cuma, cabaran sebelum dan selepas
COVID-19 memperlihatkan walaupun dasar asas Malaysia
tidak begitu berubah, pendekatan diambil untuk menyelesaikan
isu-isu utama yang dihadapi ekonomi dan rakyat Malaysia,
khususnya yang memberi kesan kepada pekerja bertukar
menjadi agresif, dan ternampak dalam gerak kerja yang
dinyatakan bagi setiap satu dasar baharu yang dibincangkan di
bawah.
298
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Melihat inti pati rancangan pembangunan lima tahun Malaysia
yang terkini, iaitu Rancangan Malaysia ke-12 (RMK-12)
yang meliputi tahun 2021 hingga tahun 2025, menunjukkan
kepentingan negara masih menjadi tonggak rancangan
pembangunan lima tahun ini. Pendekatan yang agak agresif
terpaksa dilakukan. Malaysia tetap ingin menjadi sebuah
negara maju mengikut acuannya sendiri, dengan beberapa
adaptasi yang terpaksa dilakukan, tetap mahu kekal relevan
dan terkehadapan di arena antarabangsa, namun mahukan
inovasi anak watan yang mampu bersaing dan lestari nampak
dalam perkembangan ekonomi Malaysia. Malaysia tidak mahu
lagi sebuah negara yang penduduknya berpendapatan rendah
atau statik, yang berlawanan dengan hasrat kerajaan agar
rakyat berpendapatan tinggi seperti termaktub dalam polisi
Model Baru Ekonomi Malaysia yang cuba diketengahkan
sejak tahun 2010 lagi (MPEN, 2010). Walau bagaimanapun,
dengan kehadiran pandemik COVID-19, Malaysia terpaksa
mengharungi cabaran-cabaran yang lebih hebat daripada
biasa, dalam keadaan politik yang juga penuh cabaran.
Di Malaysia, kerajaan perlu sekali memastikan kementerian
mana yang paling utama dan penting dalam menentu dan
menguruskan pembangunan sumber manusia negara ini.
Pertindihan peranan yang keterlaluan, hingga mungkin
menimbulkan kekeliruan, atau kekaburan fungsi, atau tiadanya
kerjasama dan kesefahaman rapi antara agensi atau kementerian
akan hanya menambah rawan yang sedang dihadapi. Senario
buruh murah, pergantungan pada tenaga kerja asing, gaji
yang tidak menarik di sektor swasta, pekerjaan yang tidak
terjamin, tiadanya rangkaian keselamatan yang jelas kesemua
ini mengecewakan golongan pekerja.
Bagi pihak kerajaan, terdapat beberapa agensi dan kementerian
utama yang bertanggungjawab dalam memastikan masa
depan modal insan di Malaysia. Secara umumnya ia meliputi
Unit Perancang Ekonomi (EPU) di Jabatan Perdana Menteri,
Kementerian Sumber Manusia (KSM), Kementerian Sains,
299
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Teknologi dan Inovasi (MOSTI), Kementerian Pelajaran
(KPM) dan Kementerian Pendidikan Tinggi (KPT) memikul
tanggungjawab berat ini. Sungguhpun demikian tidak dapat
dinafikan terdapat beberapa kementerian dan agensi lain turut
memainkan peranan dalam membangunkan bakat yang amat
diperlukan oleh Malaysia untuk menghadapi cabaran semasa.
Jabatan Perangkaan Malaysia telah melakukan kajian
lapangan untuk melihat isu-isu utama buruh pada Februari
2021, dan data rasmi telah dikongsikan dengan awam pada
April 2021. Dapatan kajian menunjukkan setelah setahun
pandemik COVID-19, beberapa keadaan di Malaysia semakin
pulih, sementara dalam beberapa aspek lain, keadaan masih
membimbangkan. Kadar pengangguran pada Februari 2021
berada pada 4.8 peratus, iaitu lebih baik sedikit daripada
bulan sebelumnya. Bilangan penganggur berkurang daripada
782.5 ribu orang pada Januari kepada 777.5 ribu orang pada
Februari 2021 (Jabatan Perangkaan, April 2021). Sungguhpun
ternampak sedikit pengurangan, angka ini masih besar bagi
negara seperti Malaysia yang mempunyai anggaran tenaga
kerja seramai 15.5 juta orang.
Dalam ucapan Perdana Menteri Malaysia semasa
membentangkan RMK-12, beliau telah mengetengahkan semua
langkah drastik dalam membantu golongan pekerja yang paling
banyak terjejas. Antaranya ialah pelaksanaan Program Subsidi
Upah 1.0 (PSU 1.0) yang memberi manfaat kepada 322,177
ribu majikan dan 2.64 juta pekerja berdaftar semasa program
itu ditutup pada 30 September 2020. Kerajaan telah berbelanja
sehingga RM12.77 bilion pada 26 Februari 2021 membantu
pekerja dan majikan. Bagi PSU2.0 pula, kerajaan berbelanja
RM808.31 juta membantu 66,591 ribu majikan dan 554,876 ribu
pekerja melalui Program Insentif Pengambilan Pekerja (PIPP)
dan Bantuan Latihan yang membolehkan industri pembuatan
dan perdagangan borong dan runcit mengambil pekerja
bekerja. Program Kemahiran dan Peningkatan Kemahiran
300
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
pula meluluskan penyertaan sebanyak 136,927 individu yang
disokong oleh pelbagai kementerian dan agensi, supaya kapasiti
kebolehupayaan bekerja mereka meningkat. Bagi program
pembiayaan PKS PENJANA, kerajaan berbelanja sebanyak
RM1.32 bilion untuk memperkasa perniagaan di bawah PKS.
Di bawah program Pembiayaan Pelancongan PENJANA pula,
pembiayaan yang diperuntukkan ialah sebanyak RM57.1 juta
kepada 282 permohonan yang diluluskan.
Dalam pada itu, Perusahaan Kecil dan Sederhana (PKS)
mendapat perhatian istimewa kerajaan kerana kedudukannya
yang diakui menjadi penggerak kepada ekonomi rakyat biasa
Malaysia. Perdana Menteri telah mengulas tentang Pembiayaan
Kredit Mikro PENJANA di bawah Bank Simpanan Nasional
(BSN), di mana RM391.9 juta diluluskan untuk diagihkan
kepada 11,708 PKS Mikro. PKS bumiputera mendapat
sejumlah RM182.8 juta dana yang diagihkan kepada 671 PKS
melalui Pembiayaan Bantuan Bumiputera. Bantuan terhadap
golongan pengusaha bumiputera masih menjadi fokus kepada
kerajaan Malaysia atas pertimbangan-pertimbangan politik
dan kontrak sosial yang masih dipegang. Walau bagaimanapun,
secara umum kerajaan telah mengeluarkan belanja yang besar
membantu PKS keseluruhannya dengan peruntukan sebanyak
RM11.63 bilion melalui Pinjaman Mudah PKS.
Peranan MOSTI
Semasa sedang menghadapi kemelut COVID-19, Kementerian
Sains, Teknologi dan Inovasi (MOSTI), memperkenalkan
sekurang-kurangnya tiga polisi besar yang diharap dapat
membawa keluar dan memacu Malaysia ke era baharu yang
gemilang. Ia bukan lagi sekadar ditakrif sebagai negara
membangun sahaja, sebaliknya berjaya menjadi sebuah negara
maju. Adalah penting, demi kekal kompetitif, bagi Malaysia
menjarakkan diri dari negara-negara yang pada satu masa
berada jauh di belakangnya dalam konteks pembangunan dan
301
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
kemajuan ekonomi dari sudut perspektif antarabangsa, seperti
Indonesia, Thailand dan Vietnam.
Tiga dasar besar yang diperkenalkan oleh MOSTI sepanjang
tahun 2020 ialah Dasar Sains, Teknologi dan Inovasi Negara
(DSTIN) 2021-2030, dan Rangka Kerja 10-10 Sains, Teknologi,
Inovasi dan Ekonomi Malaysia (10-10MySTIE Framework), dan
baru-baru ini Dasar MyDigital. Ketiga-tiga dasar ini penting
diteliti dalam konteks kesan positifnya terhadap masa depan
pekerja-pekerja Malaysia. Dasar-dasar ini diharap membawa
perubahan drastik bagi Malaysia kembali kompetitif dengan
modal insan yang memacu teknologi dan mengangkat Malaysia
menjadi negara yang berteknologi tinggi. Gabungan DSTIN
dan MySTIE akan memastikan kemajuan sains dan teknologi
dan usaha inovasi rakyat tempatan bergerak seiring dengan
pertumbuhan ekonomi negara, mengurangkan kebergantungan
pada teknologi luar dan pekerja asing. Ia juga bakal membantu
Malaysia mencapai matlamat meningkatkan Keluaran Dalam
Negara Kasar (KDNK) kepada RM3.4 trilion menjelang 2030.
Dasar ketiga MyDIGITAL boleh dianggap pelengkap kepada
kedua-dua dasar terdahulu, di mana jika DSTIN dan
10-10MySTIE menekankan tentang sains, teknologi dan inovasi
dalam pemacuan ekonomi Malaysia, MyDIGITAL pergi setapak
lagi ke depan, iaitu menggunakan ekonomi digital terus dalam
gerak-kerja semua aspek pentadbiran, dunia perniagaan dan
perkhidmatan. DSTIN 2021-2030 menggariskan enam teras
strategik; 20 strategi dan 46 inisiatif bagi memperhebatkan
usaha-usaha pembangunan dan pengaplikasian teknologi
tempatan dalam usaha mentransformasikan negara daripada
pengguna teknologi kepada pembangun teknologi. Sementara,
Rangka Kerja 10-10 MySTIE yang dibangunkan oleh Akademi
Sains Malaysia (ASM) akan berfungsi sebagai pemangkin bagi
mencapai usaha ini melalui penetapan 30 bidang keutamaan
penyelidikan dan pembangunan (R&D) negara yang memenuhi
keperluan industri.
302
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
MOSTI juga telah mengumumkan 10 Program Lonjakan
Sains, Teknologi, Inovasi dan Ekonomi (STIE). Antaranya
ialah mewujudkan Technology Commercialisation Accelerator
(TCA), Malaysia Science Endowment (MSE), National
Technology Innovation Sandbox (NTIS) dan penubuhan
National Vaccine Centre, yang akan memacu usaha-usaha
pembangunan teknologi tempatan dan pengkomersi lan hasil
R&D negara. Kementerian akan memastikan supaya bidang
sains dan teknologi dapat memberi manfaat kepada semua
pihak secara inklusif tanpa ada pihak yang terpinggir, seterusnya
mewujudkan masyarakat yang mempunyai pemikiran saintifik
dalam menuju negara maju dan berteknologi tinggi. Dalam
hal ini, dasar baharu tersebut menggariskan pewujudan pusat
komuniti sains berkonsepkan ruang reka (maker space) di lokasi-
lokasi strategik di kawasan bandar dan luar bandar.
Menurut Menteri MOSTI ketika itu, Khairy Jamaludin,
Malaysia telah menunjukkan peningkatan ranking dalam Indeks
Inovasi Global 2020 (Global Innovation Index – GII), iaitu daripada
tangga 35 pada tahun 2019, naik ke tangga 33 daripada 131
negara pada tahun 2020. Dalam kalangan negara ASEAN,
Malaysia berada di tangga kedua di belakang Singapura, dan
ini adalah satu peningkatan yang amat memberansangkan.
Dalam kalangan negara berpendapatan menengah tinggi pula
(upper middle-income group), Malaysia juga berada di tangga kedua
selepas negara China. Dengan petunjuk terkini, Malaysia
perlu meningkatkan lagi prestasi, di samping memastikan
rakyat Malaysia sendiri mendapat manfaat paling besar dalam
lonjakan ini. Apa-apa yang kerajaan perlu perhalusi dengan
hati-hati ialah pelaksanaan dasar, kejayaannya dan impak
positifnya kepada rakyat negara ini. Apa-apa yang paling tidak
mampu Malaysia hadapi ialah keadaan tidak tenteram akibat
ketidakpuasan hati rakyat tentang bagaimana usaha pemulihan
ekonomi terutama dalam menghadapi COVID-19 ini dilakukan
dan kesannya kepada semua.
303
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Oleh itu, semua usaha drastik di atas diambil kerajaan untuk
kembali meletakkan Malaysia sebagai negara yang kompetitif,
seiring negara maju, dan memberi tumpuan kepada rakyat
tempatan memacu ekonomi negara, menggunakan teknologi
tempatan, dan menggiatkan aktiviti pengkomersialan. Dalam
konteks ini, sekiranya langkah-langkah ke hadapan ini berjaya,
ia akan memberi nafas baharu kepada golongan pekerja
Malaysia.
Terbaharu ialah pelancaran MyDIGITAL yang diharapkan
membawa transformasi untuk negara mencapai taraf ekonomi
berpendapatan tinggi yang berpacukan pendigitalan. Bukan
sekadar itu, malah Malaysia berhasrat menjadi peneraju
serantau dalam ekonomi digital. Rangka Tindakan Ekonomi
Digital Malaysia yang dirasmikan pada awal 2021, oleh
Perdana Menteri Malaysia ketika itu, Tan Sri Muhyiddin
Yassin, menggariskan usaha dan inisiatif merapatkan jurang
digital di seluruh negara. Dasar MyDIGITAL bolehlah dianggap
sebagai pelengkap kepada dasar pembangunan negara yang
utama, iaitu RMK-12 dan Wawasan Kemakmuran Bersama
(WKB 2030). Ekonomi digital dikenal pasti sebagai langkah
yang akan mempercepatkan aktiviti pertumbuhan ekonomi
utama bagi merealisasikan WKB 2030. Ekonomi digital akan
melibatkan pengeluaran dan penggunaan teknologi digital
oleh individu, perniagaan dan kerajaan. Menerusi dasar
MyDIGITAL, Malaysia diharapkan akan berjaya menjadi
sebuah negara berpendapatan tinggi yang berpacukan
pendigitalan dan menjadi peneraju serantau dalam ekonomi
digital. Visi Rangka Tindakan Ekonomi Digital Malaysia
berhasrat menjadikan negara ini peneraju serantau dalam
ekonomi digital dan mencapai pembangunan sosioekonomi
yang inklusif, bertanggungjawab dan mampan.
Sungguhpun terdapat perdebatan tentang langkah-langkah
kerajaan untuk bersama-sama memastikan pertumbuhan
ekonomi dunia dipacu oleh pendigitalan, ia sememangnya
sesuatu inisiatif yang perlu dilakukan. Tingkah laku pengguna
304
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Malaysia sendiri telah pun beralih kepada pemilihan urusan
yang cepat dan mudah melalui Internet dan telefon pintar.
Pandemik COVID-19 pula telah menjadikan ekonomi digital
semakin penting bagi memastikan kelangsungan aktiviti
ekonomi. Penggunaan Internet dan kemajuan teknologi telah
menyumbang kepada pertumbuhan data yang pesat, yang
merupakan komoditi masa hadapan.
Namun, kerajaan turut sedar Malaysia akan menghadapi
risiko peningkatan jurang digital jika usaha pendigitalan tidak
diuruskan dengan baik. Oleh itu, rakyat Malaysia khususnya
golongan pekerjalah yang mesti menguasai pendigitalan dan
meraih peluang yang muncul daripada perubahan ini demi
kesejahteraan semua, serta untuk terus kekal relevan dan
berdaya saing.
Meneliti semua dasar-dasar di atas, ia menampakkan Malaysia
yang peka kepada perubahan semasa, iaitu mengambil
langkah-langkah drastik dalam aspek-aspek yang sememangnya
digunakan negara maju untuk kekal kompetitif dan relevan
dalam persaingan global. Apa-apa yang terus perlu dilakukan
ialah memantau pelaksanaan dasar-dasar besar yang memakan
belanja besar agar benar-benar bermanfaat kepada golongan
pekerja dan dirasai oleh mereka. Telah terbukti rakyat Malaysia
mampu memberi reaksi yang pantas dalam beberapa siri pilihan
raya kecil yang berlaku setelah kekalahan Barisan Nasional
pada 2018.
Peranan Kementerian Sumber Manusia (KSM)
Kementerian yang paling penting dan utama mengurus dan
menjaga kebajikan pekerja Malaysia ialah KSM sendiri.
Walaupun terdapat beberapa kementerian lain turut
bertanggungjawab, kebajikan dan pematuhan kepada undang-
undang yang menjaga hak dan kedudukan pekerja, dan dalam
masa yang sama golongan majikan ialah KSM. Pemusatan kuasa
305
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
dan autoriti di bawah pelbagai jabatan di KSM mempunyai
respons tersendiri bagi setiap satunya dalam menghadapi isu-
isu semasa.
Apa-apa yang jelas di sini ialah perubahan sikap dalam
kalangan pekerja sendiri amatlah perlu. Pekerja perlu bersikap
proaktif dan mengikuti semua peluang dan dasar kerajaan
dalam membantu mereka. Sementara, pegawai kerajaan yang
diberi tugas dan tanggungjawab mesti memastikan informasi
dan gerak kerja mereka benar-benar mencapai sasarannya.
Kementerian Pelajaran dan Kementerian Pengajian
Tinggi
Dua buah kementerian ini ialah kementerian yang perlu
memastikan pendidikan golongan muda Malaysia memenuhi
keperluan semasa dan akan datang. Kedua-dua buah
kementerian ini perlulah saling bekerjasama dan memastikan
kurikulum dan ko-kurikulum pendidikan adalah sesuai dan
bertepatan dengan keperluan semasa dan memenuhi hasrat
negara. Sebarang masalah berbangkit seharusnya boleh disusur
galur akibat kepincangan dalam sistem yang ada daripada
kedua-dua kementerian ini. Namun, ini tidak pula menidakkan
pentingnya sentiasa sinergi yang berterusan dengan KSM, dan
jabatan lain seperti EPU.
Dalam isu pasaran graduan, Kementerian Pengajian Tinggi
(KPT) melaksanakan program Career Advancement Program atau
KPT-CAP 2. Hal ini kerana salah satu kesan COVID-19 ialah
peningkatan isu kebolehpasaran graduan, walau isu ini telah pun
ada sebelum pandemik lagi. Di bawah KPT-CAP 2, pelbagai
program latihan dan perantisan dipergiatkan, dan usaha
padanan pekerjaan berdasar kelayakan graduan dilakukan,
selain penggalakan bakat keusahawanan (KRI, 2021).
306
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Rancangan Malaysia Ke-12 (RMK-12)
RMK-12 cuba memberi indikasi kepada polisi, perancangan
dan peruntukan yang dibuat kerajaan Malaysia dari 2021-
2025. Namun, perlu dipertegaskan bahawa tiada persoalan
lebih penting daripada persoalan bagaimana mengurus sumber
manusia dan pekerjaan dengan sebaik-baiknya untuk rakyat
Malaysia. Perkara pokok ini akan memberi impak kepada
keadaan Malaysia dari sudut ekonomi, sosial dan politik.
Ketiga-tiga aspek ini saling berkait di Malaysia dan telah
terbukti sentiasa menjadi satu faktor terpenting yang mencorak
Malaysia kekal sebagai negara membangun atau negara maju.
Malaysia perlu mengorak langkah ke depan yang ketara kepada
dunia, menerusi indeks-indeks global yang ada atau soal selidik
bebas yang dibuat ke atas rakyat. Maklum balas yang telus,
disokong statistik yang dipercayai ialah jalan ke depan bagi
Malaysia. Mahu tidak mahu Malaysia perlu melihat sama ada
wujud penumpuan ini dalam RMK-12 yang ingin dilaksanakan
pada tahun-tahun amat kritikal ini. Kegagalan berbuat demikian
akan semakin meresahkan pekerja, menyebabkan hilang minat
dunia antarabangsa ke atas Malaysia, dan memberi impak
terhadap ekonomi, terutama dalam sektor-sektor domestik yang
amat diharap mampu bersaing dalam Revolusi Industri 4.0 ini.
Terdapat sembilan fokus utama di bawah RMK-12, dan
sekurang-kurangnya dua daripadanya berkait secara langsung
dengan kedudukan pekerja di Malaysia. Dalam fokus
yang pertama disebut usaha untuk merancakkan semula
pertumbuhan ekonomi Malaysia, yang akan tertumpu pada
usaha mengembalikan momentum pertumbuhan kesemua
sektor ekonomi. Setelah menghadapi COVID-19 selama
dua tahun, ini adalah fokus utama yang amat penting untuk
dilakukan. Apabila kerajaan berkata akan mewujudkan sumber
pertumbuhan ekonomi yang baharu, ia perlu diperincikan dan
dikongsikan dengan rakyat secara lebih terang. Janji kerajaan
untuk memberi tumpuan pada beberapa industri strategik
307
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
yang berimpak tinggi seperti sektor elektrik dan elektronik,
aeroangkasa, industri halal, industri kreatif, sektor pelancongan
dan pertanian pintar sememangnya amat penting bagi
pekerja-pekerja Malaysia. Apabila kerajaan turut menjanjikan
transformasi terhadap sektor perusahaan mikro, kecil dan
sederhana (PKS), ia pasti akan memberi ruang besar kepada
rakyat Malaysia, khususnya golongan yang terkesan akibat
pandemik COVID-19.
Dalam sektor pembuatan pula, kerajaan berharap pengusaha
akan dapat beralih kepada pengeluaran produk yang mempunyai
nilai tambah yang tinggi. Begitu juga dalam sektor pertanian,
kerajaan mahu mempergiat usaha menggunakan teknologi
pintar demi produktiviti dan peningkatan tahap sekuriti makanan
di Malaysia. Sektor pembinaan pula ingin dirancakkan dengan
penggunaan teknologi termaju, merangkumi realiti terimbuh
(augmented reality) dan realiti maya (virtual reality), dan langkah ini
adalah sejajar dengan Pelan Strategik Pembinaan 4.0 Malaysia
yang ingin meningkatkan lagi tahap kecekapan dan produktiviti
pekerja-pekerja Malaysia. Turut disentuh di bawah RMK-12,
agar sektor perlombongan juga akan memberi penekanan
kepada pengeluaran mineral diproses yang mempunyai nilai
tambah yang tinggi, aktiviti perlombongan yang lestari dan
penghasilan bahan mineral baharu.
Persoalan timbul, apakah maksudnya semua perubahan drastik
yang ingin dilakukan kerajaan ini bagi golongan pekerja dan
dalam melonjakkan semula Malaysia yang kompetitif ? Sudah
pasti ini membawa makna golongan pekerja di Malaysia perlulah
seiring dengan keperluan Malaysia sendiri, iaitu mereka perlulah
menjadi pekerja-pekerja mahir yang boleh mengendalikan, jika
tidak pun memacu ekonomi berlandaskan teknologi ini. Apatah
lagi apabila kerajaan berkata, pertumbuhan produktiviti
akan dilonjakkan melalui aktiviti penyelidikan dan inovasi,
penggunaan teknologi termaju, di samping mengurangkan
kebergantungan pada buruh kurang mahir. Hal ini bermakna
rakyat Malaysia sendiri perlu menyahut cabaran dengan menjadi
308
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
pekerja mahir. Jika ini tidak berlaku, akan berterusanlah risiko
sedang dihadapi, iaitu ialah pengimportan tenaga kerja mahir
luar yang akan memenuhi pasaran, dan masalah semasa yang
telah dihadapi bertahun-tahun tidak akan selesai.
Sesuatu yang menarik disebut dalam RMK-12 ialah apabila
kerajaan mahukan sektor swasta kembali memainkan peranan
lebih besar dalam ekonomi negara. Hal ini ialah suatu langkah
yang amat penting dan perlu, kerana hanya apabila ekonomi
yang dipacu sektor swasta rancak, pelbagai cabaran yang sedang
dihadapi dalam kalangan pekerja Malaysia dapat diselesaikan.
Apabila kerajaan turut berjanji akan mengurangkan karenah
birokrasi, menyediakan infrastruktur yang lebih berkualiti,
memperkukuh ekosistem yang menyokong pelaburan swasta,
serta membangunkan tenaga kerja mahir, ia perlu disambut
dengan satu proses perlaksanaan yang jitu dan berpantau.
Agak klise di Malaysia apabila umum menyebut, Malaysia
mempunyai dasar-dasar nasional yang baik dan sempurna,
namun pelaksanaan dasar sering kecundang atau kurang
memenuhi matlamatnya.
Dalam menjayakan transformasi ekonomi berkaitan pelaburan
asing, Dasar Aspirasi Pelaburan Nasional (NIA) nampaknya
dijadikan kerangka utama bagi menarik pelaburan berkualiti
di Malaysia. Ia diharap akan meletakkan Malaysia sebagai
hab pelaburan di rantau ini. Kerajaan berjanji menyemak
semula insentif sedia ada, agar dapat memberi fokus kepada
pelaburan yang berasaskan teknologi termaju dan memenuhi
aspek kelestarian alam sekitar. Semua langkah ini diharap
dapat menyokong hasrat Malaysia untuk mempercepatkan
peralihan kepada industri berteraskan pembuatan termaju,
tanpa menjejaskan kualiti alam sekitar.
Fokus kedua, RMK-12 menggariskan untuk memperkukuhkan
pemangkin pertumbuhan ekonomi, disebut tentang
pembangunan bakat. Pembangunan bakat, atau pembangunan
modal insan, atau sumber manusia rakyat Malaysia, sering
309
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
disebut sebagai pelaburan terpenting Malaysia. Di sini, disebut
tentang perubahan dalam sistem pendidikan. Tumpuan
diberikan untuk menambah baik seluruh sistem pendidikan
negara, serta menangani isu ketidakpadanan dalam pasaran
pekerjaan. Bagi menambah baik sistem pendidikan negara,
langkah utama yang akan dilaksanakan ialah pembaharuan
dalam pendidikan sains, teknologi dan kejuruteraan dan
matematik (STEM). Persekitaran sekolah akan ditambah
baik menjadi lebih kondusif, fasiliti yang diperbaiki, bantuan
teknologi, termasuk pendidikan digital. Hal ini bersesuaian
dengan penemuan dalam hasil kajian Bank Dunia yang
menyebut perlunya perhatian yang sama diberi kepada pelajar-
pelajar di sekolah yang mungkin tidak mempunyai prasarana
yang sama seperti sekolah yang lain. Pendidikan digital di
peringkat sekolah dan institusi pengajian tinggi pula pasti
membantu pencapaian matlamat dasar MyDIGITAL Malaysia.
Dalam RMK-12, Kerajaan akan memastikan lebih banyak
pekerjaan yang berkemahiran tinggi diwujudkan. Hal ini boleh
dilakukan dengan menarik lebih banyak pelaburan baharu
yang berteknologi tinggi ke Malaysia. Kerajaan akan menggesa
industri untuk beralih ke automasi dan mekanisasi, sementara
dalam masa yang sama akan cuba mengehadkan kemasukan
pekerja asing yang majoritinya berkemahiran rendah.
Sementara itu, kerajaan akan memberi galakan agar kolaborasi
antara industri dengan universiti menjadi semakin kukuh. Hal
ini adalah salah satu cabaran yang disebut dalam MySTIE
10-10. Pelan Strategik Kebolehpasaran Graduan 2021-2025
diperkenalkan untuk menangani isu ketidakpadanan dalam
pasaran buruh, dan pengangguran dalam kalangan graduan.
Selain itu, Job Creation Strategic Plan 2021-2023 diperkenalkan
untuk membolehkan negara menyediakan tenaga kerja berdaya
tahan dan berkemahiran tinggi yang industri diperlukan.
Pelaksanaan dua pelan ini akan memastikan rakyat Malaysia
mendapat manfaat daripada pewujudan peluang pekerjaan
yang baharu.
310
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Pandemik COVID-19 telah memberi kesan kepada beberapa
sektor ekonomi, yang mempunyai kebergantungan yang tinggi
terhadap pekerja asing, satu isu besar yang membelenggu
industri di Malaysia. Setiap kali berlakunya pembekuan pekerja
asing, dua sektor ini terutamanya, iaitu sektor pembinaan
dan perladangan, seakan-akan lumpuh. Bagi mengatasi isu
ini, Malaysia mahukan peningkatan penggunaan automasi
dan mekanisasi dalam proses pengeluaran industri. Dalam
tempoh jangka panjang, sekali lagi Malaysia mahukan jumlah
pekerja asing dihadkan kepada tidak melebihi 15 peratus sahaja
daripada keseluruhan tenaga kerja. Penguatkuasaan berkaitan
pekerja asing akan diperkukuhkan bagi menyokong dasar ini.
Kesatuan Sekerja atau Pembangunan Sumber Manusia
Di Malaysia, trend penurunan keahlian pekerja dalam
kesatuan sekerja sudah lama berlaku, seiring fenomena yang
sama di seluruh dunia. Trend penurunan keahlian pekerja
dalam kesatuan sekerja berterusan berlaku di seluruh dunia,
walaupun terdapat peningkatan sedikit di beberapa negara
seperti United Kingdom dan Sweden sewaktu pandemik ini
berlaku. Hal ini adalah sesuatu yang seharusnya menimbulkan
tandatanya kerana secara logiknya apabila pekerja di seluruh
dunia menghadapi cabaran getir akibat COVID-19, sepatutnya
kesatuan sekerjalah menjadi tumpuan untuk mereka mendapat
perlindungan dan bantuan.
Rajah 9.1 menunjukkan trend penurunan yang berlaku di Asia
dan Eropah dari tahun 2000 sehinggalah 2016. Trend di Asia,
Malaysia yang berada dalam kelas Asia Tenggara berada jelas
menunjukkan dari tahun 2000 hingga 2016, trend keahlian
adalah menurun. Statistik terkini daripada ILOStat 2021 juga
menunjukkan 8.8 peratus sahaja pekerja di Malaysia ialah ahli
kesatuan sekerja.
311
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Sumber: ILOSTAT, 2021
Rajah 9.1 Peratus Pekerja yang Menjadi Ahli Kesatuan Sekerja di
Asia dan Eropah
Trend PSM menggantikan peranan kesatuan sekerja telah pun
berlaku sejak 1980-an lagi. Tidak dapat tidak, kesatuan sekerja
Malaysia turut perlu meneliti pendekatan lebih berkesan untuk
kekal relevan sebagai wakil pekerja. Ketidakmampuan berbuat
demikian akan menjadikan pekerja sendiri semakin tidak
merasai kerelevanan kesatuan sekerja dalam alam pekerjaan
mereka.
312
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Hubungan Tripartite Negara, Majikan dan Pekerja
yang Baharu
Setelah meneliti pembentangan dan perbahasan di atas,
nyatalah Malaysia amat memerlukan hubungan bentuk baharu
antara tiga pelaku utama perhubungan perusahaan negara ini
iaitu hubungan kerajaan, majikan dan pekerja (yang mungkin
berkesatuan sekerja ataupun tidak). Malaysia memerlukan
sebuah sistem hubungan industri yang lestari dan fleksibel,
sesuai dengan keadaan dan tuntutan cabaran semasa, dan
cabaran akan datang yang mungkin lebih hebat daripada
COVID-19. Sungguhpun pengurangan peranan dan keahlian
kesatuan sekerja berlaku di seluruh dunia, ia tidak menjejaskan
pengeluaran dan prestasi syarikat atau perniagaan. Hal ini
bermakna ada atau tidaknya kesatuan sekerja tidak akan
menjejaskan ekonomi negara. Namun dalam konteks kajian
ini, adalah sesuatu yang amat menyedihkan apabila kuasa
berunding pekerja dengan majikan mereka hilang, dan jurang
ketaksamaan pendapatan mungkin semakin teruk tanpa semak
dan imbang (check and balance).
Kesimpulan
Berdasarkan perbincangan, beberapa kesimpulan boleh dibuat.
Pertama, masa depan kesatuan sekerja di Malaysia tertakluk
pada keadaan dan tuntutan semasa yang dihadapi pekerja pada
sesuatu masa tersebut. Sekiranya terdapat persepsi bahawa
kesatuan sekerja tidak lagi mampu berperanan sebagai pejuang
kepada hak dan keperluan pekerja, tidak mustahil kesatuan
sekerja akan semakin hilang kepentingannya. Melihat keadaan
semasa, boleh diandaikan perkembangan kesatuan sekerja akan
kekal seperti keadaan semasa, yakni akan tiada peningkatan
dari sudut jumlah anggota kesatuan sekerja mahupun jumlah
kesatuan sekerja itu sendiri.
313
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
Kedua, sungguhpun begitu, peranan kesatuan sekerja masih
relevan pada saat kritikal pekerja dalam era pandemik. Aspek
kebajikan pekerja ditangani bersama-sama oleh kesatuan
sekerja dan kerajaan serta majikan. Hal ini menyaksikan era
pandemik memberi impak negatif pada kehidupan seluruh
rakyat Malaysia. Golongan pekerja tidak terkecuali. Namun
begitu, tidak ternampak gerakan dalam kalangan pekerja
Malaysia untuk mengembalikan peranan kesatuan sekerja yang
meriah dan agresif sepertimana zaman sebelum merdeka dan
pasca merdeka. Melihat kepada keadaan semasa juga, persoalan
seperti kepimpinan yang tidak terserlah, dasar kerajaan dan
sikap majikan terhadap kesatuan sekerja yang masih seperti
dahulu, serta dan masalah semasa yang dihadapi pekerja
Malaysia mungkin akan terus menjadi cabaran utama kesatuan
sekerja, mengekang mereka untuk kembali menjadi pengaruh
yang dipercayai golongan pekerja.
Ketiga, perubahan zaman memberi kesan kepada kesatuan
sekerja. Berdasarkan naratif sejarah lama, kesatuan sekerja
menjadi kumpulan pendesak bagi menjaga dan memartabatkan
hak golongan pekerja. Tambahan, pemikiran sosialisme dan
komunisme ketika itu sangat dekat dengan perjuangan kesatuan
sekerja. Keadaan ini telah berubah. Campur tangan kerajaan
secara langsung dan peranan majikan sebagai pemilik syarikat
juga sedikit sebanyak menggunakan pendekatan pengurusan
dan pembangunan sumber manusia bagi menjaga kebajikan
pekerja. Namun demikian, kesatuan sekerja masih boleh
berperanan sepertimana yang dibenarkan oleh Akta Kesatuan
Sekerja dan Akta Perhubungan Industri. Justeru, dengan sinergi
pelbagai kementerian, kepimpinan Kementerian Sumber
Manusia perlu sentiasa terkehadapan menjadi tonggak utama
yang menjuarai kebajikan para pekerja Malaysia.
314
Masa Depan Kesatuan Sekerja di Malaysia
Rujukan
Addison, J.T. (2020). University of South Carolina, USA,
University of Durham, UK, CESifo and IZA, Germany.
André, M.H. (2021). “COVID-19 and Recovery: The Role of
Trade Unions in Building Forward Better”, dlm. International
Journal of Labour Research. 2021/Volume 10 / Issue 1–2.
https://wol.iza.org/uploads/articles/525/pdfs/consequences-of-trade-
union-power-erosion.pdf ?v=1
h t t p s : / / w w w. i l o. o r g / w c m s p 5 / g r o u p s / p u bl i c / - - - e d _ d i a l o g u e / - - -
actrav/documents/ publication/wcms_806895.pdf
Idrus, D. (2001). “An examination of the Contending Factors
Shaping the Role of the State in Malaysian Industrial
Relations”. Ph.D Thesis, University of Stirling.
Ismail Sabri Yaacob, 2021. Teks Ucapan Rancangan Malaysia
Ke-12. https://www.pmo.gov.my/2021/09/teks-ucapan-perben-
tangan-rancangan-malaysia-ke-12-2021-2025-rmke-12/
Khazanah Research Institute (KRI).( 2021). http://www.
krinstitute.org/assets/contentMS/img/template/editor/20210408_
Kebolehpasaran%20graduan_Views_MAR%20v2.pdf
Kementerian Sumber Manusia. EBook 2021. https://www.
mohr.gov.my/ebook/istatistik_2021/mobile/index.html#p=16
Kementerian Sumber Manusia; Program Penjana GIG. https://
gig.perkeso.gov.my/
Laporan Tenaga Buruh. Februari 2021. Jabatan Perangkaan
Malaysia https://www.dosm.gov.my/v1/index.php?r=column/
pdfPrev&id=UXlFcW1pSnhhZUFSSTc0RD hnR3V3dz09
Majlis Penasihat Ekonomi Negara (MPEN). 2010. Model Baru
Ekonomi Untuk Malaysia. Bahagian Akhir: Langkah dan
Dasar Strategik.
Shahrizan Salian. (28 Disember 2020). “2020 Cabaran Paling
Getir Ekonomi Negara”, dlm. Berita Harian. https://www.
bharian.com.my/berita/nasional/2020/12/769647/2020-
cabaran-paling-getir- ekonomi-negara
315
Perkembangan dan Isu-Isu Kesatuan Sekerja di Malaysia
World Bank (2021). COVID-19 Impact and Recovery
Among Malaysian Households: High Frequency
Phone Survey-Round 1 (May 18-Jun 16, 2021) https://
documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/
documentdetail/284621631899411887/covid-19-impact-and-
recovery-among-malaysian-households-high-frequency-phone-survey-
round-1-may-18-june-16-2021
World Economic Forum (WEF) 2021. https://www.weforum.org/
reports/the-future-of-jobs-report-2020/in-full/executive-summary
Zakaria, F. (2020). Ten Lessons for a Post-Pandemic World. New
York: W.W. Norton & Company.
316
INDEKS
A Batu Arang, 18, 23, 178
Abbasiyyah, 255 bijih timah, 3-4, 6-7, 10-12, 16,
Abraham Lincoln, 249
Acas Code of Practice on Time 22, 24
Bilal bin Rabah, 249
Off for Trade Union Duties Buruh, 3-9, 11-14, 10-12, 16,
and Activities, 207, 237
Ahmad Boestamam, 179-180 22-24
AirAsia, 284
Akad, 245 C
Akta, Cabaran, 78, 82, 98, 108, 132,
Kerja 1955, 63, 69, 199, 276,
282, 287 296-298, 308, 313
Kesatuan Sekerja 1959, 63- China, 6, 9, 12, 30, 151, 158,
64, 69, 121, 141, 199, 202,
311 173, 257, 272, 303
Akta Keselamatan Dalam CUEPACS, 36-37, 48, 66-67,
Negeri, 182 69, 122
Akta Keselamatan dan cuti bersalin, 271, 276-277
Kesihatan Pekerjaan 1994, D
275, 286 Darurat, 17, 28-30, 32, 34, 179-
Akta Perhubungan Industri, 182,
180
314 Das Kapital, 167
Akta Perhubungan Perusahaan Dasar,
Ekonomi Baru (DEB), 50
1967, 63-64, 69, 91, 108, Gaji Minimum, 69, 71, 95
199, 209, 286 Pembangunan Nasional
Akta Pertubuhan, 182 (DPN), 50, 80
Aku Janji, 67, 82, 253-254, 284 Wawasan Negara (DWN), 50
Amanah, 37, 214, 240, 244-246,
E
249, 252, 265 e-hailing, 287
Andalusia, 255, 257-258 ekonomi gig (gig economy), 287
Asnaf, 256, 263 eksekutif, 63, 135-140, 211, 278
Electrical Industry Workers
B
Baitul-Mal, 252 Union of Malaya (EIWUM),
Bank Dunia, 166-167, 184, 295, 181
Estet, 6, 9, 28
310
Indeks
F J
Fabian Society, 170 Jabatan Hal Ehwal Kesatuan
Filipina, 171, 174, 206, 235
Frederich Angels, 167 Sekerja (JHEKS), 86-87, 122
Frederich Von Hayek (1899- Jabatan Perangkaan Malaysia
1992), 165 (DOSM), 278
Freedom of Association and Protection Jabatan Perhubungan
of the Right to Organise Perusahaan (JPP), 65, 84, 122-
Convention 1948, 200, 233 123
Jabatan Perkhidmatan Awam,
G
General Labour Union (GLU), 94, 122
Jabatan Sumber Manusia, 99-
16, 22, 39, 178
Gerakan Buruh, 3-4, 18, 22, 172 100
Guilds, 160, 255-257 Jabatan Tenaga Kerja, 278
Jawatan, 29, 33, 82, 90, 120,
H
Hak Asasi Manusia, 152, 166, 122-123, 126
Jepun, 2, 5, 19-22, 24, 55, 92,
189
Hubungan, 6, 17, 30, 119-120, 153, 155-167
John A. Brazier, 25
154, 156, 158, 240, 242
hubungan industri, 61, 63, 80, K
Kam Yau Wah, 181
83, 97, 108, 152, 313 Kangani, 11
Kapasiti, 134, 138, 140, 301
I Karl Marx, 59, 167-168
Ibadah, 240, 242-246, 249, 265 Kaum, 2-3, 5, 6-9, 19-23, 25-27,
Ihsan, 240, 246-248, 253
Imigran, 5, 7, 8, 11-13, 20, 25, 36, 38, 41-50
Kebajikan, 15, 17, 19, 37, 42,
28, 42
India, 4-9, 11-14, 16-18, 21-23, 65, 82-83, 92, 101-102
kelayakan, 230, 234, 277, 304
28, 33, 151, 158, 171, 177 Kemboja, 167, 173, 174
Indochina, 171 Kementerian Kesihatan
Indonesia, 4, 39, 153, 171, 173-
Malaysia (KKM), 278, 282
174, 177, 302 Kepadatan, 125-126, 279
International Labour Kerahsiaan, 67, 127, 135, 137-
Organization (ILO), 200, 205, 139
272 kesatuan dalaman, 182-183, 236
Istanbul, 255, 258, 260 Kesatuan Kebangsaan Anak-
Itqan, 240, 246-248, 253
anak Kapal Kabin Malaysia
(NUFAM), 285
318
Indeks
Kesatuan Kebangsaan Peralatan Malaysian Association of Hotel
Pengangkutan dan Owners (MAHO), 274
Pekerja Sekutu di Malaysia Malindo, 284
(NUTEAIW), 132, 276- Mao Tze Dong, 167
277 Material, 241
Ketua Pengarah Perhubungan Milton Friedman (1912-2006),
Perusahaan, 122 165
Kod Untuk Keharmonian Model Baru Ekonomi (MBE), 50
Mogok, 16-18, 22-24, 27-30, 40,
Perindustrian 1975, 279, 286
Kogres Kesatuan Sekerja 61, 64, 68, 149, 179,
Muamalat, 245
Malaysia (MTUC), 34, 36-37, Muazzin, 257
182, 188, 199, 282, 285, 287 Muhtasib, 255-257
Kok Kay Cham, 181
Kolektif, 60-61, 64, 89, N
Komunis, 2, 5, 12, 16, 22, 24-26, Naqabat, 240, 255, 256, 258-264
29, 32-34, 125, 148 Niat, 102, 241-242, 244
Komunisme, 2, 164, 167-169,
kongsi gelap, 15, 19 O
Konsensus Washington, 167 Olaudah Equino, 250
kontrak pekerjaan, 63, 116, 118, Ordinan, 5, 12, 19, 25-26
120, 134, 141
Korea, 55, 171, 173-175, 182, P
208 Pan Malayan General Labor
L Union (PMGLU), 22-26, 178
Labour Code of Philippines 1974, pandemik COVID-19, 67, 91,
235 191, 269, 279, 300, 305, 308,
last in first out, 279 311
Lenin, 170-173 Pan-Malayan Federatioan of
Liu Wen Hua, 181
Trade Union (PMFTU), 22,
M 26-30, 32-33, 37, 39, 178
Mahkamah Perusahaan, 65, 84, Parti Buruh Malaya, 180, 181
Parti Keadilan Rakyat (PKR),
97, 124, 149, 286
Majlis Gerakan Ekonomi 148
Parti Komunis Malaya (PKM),
Negara (MAGERAN), 54
Majlis Pertubuhan Majikan- 5, 179-181
Parti Melayu Semangat 46, 190
Majikan Malaya (MCEO), 61, Parti Rakyat Malaya (PRM), 179
199
319
Indeks
Parti Sosialis Malaysia, 148, 189 Rusia, 156, 167, 170-172, 174
Parti Tindakan Demokratik
S
(DAP), 148 Salman al-Farisi, 249
pembangunan modal insan, 58 sektor awam, 37-38, 62, 66-67,
pembesar Melayu, 4, 8, 13
pengiktirafan, 26, 33-34, 64 154, 270, 276, 282, 294
Perang Dunia Kedua, 2, 5, 18- sektor swasta, 38, 58, 62-63, 66,
19, 22, 163, 170, 178-179 150, 154, 270, 276, 299
Perhubungan Perusahaan, 56, Selangor Building Workers
63, 66, 71, 120, 142, 188, Trade Union (SBWTU), 181
199, 231, 292 Sistem Kangcu, 176
Perlembagaan Persekutuan, 81, Soo Yik How, 181
Sosialisme, 148, 153-155, 162-
119, 250
Pertikaian, 54-55, 61-62, 64-65, 164, 167-170, 177, 179, 264
Soviet Union, 171
106, 109, 149, 276 spiritual, 241
Perubahan, 3, 4, 6, 41, 58, 68 Stalin, 167, 172
Perundingan Kolektif, 64, 69, Suq al-ghazl, 256
syarikat berasaskan kerajaan
89-91, 95, 120-122, 272
Pilihan Raya Umum 1955, 54 (GLC), 165
Pineapple Industry Workers
T
Union (PIWU), 181 Tabung Kewangan
Pol Pot, 167
Public Services Commission, 60 Antarabangsa, 166
Tan Chee Khoon Dr., 180-181
R Tatacara Untuk Keharmonian
Raja-Raja Melayu, 7, 25, 38
Rancangan Malaysia ke-12 Perusahaan 1975, 199, 209,
217, 233
(2021-2025), 80, 299, 307 Tembok Berlin, 166
Rangka Rancangan Jangka Tengku Razaleigh Hamzah, 190
The Workers Representatives
Panjang (RRJP), 51, 56
Registrar of Trade Union Convention 1971, 200, 204-205
Trade Union Ordinance, 25
(RTU), 129 Ordinan Kesatuan Sekerja, 26,
Revolusi Bolshevik, 171
Revolusi Industri 4.0, 98, 104, 29, 30, 121, 180, 255
Tred, 122, 124-125, 128, 140,
151, 161, 287, 298, 307
Revolusi Perancis, 151, 164, 192 199, 219, 272
Right to Organise and Collective tripartite, 48, 61-62, 66, 69, 120,
Bargaining Convention 1949, 200, 313
120, 204
320
Indeks
U W
Undang-undang Darurat, 29, Wawasan Kemakmuran
30, 179-180 Bersama (WKB), 49, 304
United Malayan Estate Workers
Y
Union (UMEWU), 181 Yusuf, 243, 246
Upah, 300
Uthmaniyyah, 255, 257-260, Z
Zainal Rampak, 61, 102-104,
262-263
114, 188-190
V
V. David, 103, 110, 180, 182,
189
Volvo, 277
321
Indeks
322
BIODATA
Abd Rahman Tamuri
Beliau merupakan pensyarah di Jabatan Fizik, Universiti
Teknologi Malaysia (UTM) sejak 2009. Beliau bergiat aktif
dalam persatuan, terutamanya yang melibatkan hal kebajikan
staf. Beliau merupakan Setiausaha Persatuan Kakitangan
Akademik UTM sejak tahun 2010 sehingga kini. Pengalaman
luas beliau dalam pergerakan kesatuan sekerja dalam universiti
diteruskan dengan penglibatan beliau dalam Gabungan
Persatuan Akademik Kebangsaan (MAAC). Perjuangan
berkenaan nasib dan kebajikan staf akademik merupakan
motivasi utama beliau terus menyumbang dalam pembangunan
staf akademik di UTM khasnya dan di seluruh negara ammya.
Aminuddin Ruskam
Beliau merupakan Profesor Madya di Akademi Tamadun Islam,
Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, Universiti Teknologi
Malaysia (UTM). Beliau memiliki Ph.D dalam Undang-Undang
Jenayah Islam dari Universiti Malaya. Beliau merupakan ahli
Kumpulan Penyelidikan Syariah, Undang-undang & Ekonomi
Islam (RG-SLEC). Antara bidang kepakaran beliau adalah
Syariah, Fiqh, Usul Fiqh dan Perundangan Islam. Beliau
memegang jawatan sebagai Pengarah Pusat Islam UTM serta
Pengerusi Jawatankuasa Hal Ehwal Islam IPTA/S. Beliau telah
menerbitkan beberapa buah buku berunsurkan keagamaan dan
dalam masa yang sama aktif menjalankan penyelidikan dan
perundingan.
Biodata
Durrishah Idrus
Durrishah Idrus ialah Profesor Hubungan Industri dan Dasar
Awam dari Universiti Teknologi Malaysia (UTM). Beliau telah
berkhidmat dalam bidang pendidikan selama 37 tahun, empat
tahun daripadanya dengan KPJ Healthcare University College
selaku Ketua Eksekutif dan Naib Canselor yang pertama.
Setelah tamat perkhidmatan selaku Timbalan Naib Canselor
Hal Ehwal Pelajar UTM, beliau menumpu kepada mengkaji,
menulis dan berkongsi ilmu dalam bidang hubungan industri,
dasar awam, kepimpinan, pengurusan sumber manusia dan
sejarah. Beliau ialah Ketua Editor buku terbitan Kementerian
Sumber Manusia pada 2012, berjudul Human Capital
Transformation: 55 Years of Malaysian Experience.
Dzulzalani Eden
Beliau pensyarah Program Hubungan Industri dan Perburuhan,
Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan, Universiti Malaysia
Sarawak (UNIMAS). Bidang pengkhususan beliau adalah
dalam hubungan industri dan pekerjaan, serta pernah mengajar
undang-undang hubungan industri di Universiti Malaysia
Sabah dan pernah bertugas sebagai Teaching Associate di
Monash University, Melbourne dari tahun 2008 hingga 2011.
Sebelum bertugas di UNIMAS, beliau telah berkhidmat dengan
Kementerian Sumber Manusia selama lebih daripada 20
tahun dan telah menjawat pelbagai jawatan termasuk Pegawai
Buruh, Pegawai Perhubungan Perusahaan dan Sekretariat di
majlis perundingan gaji di peringkat negeri dan kebangsaan.
Beliau memiliki Ph.D dalam bidang perhubungan perusahaan
dan pengurusan sumber manusia dari Victoria University,
Melbourne, Australia.
324
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Kesatuan Sekerja_2022
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search