พืชป่าสมุนไพร

400
• ตํารับยาบาํ รุงโลหิตระดู : บํารงุ โลหติ ระดู (S2-09)
• ตาํ รบั ยาโรคดีซาน : รกั ษาโรคดซี าน (S3-52)

ขวา : ผลของสนสองใบ

สนสามใบ บนขวา : ชอ สปอรเ พศผขู องสนสามใบ, แถว 3 จากบน : นา้ํ มนั สน
ชอื่ ทองถนิ่ : -
ช่อื วิทยาศาสตร : Pinus kesiya Royle ex Gordon
ชื่อวงศ : PINACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 40 ม. เนือ้ ไมม ชี ันเหนียวใส คลายสน
สองใบ (Pin_lat) มจี ุดตา งทีส่ นสามใบ เปลอื กแตกเปน แผนรูป
รี-กลม คอนขา งบางกวา ใบประกอบแบบกระจกุ มีใบยอย 3 ใบ/
กระจุก และผลรปู ไขกวาง
สรรพคุณ
• เนื้อไมแ ละชันสน : ของสนสามใบ มสี รรพคุณคลา ยกับสนสอง
ใบ (Pin_lat) สามารถใชแทนกันได (S2)
• ตํารบั ยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกกระษัย ไตพิการ บาํ รงุ ไต, ชวย
ขบั ปสสาวะ (S2-09)
• ตาํ รบั ยาขบั น่วิ ในถงุ นาํ้ ดี : รักษานิ่วในถงุ นา้ํ ดี (S2-09)
• ตํารบั ยาโรคอมั พฤกษ- อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ-อมั พาต
(S2-09)

401

ส้มกบ ส้มกุ้ง
ชอ่ื ทอ งถิ่น : สมกบ (อดุ รธาน)ี , สม กบ อโุ ลก ช่ือทองถนิ่ : กโ้ี กย สม ลมปา (สระแกว ), เครืออีโกย
(พิษณุโลก) (อดุ รธาน)ี , เถาคันแดง (พษิ ณโุ ลก), สมกงุ ชา ง (ตรงั )
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Hymenodictyon orixense (Roxb.) Mabb. ชื่อวิทยาศาสตร : Ampelocissus martinii Planch.
ชื่อวงศ : RUBIACEAE ชอ่ื วงศ : VITACEAE
ลักษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกสะเกด็ ลักษณะเดน : ไมเถาเนื้อคอนขางออน ยาวถึง 20 ม. เถาแกกลม
บาง-หนา ตามกิ่งออน กานใบ ใบ และชอ ดอกมขี นส้ันหนานุม หนาตดั มแี ถบตามแนวรศั มี เปลอื กแตกเปนรอ งลึก ตามกิง่ และ
ยอดออนสแี ดง และมหี ใู บทขี่ อบหูใบมีหนามสดี ํา ใบเดีย่ ว เรยี ง เถาออนมีขนยาวสากคายสนี ้ําตาลแดง มีมอื พันออกตรงขามกับ
ตรงขาม ใบรปู ไขกลบั ยาว 12-18 ซม. โคนใบสอบเรียว ชอ ดอก ตําแหนงกา นใบ ใบเดี่ยว เรียงสลบั รปู คลา ย 5 เหลี่ยม-คอ นขาง
สเี ขยี วอมเหลือง ยาว 10-20 ซม. โคนชอดอกมีใบประดับคลา ย กลม กวาง 15-24 ซม. โคนใบเวา ลึก ขอบใบจักฟน เลอ่ื ย ปลาย
ใบ สีเขียวออ น ยาว 3-7 ซม. ผลรูปกระสวย ยาว 1.5-2 ซม. ใบหยกั เปน 3 พปู ลายแหลม แผน ใบดา นลา งมีขนยาวหยกิ สขี าว
ปลายผลชขี้ ึ้นฟา แนบกบั ผิวใบ ผลทรงกลม กวาง 1-1.5 ซม. ติดเปน ชอ คลา ยพวง
สรรพคุณ ผลองนุ มผี ลยอ ยไดม ากถึง 500 ผล/ชอ สกุ สดี าํ
• เน้ือไม : แกไ ข ตวั รอ น (N1) สรรพคุณ
• ราก : แกฝ แกผาํ่ (ฝอ ักเสบอดุ ตนั หรือฝห ลบใน) (NE3) • ทัง้ 5 : แกไขท ับระดู บาํ รงุ เลอื ด บาํ รุงสายตา (E2)
• ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร : รกั ษาริดสีดวงทวาร (NE4-027) • ราก : แกพ ิษเบอ่ื เมา แกเมาเหลา (NE3)
• ตาํ รับยาแกน ้าํ เหลอื งเสีย : แกน ํา้ เหลอื งเสีย (N1-124)
• ตาํ รบั ยาแกองคชาตตายไมเ กนิ 3 ป : แกองคชาตตายไมเกนิ 3
ป บาํ รงุ องคชาต บาํ รงุ กาํ ลัง (S1-40)

ซาย : ผลออนของสมกงุ , ขวา : เถาอายมุ าก

402

ส้มกงุ้ สม้ กุง้ ขน
ช่ือทองถ่ิน : สม กุง (ตรงั ), สมกุงขาว (พัทลุง) ชอื่ ทอ งถ่ิน : สมกุงขน พิลงั กาสาปา (สระแกว)
ช่ือวิทยาศาสตร : Embelia ribes Burm. f. ช่ือวิทยาศาสตร : Ardisia helferiana Kurz
ชื่อวงศ : PRIMULACEAE ชือ่ วงศ : PRIMULACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แขง็ ยาวถงึ 15 ม. เถากลม เปลอื ก ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู ถึง 3 ม. ตามก่ิงออ น ชอ ดอก และใบมี
ขรุขระ-มสี ะเกด็ บางๆ หนา ตัดเถามีแถบสขี าวตามแนวรัศมี กิง่ ขนนมุ หนาแนน รอยตอ ระหวางกิ่งกบั ลําตนบวมชดั เจน ใบเดี่ยว
ออ นและใบเกลี้ยง กิ่งออนมักพบนวลแปง สขี าว รสเปรีย้ วทานได เรียงเวยี น รูปหอกกลับ ยาว 15-20 ซม. ขอบใบเรยี บ แผน ใบ
ใบเดยี่ ว เรียงสลบั ระนาบเดยี ว รูปร-ี รูปไข ยาว 6-13 ซม. ปลาย ดานบนเปนรอยกดตามแนวเสน แขนงใบ ดา นลา งมจี ดุ ตอมเล็ก
ใบเรียวยาว ผวิ เกลีย้ ง เนื้อใบคอ นขา งหนา ดานลา งมีตอ มจุด กระจายในเน้อื ใบ ดอกสขี าว กลีบดอก 5 กลีบ บานกวา ง 1-1.5
ขนาดเลก็ กระจายในเนอ้ื ใบ กานใบเปน รอ ง ดอกเลก็ สีเหลอื งครีม ซม. ผลทรงกลม กวา ง 1 ซม. สกุ สีดาํ
กลบี ดอก 5 กลีบ บานกวาง 5 มม. ผลทรงกลม กวา ง 7 มม. สุกสี สรรพคุณ
ดาํ มี 1 เมลด็ • แกนหรอื ราก : ยาอายุวัฒนะ แกทอ งรวง แกบ ดิ (E2)
สรรพคุณ
• ใบและยอดออ น : มรี สเปรย้ี ว ทานขบั เสมหะ หรอื เปน ผกั สด (S3)
• ตาํ รบั ยาโรคริดสดี วงทวาร ชนิดเลือดออก : รกั ษาโรครดิ สีดวง
ทวาร ชนดิ มเี ลือดออก (S2-40)

หนาตดั เถาสม กงุ

ซา ย : ดอกสมกงุ ขน, ขวา : ผลออน

403

ส้มกุ้งตรัง แนวตง้ั 15 รอ ง ปลายผลบมุ ผวิ มนั เงา สุกสีเหลือง, เน้ือผลรส
ช่อื ทอ งถน่ิ : ววั หาย วัวหายแดง (ตรัง), ววั หายแดง เปรย้ี วทานได ใชสดหรือฝานตากแหง ใชป รุงรสเปรย้ี วใหอาหาร
(พัทลุง) หรอื ทําผลไมแชอ ม่ิ
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Embelia macrocarpa King & Gamble สรรพคณุ
ชื่อวงศ : PRIMULACEAE • ดอก : ชวยแกอ าการไอ ยาขับเสมหะ; ผลแกห รือดอก : ใชท าํ
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนื้อแข็ง ยาวถึง 15 ม. เถากลม เปลอื ก เปนชาลดความดันโลหติ ; ดอกเพศผู : ใชรักษาโรคเบาหวาน
ขรขุ ระ-มีสะเกด็ บางๆ หนา ตดั เถามแี ถบสขี าวตามแนวรัศมี ก่งิ (R69)
ออนและใบไมม ขี น คลายสมกงุ (Emb_rib) มจี ดุ ตางทส่ี ม กงุ ตรงั
จะไมพ บนวลแปงสขี าวตามยอด และมีใบรูปรกี วา ง-รปู ไขกลับ
ยาว 8-15 ซม. ปลายใบมน-ต่ิงสน้ั
สรรพคณุ
• ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลอื ด : ชวยลดไขมันในเลือด (S2-02)
• ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร : รักษาโรคริดสดี วงทวาร (S2-42)

หนา ตัดเถาสมกุงตรงั /ววั หายแดง บน : ดอกเพศเมีย, กลาง : ดอกเพศผู, ลา ง : ผลออ นของสมแขก
ส้มแขก
ชื่อทอ งถิน่ : สม แขก (ตรงั )
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Garcinia atroviridis Griff. ex T. Anderson
ช่ือวงศ : CLUSIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กแตกเปน สะเก็ดบาง
แตกกิง่ ต้ังฉากกับลําตน มีนํ้ายางสีเหลอื ง ตามกง่ิ ออ น ใบ และผล
เกลยี้ ง ยอดออนสแี ดงรสเปรีย้ วทานได ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา ม รูป
ขอบขนาน ยาว 20-30 ซม. เนอ้ื ใบหนา มเี สนแขนงใบจาํ นวน
มากเห็นไมชดั ดอกแยกเพศ สีแดงเขม กลีบเล้ยี งและกลบี ดอกมี
อยา งละ 4 กลีบ ผลทรงกลมแบน กวาง 7-10 ซม. มีรองลกึ ตาม

404

ส้มควาย ผลออ นของสมควาย
ชอื่ ทองถ่นิ : สมควาย (ตรงั ) สม้ ลม
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Garcinia pedunculata ชอ่ื ทอ งถิ่น : สมลม (อดุ รธานี)
Roxb. ex Buch.-Ham ชอ่ื วิทยาศาสตร : Aganonerion polymorphum Pierre ex
ช่อื วงศ : CLUSIACEAE Spire
ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกเปนสะเกด็ บาง ชื่อวงศ : APOCYNACEAE
แตกก่งิ ตั้งฉากกับลําตน มีน้าํ ยางสเี หลอื ง ตามกง่ิ ออ น ใบ และผล ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ ออ น ยาวถึง 10 ม. ตามสว นทม่ี ีชวี ติ มี
เกลย้ี งไมม ขี น คลายสม แขก (Gar_atr) มจี ุดตา งที่สมควายมใี บรปู นาํ้ ยางสขี าวขุน ยอดออ นมีรสเปรีย้ วทานได ตามกงิ่ ออ น กานใบ
รี ผวิ ใบดา นบนมีรอยกดเปนรอ งคลน่ื ตามแนวเสนแขนงใบชดั เจน และใบเกลย้ี ง ทข่ี อ ปลายกงิ่ มีหูใบคลา ยซี่ฟนจํานวนมาก ใบเด่ียว
ผลทรงกลม-แกมทรงกระบอก กวา ง 7-14 ซม. มรี อ งตามแนวตัง้ เรียงตรงขาม รปู ไข ยาว 7-15 ซม. กานใบยาว 1-3 ซม. ชอ ดอก
ไมชดั เจน, เนอื้ ผลรสเปรี้ยวทานได ใชส ดหรอื ฝานตากแหง ใชป รงุ ออกทปี่ ลายกงิ่ ดอกยาว 1 ซม. ปลายแยก 5 กลีบ สีแดง ฝกออก
รสเปรี้ยวใหอาหาร หรอื ทาํ ผลไมแชอมิ่ เหมือนสม แขก (Gar_atr) คู เปนแทง ยาว 10 ซม. กวาง 5 มม.
สรรพคณุ สรรพคุณ
• ตาํ รบั ยาขบั เสมหะในลาํ คอ-อก/แกโรคหอบหืด : ชว ยขับ • ราก : แกก ลามเนอื้ ทองเกรง็ ; ใบสด : รสเปรย้ี วทานเปนผกั สด
เสมหะในลําคอ-อก แกห อบหดื (S2-08) เปนยาระบาย (NE3)

ผลสกุ ของสมควาย

405

ผล/ฝกออ นของสม ลม

ส้มลิง สม้ สันดาน
ช่อื ทองถน่ิ : แตดลิง สม ลงิ (ตรัง) ชื่อทอ งถนิ่ : สม ข้ีมอด สม ออ บแอบ (อดุ รธาน)ี
ชอื่ วิทยาศาสตร : Guioa pleuropteris (Blume) Radlk. ชือ่ วิทยาศาสตร : Cissus hastata Miq.
ช่ือวงศ : SAPINDACEAE ชื่อวงศ : VITACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม-ไมตน สูงถงึ 8 ม. ตามกิง่ ชอ ดอก กานใบ ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอื้ ออน ยาวถงึ 10 ม. ตามกง่ิ ออน ใบ และ
และแผน ใบดานลางมขี นสัน้ -ขนประปราย ใบประกอบแบบขนนก ชอดอกเกล้ียง ยอดออนมรี สเปร้ยี วทานได ก่ิงและกานใบเปน
ปลายคู ใบยอย 2-3 คู เรียงตรงขาม-เกอื บตรงขาม รูปรี ยาว สีเ่ หลย่ี ม มีมือพนั สแี ดงออกตรงขามกบั ตาํ แหนงกานใบ ใบเดีย่ ว
5-13 ซม. แผนใบดานลา งสเี ขียวนวล แกนใบและกา นใบยาว เรียงสลบั รูปเงีย่ งลกู ศร-รูปไข ยาว 6-15 ซม. โคนใบเวาลกึ ขอบ
10-15 ซม. มีครีบเลก็ นอ ย ผลรูป 2-3 พู กวาง 3 ซม. สุกสชี มพู ใบจกั ฟน เลื่อยมักมขี อบใบสีแดง ปลายใบเรยี วแหลม ชอดอกสี
อมแดง มีเยอ่ื หมุ เมลด็ สสี ม เมลด็ สดี าํ มนั เงา แดง-มว งแดง กลีบดอกสีเหลืองครมี ผลทรงกลม กวาง 8-10 มม.
สรรพคณุ สรรพคณุ
• ราก : แกไ ข รกั ษาโรคกระเพาะ (S2) • ยอดออ นและผล : รสเปร้ยี วทานเปน ผกั สด หรอื ปรงุ อาหาร
แกอ าการวิงเวียน ขับเสมหะ แกไ อ (NE3)

ผลสกุ ของสม ลงิ

ชอดอกของสมสันดาน

406

สมอดีงู ชอ ดอกสมอดีงู
ช่ือทองถ่นิ : สมอดีงู (พทั ลงุ , ตรัง) สมอทะเล
ชอื่ วิทยาศาสตร : Terminalia citrina (Gaertn.) ชื่อทอ งถน่ิ : สมอทะเล (ตรงั )
Roxb. ex Fleming ช่อื วิทยาศาสตร : Shirakiopsis indica (Willd.) Esser
ชื่อวงศ : COMBRETACEAE ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE
ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 40 ม. เปลอื กเรียบ ตามสว นออ น ๆ ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 10 ม. ทุกสว นท่มี ีชีวติ มนี า้ํ ยางสขี าว
มีขนสสี นิม ใบเด่ยี ว เรียงตรงขา ม รูปรี-ขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. ขนุ ตามก่งิ ออ น ใบ และผลเกลี้ยง ใบเดีย่ ว เรยี งสลับ รูปร-ี แกม
ขอบใบชว งโคนใบมกั พบตอ ม กานใบยาว 2-3 ซม. มตี อ ม 1 คู ที่ ขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. ขอบใบหยกั มน โคนใบมักพบตอม ผล
ปลายกา น จดุ เดนท่ีแผนใบดา นลางมขี นประปราย-เกลยี้ ง ผลรปู รี ทรงกลม กวา ง 3 ซม., พบตามรมิ แหลงนํ้าใกลช ายทะเล
ยาว 3-4 ซม. ปลายผลเรยี ว-แหลม ผิวเรียบ มชี องอากาศ สรรพคุณ
กระจาย • ตาํ รบั ยารักษากลาก/เกลอื้ น/สังคัง/ตกขาว : รกั ษาโรคผิวหนงั
สรรพคณุ จากเชือ้ รา เชน กลาก เกลือ้ น สังคงั ตกขาว แกอาการคันท่ี
• เนอื้ ผล : มีรสฝาด แกทอ งเสียทองรวง และยังมฤี ทธิ์เปนยา ผิวหนงั เร้ือรงั ผดผ่ืนคนั (S1-17)
ระบายดวย ชว ยแกพิษโลหติ และแกไ อ (S3)
• ตาํ รบั ยาถา ย : ยาถา ย ยาระบาย แกท องผกู แกจ ุกเสยี ดแนน
ทอ ง (S1-20)
• ตาํ รบั ยาโรคไมเกรน/วงิ เวียนศรี ษะ : แกโ รคไมเกรน แกวิง
เวยี นศรี ษะ (S2-21)
• ตาํ รับยาโรคประดงเลอื ด : แกป ระดงเลอื ด เลือดขึน้ มอี าการ
คนั ตามผิวหนัง (S2-27)
• ตาํ รบั ยาแกปวดเมอ่ื ย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกปวดเมื่อย
ตามรางกาย แกอ าการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36)

ผลออ นของสมอทะเล

บน : ผลสกุ ของสมอดงี ู, ลาง : ผลแหง

407

สมอไทย ซาย : ผลแกส มอไทย, ขวา : เปลอื กลําตน
ชือ่ ทองถิน่ : สมอไทย (พษิ ณุโลก, สระแกว , ตรงั , สมอพิเภก
พัทลงุ ) ช่ือทอ งถิ่น : สมอพิเภก (พษิ ณโุ ลก), สมอพิเภก
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Terminalia chebula Retz. var. chebula สมอชด (พัทลุง, ตรัง), หมกั แหน หมากแหน
ชื่อวงศ : COMBRETACEAE (อดุ รธาน)ี
ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สงู ถึง 20 ม. เปลอื กแตกเปนรอง ชื่อวทิ ยาศาสตร : Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb.
รา งแห ตามกิ่ง กานใบ ชอดอก และแผนใบดา นลางมีขนสสี นิท ชอ่ื วงศ : COMBRETACEAE
ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขาม-เกือบตรงขา ม รูปไขกวาง-ขอบขนาน ยาว ลักษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สงู ถึง 40 ม. เปลือกเรียบ โคนตน มี
12-20 ซม. ปลายกา นใบมตี อม 1-2 คู ผลรปู ไข-รกี วา ง ยาว 3-5 พพู อนกวา ง ตามสว นออน ๆ มขี นสนั้ สีสนมิ ใบเด่ยี ว เรียงเวียน
ซม. ผวิ เรียบ มีชอ อากาศกระจาย, พบตามปา ผลดั ใบ ทั่ว รูปรี-ไขกลับ ยาว 11-20 ซม. แผนใบดา นลา งสีเขียวนวล กานใบ
ประเทศไทย ยกเวน ภาคใต ยาว 4-8 ซม. มตี อม 1 คู ผลทรงกลม-ไขกวา ง ยาว 4-5 ซม. ผวิ
สรรพคุณ เรยี บ มขี นสัน้ สนี ้าํ ตาลหนาแนน
• เนอื้ ผล : ผลอ นรสเปร้ยี วอมฝาด เปนยาระบาย แกไ อ ชว ยขบั สรรพคุณ
เสมหะ (N1) • ใบหรอื เนอ้ื ผล : รกั ษาแผลติดเชือ้ (NE3)
• ตํารับยาตรีผลา : แกไอ ทาํ ใหชมุ คอ แกไขหวัด (N1-139) • เนือ้ ผล : รสเปรี้ยวอมฝาด ผลออ นเปนยาระบาย ผลแกแ หง แก
• ตํารับยาแกไอ : แกไ อ (N1-139) ทองเสยี แกไ อ ชว ยขบั เสมหะ และแกไข (S3)
• ตาํ รับยาโรคมะเรง็ ตับ/ฝใ นตับ/ตบั อกั เสบ : รักษาโรคมะเรง็ • ตาํ รบั ยาตรผี ลา : แกไ อ ทําใหช มุ คอ แกไ ขห วัด (N1-139)
ตับ (ระยะที่ 1–3), โรคฝใ นตับ, โรคตับอกั เสบ, โรคกาฬลงตบั • ตาํ รับยาแกไอ : แกไอ (N1-161)
(มอี าการเพอ คลุมคล่งั และนัยนตาเปนสีแดงรว มดวย) (S3-74) • ตํารับยาแกห วดั /ไอ/เจบ็ คอ/โรคหอบหืด : แกหวดั แกไ อ-เจบ็
ตอม 1 คูท ีป่ ลายกา นใบของสมอไทย คอ แกห อบหดื (S2-06)
• ตํารบั ยาแกกษยั ไตพกิ าร : แกก ระษัย ไตพิการ บํารงุ ไต, ชวย
ขับปส สาวะ (S2-09)
• ตํารับยาแกไขตัวรอน : แกไข ตวั รอน ไขเ ปลี่ยนฤดู (S2-17)
• ตาํ รบั ยาโรคไมเกรน/วงิ เวยี นศีรษะ : แกโ รคไมเกรน แกว งิ
เวยี นศรี ษะ (S2-21)
• ตํารบั ยาแกป วดเมอื่ ยเสน เอน็ : แกป วดเม่อื ยตามเสนเอน็ เสน
เอน็ อักเสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ- อัมพาต (S2-31)
• ตาํ รบั ยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อัมพาต
(S2-33)

408 • ตํารับยาลางโรคกอ นการรกั ษาโรคระบบเสน เอน็ : ชวยชาํ ระ
ผลแหง ของสมอพิเภก ลา งระบบภายในรางกายกอ นการรกั ษาโรคท่ีเกยี่ วกับระบบเสน
เอ็น อมั พฤกษ อมั พาต (S2-55)
• ตาํ รบั ยาแกเหนบ็ ชา : แกเหน็บชา อาการชาตามปลายมือ
ปลายเทา (S2-63)
• ตาํ รบั ยาหอมนวโกฐ : แกคล่ืนเหยี นอาเจยี น วิงเวยี น ลมจุก
แนน ในอก แกลมปลายไข แกอ าการสะบัดรอนสะบดั หนาว
หรือครั่นเนื้อครน่ั ตวั รอนวูบวาบเหมอื นจะเปนไข บํารุง
ประสาท (S3-01)
• ตํารับยาตรหี อม : แกท อ งผูกในเด็ก ชว ยระบายความรอ น
ระบายพษิ ไข (S3-03)
• ตํารบั ยาอาํ มฤควาที/อมฤควาที : แกไอ ชวยขบั เสมหะ
(S3-16)
• ตํารับยาแกลมอทุ ธงั คมาวาตะ : แกลมอทุ ธังคมาวาตะ หรอื ลม
ตีข้ึนปะทะอกหายใจไมอ อกราวจะส้นิ ใจ (มอี าการเรอรวมกบั
แนน ทองรุนแรง ลิน้ กระดางคางแขง็ ชักเกรง็ มือกําเทากาํ )
(S3-19)
• ตํารบั ยาแกท องรว ง-ทองเสีย-บดิ : แกทอ งรวง-ทองเสีย แกบดิ
ชวยคุมธาตุ (S3-43)
• ตาํ รบั ยาโรคมะเรง็ ตับ/ฝใ นตับ/ตับอักเสบ : รักษาโรคมะเรง็
ตับ (ระยะที่ 1–3), โรคฝในตับ, โรคตบั อักเสบ, โรคกาฬลงตบั
(มีอาการเพอคลุมคล่ังและนัยนตาเปนสีแดงรว มดวย) (S3-74)
สมดั นอ้ ย
ชือ่ ทอ งถน่ิ : หสั คณุ (พษิ ณโุ ลก)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Micromelum falcatum Lour.
ชือ่ วงศ : RUTACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ สูงถึง 4 ม. ตามก่งิ กา นใบ ใบ ชอ ดอกและ
ผลมขี นส้นั นมุ หนาแนน ใบเรยี งเวียน ใบประกอบแบบขนนก มีใบ
ยอย 4-10 ใบ เรยี งสลับ รูปไขก วา ง-ใบหอกและไมสมมาตร มี
ตอมน้ํามนั ในเน้ือใบ ขยใี้ บมกี ลน่ิ ฉนุ คลายสม ชอดอกคลายรปู รม
ออกทปี่ ลายก่งิ สขี าว ผลทรงรี ยาว 1 ซม. สกุ สีเหลือง-สม
สรรพคณุ
• รากและใบ : แกไ อ แกโรคหอบหดื (N1)

409

สมุลแวง้ แถว 1 : แผนใบดานบน, แถว 2 : แผนใบดานลา ง, แถว 3 : ผล
ชือ่ ทองถิน่ : ฝนแสนหา (พทั ลุง), ฝนแสนหา ออน, แถว 4 : เปลือกลาํ ตน
สมนุ มะแวง สมุลมะแวง (ตรัง)
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Cinnamomum bejolghota
(Buch.–Ham.) Sweet
ช่ือวงศ : LAURACEAE
ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 15 ม. เปลอื กเรยี บมกี ลิ่นหอม ยอด
ออ นและชอดอกมีขนสัน้ ใบเด่ียว เรยี งตรงขาม รูปรี-รีแกมขอบ
ขนาน ยาว 7-14 ซม. ปลายใบแหลม แผนใบเกลีย้ ง เนื้อใบหนา
แขง็ แผน ใบดานลางสเี ขียวนวล มีเสนแขนงใบ 1 คอู อกจากเสน
กลางใบเกือบชิดโคนใบหรอื ออกจากโคนใบ ผลรูปกลมแบน-กลม
กวาง 8 มม. ยาว 13 มม. ถวยรองผลยาวใกลเคยี งกับผล ขอบ
ถว ยตดั -หยกั ไมเปน ระเบียบ
สรรพคณุ
• ตํารับยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกก ระษัย ไตพิการ บาํ รุงไต, ชวย
ขบั ปส สาวะ (S2-09)
• ตาํ รบั ยาโรคภูมแิ พ : แกโ รคภมู ิแพ (S2-19)
• ตาํ รบั ยาปรับธาตุ/ปวดเมอื่ ย/ปวดขอ -เอ็น : ชวยปรบั ธาตุ แก
ปวดเม่ือย ปวดเขา-ขอ-เอน็ แกเอน็ พิการ (S2-26)
• ตํารับยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ- อัมพาต
(S2-32)
• ตาํ รับยาชะลา งของเสียในเลือด : ชวยชะลางของเสยี ในเลือด
ทําใหเ ลอื ดหมุนเวียนดี (S2-35)
• ตํารบั ยาแกป วดเมอ่ื ย/ชาตามปลายมอื -เทา : แกปวดเมอ่ื ย
ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36)
• ตาํ รับยาโรครดิ สีดวงทวาร : รกั ษาโรคริดสดี วงทวาร (S2-42)
• ตาํ รบั ยาบาํ รุงกาํ ลงั /ชูกาํ ลัง : ชว ยบาํ รงุ กําลงั ชูกาํ ลงั ใหมี
เรี่ยวแรงทํางาน (S2-59)
• ตํารบั ยารกั ษากระดกู ทับเสน : รักษาอาการกระดกู ทบั เสน
(S2-66)
• ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกคลนื่ เหียนอาเจียน วงิ เวยี น ลมจกุ
แนน ในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบดั รอ นสะบัดหนาว
หรือครัน่ เนอ้ื ครนั่ ตัว รอนวูบวาบเหมือนจะเปน ไข บํารงุ
ประสาท (S3-01)
• ตํารบั ยาหอมอนิ ทจักร : แกคล่นื เหยี นอาเจยี น หนา มืดจะเปน
ลม ลมจุกเสียดแนน หนาอก แนน ทอ ง ทองอดื อาหารไมย อ ย
ปรบั ระบบการหมนุ เวียนเลอื ดใหดี ชว ยบาํ รุงหวั ใจ (S3-04)
• ตาํ รบั ยาวิสมั พยาใหญ : แกทอ งอดื ทองเฟอ จุกเสียดแนน ทอง
ขับลมในกระเพาะอาหาร (S3-10)
• ตาํ รับยาธาตุบรรจบ : แกทองเดิน ทองเสยี ที่ไมมีสาเหตุจาก
การติดเชื้อ ไมม ีไขแทรก, แกท อ งอืด ทอ งเฟอ แกธาตไุ มปกติ
หรือพิการ (S3-15)

410

สรอ้ ยอินทนลิ สลัด
ช่อื ทอ งถิ่น : น้ําแนข น นาํ้ แนม วง (อดุ รธานี) ชื่อทอ งถ่ิน : ผักหวานเปร้ียว (สระแกว)
ชอื่ วิทยาศาสตร : Thunbergia grandiflora ชื่อวทิ ยาศาสตร : Mallotus peltatus (Geisel.)
(Roxb. ex Rottler) Roxb. Müll. Arg.
ชือ่ วงศ : ACANTHACEAE ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเถาเน้อื ออ น ยาวถึง 20 ม. ขอ และปลายกานใบ ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู ถงึ 5 ม. ตามสวนออน ๆ มีขนส้ัน ใบ
บวม ตามกง่ิ กานใบ แผน ใบดา นลางมขี นสั้น-ยาว ใบเด่ียว เรียง เด่ียว เรียงเวียน รูปไข- รูปรี ยาว 12-17 ซม. โคนใบบิด-เวา มี
ตรงขา ม รูปไข- ใบหอก ยาว 9-15 ซม. จุดเดน ทชี่ ว งโคนใบหยัก ตอ มบนแผนใบชว งโคนใบ ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ยและมตี อ มตามรอย
เปนพูตน้ื -แฉก ขา งละ 1-3 พู ดอกรปู แตร กลบี ดอกสีมวงอมฟา จัก ชอดอกตั้งขึ้น ยาว 10-17 ซม. ผลเปน 3 พู กวาง 1.2-1.5
แยก 5 แฉก ดอกบาน กวาง 6-7 ซม. หลอดกลบี ดอกดานในสี ซม. ผวิ มหี นามจาํ นวนมาก
นาํ้ ตาลเร่อื ๆ ผลเปน แทง ยาว 5 ซม. โคนกลมปอง มีกลีบเล้ยี งสี สรรพคุณ
มวงคลา้ํ โอบหอ • ใบออนหรอื ยอดออน : ทานเปนผักสดหรอื ประกอบอาหาร
สรรพคณุ ชว ยบาํ รงุ สายตา บํารุงเลือด บํารุงผวิ พรรณ (E2)
• ราก : แกฟ กชา้ํ บวม แกแ ผลอักเสบ (NE2)
• รากและตน : เปนยาฟอกโลหติ ; แกน ใบ และดอก : เปนยา
ระบาย แกงูสวดั ลมในกระดกู แกปส สาวะพิการ ขับพยาธิ ชว ย
รกั ษามะเร็งเมด็ เลอื ดขาว (R18)
• ตาํ รับยาถอนพิษสัตวก ดั ตอย : ชว ยถอนพิษแมลงสัตวก ดั ตอย
บรรเทาปวดบวมจากพษิ (NE2-023)

กลางซา ย : ชอ ดอกเพศผู, กลางขวา : ชอดอกเพศเมีย,
ลาง : ผลออน

สลัดไดปา่ 411
ช่อื ทอ งถ่ิน : สลัดได (พทั ลงุ , ตรัง), สลดั ได กลาง : หนาตดั ของกิง่ และนํา้ ยางสขี าวขุน
หงอนเงือก (อุดรธาน)ี
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Euphorbia antiquorum L.
ชอื่ วงศ : EUPHORBIACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู ถงึ 5 ม. ลาํ ตนอวบน้ํา ตนแกมีเนอ้ื ไม
ทุกสว นท่มี ีชีวติ มีนา้ํ ยางสีขาวขนุ มักไมส รา งแผนใบ กิง่ สเี ขียว
หรอื มีลายสอี อ นกวา ผวิ เกลย้ี ง มี 3 สนั บนสันหยักเปนคลื่นตาม
แนวยาว ยอดคลืน่ มีหนามเปนคู ดอกสขี าวครีม ผลเปน 3 พู
กวาง 1 ซม. ผิวเกลย้ี ง
สรรพคุณ
• แกน ไมต ายท่มี ีเชอื้ รา (กะลําพัก) : บาํ รุงหัวใจ แกความดนั
โลหิตสงู ใชเขายาหลายตํารับ (S1, S2, S3)
• กิ่งสด : รกั ษาแผลนาํ้ รอ นลวก (NE3)
• นา้ํ ยาง : รักษากลาก-เกลื้อน (S2)
• ตํารบั ยาละลายลิม่ เลอื ด : ชว ยละลายลิ่มเลือด บรรเทาอาการ
เสนเลอื ดตีบ (S2-30)
• ตาํ รับยาไขกาํ เดาใหญ : แกไ ขก าํ เดาใหญ (S2-47)
• ตํารับยาบํารงุ เลือด/หวั ใจ/รา งกาย : บาํ รุงเลอื ด ดูมีเลอื ดฝาด
บาํ รงุ หวั ใจ บาํ รงุ รา งกายทง้ั ชาย-หญงิ แกอ าการซบู ผอม (S2-51)
• ตาํ รับยาบาํ รุงโลหติ ระดู : บาํ รุงโลหิตระดู (S2-56)
• ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกค ลื่นเหียนอาเจยี น วิงเวยี น ลมจกุ
แนนในอก แกล มปลายไข แกอ าการสะบดั รอ นสะบัดหนาว
หรือครน่ั เนอื้ ครนั่ ตัว รอนวบู วาบเหมือนจะเปนไข บาํ รงุ
ประสาท (S3-01)
• ตาํ รับยาหอมอินทจักร : แกคลนื่ เหียนอาเจยี น หนามดื จะเปน
ลม ลมจุกเสยี ดแนน หนาอก แนนทอ ง ทอ งอืด อาหารไมยอย
ปรับระบบการหมนุ เวียนเลือดใหด ี ชวยบาํ รงุ หัวใจ (S3-04)
• ตํารบั ยาเทพมงคล : แกไขตัวรอน ถอนพษิ ไข ไขก าฬ, แก
อาการชกั -ล้นิ กระดางคางแขง็ -แนน่ิงหนาเปลี่ยนส-ี มีอาการ
มึน-กระหายนํา้ หอบพกั , แกโ รคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็
(S3-11)
• ตํารับยาหอม (สตู รพนื้ บาน) : แกเปนลม วิงเวียนศรี ษะ หนา
มดื ตาลาย (S3-40)
กะลาํ พกั /แกนไมตายและมีเชือ้ ราเขาของสลดั ไดปา

412

สวาด ฝก และเมลด็ สวาด
ชือ่ ทองถิ่น : กะหวาด สวาด หวาด (ตรงั ), สวาด
(พิษณโุ ลก), สวาด หวาด (พทั ลุง)
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Caesalpinia bonduc (L.) Roxb.
ชื่อวงศ : FABACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเถา ยาวถงึ 10 ม. เถาเปนเหลยี่ ม ตามเถา ก่งิ
กา นใบและแกนใบมขี นสน้ั นุมและหนามคมหนาแนน ใบประกอบ
แบบขนนก 2 ชั้น มีชอใบ 7-8 คู ชอใบยอยมใี บยอย 7-11 คู
เรียงตรงขา ม รปู ไข ยาว 2-4 ซม. ผลแบบฝก แบนรูปรเี บย้ี ว ยาว
7-10 ซม. ผวิ ฝกมหี นามคมหนาแนน มี 1-2 เมลด็ ๆ ทรงกลมรี สี
เขียวคล้ํา-เทา
สรรพคุณ
• ตาํ รบั ยาแกไอ : แกไอ (N1-161)
• ตาํ รบั ยาแกองคชาตตายไมเกนิ 3 ป : แกองคชาตตายไมเกิน 3
ป บํารงุ องคชาต บํารุงกําลัง (S1-40)
• ตาํ รับยาปรบั ธาตุ/ปวดเมอื่ ย/ปวดขอ-เอน็ : ชวยปรบั ธาตุ แก
ปวดเมื่อย ปวดเขา -ขอ -เอ็น แกเอน็ พิการ (S2-26)
• ตาํ รับยาประสะมะแวง : แกไ อ ขบั เสมหะ ทาํ ใหชมุ คอ (S3-08)
• ตํารับยาไขรอ นในกระหายนํ้า/ทองเสยี แบบมไี ข : แกไ ขรอน
ในกระหายนาํ้ แกทอ งเสยี แบบมีไข แกไ ขอ าเจยี น แกไขน อนไม
หลบั (S3-47)

สอ่ งฟา้
ชือ่ ทอ งถ่นิ : สองฟา (อดุ รธาน)ี
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Clausena guillauminii Tanaka
ช่อื วงศ : RUTACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู ถงึ 2 ม. ตามสว นออ น ๆ มขี นสั้น ใบ
เรยี งเวยี น ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ย 3-5 ใบ เรยี งสลบั -ตรง
ขา ม รูปหอกกลบั -รี ยาว 3-10 ซม. แผน ใบสมมาตร (ไมเ บีย้ ว)
ขอบใบหยัก-เรียบ แผน ใบดา นบนมองเห็นตอมน้าํ มนั นูนใส
ชดั เจน ขย้ีใบมกี ล่ินฉุนคลายสม กา นใบยอ ยบวม ยาว 1-2 มม.
แกนใบมคี รบี เล็กนอ ย ชอผลต้ังขนึ้ ยาว 4-10 ซม. ผลรูปไข- แกม
กลม ยาว 1 ซม. สุกผิวใส สีแดง
สรรพคุณ
• ใบสด : รักษาอาการตาฟาง (NE3)

413

สอ งฟา สะแกแสง
สะแกแสง สะเดา
ชือ่ ทอ งถิ่น : แดงแสง (อุดรธานี) ชื่อทอ งถน่ิ : สะเดา (สระแกว)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Cananga brandisiana (Pierre) I. M. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Azadirachta indica A. Juss.
Turner ช่ือวงศ : MELIACEAE
ชือ่ วงศ : ANNONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงถงึ 15 ม. เปลือกแตกเปนรอ งลึก
ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกเปน รองต้นื ตามยาว-สีเ่ หลีย่ มหนา ใบเรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนกปลาย
ตามแนวยาว ตามกงิ่ ใบ ดอกมีขนสน้ั หนานมุ คลา ยกํามะหย่ี ใบ คู มีใบยอย 3-6 คู เรยี งตรงขา ม-เกือบตรงขาม รูปใบหอกโคง
เดย่ี ว เรยี งสลับ รูปไขก วาง-แกมกลม ยาว 13-20 ซม. แผนใบ ยาว 4-9 ซม. โคนใบเบ้ียว ขอบใบจักฟนเล่ือย แผนใบเกล้ียง
เน้อื หนานุม กลบี ดอก 6 กลบี สีเขียวอมเหลือง รูปใบหอก ยาว 5 ชอดอกสขี าว ผลรูปรี-รปู ไข ยาว 2-2.5 ซม. ผิวเกลีย้ ง สุกสี
ซม. ผลรปู ไข ยาว 2-3 ซม. ตดิ เปนกลุม ถงึ 20 ผล/กลุม ผิวมี เหลือง-อมชมพู มี 1 เมลด็ ใบ ชอ ดอกและผลมีรสขม
นวลขาว สุกสดี ํา
สรรพคุณ
• แกน หรอื ราก : แกพ ิษไขเ ซอ่ื งซมึ (NE3)

414

สรรพคุณ
• ราก : แกไ ข ตัวรอ น (E2)
• ตํารบั ยาบาํ รุงกําลัง/เลือด/หวั ใจ : บาํ รุงกาํ ลงั บํารุงหัวใจ ชวย
ใหเลอื ดลมสมบูรณ แกลม (S1-04)
• ตํารับยาแกไข/แกร อ นใน : แกไข ตัวรอ น แกร อ นใน (S1-25)
• ตํารบั ยาขบั เสมหะ : ชวยขบั เสมหะในอกและลําคอ (S2-05)
• ตํารบั ยาแกไ ขตวั รอน : แกไข ตวั รอน ไขเ ปลยี่ นฤดู (S2-17)
• ตาํ รบั ยาไขเ ลอื ดออก : รกั ษาไขเลอื ดออก ซง่ึ มีอาการรอนในสงู
ปวดเม่อื ยตามรางกาย ปวดศรี ษะ สะทา นรอน-หนาว (S2-43)
• ตาํ รบั ยาแกป ลายไข (ไขร ะยะปลาย) : แกปลายไข (ไขใ นระยะ
ปลาย : เปน ไขต วั รอ น ไขกาฬ ไขก าํ เดา มาแลว หลายวัน ชว ย
ทําใหหายไขเ ร็วขึ้น ชว ยแกธ าตุ คุมธาตุใหสมดลุ เปนยาระบาย
ออน ๆ และชว ยใหเ จริญอาหาร) (S3-45)
• ตาํ รบั ยาไขหวดั : แกไขห วัด (S3-46)

สะเดาเยน็ กลาง : ผลสุก, ลาง : แผนใบดา นลา ง
ชื่อทอ งถน่ิ : ขอบนาง (ตรัง), ขอบนาง ขอบชะนาง สะตอ
(พทั ลุง) ชอ่ื ทอ งถิน่ : ตอ สะตอ สะตอขา ว สะตอดาน (ตรงั ,
ชื่อวิทยาศาสตร : Salacia macrophylla Blume พัทลุง)
ชื่อวงศ : CELASTRACEAE ชือ่ วิทยาศาสตร : Parkia speciosa Hassk.
ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แข็ง ยาวถงึ 10 ม. เปลอื กเรียบ ไมม ี ชอ่ื วงศ : FABACEAE
นํ้ายาง ตามก่ิงและใบเกลีย้ ง มหี ใู บขนาดเลก็ ท่ซี อกใบ ใบเดีย่ ว ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 40 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ กลมขนาด
เรียงตรงขาม รปู รี ยาว 10-20 ซม. ขอบใบเรียบ ปลายใบเรยี ว เลก็ และลอนออกสีนา้ํ ตาลแดง ตามสว นออน ๆ มขี นสนั้ ใบ
แหลม เนอื้ ใบหนา ดอกสีชมพอู มสม หรอื สคี รมี ผลทรงกลม ประกอบแบบขนนก 2 ช้นั ยาว 30-40 ซม. มีชอใบยอย 10-15
กวา ง 5-6 ซม. สุกสแี ดง ผิวขรขุ ระมี 2-6 เมล็ด คู ใบยอย 20-40 คู รปู ขอบขนาน ยาว 10-15 มม. ปลายใบมน
สรรพคุณ กา นชอดอกยาว 30-40 ซม. ชอดอกเปน กระจกุ ทรงกลมแกมทรง
• เถา : แกร ดิ สดี วง (S3) กระบอก ยาว 10 ซม. หอยลง สีขาว-เหลอื ง ผลแบบฝก แบนรูป
• ตาํ รับยาบาํ รงุ โลหิตสตรโี ดยตรง/ประจาํ เดือนเปนปกติ : แถบยาว ยาว 30-45 ซม. กวา ง 5 ซม. บดิ เกลยี วเล็กนอย เมลด็
บํารุงโลหิตของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจําเดอื นใหเปน กลมรี เรยี งตามแนวขวาง นนู ขึ้นจากเปลือกฝก ชดั เจน
ปกติ แกโลหติ ระดูเสีย บาํ รุงธาตุ (S2-50)

415
สะบา้
ชอ่ื ทองถิน่ : สะบา (ตรัง, สระแกว , อดุ รธานี),
สะบามอญ (พิษณุโลก)
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Entada rheedii Spreng.
ช่ือวงศ : FABACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนือ้ แข็ง ยาวถงึ 40 ม. เถาคอ นขา งแบน
และบิดเกลียว ใบประกอบแบบขนนก 2 ชนั้ ชอใบยอย 2-3 คู ใบ
ยอ ยติด 3-5 คู เรยี งตรงขา ม รูปรี-ไขก ลบั ยาว 4-6 ซม. ปลายใบ
แหลม แผนใบเกล้ยี ง ชอ ดอกคลายหางกระรอกสีขาว-เหลือง ยาว
10-17 ซม. ผลแบบฝกแบน รปู แถบยาวและโคง เลก็ นอย 0.6-1
ม. กวาง 10-15 ซม. มีรอยหยักและนูนตามตาํ แหนง เมล็ด
สรรพคุณ
• เปลอื กเถาและเนอ้ื ไม : แกค ันศีรษะ แกโ รคผวิ หนัง ลา งแผล
ถายพยาธิ (NE2)
• เมล็ด : แกไขก าฬ (N1)
• ตาํ รบั ยาขบั นิ่ว-โรคไต-ตับ : ขบั น่ิวในถงุ น้าํ ดี นิ่วในระบบทาง
เดินปสสาวะ แกปสสาวะขน แกโรคไต แกโ รคตบั (E2-217)
• ตาํ รับยาโรคผิวหนังจากเชือ้ รา/แผลตดิ เช้อื : แกกลาก เกลอื้ น
แกพ ษิ บาดแผล แผลติดเช้อื (S1-42)
• ตาํ รับยาโรคผวิ หนังจากเชอ้ื รา/แกคันจากการแพ : ยาขผ้ี ้ึง
หรอื ยาหมองทารักษาโรคผวิ หนงั จากเชือ้ รา เชน กลาก เกลื้อน
แกอาการคันตามผิวหนงั ทว่ั ไปจากอาการแพ ผืน่ คนั คนั จาก
แมลงสัตวก ัดตอย (S2-64)

ซาย : สะตอขาว, ขวา : สะตอดาน
สรรพคุณ
• เมลด็ : บาํ รุงสายตา เจรญิ อาหาร ลดความดันโลหิต ลดระดับ
นา้ํ ตาลในเลือด ขบั ลมในลําไส เปน ยาระบาย (R70)
• ตํารับยาโรคเบาหวาน : แกโ รคเบาหวาน (S2-22)

416
สรรพคณุ
• รากหรือแกน : ใชเขายารักษาโรคผวิ หนัง (E2); นํ้ายาง : ทา
รกั ษาแผลพพุ อง; ดอกเพศเมีย (เปน ลกู กลมสีเขียว) : บาํ รุง
เลือด มีรสหวานมนั นยิ มทานเปน ผักตม ใสแ กงเลยี งหรือแกงแค
(E2)

กลาง : ฝก ออ นสะบา , ลา ง : เมล็ดแกและเน้ือในเมลด็ กลาง : ชอ ดอกเพศเมีย
สะแล
ชอ่ื ทอ งถ่นิ : แกแล (สระแกว)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Broussonetia kurzii (Hook. f.) Corner
ชือ่ วงศ : MORACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม รอเลื้อย ผลัดใบ สงู ถึง 20 ม. เปลอื กเรยี บสี
เทาอมน้ําตาล ทุกสวนที่มีชวี ติ มนี ํา้ ยางสขี าวขุน ตามสว นออน ๆ
มีขนสน้ั ใบเด่ยี ว เรยี งสลับระนาบเดยี ว รปู ขอบขนาน-รี ยาว
7-14 ซม. ขอบใบหยักคลายซฟ่ี น ปลายใบเรียวยาวคลายหาง ชอ
ดอกเพศผูสขี าว ยาวคลา ยหางกระรอก ชอดอกเพศเมียทรงกลม
สเี ขยี ว กวา ง 1 ซม.

417

สะเอง้ สะเอง
ชอ่ื ทอ งถิน่ : พญาปลองเงนิ พญาปลองทอง (ตรัง), สกั
พญาปลอ งทอง (พษิ ณุโลก), พญาปลองทอง ชอื่ ทองถน่ิ : สกั (สระแกว , พิษณุโลก)
ปลาไหลทอง (สระแกว), ชองระอา (จนั ทบรุ ี), เถาสะเอม (ตราด) ชื่อวทิ ยาศาสตร : Tectona grandis L. f.
ช่อื วิทยาศาสตร : Strychnos thorelii Pierre ex Dop ช่อื วงศ : LAMIACEAE
ชือ่ วงศ : LOGANIACEAE ลักษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สงู ถึง 30 ม. เปลอื กแตกรอ งตน้ื ตาม
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอื้ แข็ง ยาวถึง 30 ม. เปลือกเถาอายุนอย ยาว ตามสวนตาง ๆ มขี นส้นั หนาแนน กง่ิ เปน สเี่ หลย่ี ม ใบเดีย่ ว
เรียบ ตามขอ มรี อยวงแหวนนูน เถาแกเปลอื กแตกเปน สะเก็ดเลก็ เรยี งตรงขามตงั้ ฉาก รูปร-ี ไขกลบั ยาว 20-40 ซม. ขยี้ใบสดจะ
นอย เปลอื กในชัน้ นอกสุดสีเหลือง ตามกิง่ ออ นและกานใบมขี น เปนสีแดง ชอ ดอกออกตามปลายกงิ่ ต้งั ขึ้น ยาว 30-50 ซม. ดอกสี
สั้น ปลายกงิ่ มีมือพันมวนเปนเกลยี ว ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา ม รูปไข ขาว-ชมพู มี 5-6 กลบี เม่ือบานกวาง 8 มม. ผลเปน ถุงคอนขา ง
ยาว 6-12 ซม. ปลายใบเรียวแหลม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ กลม กวา ง 2-3 ซม. ดานในกลวงพอง มีเมลด็ แขง็ กลม กวา ง 1.5
1 คู ผลรปู ไข ยาว 2-3 ซม. มี 1 เมลด็ ๆ มปี ก รอบเมล็ด กลาง ซม. 1 เมลด็ มีขนหนานมุ
เมล็ดเปนสนั นูนตามยาว สรรพคุณ
สรรพคณุ • แกน : ขับลมในลาํ ไส แกไข (E2)
• เถา : ถอนพษิ ไข พิษงู พิษแมลงกัดตอ ย ปอ งกันคุณไสย รักษา • ตาํ รบั ยาแกเบาหวาน/ความดันโลหติ : รักษาเบาหวาน ความ
โรคเบาหวาน ความดนั โลหติ สูง (E2) ดันโลหิต (E2-219)
• เถา : แกไข (N1) • ตาํ รบั ยาแกตบั แขง็ /ตบั ทรดุ : แกต ับแข็ง ตับทรุด (N1-258)
• เถา : ลางพษิ จากสารเคมี แอลกอฮอลใ นเลอื ด (สรรพคณุ คลาย • ตาํ รบั ยาโรคความดนั โลหิตสงู /โรคเบาหวาน : ชวยลดความ
ตนรางจืด) แกมนตดํา หรือแกค ุณไสย (S2) ดันโลหิตสงู เบาหวาน ลดไขมนั ในเลอื ด (S1-15)
บน : เถาทมี่ อี ายนุ อ ยจะพบขอ วงแหวนนนู ชดั เปลอื กชน้ั ในสเี ขยี ว-สี • ตํารับยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อมั พาต
ครมี เรยี กวา พญาปลอ งเงนิ , ลา ง : เถาอายมุ ากของสะเอง ขอ (S2-33)
วงแหวนจะคอ ยๆ หายไปและมเี ปลอื กแตกสะเกด็ หนามากขน้ึ มกี าร • ตํารับยาบํารุงโลหิตระดู : บาํ รงุ โลหติ ระดู (S2-56)
สรา งเปลอื กชน้ั ในสเี หลอื งสม ชดั เจน เรยี กวา พญาปลอ งทอง • ตาํ รับยาโรคกรดไหลยอน : แกโ รคกรดไหลยอ ย (S2-65)
• ตํารบั ยาโรคมะเรง็ : ชวยรักษาโรคมะเร็ง (S2-93)
• ตาํ รบั ยามหานิลแทงทอง : แกไขต ัวรอ น ไขห ัด ไขอ ีสกุ อีใส แก
รอ นในกระหายนํา้ แกป ากเปอยเพราะพษิ รอ นหรอื รอ นใน
(S3-12)

418

บน : ผลสกั , ลางซา ย : เปลือกลาํ ตน บน : ชอดอกสักข้ีไก

สกั ขไี้ ก่ สังกรณี
ช่ือทองถิน่ : สวอง (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ ทอ งถ่นิ : สังกรณี (อุดรธานี)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Premna tomentosa Willd. ชื่อวิทยาศาสตร : Barleria strigosa Willd.
ชอื่ วงศ : LAMIACEAE ช่ือวงศ : ACANTHACEAE
ลักษณะเดน : ไมต นผลัดใบ สูงถงึ 20 ม. เปลือกลอนเปน แผน ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลุก สูงถึง 60 ซม. ตามลําตน และสวนตาง ๆ
บาง-มรี องปริตามยาว ตามสว นตา ง ๆ มขี นสน้ั หนาแนน กง่ิ เปน มีขนยาวสากคายสีขาว ใบเดย่ี ว เรียงตรงขา มตัง้ ฉาก รูปรี ยาว
ส่เี หล่ยี ม ใบเด่ียว เรียงตรงขามตัง้ ฉาก รูปไข ยาว 15-20 ซม. 8-16 ซม. โคนใบสอบเรียว ชอดอกยาว 3-5 ซม. มีใบประดับ
โคนใบเวา ขอบใบจักฟนเลอื่ ย-เรียบ กานใบยาว 6-12 ซม. ชอ เรยี งซอ นกนั หลายช้ัน สเี ขยี ว ใบประดับรปู ไขปลายเรยี วแหลม
ดอกออกตามปลายก่ิงตงั้ ขน้ึ ดอกสขี าว กลบี ดอกยาว 5 มม. กลบี ดอกสีมว งคราม รปู แตร ยาว 5 ซม. ปลายแยก 5 แฉก
สรรพคุณ สรรพคณุ
• เน้ือไม : บาํ รงุ เสนเอน็ รักษาโรคริดสีดวงทวาร (N1) • ตํารบั ยาแกไขก าํ เดา/ไขหวัดใหญ : แกไ ขก ําเดา ไขหวัดใหญ
(NE3-072)

419

สังกรณี สั่งทาํ

สงั่ ทาํ สังวาลพระอินทร์
ช่อื ทอ งถนิ่ : ส่งั ทาํ (สระแกว ) ชื่อทอ งถน่ิ : เขืองเขียว (อดุ รธานี), ตนตายปลายเปน (ตรัง )
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Diospyros buxifolia (Blume) Hiern ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Cassytha filiformis L.
ชือ่ วงศ : EBENACEAE ชือ่ วงศ : LAURACEAE
ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 20 ม. เปลือกสดี าํ เรียบ แตกกิง่ เปน ลักษณะเดน : ไมเถาลม ลุก ประเภทกาฝากเบยี นตน ไมอ น่ื ยาวถึง
ชน้ั ตามกิง่ ออ นและแผน ใบดานลางมขี นสน้ั ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ 5 ม. มปี มุ รากดดู อาหารยึดติดกบั ก่งิ ไมตน อ่ืน ๆ เถาเปนเสนกลม
ระนาบเดียว รูปรี ยาว 2-3.5 ซม. เห็นเสน ใบไมช ัด ดอกเลก็ สีขาว เรยี วเลก็ หนา 3 มม. มลี ายสขี าวตามแนวยาวและมีขนสนี า้ํ ตาล
ดอกแยกเพศแยกตน ผลรปู ไข ยาว 2 ซม. ผิวเกลยี้ ง มีกลบี เล้ียง แดง ดอกสคี รีม เปนตมุ กลม กวาง 4 มม. มกี ลบี ดอก 3 กลีบ ผล
4 กลีบ ติดแนบข่วั ผล สุกสีดํา ทรงกลม กวา ง 10 มม.
สรรพคุณ สรรพคณุ
• เปลือกและแกน : แกท องอืดทอ งเฟอ แกทองรว ง แกบดิ แกไ ข • ท้ังตน : แกไ ขห วัด บาํ รุงตบั -ไต บํารงุ เสน เอน็ (NE3)
รอ นใน ชวยสมานแผลทั้งภายในและภายนอก (E2) • ตํารับยาขบั นวิ่ ในไต-ทางเดินปสสาวะ : ชวยขบั นิ่วในไต และ
ทางเดินปสสาวะ ชว ยลา งไต รกั ษาทางเดินปสสาวะอกั เสบ
(S2-14)
• ตํารับยาปรับธาต/ุ ปวดเมื่อย/ปวดขอ -เอน็ : ชวยปรับธาตุ แก
ปวดเมื่อย ปวดเขา -ขอ -เอ็น แกเอ็นพิการ (S2-26)
• ตํารับยารักษากระดูกทบั เสน : รกั ษาอาการกระดกู ทับเสน
(S2-66)

420

เสนแขนงใบ กา นใบสน้ั มาก ยาว 2-5 มม. ดอกเลก็ กลีบดอกสี
ขาวครีม ยาว 2 มม. ผลรปู ไข ยาว 1.5 ซม.
สรรพคณุ
• ตาํ รับยาบาํ รุงโลหิตสตรีโดยตรง/ประจําเดือนเปนปกติ :
บํารุงโลหิตของสตรีโดยตรง รกั ษาอาการประจําเดือนใหเ ปน
ปกติ แกโ ลหติ ระดูเสีย บํารุงธาตุ (S2-50)
• ตาํ รับยาแกปวดเม่อื ยกลา มเน้ือ-เสน เอ็น/บาํ รุงกําลัง : แกปวด
เม่อื ยกลา มเนื้อ-เสนเอ็น บํารุงกําลัง (S2-61)

บน : ผลของสังวาลยพระอินทร, ลา ง : ปุม ดูดอาหารจากกิง่ ไม สัตบรรณ
ชนดิ อน่ื ชอื่ ทอ งถ่นิ : ตีนเปด พญาสัตบรรณ (พษิ ณโุ ลก),
สงั หยใู บเลก็ ตนี เปด สัตบรรณ (สระแกว ), พญาสตั บรรณ (ตรัง)
ชือ่ ทอ งถิ่น : สาวสะดงุ ระฆังเขยี ว (ตรัง) ชื่อวิทยาศาสตร : Alstonia scholaris (L.) R. Br
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Popowia pisocarpa (Blume) Endl. ชื่อวงศ : APOCYNACEAE
ชือ่ วงศ : ANNONACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 40 ม. ตามก่งิ ใบ และชอ ดอกไมม ีขน
ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น สงู ถึง 10 ม. ตามก่งิ ชอ ดอก ผล ทุกสวนท่มี ีชวี ติ มนี า้ํ ยางสขี าวขนุ ใบเดี่ยว เรยี งรอบขอ คลา ยกบั
กา นใบ และแผน ใบดานลางมขี นสั้น-ยาวหนาแนน ยอดออนมขี น ตนี เปดดํา (Als_ang) มจี ดุ ตางที่สัตบรรณมเี ปลือกเปน สะเกด็
สีสนมิ ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปร-ี แกมขอบขนาน ยาว 6-13 ซม. หนานุมสีเหลืองอมน้ําตาล มีใบเรยี งรอบขอจํานวน 5-7 ใบ/ขอ
ปลายใบเรยี วแหลม แผน ใบดานบนมนั เงา และมีรอยกดตามแนว รูปหอกกลับ ยาว 12-20 ซม. โคนใบมน-สอบ กานใบยาว 1-1.5
ซม.
สรรพคุณ
• แกน หรือราก : รักษาแผลในลาํ ไส- ระบบทางเดนิ อาหาร (E2)
• ตํารบั ยาแกไขตัวรอน : ชวยแกไข ตวั รอน มสี รรพคณุ คลา ยกบั
ตนี เปดดาํ ใชแทนกันได (S2-79)

421

ขวา : ฝก แหงทีแ่ ตกของสตั บรรณ

สนั โสก บน : แผน ใบดา นลาง, ลา งซาย : ดอก
ชอ่ื ทอ งถ่นิ : สอ งฟา สมัด โปรง ฟา (พษิ ณุโลก), • ทัง้ 5 : ขับลม แกท องอดื ทอ งเฟอ แกหนองใน แกริดสดี วง
หสั คุณ (อดุ รธาน)ี , หัสคุณ หมยุ ชา ง หมยุ หอม ทวาร และรดิ สีดวงจมูก (NE3)
(ตรัง) • ตํารบั ยาลางสารพิษ/แกป วด : ลา งสารพิษ แกไ ข แกป วด แก
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Clausena excavata Burm. f. เบื่อเมา (N1-22)
ชื่อวงศ : RUTACEAE • ตํารับยาโรคอัมพาตระยะแรก : แกอ าการกง่ึ อัมพาตหรือ
ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู 2-5 ม. ตามสวนออน ๆ มขี นสนั้ สขี าว อัมพาตระยะแรก กลา มเนอ้ื ออนแรง เดินยืนไมป กติ เหน็บชา
ใบเรยี งเวียน ใบประกอบแบบขนนก ใบยอย 7-17 ใบ เรยี งสลบั (S2-24)
รูปไข- ใบหอก ยาว 2-6 ซม. แผน ใบไมสมมาตร (เบีย้ ว) ขอบใบ
หยกั -เรียบ แผน ใบมองเห็นตอมนํา้ มันใส ขยี้ใบมีกลนิ่ ฉนุ คลา ยสม ส้านใหญ่
แผนใบดานลา งมขี นสั้น-เกือบเกลย้ี ง ชอผลตง้ั ข้นึ รูปกรวยแหลม ชอ่ื ทอ งถน่ิ : สาน (ตรงั )
ยาว 15-30 ซม. ดอกสีขาว ผลรูปไข ยาว 1 ซม. สุกผวิ ใส สี ช่ือวิทยาศาสตร : Dillenia obovata (Blume) Hoogland
ขาว-ชมพู ชื่อวงศ : DILLENIACEAE
สรรพคุณ ลักษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สูงถึง 20 ม. เปลอื กเรียบ-ขรุขระ
• ราก : แกโ รคกระเพาะอาหาร (N1) ตามสวนออ น ๆ มขี นสีขาวหนาแนน ใบเดีย่ ว เรียงเวยี น รปู ไข
• ราก : แกท อ งอืดทอ งเฟอ (NE2) กลบั ยาว 20-40 ซม. ขอบใบจักฟน เล่ือย ปลายใบมน-เวาบุม
โคนใบสอบเรียว กา นใบมีครบี โคนกานใบโอบกิ่ง กลบี ดอกสี
เหลือง มี 5 กลบี รปู ไขกลบั เมื่อบานกวา ง 10 ซม. ผลทรงกลม
กวา ง 4 ซม. ภายในเนอ้ื ผลแบงเปน 10 หอ ง สุกสีสม มีกลน่ิ หอม

422 สามสบิ
สรรพคณุ ชื่อทอ งถิน่ : เหลก็ ไมไ ผ (พัทลุง)
• เปลอื ก : ทาํ ใหเหงือกและฟนแขง็ แรง แกท อ งเสีย (S2) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Peliosanthes teta Andrews subsp. teta
ชื่อวงศ : ASPARAGACEAE
ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก สูง 25-35 ซม. มลี ําตนสน้ั ใตดนิ ใบเดีย่ ว
เรยี งกระจุกทผ่ี ิวดนิ รปู ใบหอกแคบ ยาว 15-25 ซม. กวา ง 3-6
ซม. มีเสนใบตามแนวยาว 5 เสน เนอ้ื ใบแขง็ หนา ผวิ ใบดา นบน
มนั เงา มีรอบพับเล็กนอยตามแนวเสน ใบ กานใบยาว 10-25 ซม.
กลมและเกล้ียง ชอดอกออกจากเหงา ต้ังขนึ้ สูง 13-18 ซม. กา น
ชอ ดอกสมี ว ง ดอกสเี ขยี วออน กลบี รวมมี 6 กลบี รปู ไขก วาง
ดอกบานแผก วาง 7 มม. ดอกยอยออกชต้ี ้ังข้นึ เรียงกระจายหาง
ๆ
สรรพคุณ
• : ทงั้ 5 : บาํ รุงกาํ ลงั (S3)

ผลสุกของสา นใหญ สายหยดุ
ชอื่ ทองถ่ิน : สายหยดุ (สระแกว, อุดรธาน)ี ,
สาวหยุด (ตรัง)
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Desmos chinensis Lour.
ช่อื วงศ : ANNONACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเถาเน้อื แข็ง ยาวถึง 20 ม. ตามยอดออนมีขนสี
สนมิ เถาเรียบ ใบเดยี่ ว เรียงสลับ รูปไข- ขอบขนาน ยาว 10-20
ซม. แผน ใบดานลางสเี ขยี วนวล ดอกเด่ียว กานดอกยาวถงึ 6 ซม.
กลบี ดอกสเี หลืองอมเขียว-เหลือง รปู แถบ ยาว 5-8 ซม. มี 6
กลีบ ผลเปนแทงยาวถึง 7 ซม. หยักคอดตามตําแหนงเมล็ด

423

ติดเปน กลมุ ถึง 20 แทง /กลมุ สุกสีแดง-สีดํา สารภี
สรรพคณุ ช่อื ทองถนิ่ : กระทิง สารภีปา (พิษณุโลก)
• เถาหรือราก : รกั ษาอาการติดยาเสพติด (NE3) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Mammea siamensis (Miq.) T. Anderson
• ดอก : บาํ รงุ หวั ใจ (E2) ชื่อวงศ : CALOPHYLLACEAE
• ตํารับยาบาํ รุงเลือด/หัวใจ/รางกาย : บํารงุ เลอื ด ดูมีเลอื ดฝาด ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรยี บ-สะเก็ด ก่ิงและใบ
บาํ รงุ หวั ใจ บํารงุ รางกายท้ังชาย-หญงิ แกอาการซบู ผอม เกลย้ี ง ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขาม รปู หอกกลับ ยาว 10-16 ซม. สวน
(S2-51) กวางสุดของใบ กวาง 4-5 ซม. เน้ือใบหนา เสนแขนงใบเห็นไมชดั
• ตํารบั ยาบํารุงกําลงั : ชว ยบํารงุ กาํ ลงั (S2-74) เสนใบแบบรางแห ออกดอกเปน กระจกุ 3-10 ดอก/กระจกุ ออก
ตามก่ิงแก กลบี ดอกสีขาว มี 4 กลีบ เกสรเพศผสู ีเหลอื ง มจี าํ นวน
มาก ดอกบานกวา ง 2 ซม. มีกลิน่ หอม กานดอกยาว 2-3 ซม. ผล
รปู รี ยาว 3-4 ซม. ปลายผลกลม สุกสีเหลือง เนอ้ื หวานทานได
สรรพคุณ
• เนื้อไมแ ละแกน : บาํ รุงกาํ ลัง (N1)
• แกน หรอื ดอก : บํารงุ เลือด บาํ รงุ หวั ใจ (E2)
• ตาํ รับยาเกสรทงั้ 5 : หรอื พกิ ดั เกสรท้ังหา : ดอกใชเปน 1 ใน
5 ของเกสรทง้ั หา ชว ยบาํ รุงหัวใจ แกลมวิงเวยี น บาํ รงุ ครรภ
(S1-14)
• ตํารบั ยาแกไขต วั รอน : แกไขตวั รอ น ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข
หวัด ไขปอดบวม (S2-01)
• ตาํ รับยาโรคอัมพฤกษ-อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ- อัมพาต
(S2-33)

กลาง : ผลออ น, ลาง : เถาสายหยุด บน : ผลสกุ ของสารภี, ลาง : ดอกแหง

424
• ตํารบั ยาบาํ รงุ เลอื ด/หวั ใจ/รา งกาย : บาํ รงุ เลอื ด ดมู เี ลือดฝาด
บาํ รงุ หัวใจ บาํ รงุ รา งกายท้ังชาย-หญงิ แกอาการซูบผอม
(S2-51)
• ตาํ รบั ยาหอมอินทจักร : แกคลนื่ เหียนอาเจยี น หนามืดจะเปน
ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนน ทอ ง ทองอืด อาหารไมยอย
ปรบั ระบบการหมนุ เวียนเลอื ดใหด ี ชว ยบํารงุ หัวใจ (S3-04)
• ตาํ รบั ยาประสะจันทนแดง : แกไข ตัวรอ น รอ นในกระหายนาํ้
ไขเ ซอ่ื งซึม ไขเ ปลีย่ นฤดู (S3-09)
• ตํารับยาอทุ ัยโอสถ : แกไขต ัวรอน แกร อนในกระหายน้ํา แก
ออนเพลียละเหย่ี ใจ เพมิ่ ความสดชนื่ บาํ รงุ หวั ใจ (S3-22)
• ตํารับยาแกต นไข (ไขระยะแรก) : แกตนไข (ไขเ บ้ืองตน หรอื ไข
ระยะแรก เชน ไขตัวรอน ไขกาฬ ไขพ ษิ ไขกาํ เดา) (S3-44)

สารภีดอกใหญ่ สารภีดอกใหญ
ชอ่ื ทองถนิ่ : สารภปี า (สระแกว) สารภปี า่
ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Mammea harmandii (Pierre) Kosterm. ชื่อทอ งถ่นิ : -
ชื่อวงศ : CALOPHYLLACEAE ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Anneslea fragrans Wall.
ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 15 ม. เปลอื กเรียบ ก่งิ และใบเกลี้ยง ช่ือวงศ : PENTAPHYLACACEAE
คลา ยสารภี (Mam_sia) จุดตา งท่ีสารภีดอกใหญม ีใบรูปหอก ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ ส่ีเหล่ียม-
กลับ-ไขกลับ สวนกวา งสุดของใบ กวาง 5-7 ซม. (กวางกวา) ปกติ หลายเหลย่ี ม ใบเดี่ยว รปู รี เรยี งเวยี น ยาว 10-20 ซม. ขอบใบ
ออกดอกเปนกระจกุ 20-100 ดอก/กระจุก ตามลาํ ตน ข้นึ ไปถึง เรยี บ เนื้อใบหนา เกลยี้ ง กา นใบมกั เปน สแี ดง ดอกออกเปน กระ
กิง่ แก ดอกบานกวาง 3 ซม. มีกลน่ิ หอม กา นดอกยาว 3-6 ซม. จกุ ที่ปลายกิง่ มากถึง 20 ดอก/กระจกุ กลีบเล้ยี งและกลบี ดอกสี
ผลรูปรี ปลายผลมน-แหลม, สุกสีเหลือง เนอื้ รสหวานทานได ขาว-อมชมพู มี 5 กลีบ ดอกบานกวาง 4 ซม. กานดอกยาว 5-7
สรรพคุณ ซม. ผลรปู ไข ยาว 4 ซม. ปลายผลมกี ลบี เลย้ี งติดทน สุกแตกอา
• แกนหรือดอก : บํารุงเลือด บํารุงหวั ใจ; ดอก : มีกลนิ่ หอม ใช เมล็ดมีเยื้อหมุ สแี ดงสม
เขายาแทนดอกสารภี (Mam_sia) ได (E2) สรรพคณุ
ชอ ดอกสารภีดอกใหญ • เปลอื กและดอก : แกบ ดิ แกท องเสีย แกไข ถายพยาธิ (NE3)
• เปลือก : ใชข บั พยาธิ ตม ด่ืมแกไอ แกไข และหอบหดื พบมีฤทธ์ิ
ไวตอการลดระดบั น้าํ ตาลในสตั วทดลอง; ลําตน : เปน ยาฟอก
โลหติ แกบ ิดมูกเลือด แกปวดเบง ขับฟอกโลหติ ระดู แกพ ยาธิ
แกบ ดิ ขับเสมหะ แกเ สมหะเปน พิษ; ใบ : ยาพืน้ บานอีสานใช
ตม นํ้าด่ืม (R8)

425

บน : ดอกสารภปี า , กลาง : ผลออ น, ลาง : เปลือกลาํ ตน สิรนิ ธรวลั ลี
สา่ เหลา้ ช่ือทองถน่ิ : สามสบิ สองประดง (อดุ รธานี)
ชื่อทองถิน่ : สา เหลา (พทั ลงุ , ตรัง) ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Phanera sirindhorniae (K.
ชอื่ วิทยาศาสตร : Desmos cochinchinensis Lour. Larsen & S. S. Larsen) Mackinder & R. Clark
ช่ือวงศ : ANNONACEAE ชื่อวงศ : FABACEAE
ลักษณะเดน : ไมเถาเนื้อแขง็ ยาวถึง 20 ม. ตามยอดออนมีขนสี ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอ้ื แข็ง ยาวถงึ 30 ม. ตามยอดและสวน
สนมิ เถาเรียบ คลายกบั สายหยดุ (Des_chi) ตางกันท่สี า เหลามี ออ น ๆ มขี นส้นั สีทองแดงมันเงา ใบเดี่ยว เรยี งสลับ รปู ไขกวา ง
กานดอกยาว 8-15 ซม. และมกี ลีบดอกรูปไข ยาว 4-5 ซม. ยาว 13-18 ซม. โคนใบเวา ปลายใบหยักลกึ ไดถ ึง 1/2 ของความ
สรรพคุณ ยาวใบ ปลายแฉกเรยี วแหลม มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 4 คู
• ราก : บํารุงโลหิต (S3) แผนใบเนอ้ื หนา มันเงาและเกลีย้ ง ชอ ดอกรูปคลายรม กวาง
• ตํารบั ยาบํารงุ กาํ ลัง : ชว ยบํารุงกําลงั (S2-74) 15-20 ซม. มขี นสที องแดงหนาแนน ดอกยอ ยยาว 2 ซม. กลบี
ดอกสสี ม -แดง ฝกรปู ขอบขนาน ยาว 13-20 ซม. แบนดา นขาง
สรรพคุณ
• ตาํ รับยาโรคประดง : รักษาโรคประดง (NE2-029)

426

สิรนิ ธรวลั ล/ี สามสบิ สองประดง ผลออ นของสฟี น กระบือ
สีฟนั กระบอื สรุ ามะริด
ชอ่ื ทองถิ่น : สะไอตน (พัทลงุ ), สีฟน กระบือ (ตรัง) ช่อื ทอ งถิ่น : สรุ ามะรดิ (พิษณโุ ลก)
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Bridelia tomentosa Blume ชื่อวิทยาศาสตร : Cinnamomum subavenium Miq.
ชอ่ื วงศ : PHYLLANTHACEAE ชอื่ วงศ : LAURACEAE
ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมตน สงู ถึง 15 ม. ใบเด่ียว เรยี งสลับ ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถึง 15 ม. เปลอื กเรยี บมกี ลิน่ หอม ยอด
ระนาบเดียว รูปร-ี หอกกลบั ยาว 5-11 ซม. ตามกิ่งและแผน ใบ ออ นและชอ ดอกมีขนส้นั และขนไหมแนบผวิ ใบเดีย่ ว เรียงตรง
ดานลา งมขี นส้นั สนี ํา้ ตาลแดง ปลายเสนแขนงใบว่ิงไปจรดกบั เสน ขา ม รูปร-ี รแี กมขอบขนาน ยาว 6-14 ซม. คลา ยสมลุ แวง
ขอบใบ แผนใบดา นลา งสเี ขียวนวล ดอกขนาดเล็กสคี รีม ออก (Cin_bej) จุดตา งทสี่ ุรามะริดมปี ลายใบท่ีเรยี วแหลม เสนแขนงใบ
เปน กระจุกตามซอกใบ ผลรปู กลม กวาง 8-10 มม. สีเขียว และเสน ใบยอยตามแนวขวางมรี อยกดคอ นขางชัดเจนกวา เมื่อขย้ี
สรรพคณุ ใบจะมีกลนิ่ ทแี่ รงกวา สมลุ แวง
• ใบ : ขบั เสมหะ (S3) สรรพคณุ
• ตํารบั ยาโรคประดงเลือด : แกประดงเลอื ด เลือดขนึ้ มอี าการ • เปลือกและเนื้อไม : บาํ รงุ กําลงั ขับเลอื ดลม (N1)
คันตามผิวหนัง (S2-27)

427
โคนกลบี สเี หลอื ง มี 5 กลบี บานกวาง 1 ซม. ผลกลมแบน กวาง
8 มม. แกแ หงแตก 5 ซกี , พบตามพน้ื ท่ชี ืน้ แฉะ ในที่โลง
สรรพคุณ
• ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลือด : ชวยลดไขมนั ในเลือด (S2-02)

ซา ย : แผน ใบดานบนของสรุ ามะรดิ , ขวา : แผน ใบดานลาง ชิน้ สวนท้งั 5 ของเสงเลก็
เส้งเลก็ เสม็ด
ชอ่ื ทอ งถน่ิ : เหงือกปลาหมอบก (ตรงั ) ชือ่ ทอ งถิน่ : เสมด็ (สระแกว ), เสมด็ เสมด็ ขาว (ตรงั )
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Melochia corchorifolia L. ชือ่ วิทยาศาสตร : Melaleuca cajuputi Powell
ชือ่ วงศ : MALVACEAE ชอ่ื วงศ : MYRTACEAE
ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ สูงถึง 1 ม. ตามลาํ ตน แผนใบดา นลาง ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 15 ม. เปลือกลอกเปนแผนบางนุม
กา นใบ ชอ ดอกและผล มขี นยาวสากคาย กิง่ มักมีสนี ํ้าตาลแดง ใบ สีขาว ตามสวนออ น ๆ มขี นสัน้ นุม ใบเดีย่ ว เรยี งสลบั รูปรี ยาว
เดีย่ ว เรียงเวยี น รปู ไข- รูปใบหอก-รปู แถบยาว ยาว 4-7 ซม. ขอบ 5-10 ซม. ปลายแหลมทง้ั สองดา น มีเสนแขนงใบตามแนวยาว 5
ใบจักฟนเล่อื ย ชอ ดอกเปนกระจุกทีป่ ลายกิง่ กลบี ดอกสชี มพู เสน เน้ือใบหนา ขย้ีใบมีกล่ินหอม ชอดอกคลายแปรงลางขวด
สีขาว ยาว 6-10 ซม.
สรรพคุณ
• ใบออ น : มีรสเฝอนและมีกล่นิ หอม ทานเปนผักสดหรือ
ประกอบอาหาร แกทองอดื ทอ งเฟอ จุกเสยี ดแนนทอ ง (E2)
• ตํารบั ยาชะลางของเสยี ในเลอื ด : ชว ยชะลา งของเสยี ในเลือด
ทาํ ใหเลือดหมุนเวยี นดี (S2-35)

428

เสม็ด/เสมด็ ขาว บน : ผลออ นของเสม็ดชนุ /ผักเมก็ , ลางซาย : ใบออน
เสมด็ ชุน แสมสาร
ชอ่ื ทอ งถิน่ : แดงเขา เสมด็ แดง (ตรงั ), ผักเมก็ ชื่อทอ งถ่นิ : ขีเ้ หล็กปา (อุดรธาน)ี , แสมสาร
(อดุ รธาน)ี , เสมด็ แดง (พษิ ณุโลก) (พษิ ณุโลก)
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Syzygium antisepticum (Blume) Merr. & ชือ่ วิทยาศาสตร : Senna garrettiana (Craib) H. S. Irwin &
L. M. Perry Barneby
ชอื่ วงศ : MYRTACEAE ช่อื วงศ : FABACEAE
ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น สงู ถงึ 15 ม. เปลือกลอกเปน แผน ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 20 ม. เปลอื กเรยี บ-แตกเปน สะเก็ด
บางสีแดงอมน้ําตาล ใบเดี่ยว เรียงตรงขาม รปู ใบหอก ยาว 8-12 หนาสีดํา ตามสว นออ น ๆ มีขนสนั้ ใบประกอบแบบขนนกปลายคู
ซม. มเี สน แขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสน จรดเสนขอบใน เนือ้ ใบ ใบยอย 5-8 คู เรยี งตรงขา ม รปู ไข-ใบหอก ยาว 6-9 ซม. ปลาย
หนา ใบออ นสีแดง-ชมพู ขย้ใี บมีกลน่ิ หอมคลายชมพู ชอ ดอกสี ใบแหลม ชอดอกรปู กรวยแหลม ยาวถึง 50 ซม. ดอกสเี หลอื ง มี
ขาว ยาว 5-8 ซม. มีเกสรจาํ นวนมาก ผลทรงกลม กวาง 1 ซม. กลีบดอก 5 กลบี ฝกแบนดา นขา ง รูปขอบขนาน ยาว 10-20 ซม.
สุกสีขาว รสหวานทานได สรรพคุณ
สรรพคณุ • รากและเปลือก : เปน ยาฆา แมลงและเบือ่ ปลา, ใชเ ปลือกลําตน
• เน้ือไม : ชวยคลายเสน คลายกลามเน้ือ (N1) ตมนา้ํ ด่ืมแกอาการบวมนํา้ และแกอ าการลําไสผิดปกติหรอื ปวด
• ใบสด : แกเ คลด็ คัดยอก แกฟ กชาํ้ แกบ วม; ยอดออน : ทาน ทอ ง ปวดลําไส (R18)
เปน ผักสด แกป วดทอง ทอ งเสยี ชว ยขบั ลม (NE3) • แกน : แกโ รคตับ โรคความดัน (N1)
• ตํารบั ยาแกพิษเบ่อื เมา/ความดนั /เบาหวาน : แกพ ิษเบือ่ เมา • ใบและดอก : ชว ยรักษามะเรง็ เมด็ เลอื ดขาว แกไตพกิ าร (NE3)
ตกคา ง แกว ิงเวียน แกความดนั แกเ บาหวาน (N1-29) • ตาํ รับยาอายุวฒั นะ : อายุวฒั นะ (N1-137)
• ตาํ รับยาสมานแผล : ชว ยสมานและรักษาบาดแผล (S2-100) • ตํารบั ยากําลังฮอสะพายควาย : บํารุงกําลงั แกปวดเมอ่ื ยตาม
• ตํารับยาไขห วัดใหญ : แกไ ขหวัดใหญ (S2-57)

429

รา งกาย (S1-43) แสลงใจ
• ตํารบั ยาแกก ษัยไตพิการ : แกกระษยั ไตพิการ บํารุงไต, ชวย ชอ่ื ทอ งถน่ิ : ตูมกา (ตรัง, พิษณโุ ลก), ตูมกา
ขบั ปส สาวะ (S2-09) ตมู กาขาว (อดุ รธาน)ี
• ตาํ รับยาปรับธาต/ุ ปวดเม่อื ย/ปวดขอ-เอน็ : ชว ยปรบั ธาตุ แก ช่อื วทิ ยาศาสตร : Strychnos nux-vomica L.
ปวดเมื่อย ปวดเขา -ขอ -เอน็ แกเ อน็ พกิ าร (S2-26) ช่ือวงศ : LOGANIACEAE
• ตาํ รบั ยาโรคอัมพฤกษ-อมั พาต : รักษาอมั พฤกษ-อมั พาต ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สงู ถงึ 15 ม. เปลอื กแตกสะเกด็
(S2-33) ขนาดเล็ก ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รปู รีกวา ง-ไขกวาง ยาว 10-17
ซม. โคนใบมน-กลม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ 2 คู ผวิ เกลี้ยง
ชอดอกมีขนส้ัน ดอกสีเขยี วอมเหลือง ผลทรงกลม กวา ง 6-10
ซม. เนอื้ ในผลสุกสีสม
สรรพคณุ
• รากและเปลอื ก : แกพิษงู (N1)
• ราก : แกกินผดิ สําแดง แกพ ิษเหด็ เบื่อ เหด็ เมา (NE3)
• เมลด็ แกแหง (โกฐกะกล้ิง) : เปนยาเย็นมพี ิษมาก ตอ งใชโ ดยผู
เชี่ยวชาญและผา นกรรมวธิ ีกําจดั พษิ ออกกอ น ชวยเจรญิ อาหาร
ชวยขับนํา้ ยอย ดว ยการนาํ เมลด็ ทก่ี าํ จดั พิษแลวมาดองกบั เหลา
กนิ , ชว ยบาํ รงุ ประสาท บาํ รงุ หัวใจ กระตุนระบบการหายใจ
ชวยกระจายระบบการไหลเวียน (R48)
• ตํารบั ยารกั ษาโรคตับโต/โรคตับอักเสบ : รกั ษาตับโต/ตบั
อักเสบ (NE2-020)
• ตํารบั ยาบํารุงน้ํานม : บาํ รงุ น้ํานม (NE4-025)

เน้ือไมแ สมสาร

ซา ย : เปลอื กลาํ ตน , ขวา : ผลสุกของแสลงใจ

430

โสกเขา ลางสเี ขียวนวล มเี สนแขนงใบออกจากโคนใบ 3-4 คู กลบี ดอกสี
ช่อื ทองถ่ิน : คาํ พมา (อดุ รธาน)ี ขาว-ชมพู ยาว 1.7 ซม.
ชื่อวิทยาศาสตร : Saraca declinata (Jack) Miq. สรรพคณุ
ชื่อวงศ : FABACEAE • เปลอื กและใบ : แกไ ข (N1)
ลกั ษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรียบ ตามกงิ่ ใบ กาน
ใบ และชอ ดอกเกลยี้ ง ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ย 2-4 คู
เรียงตรงขาม รปู ใบหอก ยาว 12-20 ซม. ชอดอกรูปรม กวางถงึ
20 ซม. ออกตามปลายกิ่ง ดอกสีแดง-สม มกี ลีบดอกและเกสร
เพศผูอยางละ 4 ผลแบบฝก แบนดา นขา ง รูปขอบขนาน ยาว
10-15 ซม.
สรรพคณุ
• ตํารบั ยาบํารงุ นํา้ นม : บํารงุ นาํ้ นม (NE3)

เสีย้ วใหญ

ฝกออนของโสกเขา สํารองกะโหลก
เสีย้ วใหญ่ ชอื่ ทองถน่ิ : พุงทะลาย สํารอง (สระแกว )
ช่ือทอ งถนิ่ : กาหลง (พษิ ณุโลก) ชื่อวิทยาศาสตร : Scaphium scaphigerum (Wall. ex G.
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Bauhinia malabarica Roxb. Don) G. Planch.
ช่อื วงศ : FABACEAE ชอ่ื วงศ : MALVACEAE
ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลือกขรขุ ระ ตามกิง่ ชอดอก ลักษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถึง 40 ม. เปลือกเรียบ โคนตน มี
และใบเกล้ยี ง ยอดออนรสเปรย้ี วทานได ใบเดย่ี ว เรยี งสลับ รปู พพู อน ใบเดย่ี ว เรียงเวยี น รปู ไข ยาว 15-20 ซม. โคนใบมน-ตดั
คอ นขางรีกวาง กวา ง 7-11 ซม. โคนใบเวา ปลายใบหยักเวาไม มีเสน แขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู แผนใบเกลยี้ ง ตน กลาใบปลาย
เกนิ 1/3 สว นของความยาวแผนใบ ปลายแฉกกลม แผน ใบดาน ใบเรียวแหลม (ไมห ยักเปน พู) กลบี ดอกสแี ดง มี 5 กลบี ผลมปี ก
รปู เรอื ยาว 15 ซม. เมล็ดรีติดที่ปลายดานหนึ่งของปก 1 เมล็ด
เมลด็ แกเม่ือถูกนํ้าจะพองเปน วนุ ใส, อกี ชนิดทค่ี ลายกนั คือ
สํารอง/หมากจอง (Scaphium affine) มคี วามแตกตางท่ี
เปลือกลําตนแตกสะเกด็ ตามยาว ใบของตน กลา หยักเปนพู 3-5 พู
โคนใบตดั -เวา ดอกสขี าวอมเขียวและมเี มล็ดกลม เมลด็ สามารถ
ใชแ ทนกันได

431
สรรพคุณ
• เปลอื ก : ตมนํ้ามรี สฝาด แกทองเสีย ขบั ปสสาวะ รักษาโรค
ผิวหนงั ; ใบ : มีฤทธต์ิ า นการอกั เสบ ลดนํา้ ตาลในเลอื ดและลด
ความอว น; เน้ือในเมลด็ : มีฤทธติ์ า นอนุมูลอสิ ระ ฆาเชื้อราท่ี
ผิวหนงั , นํามาค่ัวทานมีรสมัน ถา กินดิบจะทาํ ใหเมา (R39)
• เปลอื ก : รกั ษาตอ มลูกหมากโต (S2)

บน : ผลแกข องสาํ รองกะโหลก, ลางซาย : เมลด็ แกท ่ถี กู น้ําจะ ซา ย : ผลแกของสาํ โรง
พองตวั เปน วุน เสลาเปลือกบาง
สรรพคุณ ชอ่ื ทองถิน่ : สมอรัด (อดุ รธานี), อินทนลิ นอ ย (พิษณุโลก)
• เมลด็ แกแ หง : ลา งใหส ะอาด นํามาแชน ํ้ารอนใหเปน วนุ ทาน ชือ่ วิทยาศาสตร : Lagerstroemia venusta Wall. ex C. B.
ชว ยลดไข เปน อาหารชวยลดนํ้าหนัก ทําใหอ ิ่มทอ ง (E2) Clarke
ช่ือวงศ : LYTHRACEAE
สําโรง ลักษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถึง 30 ม. เปลือกแตกรอ งตน้ื -ลึก
ช่ือทองถน่ิ : สําโรง (พษิ ณุโลก) แกมรางแห ตน อายุนอยมหี นาม ตามกง่ิ และใบเกล้ียง ใบเด่ียว
ชื่อวิทยาศาสตร : Sterculia foetida L. เรียงตรงขา ม รปู รีแกมขอบขนาน ยาว 10-15 ซม. ชอ ดอกตั้งข้ึน
ชือ่ วงศ : MALVACEAE ยาวถึง 40 ซม. มีขนสนั้ นมุ กลีบดอกรปู ไขก ลับ ยาว 1 ซม. สีมวง
ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลัดใบ สงู ถึง 40 ม. เปลือกเรยี บ โคนตนมี อมชมพู ถว ยรองดอกมีสันตามยาว 5-6 สัน มขี นส้ันสขี าว
พูพอน ตามกง่ิ กา นใบ ใบและผลเกลีย้ ง ใบเด่ยี ว เรยี งเวียน ใบ สรรพคุณ
ประกอบรูปผา มอื มีใบยอ ย 5-9 ใบ รปู ใบหอก ยาว 10-20 ซม. • เปลือก : สมานแผลภายนอก หรือแผลภายใน บาํ รุงเสนเอ็น
ไมมีกานใบยอยหรือมี ยาวไมเกิน 5 มม. ดอกมกี ลีบเลยี้ ง 5 กลีบ (N1)
ดอกบานกวา ง 3 ซม. สีแดงเขม ขอบกลีบสีเขียวอมเหลือง สง • ผล : ขับระดู แกเ ลอื ดเปนล่มิ (NE2)
กลน่ิ เหมน็ ผลเปนกระเปาะคอนขา งกลม ยาวถงึ 15 ซม. เปลอื ก
หนา เมื่อแกสีแดง แตกอา แนวเดียว ผลตดิ เปน กลุม 5 ผล/กลมุ มี
เมล็ดรี สดี ํา

432

หญา้ ดอกคํา สีแดงเขม ปลายแยก 5 แฉก สีขาว ผลรูปกลมแบนดานขางเลก็
ช่ือทอ งถ่นิ : หญา ดอกคาํ (อุดรธานี) นอ ย กวาง 7-10 มม.
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Hypoxis aurea Lour. สรรพคณุ
ชื่อวงศ : HYPOXIDACEAE • ใบและเถา : ชวยขบั ลม แกท องอดื ทอ งเฟอ แกอ ากาศธาตุ
ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก มหี ัวใตด ินคอ นขางกลม กวางถงึ 2 ซม. (N1)
ตามโคนใบ ชอดอก และผลมีขนยาว ใบเดยี่ ว เรียงกระจกุ รปู
แถบยาว ยาวถึง 30 ซม. มเี สน แขนงใบตามแนวยาว 2 เสนใน
แตล ะขา ง แผนใบพบั จบี ตามแนวเสน ใบ ดอกเดีย่ ว สเี หลอื ง กลบี
ดอก 6 กลบี ดอกบานกวา ง 1-1.5 ซม. กา นดอกยาวไมเ กนิ 5 ซม.
สรรพคุณ
• หัวหรอื ราก : แกออ นเพลีย บาํ รุงกาํ ลงั บํารงุ โลหติ หวั ฝนทา
รกั ษาสิว รักษาฝา ทําใหผวิ ขาวใส (NE3)

หญา้ ตดหมา ซา ย : ผลออ น, ขวา : ผลสกุ ของหญาตดหมา
ชอ่ื ทอ งถนิ่ : เครือตดหมา (พษิ ณุโลก)
ช่อื วิทยาศาสตร : Paederia pilifera Hook. f.
ชอื่ วงศ : RUBIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ ยาวถงึ 10 ม. ตามกิ่งออน ชอ ดอก
และกานใบมีขน ตามขอบนก่งิ ออ นมหี ใู บ ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขา ม
รูปไข- ใบหอก ยาว 10-15 ซม. โคนใบเวา แผนใบดา นลางมีขน
สั้นหนาแนน ขยี้ใบมีกลิ่นเหม็น ดอกเปนหลอดยาว 1-1.5 ซม.

433

หญ้าตดหมาใบเล็ก หัว/รากสะสมอาหารของหญา ตดหมาใบเลก็
ชอ่ื ทองถิ่น : ตดหมา (อุดรธาน)ี หญา้ ตนี กา
ชื่อวิทยาศาสตร : Paederia linearis Hook. f. ชอ่ื ทอ งถ่ิน : หญาตีนกา หญา ตีนนก (ตรงั ),
var. pilosa (Craib) Puff หญา ตนี นก (พทั ลงุ )
ชอ่ื วงศ : RUBIACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Eleusine indica (L.) Gaertn.
ลกั ษณะเดน : ไมเถาลมลกุ ยาวถึง 5 ม. มรี ากสะสมอาหารใตด นิ ชื่อวงศ : POACEAE
เปน แทงยาว ตามกงิ่ ออน ชอ ดอก กานใบและเสน กลางใบมีขน ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ มเี หงาส้นั ลําตนเหนือดนิ แตกกอ สงู ถงึ
ส้ัน-ยาว ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม รปู แถบยาว ยาว 6-10 ซม. กวา ง 30 ซม. ปลอ งหนา 3-5 มม. ยาวถงึ 10 ซม. ใบรูปแถบยาว ยาว
7-20 มม. ขยี้ใบมกี ลิ่นเหม็น ดอกเปน หลอดยาว 1 ซม. สีแดงเขม 10-30 ซม. กวาง 5-8 มม. สีเขียว ขอบกาบและโคนใบมีขนยาว
ปลายแยก 5 แฉก สีขาว ผลรปู กลมแบนดา นขางเลก็ นอ ย กวา ง สีขาว กานชอดอกยาวถงึ 30 ซม. ผวิ กานมสี ามเหลีย่ ม เกลี้ยง มี
7-10 มม., ใชน ํ้าคั้นจากใบหรอื หัวผสมตาํ ผสมกับแปง ขาวเกรียบ ชอดอกยอยเปนแทง ยาว 3-7 ชอ ติดกระจุกท่ีปลายกานชอดอก
วาว เมือ่ ปงทาํ ใหพองฟู ยาว 4-15 ซม. กวา ง 3-6 มม. สีเขียว
สรรพคณุ สรรพคณุ
• เถาหรือหัว : แกโรคซาง แกธ าตุพิการ แกทองเสยี ชว ยขับลม • ตํารบั ยาไขอ ีสกุ อใี ส : แกโ รคอสี กุ อีใส หรอื ไขส กุ ใส (S2-37)
แกทองอืด-เฟอ (NE3) • ตํารบั ยาซอ มแซม/เสรมิ สรางเสนเอ็นพิการ : ชวยซอ มแซม
และเสริมสรางเสน เอน็ ทพี่ ิการ แกอาการกระษัยเสนในทอง
(เสน ทอ งแข็ง) (S2-54)
• ตาํ รบั ยาโรคงสู วดั /เริม : รักษาโรคงสู วดั โรคเรมิ (S2-71)
• ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกคลน่ื เหยี นอาเจยี น วิงเวยี น ลมจกุ
แนน ในอก แกล มปลายไข แกอ าการสะบัดรอนสะบดั หนาว
หรือคร่ันเน้ือครนั่ ตวั รอนวบู วาบเหมอื นจะเปน ไข บํารงุ
ประสาท (S3-01)

434

หญ้าใต้ใบ ลกู ใตใบ (Phyllanthus amarus)
ชือ่ ทอ งถ่ิน : ลูกใตใบ (สระแกว ) หญ้าถอดบอ้ ง
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Phyllanthus urinaria L. ชือ่ ทอ งถ่ิน : หญา ถอดปลอง (อดุ รธาน)ี
ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Equisetum ramosissimum
ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก สูงถึง 30 ซม. ตามกิ่งมีขนประปราย Desf. subsp. debile (Roxb. ex Vaucher) Hauke
กิ่งเปน เหลีย่ ม ใบเดยี่ ว เรยี งสลบั ระนาบเดยี ว ดูคลายใบมะขาม ชื่อวงศ : EQUISETACEAE
รูปขอบขนาน ยาวถงึ 13 มม. ปลายใบมนและมตี ิง่ หนาม กา นใบ ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก กลมุ เฟน โบราณ สูงถึง 60 ซม. ลําตนสนั้
ส้ันกวา 1 มม. ออกดอกและผลท่ีซอกใบและหอยลง สีแดง อยูชิดผิวดนิ แตกก่ิงแบบรอบขอ กิง่ ต้งั ตรงมขี อ ปลอ งยาวไดถงึ 5
จุดเดน ทมี่ ผี ลทรงกลม กวา ง 4 มม. ผวิ มหี นามขนาดเลก็ สแี ดง, ซม. มลี ายเสน สเี ขียวเขม ตามยาว ผิวเกลี้ยง ภายในกลวง ใบเปน
เปนพืชพ้ืนเมืองของประเทศไทย พบตามชายปาเบญจพรรณ เกลด็ สดี าํ รูปสามเหลี่ยม-เรียวแหลม ยาว 1-2 มม. ติดรอบขอ
ปาดงดบิ และทีร่ กราง, แตลูกใตใบ Phy_ama มผี ลสีเขียว ไมมี 5-10 ใบ สว นสรางสปอรท่ีปลายก่งิ (strobilus) รูปทรงกระบอก
หนาม เปน พืชมาจากเขตรอ นของทวีปอเมรกิ า แตกระจายพนั ธุ ยาว 1.5-2 ซม., พบตามพ้ืนท่ีชน้ื แฉะ แหลง นํ้าสะอาด และมี
ไปตามธรรมชาตทิ วั่ ประเทศ มสี รรพคณุ คลา ยกนั นาํ มาใชแ ทนกนั ได อากาศคอ นขางเยน็
สรรพคุณ สรรพคณุ
• ทง้ั 5 : รกั ษาเบาหวาน รักษาโรคความดนั โลหิต (E2) • ทั้งตน : ขบั ปสสาวะ (NE2)
• ตํารับยาเขียวเบญจขนั ธ : แกไขหวัด ไขอีสุกอีใส ไขดําแดง
ไขหดั ไขต ัวรอ น รอ นใน กระหายน้ํา (S3-17)
• ตาํ รับยาโรคดซี าน : รกั ษาโรคดีซา น (S3-52)

ผลของหญาใตใบ (Phyllanthus urinaria)

435

หญ้าบดิ ขาว ยาวถึง 1.5 ซม.
ชอื่ ทอ งถิ่น : ปอยาบ (อดุ รธานี) สรรพคุณ
ชื่อวิทยาศาสตร : Grewia abutilifolia Vent. ex Juss. • ใบและดอก : แกหอบหืด (S3)
ชือ่ วงศ : MALVACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 1.5 ม. ตามก่งิ ใบ กานใบ ชอ ดอก
และผลมีขนสนั้ สากคาย ใบเดย่ี ว เรียงสลับ รปู ไขกวา ง-คอนขา ง
กลม ยาว 6-15 ซม. ปลายใบบางคร้งั จักพูแหลม 3-5 พู ขอบใบ
จกั ฟน เล่ือยสองช้ัน โคนใบเวา มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู
กลีบดอกสขี าว 5 กลบี ผลทรงกลม-รี ยาวไดถึง 10 มม.
สรรพคุณ
• ราก : แกไข (NE3)

หญา ปริก/หญา ลูกคลา

หญ้าปรกิ หญ้าแพรกหิน
ชอ่ื ทองถนิ่ : หญา ลูกคลา (พัทลุง) ชอ่ื ทอ งถ่นิ : หวายฝอย (พษิ ณโุ ลก)
ช่ือวิทยาศาสตร : Leucas zeylanica (L.) R. Br. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Ophiopogon intermedius D. Don
ชือ่ วงศ : LAMIACEAE ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก สูงถึง 40 ซม. ลาํ ตน และกง่ิ เปน ส่ีเหล่ยี ม ลักษณะเดน : ไมลม ลกุ สูงถงึ 40 ซม. มีเหงาสั้นใตดนิ ใบเดี่ยว
ตามสวนตาง ๆ มขี นยาวสากสีขาว ใบเดี่ยว เรยี งตรงขามต้ังฉาก เรียงเวียน แตกเปนกระจุก ใบรปู แถบยาว ยาว 18-40 ซม. กวา ง
รูปใบหอก-รีแคบ ยาว 3-9 ซม. ขอบใบจกั ฟนเล่อื ยหา ง ผวิ ใบ 6-10 มม. ขอบใบเรยี บ แผน ใบหนา ผวิ เกล้ียง ดา นลางเห็นเสน
ดา นบนมีรอยกดตามแนวเสน แขนงใบชัดเจน ชอดอกออกกระจุก ใบสเี ขยี วเขม เรยี งขนานตามแนวยาว 7-10 เสน ชอดอกตง้ั ข้นึ สูง
แนน รอบขอ มกี ลบี เล้ยี งเปนหลอดสเี ขียว ยาว 5 มม. กลีบดอกสี 15-20 ซม. ดอกสขี าว คลายรูประฆงั คว่าํ หนาลง กลีบดอก 6
กลบี ยาว 5 มม.
สรรพคณุ
• ราก : แกอากาศธาตุ ชวยขบั ลม (N1)

436

ดอกของหญาแพรกหนิ

หญา้ แพรกหนิ ปูน ลาง : ผลออน และแผนใบดา นลา งของหญาแพรกหินปนู
ช่อื ทองถิ่น : วา นประดับดนิ วา นกาํ ลังหนุมาน หญ้ารอ้ งไห้
(สระแกว ) ชื่อทองถิ่น : กดู ฝอย (พษิ ณุโลก)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Ophiopogon marmoratus Pierre ex L. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Selaginella helferi Warb.
Rodr. ชื่อวงศ : SELAGINELLACEAE
ชอื่ วงศ : ASPARAGACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล มลุกทอดเลอ้ื ย กลุมเฟนโบราณ ยาวถึง 2 ม.
ลกั ษณะเดน : ไมล มลกุ สูงถึง 30 ซม. มเี หงา สน้ั ใตดนิ ใบเดี่ยว ลําตน หนา 1-3 มม. เกลย้ี ง ใบเดี่ยว เรยี งสลบั ระนาบเดียว ใบรูป
เรียงเวยี น แตกเปน กระจุก ใบรปู แถบยาว ยาว 14-25 ซม. กวา ง ไข แผนใบไมส มมาตร ปลายใบเรียวแหลมและโคง ไปทางปลายกิ่ง
1.5-3 ซม. ขอบใบเรียบ แผน ใบหนา ผวิ เกลี้ยง ดานลางเห็นเสน มีใบ 2 แบบ ใบคลา ยเกล็ดตดิ แนบกับก่งิ มขี นาดเล็ก ยาว 2-3
ใบสเี ขยี วเขมเรียงขนานตามแนวยาว 10-20 เสน ชอ ดอกต้งั ขนึ้ มม. และใบขนาดใหญกวาจะกางออกสองขางกิ่ง ยาว 3-5 มม.
สงู 15-20 ซม. ดอกสีขาว คว่ําหนา ลง กลบี ดอก 6 กลบี ยาว 7 ชวงปลายกิง่ เรยี งชดิ กนั คลายตีนของตกุ แก สรา งสปอรท ส่ี ตอปร ัส
มม. ผลรปู ไขก ลบั ยาว 1 ซม. ตดิ 1-5 ผล/กลุม
สรรพคุณ
• ท้ัง 5 : บํารงุ กําลงั แกป วดเม่อื ย (E2)

437

(strobilus) ท่ีปลายก่งิ สีเหลืองสม ยาวถึง 3 ซม. ตามซอกใบ
สรรพคณุ
• ทั้งตน : แกไ ขตัวรอ น ในเดก็ (N1)

หญา้ ลนิ้ งู กลาง : ดอก, ลาง : ผลออนของหญา ลนิ้ งู
ชอ่ื ทองถน่ิ : หญา ล้ินงู (ตรงั ) หญ้าสองปล้อง
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Oldenlandia corymbosa L. ช่อื ทอ งถ่ิน : อเี หนยี ว (สระแกว )
ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ชอ่ื วิทยาศาสตร : Desmodium velutinum
ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ สูงถึง 20 ซม. กง่ิ เปน 4 เหล่ยี ม มีหูใบ (Willd.) DC. subsp. velutinum
ปลายแยกเปนเสน 3-5 เสน ตามก่ิง ใบ และผลเกล้ียง มีขนสนั้ ช่อื วงศ : FABACEAE
ประปรายตามหใู บและขอ ก่งิ ใบเดยี่ ว เรียงตรงขา มต้งั ฉาก รูปใบ ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ สงู ถงึ 50 ซม. ตามกงิ่ กา นใบ และแผน
หอก ยาว 1.5-3 ม. ขอบใบมีขนสน้ั ไมมีกานใบ ดอกสขี าว มี 4 ใบดานลางมขี นสัน้ หนานมุ สีนาํ้ ตาล ใบเด่ียว รูปไข-รี ยาว 5-11
กลบี ยาว 4 มม. ผลรปู คอนขา งกลม ยาว 4 มม. ปลายผลมีกลีบ ซม. แผน ใบดา นบนมีรอยยนละเอยี ดหรือกดเปน รองตามแนวเสน
เลีย้ งติดคา ง 4 กลบี , พบตามท่รี กราง และสนามหญา ในทค่ี อน ใบ ขอบใบมขี นสีน้าํ ตาล ชอดอกเปนแทง ยาว 10-18 ซม. ดอก
ขางชุม ช้นื ท่วั ไป สชี มพูเขม ดอกยาว 1 ซม. ฝก รปู ขอบขนานโคง ยาว 2-3 ซม.
สรรพคณุ กวา ง 4 มม. หยกั คอดตามแนวเมลด็ มขี นสนั้ เกาะตดิ กบั เสอื้ ผา ไดด ี
• ตาํ รบั ยาโรคมะเร็ง : ชวยรักษาโรคมะเรง็ (S2-93) สรรพคณุ
• ท้งั ตน : เขายารักษามะเร็ง ชวยขับปสสาวะ (E2)

438
สรรพคณุ
• ตํารับยาบาํ รุงกาํ ลงั : ชวยบาํ รุงกาํ ลัง (S2-74)

ชอ ดอกของหญา สามคม

กลาง : ฝก แก หญา้ หนูตน้
หญา้ สามคม ชอ่ื ทอ งถ่นิ : หญา หนูตน (ตรัง)
ช่อื ทอ งถิ่น : พระขรรคเพชร (ตรงั ) ช่อื วทิ ยาศาสตร : Dianella ensifolia (L.) DC.
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Carex indica L. var. indica ช่อื วงศ : XANTHORRHOEACEAE
ช่ือวงศ : CYPERACEAE ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก มเี หงาใตดิน แตกใบเปนกระจกุ ตง้ั ขน้ึ
ลักษณะเดน : ไมล มลุก มเี หงาใตด นิ สนั้ ลําตน เหนือดินแตกกอ ใบรูปแถบยาว ยาว 30-50 ซม. กวา ง 2-4 ซม. ผิวเกลี้ยงมันเงา
ลําตนเปน สามเหล่ยี ม สูงไดถงึ 1 ม. ใบรูปแถบยาว 15-30 ซม. เนื้อใบหนา เปน รอ งรางนํา้ ท่เี สน กลางใบ โคนใบชวงโคนตนเปน
แผนใบกวา ง 5 มม. มรี อยพับจีบตามแนวยาว ตามขอบใบจักฟน กาบรูปตวั วีอดั รวมกับใบอน่ื ๆ ชอดอกยาวถึง 60 ซม. ดอกสี
เลื่อยละเอียด คมและบาดมือ ชอ ดอกรูปกรวยแหลม ยาวถึง 30 ขาว-มวงออ น มี 6 กลีบ ยาว 6 มม. ผลทรงกลมกวา ง 6-10 มม.
ซม. ชอ ดอกยอยสนี าํ้ ตาล ผลเปนเมลด็ กลมเล็กสีแดง ตดิ จาํ นวน สกุ สมี วงอมนํ้าเงนิ ผิวมนั เงา
มากอัดกนั แนน สรรพคณุ
• ตาํ รับยาโรคเบาหวาน : แกโ รคเบาหวาน (S2-22)

439

ดอกหญา หางอน

ดอกและผลของหญา หนตู น หญ้าเหนียวหมา
หญ้าหางอ้น ชอ่ื ทองถ่ิน : หญาเหนียวหมา หญารแี พร
ชอ่ื ทองถิน่ : หญาหางอน (พษิ ณุโลก) (สระแกว , อดุ รธาน,ี ตรงั )
ช่ือวิทยาศาสตร : Uraria lagopodioides (L.) Desv. ex DC. ชอื่ วิทยาศาสตร : Centotheca lappacea (L.) Desv.
ช่ือวงศ : FABACEAE ชื่อวงศ : POACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมลมลกุ สงู ถึง 60 ซม. ตามก่ิง กา นใบ และแผน ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ ลาํ ตนแตกกอ สงู ถึง 30 ซม. ปลอ งหนา
ใบดานลางมีขนสน้ั หนานุม ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ย 3 ใบ 2 มม. ยาวถึง 6 ซม. ใบรูปรแี คบ ยาว 5-10 ซม. กวาง 1-1.5 ซม.
รปู ใบหอก ยาว 5-10 ซม. ชอ ดอกคลายหางกระรอกแกมรูปไข (คลา ยใบไผ) สเี ขยี ว มแี ถบสีเขียวเขมตามแนวเสน แขนงใบ กาบ
ยาว 5-10 ซม. ดอกยอ ยเรยี งชิดกันแนน สีชมพู มขี นยาวสนี าํ้ ตาล และใบเกลี้ยง กานชอดอกยาวถงึ 40 ซม. ดอกยอ ยสขี าวอมเขยี ว
ทองตามขอบใบประดบั และกลีบเล้ยี งจาํ นวนมาก สรรพคุณ
สรรพคุณ • ทง้ั ตน : ใชห ญาแหง ยา งรมควนั ชอ งคลอดสว นหนึ่งและอกี สวน
• ตํารับยาขับปสสาวะ : ชวยขับปสสาวะ (N1-201) ตมนา้ํ ดื่มดว ย แกต กขาวเรื้อรัง ไขท ับระดู กระชบั ชองคลอด
มดลูกเขาอู แกอาการวัยทอง ชะลอความชรา (E2)
• ทงั้ ตน : รกั ษาแผลทช่ี องคลอด ทําใหม ดลกู เขา อู (NE2)
• ทงั้ 5 : กระชบั มดลูก มดลูกเขา อู (S2)

440

หญาเหนยี วหมา/หญารีแพร ซาย : ชอ ดอกของหญา เหล็กนกคุม

หญ้าเหลก็ นกค่มุ หนอนตายหยาก
ชื่อทอ งถนิ่ : วา นลวิ่ เตย้ี (สระแกว) ช่อื ทองถนิ่ : หนอนตายหยาก (อดุ รธาน)ี
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Scrotochloa urceolata (Roxb.) Judz. ชื่อวิทยาศาสตร : Stemona tuberosa Lour.
ชอื่ วงศ : POACEAE ช่อื วงศ : STEMONACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สงู ถงึ 30 ซม. ปลอ งหนา 3 มม. ยาวถึง ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ สงู ถึง 5 ม. ตามสว นตาง ๆ เกลย้ี ง มี
5 ซม. ใบเดี่ยว เรียงสลบั ระนาบเดียว แตล ะใบเรียงคอนขางชดิ รากสะสมอาหารใตด นิ ยาวถงึ 50 ซม. ใบเดี่ยว เรียงเวยี น-ตรง
กัน มี 6-10 ใบ/ตน รปู ขอบขนานแคบ ยาว 15-25 ซม. กวาง ขา ม รูปหัวใจ ยาว 10-20 ซม. มีเสนใบออกจากโคนใบ 13-15
4-6 ซม. เน้อื ใบคอ นขางหนา เรยี บและเกลีย้ ง เสนกลางใบดาน เสน เสน ใบยอยเรยี งถ่ีแนวขวาง กา นใบยาว 6-10 ซม. ดอกเด่ียว
บนนูน ขอบใบเรียบ กาบใบเกล้ยี งอดั แนบแนน กับลําตน ชอ ดอก กลบี รวมสแี ดงเขม รปู สามเหล่ียมแคบ ยาว 2.5-3.5 ซม. มี 4
ยาวถงึ 30 ซม. ดอกยอยสขี าวอมเขียว ผลรปู ไข ยาว 5 มม. มขี น กลบี กา นดอกยาว 5-18 มม. ผลรูปไข ยาว 2-4.5 ซม.
ยึดเกาะตดิ กับเสื้อผา ไดด ี สรรพคณุ
สรรพคณุ • ตํารับยาแกไอ : แกไอ (NE2-019)
• ท้งั 5 : บาํ รุงกําลัง (E2)

441
หนามเดอื ยไก่
ชือ่ ทองถน่ิ : ยารากขาว (พิษณโุ ลก)
ชอื่ วิทยาศาสตร : Paramignya scandens (Griff.) Craib
ชอื่ วงศ : RUTACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนอ้ื แข็ง ยาวถึง 5 ม. ตามสวนออน ๆ มีขน
สน้ั กง่ิ มหี นามแหลมคมยาวถงึ 2.5 ซม. ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รูป
ขอบขนาน ยาว 8-13 ซม. แผน ใบหนาเกลย้ี ง เสน ใบเห็นไมช ดั มี
ตอมน้าํ มนั หนาแนนท่ีดา นลา ง ขย้ใี บมีกลิ่นคลา ยสม กานใบบวม
กลีบดอกสีขาวอมสม มี 5 กลีบ รปู แถบยาว 1.3 ซม.
สรรพคุณ
• ราก : ขบั พิษหรือแกย าสั่ง (N1)

กลางขวา : ผลออน, ลา ง : รากสะสมอาหารของหนอนตายหยาก ซา ย : แผน ใบดา นลางเม่ือสอ งกับแดดจะมองเห็นตอมน้าํ มัน

442

หมอนอ้ ย หมักแปม
ชือ่ ทองถิ่น : หมอนอ ย (ตรัง) ชื่อทอ งถิ่น : ชะมวงใบเล็ก (ตรัง), ชะมาง
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Cyanthillium cinereum (L.) H. Rob. (สระแกว )
ชือ่ วงศ : ASTERACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Garcinia lanceifolia Roxb.
ลกั ษณะเดน : ไมลมลกุ สงู ถึง 40 ซม. ตามสวนตา ง ๆ มีขนส้นั ชือ่ วงศ : CLUSIACEAE
ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปรี-ไขกลับ-ใบหอก ยาว 2-3 ซม. โคนใบสอบ ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ สูงถึง 4 ม. มีน้าํ ยางสีเหลืองขนุ ใบเดีย่ ว
เรยี ว ขอบใบหยมั มน ดอกสีมว งอมชมพู เปนชอกระจุกแนน รปู เรียงตรงขา ม รปู รี ยาว 6-10 ซม. เน้ือใบหนา เห็นเสน ใบไมช ัด
ขอบขนาน ยาว 6 มม. โคนชอ ดอกมีใบประดับสีเขียวซอนกนั กลีบดอกสีแดง มี 4 กลบี ยาว 6-8 มม. ผลรูปทรงกลมแบน กวาง
แนน เมล็ดยาว 3 มม. ปลายเมล็ดมีพูข นสีขาว 3-4.5 ซม. ผวิ เกลี้ยงมันเงา ข่วั ผลมกี ลีบเลยี้ งตดิ คงทน ผลสุกสี
สรรพคุณ เหลอื ง-แดง
• ตาํ รับยาโรคเกา ท : รกั ษาโรคเกา ท แกปวดขอ ปวดเขา แกพ ิษ สรรพคณุ
ในกระดกู บาํ รงุ กระดกู (S2-03) • ผลสกุ : รสเปรย้ี ว ทานเปนผลไม ชว ยระบายทอง และแกเลอื ด
ออกตามไรฟน (E2)
• ตาํ รบั ยาลดไขมนั ในเลอื ด : ชว ยลดไขมนั ในเลือด (S2-02)

กลาง : ชอ ดอกของหมอนอย, ลา ง : เมล็ด บนและกลาง : ผลสกุ , ลา งซา ย : ดอกตูมของหมักแปม/ชะมาง

443

หมักม่อ หมากงาชา้ ง
ชือ่ ทองถนิ่ : หมักมอ (อดุ รธาน)ี ช่ือทองถิ่น : หมากงาชาง (ตรงั )
ชื่อวิทยาศาสตร : Rothmannia wittii (Craib) Bremek. ชอ่ื วิทยาศาสตร : Nenga pumila (Blume) H. Wendl.
ชือ่ วงศ : RUBIACEAE ชอ่ื วงศ : ARECACEAE
ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น ผลดั ใบ สงู ถึง 15 ม. เปลือก ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สงู ถงึ 6 ม. แตกกอได ลาํ ตน เปน ขอ ปลอง
ขรขุ ระ-แตกสะเกด็ หนา ตามสวนตา ง ๆ มขี นสีขาว นมุ คลา ย หนา 6 ซม. มีกาบใบทีป่ ลายลาํ ตน ยาว 50 ซม. สเี หลืองออน มี
กาํ มะหยี่ ใบรปู รี ยาว 6-11 ซม. กลีบดอกสขี าว รปู ทรงระฆัง ขยุ สนี าํ้ ตาลแดงปกคลมุ เม่อื ยงั ใหม ใบประกอบแบบขนนก ยาว
ยาว 4-5 ซม. ปลายกลบี แยก 5 แฉก ดา นในแฉกมีสีมว งเปน จุด 1-2 ม. ใบยอยรูปแถบ ยาว 40-60 ซม. เรียงสลับระนาบเดียว
ประ มกี ลิน่ หอม ผลทรงกลม กวาง 3-4 ซม. ชอดอกสีครมี เกิดใตก าบใบ หอ ยลง ยาว 30 ซม. ผลรปู ไข ยาว
สรรพคุณ 1.5 ซม. สแี ดง
• แกน และราก : แกไ ข รักษาอัมพฤกษ- อมั พาต แกเหน็บชา สรรพคุณ
(NE3) • เน้ือไม : รกั ษาเริม งูสวัด (S2)

หมักมอ ชอดอกและผลออ นของหมากงาชาง

444

หมากผปู้ า่ รากของหมากผูปา
ชื่อทอ งถ่นิ : กําลงั หนุมาน (ตรงั ) หมากหมก
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Dracaena terniflora Roxb. ชื่อทองถ่นิ : หมากหมก (ตรงั )
ชือ่ วงศ : ASPARAGACEAE ชื่อวทิ ยาศาสตร : Lepionurus sylvestris Blume
ลักษณะเดน : ไมพุม สูงถึง 5 ม. ลําตนกลม กวางถึง 10 ซม. ชือ่ วงศ : OPILIACEAE
ใบเดี่ยว เรียงเวียน เปน กระจกุ ท่ปี ลายกงิ่ และแตกใบเปน กลมุ ลักษณะเดน : ไมพุม สงู ถึง 2 ม. ใบเด่ยี ว เรียงสลบั รูปร-ี ขอบ
เห็นเปนช้ัน ใบรูปหอกกลับ ยาว 20–30 ซม. กวาง 5–10 ซม. ขนาน-แถบยาว ยาว 5-20 ซม. ผวิ เกลี้ยง กา นใบยาวไมเ กนิ 8
ผิวเกลีย้ งมนั เงา ชอ ดอกสีขาว ยาว 30–60 ซม. แตกแขนงและ มม. บวมพอง ชอดอกยาวถงึ 5 ซม. หอยลง มีใบประดับสีเขยี ว
หอ ยลง ออ นซอนกนั คลายเกล็ด รูปไข ยาว 4-6 มม. กลบี รวมสเี หลือง มี
สรรพคณุ 4 กลบี ผลรูปรี ยาว 1-1.5 ซม. สกุ สแี ดง กา นผลบวมหนา ยาว
• ตาํ รบั ยาแกป วดเมอ่ื ยกลา มเนอ้ื -เสนเอ็น/บํารงุ กาํ ลัง : แกปวด 1-3 มม.
เมอ่ื ยกลา มเนื้อ-เสนเอ็น บาํ รุงกําลัง (S2-61) สรรพคณุ
• ตํารบั ยารกั ษาฝห รอด/ฝอ ักเสบเร้อื รัง : รักษาฝอกั เสบ ฝเรื้อรงั
ลดการขยายตัวของฝ (“ฝห รอด” เปนภาษาไทยใต คือ ฝท่เี ปน
ตลอด มีการอักเสบเรื้อรัง) (S1-01)
• ตํารับยาโรคเกาท : รกั ษาโรคเกา ท แกป วดขอ ปวดเขา แกพษิ
ในกระดกู บํารงุ กระดูก (S2-03)
• ตํารบั ยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมอ่ื ย/ปวดขอ-เอน็ : ชวยปรบั ธาตุ แก
ปวดเม่ือย ปวดเขา -ขอ-เอน็ แกเ อน็ พกิ าร (S2-26)
• ตาํ รบั ยาแกปวดเมือ่ ยกลา มเน้ือ-เสนเอ็น/บํารุงกําลงั : แกปวด
เมื่อยกลามเนื้อ-เสน เอ็น บํารงุ กาํ ลัง (S2-61)

ผลออนของหมากผปู า ผลหมากหมก

445

หมยุ ขน

รากของหมากหมก ชอ่ื ทอ งถน่ิ : สมยุ สมุยขน (ตรัง)
หมีเหม็น ชื่อวทิ ยาศาสตร : Micromelum pubescens Blume
ช่อื ทอ งถ่ิน : หมีเหม็น (อดุ รธาน)ี ชอ่ื วงศ : RUTACEAE
ช่อื วิทยาศาสตร : Litsea glutinosa (Lour.) C. B. Rob. ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 5 ม. ตามกิง่ มขี นสัน้ นมุ ใบเรียงเวยี น
ชอ่ื วงศ : LAURACEAE ใบประกอบแบบขนนก ใบยอย 15-21 ใบ เรยี งสลบั รูปไขไม
ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กขรขุ ระ ตามกิง่ สมมาตร ยาว 3-6 ซม. มขี นตามเสนใบ เนอื้ ใบมีตอมนาํ้ มัน ขย้ีใบ
ชอ ดอก กานใบและแผนใบดา นลา งมีขน ใบเดยี่ ว เรยี งเวยี น รูป มีกลิน่ ฉุน ชอดอกรปู รม ออกทีป่ ลายกงิ่ ต้งั ขนึ้ กวา ง 10-15 ซม.
ร-ี ไขกลบั ยาว 10-18 ซม. ปลายใบมน-แหลม ขยี้ใบมีกลิน่ ฉุน ดอกสีขาว ผลรปู รียาว ยาว 6-10 มม. มีขนยาวประปราย
ดอกสเี ขยี วอมเหลือง ผลทรงกลม กวา ง 8-10 มม. ผวิ เกลี้ยง กาน สรรพคุณ
ผลบวมพอง • ตาํ รบั ยาแกเหน็บชา : แกเ หน็บชา อาการชาตามปลายมือ
สรรพคณุ ปลายเทา (S2-63)
• ราก : ตม น้าํ ดื่ม เปนยาบํารุงกาํ ลัง แกไ ขออกฝเ ครือ แกลมเปน
กอนในทอ ง แกท องอืด ทองรวง; เปลือกสด : ใชอมแกปวดฟน
แกปากเหม็น (R70)
• ราก : ขบั น่ิว (NE3)

ภาพเล็ก : ดอกของหมเี หม็น, ลาง : ผลออ น ผลออนของหมยุ ขน

446

หมกู ลงิ้ หัวรอ้ ยรู
ชื่อทอ งถ่นิ : ชางผสมโขลง (อดุ รธาน)ี ชื่อทองถ่นิ : หัวรอ ยรู กระเชา ผมี ด (ตรงั )
ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Eulophia andamanensis Rchb. f. ชื่อวิทยาศาสตร : Hydnophytum formicarum Jack
ชือ่ วงศ : ORCHIDACEAE ชอื่ วงศ : RUBIACEAE
ลักษณะเดน : ไมล ม ลกุ กลุม กลว ยไม ลําตน ส้นั อวบนา้ํ ยาวถงึ ลักษณะเดน : ไมลมลกุ องิ อาศยั ตามตนไม สูงถงึ 50 ซม. มีราก
10 ซม. กวางถึง 6 ซม. ใบเดีย่ ว เรยี งสลบั สองขาง รปู แถบยาว สะสมอาหารบวมโต มีหนามรอบ ภายในมรี ูพรนุ จาํ นวนมาก เปน
ยาว 15-30 ซม. ผลดั ใบกอ นออกดอก ชอ ดอกสูงถงึ 40 ซม. กา น ทอ่ี าศัยของมด ใบเดี่ยว เรียงตรงขามต้งั ฉาก รปู ไขกลับ ยาว
ชอดอกสีเขยี วนวล กลีบเลย้ี งและกลบี ดอกสีเขียวอมนํา้ ตาล-อม 6-13 ซม. ปลายใบมน-กลม เนอ้ื ใบหนา ผิวเกลี้ยง กานใบยาวไม
เหลอื ง รูปใบหอกยาว 1.5-2 ซม. กลีบปากยาวถึง 2 ซม. สขี าวมี เกิน 5 มม. ดอกออกเปนกระจกุ ตามซอกใบ กลบี ดอกสขี าว มี 4
ลายสนี า้ํ ตาล ขอบบดิ เปน คล่ืน, พบตามปาผลดั ใบและปา ดงดบิ กลีบ ยาว 3 มม. ผลรูปรยี าว ยาว 1 ซม. สุกสแี ดง
ตามซอกหนิ ทมี่ ีซากพืชทับถม สรรพคณุ
สรรพคณุ • ตํารับยารักษาฝหรอด/ฝอกั เสบเรอ้ื รัง : รกั ษาฝอกั เสบ ฝเ รอื้ รงั
• หัว : ตาํ หรือฝนผสมกบั นํ้าปูนใสหรือน้าํ ซาวขาวใหขน ทารักษา ลดการขยายตวั ของฝ (“ฝห รอด” เปน ภาษาไทยใต คอื ฝทเ่ี ปน
ฝ หรอื สวิ อกั เสบ (NE3) ตลอด มีการอักเสบเร้อื รงั ) (S1-01)
• ตาํ รับยาโรคเกา ท : รกั ษาโรคเกา ท แกปวดขอ ปวดเขา แกพิษ
ในกระดกู บํารุงกระดูก (S2-03)
• ตาํ รับยาขบั น่ิวในไต–ทางเดนิ ปสสาวะ : ชวยขบั น่วิ ในไต และ
ทางเดินปส สาวะ ชวยลางไต รักษาทางเดนิ ปสสาวะอกั เสบ
(S2-14)
• ตาํ รบั ยาโรคประดงเลอื ด : แกป ระดงเลือด เลอื ดขึน้ มีอาการ
คนั ตามผิวหนัง (S2-27)

หมูกลงิ้ /ชา งผสมโขลง

บนซาย : ผล, บนขวา : ดอก, ลา ง : ภายในของรากสะสมอาหาร
ของหัวรอยรู

447

หวั รอ ยรู
หว้า
ชอ่ื ทองถนิ่ : หวา (อดุ รธาน)ี
ช่อื วิทยาศาสตร : Syzygium cumini (L.) Skeels
ชอ่ื วงศ : MYRTACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลือกขรุขระ ตามกิ่งออ น
กานใบและใบเกล้ยี ง ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รูปรี ยาว 8-15 ซม.
แผน ใบหนา มเี สนแขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสนแขนงใบวงิ่ ไป
จรดเสน ขอบใน กา นใบยาว 1-1.5 ซม. ดอกสขี าว มีเกสรเพศผู
จาํ นวนมาก ผลรปู รี ยาว 2-3 ซม. มี 1 เมล็ด ผลสุกสีมว งดํา เน้ือ
รสหวานอมเปรี้ยวทานได
สรรพคณุ
• เมล็ด : รักษาเบาหวาน แกท องรวง (NE3)
• ตํารับยาแกค นั : แกอ าการคันตามผวิ หนงั (S2-28)

ผลออนของหวา

448

หวายขม หวายตะมอย
ชือ่ ทอ งถ่ิน : หวาย (สระแกว) ช่อื ทองถิน่ : หวายตะมอย (พิษณโุ ลก)
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Calamus viminalis Walld. ชื่อวิทยาศาสตร : Pothos repens (Lour.) Druce
ชื่อวงศ : ARECACEAE ชื่อวงศ : ARACEAE
ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือแข็ง กลุม ปาลม ยาวไดถ ึง 25 ม. แตก ลกั ษณะเดน : ไมล มลกุ ทอดเลอ้ื ยเกาะตามตนไม กง่ิ และใบ
กอได ลาํ หนา 2-3.5 ซม. ปลอ งยาวถงึ 15 ซม. ตามสวนตา ง ๆ มี เกลยี้ ง ใบเด่ยี ว เรียงสลบั ระนาบเดียว รปู ใบหอก (แผน ท่ีอยูช ว ง
หนามแหลมคม ยอดมีขยุ สขี าวปกคลุม ใบประกอบแบบขนนก ปลาย) ยาว 3-7 ซม. กานใบ (แผน คลา ยใบชวงโคน) แผเปน ปก
ยาวถงึ 2 ม. ไมม ีแสห นามท่ีปลายแกนใบ มีใบยอ ยแตละขา งของ ออกคลายใบ ยาว 1.5-3 เทา ของความยาวแผนใบ (จดุ แตกตาง
แกนใบไดถ ึง 55 ใบ เรียงเปนกลุม ๆ ละ 2-4 ใบในแตล ะขา ง ใบ จากตะเขบ็ Pot_sca) กวา งถงึ 2 ซม. กาบใบยาว 2-5 มม. โอบ
ยอยรปู แถบยาว ยาว 15-30 ซม. กาบใบมีหนามหนาแนน ยาวถงึ ก่งิ ชอ ดอกอดั แนน ทรงกลม-รี กวาง 1-1.5 ซม. สีครมี มีใบ
4 ซม. โคนกานใบชว งติดกาบบวมพองคลา ยหัวเขา มีแสห นาม ประดบั สมี ว งแดงเขม
ออกจากกาบ ยาวถงึ 3 ม. ผลทรงกลม กวา ง 8 มม. ผวิ มเี กลด็ ซอ น สรรพคุณ
สรรพคุณ • เถา : แกปวดเมื่อย (N1)
• ยอดออ น : มรี สฝาดขม ใหต ม และลางนา้ํ กอนเพ่อื ลดความขม
ทานเปนผกั หรอื ประกอบอาหารพวกแกง ชว ยแกไอ แกรอ นใน
กระหายน้าํ บาํ รุงนํ้าดี (E2)

ชอดอกของหวายตะมอย

ซาย : โคนกา นใบและกาบใบ, ขวา : ผลออนของหวายขม

449

หวายลิง หอมแขก
ชอ่ื ทองถิ่น : หวายลิง (ตรงั ) ชือ่ ทองถิ่น : ขี้ผง้ึ สมดั (อุดรธานี)
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Flagellaria indica L. ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Bergera koenigii L.
ชื่อวงศ : FLAGELLARIACEAE ชือ่ วงศ : RUTACEAE
ลักษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ คอนขา งแข็ง ยาวถึง 15 ม. ลาํ ตน เปน ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู ถึง 5 ม. ตามกิ่ง กา นใบ และใบมีขนส้ัน
ขอปลอ ง หนา 8 มม. ปลอ งยาวถึง 15 ซม. ใบเดยี่ ว เรยี งสลบั รปู นุม ใบประกอบแบบขนนก ใบยอ ย 11-25 ใบ เรยี งเกือบตรงขา ม
ใบหอกแคบ ยาว 13-20 ซม. ปลายใบเรียวยาวคลา ยหาง และ รปู ไขไมสมมาตร ยาว 2-4 ซม. เนื้อใบมตี อมนํ้ามนั ขยใ้ี บมีกล่นิ
มวนเปน มือพันเกย่ี วไดดว ย โคนใบเปนกาบหุมเถาแนน ผิวเกลย้ี ง ฉุน ชอ ดอกรปู รม ตงั้ ข้นึ กวาง 6-10 ซม. ดอกสขี าว ผลรูปกลม
ชอดอกสีขาว ยาวถึง 25 ซม. ผลทรงกลม กวาง 8 มม. สกุ สีแดง กวาง 1-1.5 ซม. ผิวเกลย้ี ง สุกสดี าํ มันเงา (ผลขนาดใหญก วา และ
สรรพคุณ ผวิ เกลยี้ ง เปน จุดตา งจากหมยุ ขน Mic_pub และ สมัดนอ ย
• ตํารบั ยาโรคไสเ ลอ่ื น : รกั ษาโรคไสเล่อื นทง้ั ชายและหญิง หรอื Mic_fal)
โรคไขล งฝก (S2-68) สรรพคณุ
• ใบหรอื เปลือก : แกห ืดหอบ แกไ อ; ยอดออน : รสเผด็ มีกล่นิ ฉุน
กินเปน ผกั สดกับลาบ-กอย (NE3)

บน : ชอ ดอก, ลา ง : ผลของหวายลิง กลาง : ผลสกุ ของหอมแขก