Қазақ қолжазбалары

I 93с. ж I 6 V

“Мэдени мура” улттык стратегияльщ жобасын жузеге асыру женЫдеп Кргамдык кецес Абдрахманов Сауытбек Атабаев ^амбарбек Аяган Бурютбай ббжанов Хангелд! 0бусеЙ1това Меруерт 0ж1гали Сер1к 6л1мбай Нурсан Байпаков Карл Байтанаев Бауыржан Бальщбаев Тахир Дуйсембаев Ерш Еам Гарифолла Жакып Бауыржан Жумагалиев Аскар Жумагалиев Бакытжан Каскабасов Сей1т Козыбаев 1лияс Кул-Мухаммед Мухтар Курманбайулы Шерубай Мухамадиулы Арыстанбек Мьщбай Дархан Нысанбаев 0бд1МЭЛ1к Салгараулы Крйшыгара Самашев Зейнолла Султанов Куаныш Туякбаев Канат Шаймерденов Ербол Шецгелбаев Бакытжан

К0НЕ ТУРК1Ж0НЕ КАЗАК ж а зб а э д е б и м у ра л а ры (б.д.д. X г. бастап - XX г. дейш) 10 томдьщ басылым ЕК1Н1Ш ТОМ Каржаубай САРТКОЖАУЛЫ К0НЕ ТУРК1 ЖАЗБА ЭДЕБИ УЛГ1ЛЕР1: ОРХОН МУРАЛАРЫ Тупнусца, оцылымы, аудармасы, тустктемеа Алматы 2011 “Ел-шежгре” КК

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАЙЛАНЫС ЖЭНЕ АППАРАТ МИНИСТРЛ1Г1 «МЭДЕНИ МУРА» БАГ ДАРЛАМ АСЫ БОЙЫНША ШЫГАРЫЛДЫ Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия Улттык университет! жанындагы «Отырар кпапханасы» гылыми орталыгы мен Туркнану жэне алтайтану гылыми-зерттеу орталыгында дайындалып, университетпн гылыми кенесшде бектлген. Жоба жетекинсЁ жэне жадны редакциясын баскарган: Казахстан Педагогика Гылымдары академиясыньвд академии, филология гылымдарынын докторы, профессор Т.К. ЖУРТБАЙ Пж!р жазгандар: Ахмет ТАШАГИЛ (Туркия) Мехмет 0ЛМ ЕЗ (Туркия) Дамдинсурэнгийн ЦЭВЭЭНДОРЖ (Монголия) Баспага дайындаган: Талгат МОЛДАБАЙ Гылыми редакторлары: Туреын ЖУРТБАЙ, «Казак колжазбалары» атты он томдык жобанын н томына арнайы орындалган бул басылымда дуние жузшдеп уш жузге тарта кене турк! жазба ескеркпитершщ 17 мэттш енш отыр. Бурыннан гылымга мэлш «Кул-тепн», «Бьчге каган», «Туйукук», « Куульчор», «Онгин», «Тэс», «Теркш», «Ел-етм1ш Бшге каган» (Могойн Шинэ-ус устыны) жазулары галым тарапынан жанаша окылып, гылыми сипаттама бершд1. Соньщ !Ш1Нде: «Бембегер жазуы», «Дэл-ула жазуы», «Ханан жазуы», «Налайх жазуы», «Тэвш I жазуы», «Галуты мэтшЬ>, «Тэс I жазуы», «Алтайдан жазуы», «Чойр жазуы» тунгыш рет гылыми айналымга тусш отыр. Жалпы гылыми жуйеш сактау максатында тупнуска, окылымы, аудармасы, тусш1ктемес1 жарыстырыла усынылды. Жан-тепн КАРЖАУБАЙ Сарткожаулы Кмуралары. - АлмЕтй?5Й^] Т2. - 340 бет. \ П6ДАП 181МЧ 978-601-7317-0 I8ВN 978-601-7317-04-1 18ВК 978-601-7317-02-7

ТАСТАГЫ ДАСТАВДАР Кез-келген гылым атаулыньщ, оныц шинде когамтану саласындагы танымдьщ ш м дердщ улттык идея мен мудце, таным аясы тургысынан тужырымдалып, тугырлы ш м ге айналуы ете курдел 1 УРД1С. 0 ЙТКСН1 1ргел1 ш м - сол когамньщ барльщ болмысын камтиды жэне сол улттьщ рухани тарихаты дуние ж узш к мэдениет магрифатында мойындалуы тшс. Бул - накты заттай жэне керкем ойлау кабшет1 аркылы шеипм кабылдауга жетелейтш тэуелаз сана, тэуелс1з ойлау жуйес1, тэуелс1з таным, тэуелаз идея, тэуелаз тарихат, тэуелаз руханият, тэуелаз пш р, тэуелсп корытынды, тэуелаз тужырым сиякты алгышарттарды талап ететш жалпыулттык еркениегп аныцтайтын парасат децгеш. Кешггелиер элемшен, тури дуниеамен тшелей тамыр тартып жаткан казак ел1 ушш сондай Т у б 1рЛ 1 Ш1МННЩ б1р1 - ТурКОЛОГИЯ. Б13Д1Н тэуелс!здтм1здщ тугыры мен тарихыньщ е з 1 осы турю руханиятымен катпарласып, астасып, аркаласып жатыр. К,азак ел1нщ тектк, танымдьщ, улттык тарихын суыртпактагымыз келсе, ец алдымен жугшетш жергем13, жаткызатын ттам 13, сегетш квбем1з осы. Онсыз эдебиетгану, тштану, мэдениеттану, дштану, тарихтану, когамтану, пэлсафа, аймактану, жагырафиятану, саясатгану, зацтану сиякты 1ргел1 гылымдардын 1ргетасын калай алмаймыз. Бупнп тандагы аталган гылымдардьщ жаттанды, ягни, сак, скиф тайпалары ирантшдес, гун тайпасы - монголшурннт тшдес деп Кдзакстан тарихында баса айтылмас ед). Муныц себеп-салдары неде, неге осынша ез1м1зд1 ез1М13 текс1зденд1руге жол берднс, таным тамырымызды неге таяздан 1здедш? «Отырар К1тапханасы» гылыми орталыгыньщ гылыми жобасы бойынша Турютану жэне алтайтану орталыгымен канаттаса журпзген «Казак жазуы тарихы» туралы зерттеу жумысы жэне «Жазу тарихы муражайы» оку-эд1стемелйс мурагатын жасактау барысында, сондай-ак, «Казак колжазбалары» атты он томдык гылыми жоба аясында камтылуга тш сп осы салада жарык керген азды -кегт, келемдьшагын енбектермен танысып шыкканнан кейш жэне осы такырыпты кырык жылдан бер1 тури тарихымен, археологиямен, жалпы тарихпен, тшмен, эдеби жазба улплермен, керкеменермен, 5

жазу тарихымен байланыстыра зерттеп келе жаткан корнект] турколог филология гылымыныц докторы, профессор, «Култегш» сыйлыгыныц исгср 1 Кдржаубай Сарткожаулыныц «Байыргы тур!к жазуыныц генезис!» (2007) атты келемд1 монографиясын жэне «Орхон ескертюштершщ толык атласыныц» I томын (М.Жолдасбековпен б]ргс. 2005), жеке авторлыгымен дайындалган II томын (2011) окып шыкдан соц осы сурактар ойыма оралды, сонда гана туйткшд1 туйшдердщ себебше кез1м жеткендей болды. Сейтсем, танымдьщ туйткшдщ басты себебй б!зде казакстандык туркологияньщ тужырымдамасын былай койганда, бул ш мнщ тугыры непзделе каланбапты. 0здерш туютанушы ретшде танытатындар бар жэне кеп, б1рак нагыз туританушы жоктьщ касы. Кене тури жазба ескертюштерш тугшускадан окып, тштану тургысынан зертгеп, тжелей аударма жасаган С.Аманжолов, А.Аманжолов, А .Курысжанов, Г.Айдаров сиякты тулгаларымыздын енбсктер!мен туркггану 1Л1М1 токырап калгандай екен. вйткеш, элемде 18 мьщнан аса квне турк1 жазба ескертк1штер1 мен танбаларыньщ 5-6 мэтш1 гана, оныц езш де Томсен, Радлов, Малов, Рамстед, Самойлович, Айдаров аударган нускаларды гана малданып, соны жацгыртумен гана шектелш келед1 екен. Ягни, белгш мэтшнщ окылуы мен токылуына шолу жасап, тшрменнен еткен кебект! (иэ, кебектН 0йткеш дэш гылыми айналымга тусш кеткен) кайтадан араластырып, езшше електен етшзгенсш, баяндап берущ машьщ е т т алыпты. Бул - бгздеп туркология ш м ш щ тарихы баска улт екшдершщ кез!мен жазылган, солардьщ пш рш пайдаланып кана тэуелд! тужырым жасап келем1з деген сез. 0зге-езге, гуркттанудьщ тэуелсп де 1ргел1, тугырлы тужырымдамасы казак когамтану гылымы уппн аса муддел1 ш м саласы болып табылуы тшс ед1. Басканы былай койганда, осы уакытка дешн немю, француз, орыс, кытай, монгол, турж, кыргыз (!) галымдары тупнускадан аударган 300-ге тарта мэт1ннщ ез1 казак журтшылыгы ушш беймэл!м калпында. Сол аудармаларды кенйрш басып, гылыми тушшктеме жасап, тым курыганда «кебепн калкып» беру де ойымызга оралмапты. Элмисактан осы заманга д е й т турю, онын шанде казак ел1 де пайдаланган 16 эрште жазылган, 18 элшби Турфаннан, Дунхуаннан, Ши-аньнан, Енесей ацгарынан, Пенжикенттен табылган муралар - эфсаналар, драмалык дастандар, жоктаулар, тэшрлш тэпарлер, азасездер мен аманат сездер Кдытайда 300 том етш жариялану устшде. Турк1 элемшщ тугыры саналатын казак мемлекет1 мундай мурадан калай тыс калады? 0 л п турютанушыларымыз кайда? Кытайдагы гылыми сапармен журген алты айдьщ ш ш де жэне 6

ондагы туркгганушы тарихшы, тшип, эдебиетнп галымдармен терендеп ашык эцпмелескен кезде ойга туйгетм жогарыдагы 300 том ецбек тек кана уйгыртану мен монголтану тургысынан тус1нд)'р1лед1. Турютану деген свз астарлап та айтылмайды. Кытайдьщ мандайалды туританушысы, туркология саласы бойынша Бас сыйлыктын иесь казак тш н макалдагт, тектеп, туб!рлеп сейлейтш Гын-шы мин гуламаньщ маган куЙ1не эр1 аманат ете отырып: «Менщ казак галымдарына тан калатын бгр жайым бар. Каз1рп турш, Э31рбайжан, езбек, тургкмен, уйгыр, монгол, татар сиякты халыктардьщ турю муралары боп табылагын жазба ескертюштерде тшелей казак халкыньщ мурагерлж кукы бар. Кай жагынан алып карасан да тарихи дерек те, мэтш де, топ де соган непз калайды. Туыстае тукымдарын оларды менпйктеп алды. Менш осындай П1и р 1ме уйгыр шэк1рггер1м карсы шыгып, макала жазып та жатады. Егерде мына тэуслсвдж тусында непздеп, кукыктык тектершд) дэлелдей алмасандар, онда ол муралардан мулдем айырылгандарьщ. Еуропа галымдарыньщ шюр-тужырымдары калыптасып калады. Оны езгерту, менпйктеу де киынга согады. Кешпел1 казак дегеннен кутыла алмайсывдар. Казактардьщ жариялаган туркология туралы зерттеулершен туракты маглумат алып турамын. Ондай енбекп кере алмадым. Жалкаусындар ма, пацсьщдар ма, жок,, шынымен сауаттарыц жеткпей ме?», - деген сезшш мэнш ещц тусшгендеймгн. Шындыгында да, б1зде туркологияда езшдге жацалык ашкан галым жоктьщ касы екен-ау. Сонымен катар, Алтайдьщ Ресей капталынан 60, монгол Алтайынан 20 жазу табылганы, олардыц окылганы туралы К.Сарткожаулыныц ютабынан маглумат алганда, Алтайдьщ Кытайдагы ангары мен Казакстандагы тескеш тусынан б!р жазудыц табылмаганы тацгалдырды. Ещц табыла коюы киын. 0йткеш кунгеш мен тескешн су коймасы басып калган. Ол улкен арман болсын, ал жацагы 80 жазудьщ мэтш1 неге б1зге осы кунге дешн бейтаныс? Осындайда Гьщ шы-мин дегдердщ сез1 ес1ме тусш: «Ырще тусвде аян берш, б1рще эулие жол кврсепп, бфщ е «ассисентщ» квмектесш, «кесем болган гуламалар», сендер кайдасындар. Жорта жорысацдар да жолда калмасандаршы?», - депм келед1. Мше, «Жазу тарихы муражайы» оку-0Д1стемел1к мурагатын жасактау, сондай-ак, «Казак колжазбалары» атгы он томдык гылыми жобаны непздеу барысында К-Сарткожаулыньщ монографиясын окл отырып вз1ммен-ез1м таласып, ез!ме-ез1м сурак койып, жауабын таба алмаган алгашкы уст1рт эсер1М осындай ойга жетеледг Тауыса окып, кайталай парактап, терещне таман байыркалаганда байкаганым, 7

жогарыдагы туйткшд! жайлардьщ б1реу1не, турю жазуыньщ шыгу тепне, оньщ тарихи жолына, калыптасу кезендерше, пайда болган гарихи шарттарына, турюнщ ойлау жуйесшщ турактануына, эр карштщ дыбысталуы мен тулгалануына, турлаулануына, бэдпделушс катысты шюрлер К-Сарткожаулынын «Байыргы турж жазуыныц генезис!» атты монографиясыида барынша жан-жакты камтылып, тужырым дэрежесшде зерттелшть Сондыктан да, уш жузге тарта мукым кене турю жазуын тутастай камтымасак та (ол бгр жобаньщ аясына симайды жэне мумюн дс емес), барды уксата жинактап, мумюндптнше жуйелей отырып, жача мэтшдерд1 камтып, назарга усыну максаты козделш едь Бастапкыда кошпелшер еркениет1 мен турю журты жазуыньщ пайда болуыньщ алгышарттары, даму жолы, калыптасуы туралы толы к гылыми маглумат беру талпынысы жасалып ед1. 1с барысында оньщ ондаган гылыми багыттарды б1р1кпрепн аса курдел1 зерттеу екеш, б!р жобамен б!р-ек1 гылыми орталык игере алатын такырып емес екеш анык байкалды. Сондыктан да, жалпы жазу тарихы мен турю жазуы тарихына кыскаша юрюпелж маглумат берумен шектелуге тура келдк Ал бул басылымга тек Орхон ещршен табылган жэд1герлердщ мэтшдер1 гана 1р1ктелш алынды. Ал Енесайдан табылган жазулардыц 031 жеке жинактын жупн кетерет1Н1 анык. Жазу тарихы мен турю жазуыньщ тепн тектемей кету - кандай да б1р сылтауды котермейтш болгандыктан да, кыскаша шолуды назарга усынуды лайык санадык. II Жазу - адамзаттык акыл-ой парасатыньщ жем1С1, адамньщ сэби санасын тербетш, еркениетке тэрбиелеген ой уйыткысы. Ол кен1ст1ктер мен уакыт арасындагы тылсымдарды байланыстырды. Сол аркылы дуниетаным мен тарих тэж1рибелер1 жинакталып, рухани мэдени кундыльщка айналды. Егерде жазу енер1 дуниеге келмесе, онда адамзат тарихы мулдем баскаша жолмен дамыр едь Тастагы танбалардан бастап бупнп калыптаскан эрш улпсш е дсш нп жазу тарихы терт турл1 (пиктографиялык, идеографиялык, буындык жэне эршт1к-дыбыстык) даму дэу1ршен 0ТТ1. Бул - адамньщ ойлау мен сейлеу кабьпетш байланыстырды, сездш корын молайтып, тектж тш жуйесш калыптастырды. Адамзаттьщ даму тарихындагы кешпелшер еркениепн калыптастырып, «мэцгш к ел» идеясын усынган, каз1р озара тамырлас 33 тшде 30-дан астам диалектще сейлейтш туб1 б1р турю журты езшщ элмисактан берп тарихында 16 жазу улпсш, 18 элшбид1 колданды. 1. Фразограммалык шолу. Байыргы турю б т г т щ бастау кайнары

осыдан 20-15 мыц жыл бурынгы тас бетше сызылган петроглифтен басталады. Пиктография лык бул идеограммалар Еуразия курлыгында мол сакталган. Соньщ б1р! Солтустж Алтай жотасыныц ХойтЦенхер унпршен табылган суреттер (А.П.Окладников. Цетнтральноазиатский очак первобытного искусство.//' ВАН. 1967, №1. - 108 стр.) Бул идеограммалар жазу тарихында фразограммалык жазулар деп аталады. Екшип б1р у л п а жыл кайырудан бурынгы 14-10 мьщ жыл бурын таска кашалган Аршан-хад танбалары (Э. А.Новоградова. Аршан-хад древнейший памятник изобразительного искусства Восточный монголий // История и культуры Центральной Азии. 1983 с., 3 0 6 -3 1 0 ). 2. Б т к жазуы езш щ даму тарихынын келес1 кезещнде логограммалык - магыналык суреттер сызу децгейше кетершдй 3. Упинии кезецде буындык жазуга кешп. 4. Фонограммалык (дыбыстык) жазу сатысы байыргы гурк1 бгттгх (руника) жазуын ем1рге экелдь 552-580 жылдары аралыгында онын грамматикалык ереж еа жасалып, ежелп турю б т п н е реформа жасалган екен (Сарткожаулы К- Байыргы турж жазуынын генезись Астана, 2007. - 93-153 беттер). Байыргы турж элшбш фонограммалык кезецнен бастап олшбилж жазу улпсш е ауыскан. Бул б.з.б. 1У-П г.г. аралыгын камгиды. Ол дэу1р X гасырына дешн колданыста болган. IX гасырдан кешн согды, согдыдан бас алган уйгыр (муны б1раз зерттеупплер найман жазуы деп дэлелдейд1) жазуын кабылдады. Ал X гасырдан бастап арап элшбшне кеше бастады. Согды жазуынан кейшп жазулар турю «санасына егей элшбилер». А.Байтурсынов байыргы турю бгппнщ гылыми жуйесш 1400 жылдан сон, жаигыртып, араб графикалы казак (тете) элшбшне кеиирдг 5. Туркиюр VII - VIII гасырларда кытай иероглифш дипломагиялык катынас куралды жазуы ретшде колданган. Оньщ тарихи дереп - Ордабалык каласындагы уш тшд1 устындагы кытай мэпш . Буган Карагол (Кара езен) устынын жэне де баска сол сиякты тарихи мураларды жагкызуга болады. 6. Брахми жазуын байыргы туржтер 1У-У1 гасырларда дипломатиялык карым-катынас куралы ретшде колданган. Кушстолгай (Кшдж тебе), Бугыты, Ордабалык устынындагы мэтшдер соньщ бултартпас дэлелдерь 7. VI- VIII гасырларда туркшер согды жазуын еларалык мэмшегерлж 1С1не пайдаланган. Бул кезенде согды тш н д еп коптеген дши уагыздар аударылган. Дереп: Ордабалык ескертктцп жэне Бугыты устыны. 8. Б1р1ккен турж каганат дэу1ршде (789 жылдан бастап) Тогыз9

огыз (керей), Сепз-огыз (наймам) тайпалары согды жазуынын 61рнеше эрштерш, жазудыц жазу багыттарын озгертш пайдаланды. Ол элтби дщ непзш де УШ-ХУН гасырлар аралыгында жуздсген кггап жазылды. Атакты «Кутадгу бш ктщ » (Жусш Баласагун) бгр нускасы - «Алтын жазык», «Бал ашу ютабы» сиякты ецбектер осы уйгыржын-согды жазуымен сакталган. 9. Манихей жазуы. Бул элшбид1 ту баста косозендш Мани деген адам манихей дни ем1рге келген кезден бастап енпзген. Манихей элшбш III гасырда пайда болды. Ол туркшердщ арасында шамамен 760-805 жылдар аралыгында колданыста болды. Манихей эршмен жазылган ютаптардан турл1 аудармалар жасалган. Манихей эр1П1мен элемге ЭЙГ1Л1 «Хаустуанафт» (Покаяннная молитва манихейцев VIIVII в.в.), «Бегу-каган жазбасы» (VIII г.), байыргы турк1 елецдер цикл1, манихей Д1Н1НЩ трактаттары жазылган. 11. Араб ЭЛ1ПОИ1. Араб элшбш ислам дшше деЙ1н к;алыптасып улгерген. Араб жазуынын б1рнеше тур! болган. Оньщ б1р] - геометриялык, куфил1к жазу (Месоптоманнын Куфа каласынын атымен аталган). Байыргы ескерткилтср мен акшаларда XII гасырга дейш пайдаланган. «Куран» осы куфи жазуы аркылы тараган. Араб эл1пби1Н1Н ек1нш1 тур1н «насх» деп атаган. Бул буг1нг) К1таби араб жазуынын карги. 12. С'ириялык эл1пби1. Христиандык эдебиеттер «экстрангел» деп аталган Сирия жазуын У гасырдаи бастап пайдалана бастаган. Шыгыс сириялыктар Сирия жазуынын несторион нускасын, ал батыс сириялыктар «ссрито» деп аталатын нускасын пайдаланды. Бул жазулармен христиан Д1Н1Н1Ц уагыздары, Талас бойындагы кулыптас гардын эпитафиясы жазылган. 13. Кидан жазуы. Х1-ХН гасырда «кара кытай» деген атпен белг1л1 болган монгол тектес халык. Кидандарда «улкен» немесе кытай иероглиф!, «К1Ш1» немесе киданнын улттык иероглиф1 болган. Осы К1Ш1 жазумен мындаган шеж1ре, ютаптар, деректер, есксртк1штср калган. 0 К1Н1ШТЮ1, бул жазудьщ буг1нге дей!н кшт1 табылган жок. 14. Монгол жазуы (ХШ-ХХ1), жогарыдан томен карай жазылады. Шьщгыс ханнын колына туткынга тускен найман мемлекепн1н Таянханынын хатшысы Тататунга каганнын буйрыгымен уйгыр оршн1н непзшде монгол жазуын жасап шыгарган. Бул жазумен «Купия шеж1ре», «Алтын шеж1ре», «Казыналар коры», «Ганжурдьщ» 105 томы, «Данжурдын» 215 томы сиякты гылыми енбектер жазылган. Монгол жазуынын непзшде ойраттар - «тот» (анык) жазуын, манжур ханы Нурхаштын буйрыгымен Дахай деген окымысты 1632 жылы «манжу» жазуын ем!рге экелген. 10

15. Армян жазуы (V г.). Солдан оцга карай жазылатын аршакид (пехлеви) зрппнщ непзшде жасалган. Оныц жазбаша жонс баспаша гур1 бар. Турю-кыпшыктар осы армян жазуын пайдалана отырыгт, турю-кыпшак созд1ктер1 мен уагыздык эдебиеттерд1 дунисге экелдг Бул эл тб и эл1 кунге дешн пайдаланылады. 16. Казак элшбш. Казак жазуы. Ахмет Байтурсынулынын элшбш (XX г.). IX гасырдан бер! колданып келе жаткан элшбидщ непзшде казак тш н ш дыбыстык жуйесше непздеп, оган жана эрштш танбалар косып (э, н, г, з, к, о, у, у) жасап шыккан. 1912 жылдан бастап каз1рп кунге дешн пайдаланып келедг Шыгыс Турюстандагы казакгар каз1р де осы элшбщп колданады. 17. Латын элшбш (1928-1940). Казакултынын он жыл келем1ндег1 рухани муралары осы эр1ппен жазылды. 18. Криллпца. Казакстандагы казактар 1940 жылдан бастап каз1рге деГпн колданып келедг Бул жазуларда турк1Л1к психология, туркш к ой-сана (мышление) жоккатэн. Байыргы турю бтг(ж азу-гиш к)турю халыктарынынэлем оркениет^не коскан комакгы улес1Н1н б!р1. Осы жазудьщ шыгу гег1не байланысты батыс галымдары суропашыл кезкараска нег1зделген сынаржак п!К1рд1 устанып келд1. Еуропанын туркчтанушылары байыргы турю бгппн арамей, семит, согды жазуынан шыккан деген долелс13, дойекс!3 сараптамалар журпзуде. Олар турк1 халыктарын рухани кундылык жасайтындай денгейге котер1ле алмаган халыктардын катарына косты. М1не, турю жазуларыныц тарихына кыскаша шолуды осымен томомдаймыз. III Енд1 «Байыргы турю жазба ескертюштерше» тиесий «Орхон муралары» атты томды баспага дайындаган корнсот галым Каржаубай Сарткожаулынын ецбектершен кыскаша маглумат бере кетем13. Мощолдьщ туркология мекгсбешн тулег! К-Саргкожаулы узак жылдар бойы кене турк! ескертюштер1 мен жазуларын зертгеумен айналысты. Б1рнеше жана жазба ескертк1штерд1 тауып, тунгыш рет гылыми айналымга гус1рд1. Казаксганнын туркология 1Л1М1Н дамыту максатында 2001 жылы Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университет1не шакырылды. «Турю эпиграфиясы» бел1М1н ашты. Кей1н бул бел1м кенейт1Л1п «Турк1тану жэне алтайтану гылымизерттеу орталыгына» айналды. Откен 10 жыл 1иннде Орталык турк! халыкгарына ортак Еуразия

курлыгындагы жазба деректерд! пдест1ру, жинау, гылыми айналымга снизу жумыстарымен айналысты. Университеттщ жанынан «Жазу тарихы муражайы» ашылды. Турю журтыньщ 3 ООО жылдык жазу-сызу енершщ тарихын камтитын кернею мурагаттар мен ескертюштер, Култепн, Елгерю, Кутлуг каган дардыц бас мусшдершщ коипрмелер1 муражайга койылды. «Култепн» атты гарихи-дерект1 фильм туарш дь Монголияга бес мэрте, Оцтустж С1б1рге (Алтай, Тува, Хакасия) 2 мэрте, Орталык жэне Батые К,ытайга 2 мэрте гылыми экспедиция жасакталып, гылымга белгш -белп аз 600-ге жуык турю жэд1герл1ктер1 мен 200-ге жуык кене уйгыр графикасымен жазылган деректер орталык корына жинакталды. Соньщ кагарында Орта гасырдьщ классикалык жэд1герлер] - М.Кашкаридьщ созд1п, «Кутагу 61Л1К», «Эл адап сезд1Г1», кыпшак т1л матсриалдары т.б. бар. Сол гылыми экспедициялардьщ нэтижес1 туралы 150-ге жуык гылыми макаласы жарык керд1 жэне оныц мынандай 1ргел1 ецбектер1 бар: «Объединенный каганат тюрков (в 744-760г)», Астана, 2002 г. (15 п.л.); «Орхон муралары», Астана, 2003ж. (30 б.т.); «Орхон ескертк1штер1Н1ц толык атласы». 1 том. (М.Жолдасбековпен б1рге). Астана, 2005 ж. (60 б.т.); «Атлас Орхонских памятников» (в соатворства М.Жолдасбековым). Астана, 2007 г. (бОп.л.); «Байыргы тур1к жазуыньщ генезис1». Астана, 2007 ж. (21 б.т.); «Орхон ескертюштершщ толык атласы» II том. Астана 2011 ж. (60 б.т.). «Казак колжазбалары» атты он томдык жобаньщ II томына арнайы орындалган бул басылымга жиыны 17 коне турк1 жазба ескертюипнщ мэт1Н1 ен1п отыр. Бурыннан гылымга мэл1м «Кулгепн», «Бшге каган», «Туй-укук», «Куул1-чор», «Онгин», «Тэс», «Терюн», «Ел-етм1ш Бшге каган» (Могойн Шинэ-ус устыны) жазулары галым тарапынан жанаша окылып, гылыми сипаттама бершд1. Соньщ 1пинде: «Бембогор жазуы», «Дэл-ула жазуы», «Ханан жазуы «Налайх жазуы», «Тэвш I жазуы», «Галуты мэтшЬ>, «Тэс I жазуы», «Алтайдан жазуы», «Чойр жазуы» тунгыш рет гылыми айналымга туеш отыр. Жалпы гылыми жуйен1 сактау максатында тупнуска, окылымы, аудармасы, тус1Н1ктемес1 жарыстырыла бер1лд1. Бул уш жузге тарта кене турю жазба ескерюштершщ б!р бел1Г1 гана болганымен де, казак руханиятыньщ тарихына белг1л1 б1р молшерде косылган улес деп есептейм1з. Т.К-Жургбай, жоба жетекийс!, Л.Н.Гумилев атындагы ЕУУ- нщ жанындагы «Отырар кгтапханасы» гылыми орталыгыпыц директоры, филология гылымдарыныц докторы, профессор. 12

Б1Р1НШ1 Б0Л1М БАЙЫРГЫ ТУРЖ М0Т1НДЕР1НЩ ЗЕРТТЕЛУ1НЕ ШОЛУ БАЙЫРГЫ ТУР1К МЭТ1НДЕР1НЩ ЗЕРТТЕЛУ1 Ресей империясы шекс1з ш етаз кесш п жаткан улан бш'|гак казак даласы мен тунгиык жумбак элем - С1б1рд1, К,иыр Шыгыс елкесш отарлау, игеру, оган орыстарды коныстандыру саясатын жузеге асыру барысында еркениет ерюшдеп зиялылардьщ кезше байыргы турю жазу муралары тусп. Сгб1р 1спегп беймэл1м элемд1 иеленуге белсене юрюкен Ресей империясынын галымдары неб1р деректерд1 жинап, осынау ец1рд1 туп-тукиянына дешн зерттеп, картага тус1ре алды. Байлыгы мен барлыгы, купиялыгы мен беймэл1м д ш п элемд1 кызыктырган С1б1р батыстын да квзкуртына айналды. Турл1 максатпен мамандарын, саяхатшыларын ж1бер1п жатты. Солардын б1р1 голландияльщ эуеской Николаса-Корнелиссон Витсен (1641- 1717) Мэскеуге, одан С1б1рге аяк басты. Н.К. Витсен С161Р жершде колына тускен тас бетшдеп гажайып суреттерд1, беймэл1м жазуларды жэне Слб1р халыктары мен оньщ тш не, дэстур1не байланысты кунды кужаттарды жинап, жария етт1 [1.37]. С1б{р жэне Киыр шыгыс туралы алгашкы жинагы 1692 жылы, «Солтуст1к жэне шыгыс татария» атты ек]нш1 ютабы 1695 жылы жарык керд1 [1.37]. Бул енбектер 1785 жылы кайта басылып шыкты. Зер1теуш1 1690 жылы 29 карашада Улыбритания Корольд1п н1н Гылыми когамыньщ президент! Роберт Соутвельге хат жазып, ез1Н1ц жинаган мэл1меттер1н жетюздь Онда: «Будан 28 жыл бурын мен эр нэрсеге кызыгушылыгым мен эуескойлыгымньщ эсер1мен Ресейге бардым. 13

Мен тек кана орыстармен гана емес, татарлардын (кошпелшердщ) эр алуан тайпаларымсн катынаста болдым. Онда болганымда Мэскеу хакында жэне баска елдер туралы материал жинадым. Элемнщ ен алые Киыр солтуст1Г1 мен Шыгыс-солтуст]пнен хат алысатын жол тауып, алуан турл! эдюпен мэл1мет жинауды куш бугшге дешн жалгастырып келемш» [2.63], - деп жазган екен. Хатга Верхотурья манында жартас бетше жазылган суреттер мен беймэл1м купия жазулар сакталганы, онда туратын кариялар бул олкеде жуздеген жылдардан бер1 мекендеп келе жатканын айта келш, жазу-сызу туралы, оны юмдер, кай уакытта сызып жазганы хакында ешкандай мэл1мет айта алмайтынын, тургындар бул жерд1 « Б т г тас» деп атайтынын, онда туратын вогулдар мен баскалар да тэшрлшке курбандык шалып, тасаттык берепн эдет-гурып бар екешн мэл1мдейд1 [1.38]. Эйткенмен, бул жер Слб1р емес, Орал маны екенд1п артынан аныкталды. Верхотурья - Орта Оралдын шыгыс С1лем1, «СЧб1р какпасы» атанган Тур езен1нщ басына жакын орналаскан елд1 мекен. Верхотурье калашыгыньщ 1ргетасы Витсеннен кей1н 1698 жылы каланган [1.38]. Голландиялык Н.К. Витсенньщ сапары тусында - 1690 жылдары орыстын белгш1 географы, этнографы С.У.Ремсзов эр турл1 мэл1меттерд1 болашак «Слб1рдщ сызба К1табы» («Чертежная книга Сибири») у пин жинап, оны 1693-1703 жылдар аралыгында жазып шыкты [3.13]. Онда Слб1рд1ц эр жершдеп тас бетлндеп суреттермен б1рге бсймэл1м купия жазулар туралы мэлшеггер бер1лген. С.У.Ремезовт1н картасында «Орхон тасы» туралы да мэл^мет бар. Бхр кызыгы ол «Орхон тасы» Казакстан мен Кыргызстан аралыгындагы Талас 0зен1н1н бас жагында орналаскан деп керсегкен [4.24]. Б13Д1Н ойымызша, жинаган мэл1меттерд1 сурыптаган кезде С.У. Ремезов «Орхон тасы» деген мэл1метп Талас жазуымен шатастырган сиякты. «Орхон тасы» туралы XIII гасырда монгол жершде болган Ата-Малик Жувейни ез1Н1ц «ТЬе Ы$1огу оГ 1Ье ^Vо^1{1-Соп^иеге^» атты енбепнде: Орхон бойынан беймэл1м жазуы бар ескертк!шт1 (эйк1л) коргеьин, оны окитын адам таппаганы туралы жазып калдырган. Булардан кеГин Констинополь мен Падуеде бш м алып, Германия мен Швецияда ем1р сурген, е)31н грекпш деп атаган, молдаванньщ 61Л1МД1 жануясында туып ©скен Николай Гаврилович Спафарий (Милеску) 1671 жылы Мэскеуге келедь 1675 жылдьщ басында Кытайдагы Орыс елнпл1пн баскарады. 1678 жылы кайта оралды. Ол елшйнкт1н тагюырмасымен 01рнеше географиялык енбектер жазды. Сонын б1р1 - «С161Р хандыгынын Тобыл каласынан Кытай шекарасына дей1н 14

жасаган саяхаты туралы К1тап». Бул енбек ресейлжтср тарапынан квзбен керш жазылган Слб1рдщ гсографиялык алгашкы толыкканды аныктамасы [5.45]. Онда автор : «Улкен белд1 асып гускенде, Енисей шаткалына тап боласыз. Осы шаткалдын жартас бетше кашалып жазылган беймсшм жазулар бар. Жазулардын арасына крест бейнеа салынган. Онымен катар колдарына найза усгаган адамдардьщ сурет! кашалган. Буларды кай заманда, к!м жазганын ешюм бшмейдЬ> [5.45], - деп жазыпты. Осылайша, Н.Г. Спафарий коне турю руникасы туралы деректерд1 алгаш батыска жетюзушшершщ б1р1 болды. XVIII гасырдын сонгы ширепнде Ресей императоры I Петрд1 С161 рд 1 и археологиясы, жер асты казба байлыктары катты кызыктырганы белгш . Сондыктан да ол байыргы мураларды жинау, коргауга байланысгы элденсше рет шенпм кабылдаган сд1. 1718 жылы коргандарды тонауга тиым салынатынын белплей келш тарихи заттык буйымдарды, «жазулы тастарды» Кунсткамерага жинауга пэрмен беред1 [5.25-30]. Б1р жылдан кеЙ1н I Петрдщ шакыруымен данцигалык (Гданьск) зерттеуш! Данил Готлиб Мессершмидт (1685- 1735) Ресейге кел1п, Слб^рд! зерттеу 1сш колга алады [6.28]. Ол ор! дэр1гер, ор1 ботаник, эр1 филолог адам ед1. Мессершмидт баскаргаи Батые С161Р, Дагур, Монголияны гылыми-зерпеу экспедициясы 7 жыл жумыс 1стед1. Ол тарих, тш, этнография, география, ботаника, баска да гылым салаларынын кептеген деректер1н Слб1р, турк1, Орта Азия халыктарынын колындагы ондаган колжазбаларды жэне этнографиялык заггык мураларды жинап, ПегербургтеГ1 Кунсткамерага тапсырган екен. 0 к1н1шт1С1, соншалык кунды бул дуниелер 1747 жылы Кунсткамера ертенгенде б1рге жойылды [5.48]. Мессершмидтщ колжазбалары Петрбургге сакгалып (ЛО. А АН, ф.98, №20. л.66-83, 84-89; №35;39), кейш 1782 жылы П.С. Палластьщ курастыруымен ретке келт1ршед1. 1962, 1964, 1966, 1968 жылдары Берлинде жеке кггап болып, элденеше рет басылып шыкты [5.48]. Онын колжазбаларында Слб1рдеп коне турк1 руналык жазулар туралы мол деректер камтылган. Д.Г. Мессершмидтпен катарлас Швед армиясыньщ капитаны, Ресейдщ тугкыны болган Филипп Иоганн Табберт (Страленберг) (1676-1747) 1711 жылдан Слб^рдщ Тобольск каласында 12 жыл ем1р сурд!. Ол С161Р халыктарынын Т1Л1, тарихы, одет-ь’урпы, коне мурасы, археологиясы, С1б1рд1н географиясы хакында мол дерек калдырды. Онын «Улы татариянын жана географиялык аныктамасы», «Европанын солтуст1к жоне шыгыс бол1Г1» (1730 15

жыл) атты ецбектер1 дуниеге келдь Бул ецбектер сол кезде Еуропа окырмандарыныц ортасында улкен кызыгушылык тудырып, 1738 жылы Лондонда агылшын тш нде, 1757 жылы француз тйннде, 1780 жылы испан тш н де жарияланган. Бул ецбектер галымныц атын гасырлар бойы гылым элемшде кетерш келед1. Ол Енисей жазуларыныц б1раз нускасын сол калпымен еркениет элемше жетК13Д1. Жазулар Скандинавия руникалык жазуына уксас болгандыктан алгаш рет оны «руника» - деп атады [7.5-6]. Атау соншама дурыс койылмаса да, уш гасырга жуык езш щ мэн-маганасын сактаумен жалгасып келедь Кыскасы, Д.Г. Мессершмидт, Ф.И. Страленберг, Карл Шулман ецбектер! Батыста улкен кезкарас тугызып кана койган жок, байыргы купия жазуларга кызыгушылардыц санын кебейтш, назарын аударуга улкен ыкпал жасады. Байыргы турю жазба мураларын ашуда жэне оган гылыми талдау журпзуде патшаныц колдауына суйенген, Ресей гылымын ерксндетуге улкен улес коскан шыгыстанушы Готлиб Зиффрида Байерд1н ецбеп айрыкша мэнд1. Ол Уйбат бойындагы № 3, 4, 5 жазулар мен Туба (Тыба) озешнщ бойындагы № 1, 2, 3 ескертюштерд! зерттеп, оз тужырымын усынды [4.32.49]. XIX гасырдыц басында кене турю жазуларын 1здест1рш, жариялауга кептеген саяхатшылар мен эуескойлар атсалысты. Солардыц 1Ш1нде Григорий Иванович Спасскийдщ (1783-1864) орны белек. Ол «Сибирский вестник» журналына (1818, 4 .1. с. 67-85; ч.Н. с. 147-177; ч.Ш. 39-94; ч.1У. с.167-182; 1819, ч.УШ. с. 1-28) Саян жэне Минусу (Мыцсу) мушсшен табылган купия жазуларды жариялап, кешн «Древности Сибири» деген атпен жеке жинак ет1п басып шыгарды [4.235]. Бул ецбек латын тш н е аударылып, «1п8спрНопе5 81Ыпсае» - деген атпен 1822 жылы кайта басылды. Латын Т1Л1Ндег1 Г.И.Спасскийд1ц ецбеп Франциянын шыгыстанушы галымы Абель-Ремюзаныц жэне баскадай зерпеуш 1лерд1Ц назарын аударды [4.236]. Осылайша С1б1р-Енисей купия жазуларына байланысты кептеген гылыми макалалар Батыста жарияланып, белг1С13 еркениетт1ц иес1 юм екен1 туралы п1К1р айтушылар молайды. Ол мураларды грек, герман, сак, гунн, скиф, фин, келттерд1ц калдырган мурасы деп карагандар да болды. Финд1ктерд1ц мурасы болуы мумк1н деген ой фин-угор тектшердщ кызБнутыльнын кушейтп. Батыста М.А. Кастренн1ц фин-угорлардын байыргы атамекеш Алтай, С’1б1р болуы мумюн деген тужырымы [8.45], кептеген Фин 16

галымдарынын кызыгушылыгын оятып, гасырлар койнауыыдагы еркениеттщ 1зш тауып, сол аркылы баба финдштердщ жасап кеткен мэдениет1 екенш дэлелдеуге итермеледь (лбгрден табылган купия жазуга байланысты галымдардын алуан турл1 болжамынын (гипотезасыныц) ыкпалымен 1883 жылы Хельсинкиде гылыми зерттеу «Фин-угор когамы» курылды. 1887 жылы Фин археологтары Иогонн Рейнгольд Аспелин (1842-1915), Отто-Хельмар АпеельгренКивалолар (1853-1937) Енисейдщ купия жазуын 1здест1ру, гылыми зерттеу жумысын бастады [9.93-96]. Жазгы ею токеан жумыс жаеаган гылыми экспедиция С1б1рден 32 жазуды тапты, 1889-жылы финляндиялык кернект1 галым Отто Доннер (1835-1909) Енисей жазуыныц ец алгашкы атласын жариялады [1.42]. 1270 жылдары Монголияда болып, Култегш ескертюшш коз1мен корген Ата-Малик Жувейни монгол жершдеп Орхон ескертюштер1 туралы мэл1мет калдырганнан кешн арада алты гасырды артка тастап, оларды элемге п а т ету бакыты ресейлш саяхатшы-барлаушылар Н.М. Ядринцев пен Д.А. Клеменцтщ пешенесше жазылыпты. Слб1рл1к тума талант, косемсез шебер1, Батые Слб1р жэне Шыгыс С1б1р Географиялык когамнын корнект1 кайраткер1 Н.М. Ядринцев (1842-1894) Слб1р халыктарыныц этнографиясымен катар тарихиархеологиялык мураларын зерттеуге, оны тауып, багын ашуга ерекшс ецбек С1ц1рд1. Байыргы тарихи-мэдени мурага деген кызыгушылык Н.М.Ядринцевт1 Монголия жерше сапар шегуге итермеледк Сойтш, 1889 жылы Шыгыс Слб1р Географиялык когамыныц тапсырмасымен торт сер1ктес1н ертш, ортальщ Моцголияга сапар шегедь Гылыми тапсырма зерттеу - Шыцгыс эулетшщ астанасы К^аракорымныц орнын аныктау жэне археологиялык барлау журпзу ед1. Орхон дариясыныц оцтуетж жагасына орналаскан «Карабалгасун» деп аталатын коне каланыц бутш турган кабыргасы, оныц орталык бел1г1ндеп хан Ордасы Н.М. Ядринцевтыц назарын ерекше тартады. Каланыц алдыцгы бет1 (портал), оцтуетшне шубырта орналастырган карауыл мунаралары оны тац калдырады. Н.М.Ядринцев вз белгшеушде ары карай былай деп мэл1мдейдк «Кала кабыргасыныц оцтуетж жагында 600 аттам жерде ккп колымен казылган ордыц жанында доцес уетшдеп алып гранит сыныктары 613Д1Ц назарымызды аудартты. Бул гранит тастарды барлай Караганда оныц бетшде улудыц (айдаЬар) ойып тус1рген пиши сурет1 болды. Оныц касынан улудыц бас бейнеелн кашаган гранитп таптык. Бул г р а н ^ |^ р щ ^ ^ и < « 5 а ^ Й К'йШ ^тафганда эйюл монументтщ ушар

Ол тастардан бпге Енисей коргандарынан таныс руналык белгшерд1 кердж. Граниттщ баска сыньщтарынан кытай иероглифш жэне монгол жазуына уксас жазуларды кездеспрдж [10.79-80]. Н.М.Ядринцев Карабалгасунда ею жума болган кезде жергшжт] монголдардан осыган уксас ескертюштер жакын манда тагы бар екенднт туралы дерек алады. С ей тт, Ядринцев Орхонньщ сол жак шыгыс бетше орналаекан Кешо-Цайдамдагы ею алып ескертюшке тап болады. Ол ескертюигпн б1р бетшде Енисей коргандарында кездесетш купия жазу, еюшш бетше кытай иероглиф1 кашалган. Эйюлдщ манында адам жэне андардьщ мус!Н1 кеск^нделген тунжырларды, корганнын С1лем1н кездест1ред1. Сойт1п, Н.М. Ядринцев 40 жол купия жазу мен кытай иероглифшщ квиирмесш алып кайтады [10.79-81]. Н.М.Ядринцевт1ц тапкан ескертк1ш бет1ндеп руна жазуынын литографиялык кеипрмес1 галымдар ортасында улкен сенсация тудырды. Николай Михайловичт1ц гылымдагы ашкан аса улкен бул жацалыгы Батые галымдарыныц купия жа:зуга деген кызыгушылыгын одан эрмен удеттк 1890 жылы кацтардыц сонында Мэскеу каласында уйымдастырылган VIII халыкаралык археология конгрес1нде Орхон бойынан жацадан габылган купия жазу ескертюштер туралы толык мэл1метт1 Н.М. Ядринцевтен И.Аспелин, О.Доннерлер алады. 1890 жылдыц 15 мамыр кун1 И.Аспелинн1ц гылыми кызметкер1 Аксель Олай Гейкель (1851-1924) Моцголияга барып, тамыздыц соцына дешн зерттеу жумыстарын жург1зу барысында Кдрабалгасундагы (Орду-балык) уш т1лдс (кытай, согды, турю) жазылган ескертк]’ш пен Култепн, Бшге каган эйюлдершщ эстампажын (калып), ескертк1ш мацындагы мус1нтастарды фотога туарш , сызба суре'1тер 1н жасады [9.97-98]. 1892 жылы Фин зерттеуппс1 О.А.Гейкель «1п§спрйоп йе Ь’ОгЬоп гесиеНПез раг Гехрес11йоп Г1ппо15е 1890 е1 риЬНсез раг 8ос1е1е Пппо-ои- §г1еппе (Не1зт§Гог5.1892)» атты алгашкы Орхон атласын жариялады [11]. 1890 жылдан «Фин-угор когамы» мен Ресей Гылым Академиясы арасында гылыми бэсекелестш кушейе туст1. Ресейл1ктерд1 алдына тус1рмей-ак, алгашкы Енисей купия жазулары атласын [12], енд1 Орхон жазуларыныц алгашкы атластарын Фин-угорлыктар ©здер] б1р1нш1 болып элем гылымына усынып улгерд1. Н.М. Ядринцев пен А.О. Гейкель экспедицияларыныц жинактаган материалдары купия жазудыц К1ЛТ1Н табуды жылдамдатуга мумю’нд1к тугызды. Ойткен1, бул галымдар сол замандагы гылымныц ец соцгы мумк!нд1пн пай18

даланып, литографиялык кеппрме жасап, эстампаждар алды. Онымен катар, купия жазуы бар ескертюштщ еюнип бстшдеп кытай иероглиф1мен жазылган мэтшдер руна жазудыц купиясын ашуга нспз болды. Нэтижесшде гылым сшемшде мысырлык коне жазуларыньщ юлтш тапкан эйгип Гротефенда мен Шамполлионаньщ с,с1мдер1мен катар аталатын ушшнп адам туды. Финджтердщ атласына КешеЦайдамньщ ею ескертюшшдеп кытай мэтшдершщ алгашкы толык емес аудармасын П.Попов, Г.Габеленцлер берш улпрд]. Бул аудармалар аркылы 200 жыл бойы эцпме болып, купиясын сактап келген 6еймэл1м жазулар б.з. VIII гасырда билж курган Турк1 каганатыньщ мурасы екен! аныкталды. Ал Орхонныц ек1 ескертк1Ш1 Турк1 каганатыньщ каганы Могилян (Б1л1ге каган) жэне оньщ бауыры Кюеделен1н (Кул гегш) курмет1не койылган муралар болып шыкты. Ресей Гылым Академиясынын галымдары да карап жата алмады. Олар да шарк урып, Монголия экспедициясын жабдыктау уст1нде болды. Сейт1п 1891жылы В.В. Радлов бастаган Ресей экспедициясы монгол жер1не, анызга айналган Орхон дариясына жетТ1. Экспедициянын курамында Орхонды ашушы 0ЙГ1Л1 саяхатшы Н.М.Ядринцев, Хакасиядагы Минусу муражайынын кызметкерй белг1л1 зертгеуш1, С161Р археологиясынын бш пр1 Д.А.Клеменц (1848-1914), фотограф, суретш1 С.М.Дудин, капитан, топограф И.И. Щеголев, фотограф А. Вильборгтар жумыс жасады. В.В. Радлов бастаган Ресей галымдарынын агласты гез арада баспага беруге асыкканы соншалык, экспедиция уст1нде жол жонекей эскиз1н жасатып, сызба суреттерд1 С.М.Дудинге дайындатып улгерд1. Экспедиция ею ай жур1п алга койган м1ндст1н орындап Петербургке кайггы. вю ш ш ке орай, ел1не келгенше таспаларыныц б1разы жарамсыз болып калды. В.В. Радлов атласка Н.М.Ядринцевт1ц табан астында фото шыгаратын аппаратымен алынган фотоларга коса А.Видборгтыц ез1нд1к эд1стемес1 мен тэж1рибесшщ аркасында кол жеткен фототипт1к суретш беруге мэжбур болды. Тас бетшдеп белг1лерд1, жазуларды уст1нен кайта ондеп, фотога анык тусет1ндей жасап, суретке туардг Осылайша ескертк1ш мэт1ндер1н1н барлыгы фототипт1к од^стемемен бершд1. А.Позднеевт1ц уйреткен калып алу (эстампаж) эд1стемес1 де Орхон экспедициясына улкен комек болды. Атласка бер1лген енделген фототипт1к фотомен эстампаж суретш катар басылып огырды [13]. В.В.Радлов Кошо-Цайдамдагы Култег^н, Бшге каган кешендер1Н1ц мус1нтастарыныц суретш, фотосыныц Т131М1Н берд1. Бтрак 19

оньщ археологиялык аныктамасын жасап улгермедй В.В. Радлов бастаган Орхон экспедициясы квптеген жумыс аткарганымен, археологиялык мураларга байланысты тусш1ктер1, пайымдары темен болганын атап еткен дурыс. Бутан, орине, кенпр1мдш кпен, тусшютшпен карау керек. Ойткеш, ол кездеп археология турютану гылымыньщ 1ргетасы ретшде жана каланып жаткан доу1р болгандьщтан, оган гылымныц бугш п бшгшен бага беруге болмайды. Сондыктан В.В. Радловтыц археологиялык пайымдаулары мен байыргы турю мэтшдерщщ окылуына байланысты зерттеулерш гылым ж еткткш пайдалана отырып, алга карай жет1ЛД1ру бугш п зерттеушшердщ мшдет1 болмак. Бул арада В.В.Радловтан сон онын шэк1рттер1, 1збасарлары байыргы турю мэтшдерш окуда, талдауда жем1ст1 енбек еткенш айта кеткен абзал. Сойтш, Ресей галымы В.В. Радловтьщ «Атлас древностей Монголии» ецбсп финд1к А.О.Гейкель атласыныц екшес1н баса, 1892 жылдыц соцын ала жарык керд1. Осы ек1 атлас ом^рге келгеннен кей1н Дания азаматы, Копенгаген университет1н1н профессоры, тш б1Л1М1 гылымын жет1к мецгерген, аса талантты гулама галым Вильгельм Томсен (1842-1927) 1893 жылдыц 25 караша куш купия жазудыц кшт1н тапты. Турк1тану гылымыньщ маманы болмаганмен мундай улкен жацалык ашу - В.Томсеннщ кемецгерл1г1, эр1 гылымдагы даналыгы. Ашкан жацалыгын В.Томсен Данияныц Корольдык Гылым Академиясы Президиумыныц алдында 1893 жылы 15 желтоксон кун! баян етп. Бул жацалыгы 1894 жылдыц басында (кацтар айында) «Ви11ейп с!е 1_’Асос1егте Коуа1е (1ез 8с1епсе§ е1 ёе$ Ьеигез с!е Оапетагк, 1893» журналына «ОесЫЙтетеп!; ёез 1П8спр110П8 с1е Ь’ОгЬоп е1 ёе ЬТеп185е1. Ко11се ргеНгшгшге. Раг У1Н. ТЬотвеп» деген атпен жарияланды. Томсенн1ц макаласы В.Р.Розенн1ц аудармасы аркылы орыс т1Л1нде «Записки Восточного Отделения И.Р Археолгического общество, т.VIII.с.327» журналына жарияланды. Свйтш, 1825 жылдары Г.Спаскийд1ц «Ерте ме, кеш пе, С1б1рдщ байыргы муралары ез1Н1Ц Шамполионын тудырады»,- деген сез1 шындыкка айналды. Дания галымы В. Томсен мен ресейлж улкен галым В.В. Радлов Орхон ескертк1штер]‘ туралы унем1 п ш р алысып, хат жазысып турды. 1893 жылы 25 карашада Орхон мэтшдершщ юлт1н тапкан В.Томсен, гылыми кецеске баяндама коярдан бурын, В.В. Радловка 031Н1Ц жацалыгын хабарлап улгеред!. Гылыми кецестен сон купия жазудыц юлтш калай тапканы туралы жацалыгын В.В. Радловка буклеаз жазып Ж1берд1. 20

Радлов, Томсеннщ ашкан жацалыгын толык пайдалана отырып, оньщ руксатын алмай-ак Култепн ескертюшшщ алгашкы аудармасын жасап, 1894 жылдьщ 19 кантар куш Петербург Гылым Академиясыньщ Президиумыныц алдында паш етп. 1895 жылы «01е аШигклзсЬеп тзсп й еп йег Моп§о1еЬ> (1894-1895) атгы сериялык ецбектершде жариялады. Будан кешн В.Томсеннщ денсаулыгына акау тусш, б1раз уакыт сыркаттанып жатып калды да [212.12], кецнпп барып 1896 жылы «1п§спрйоп с1е Ь’ОгкЬоп» екшип енбепн «М етопев с1е Ьа 8оае1е Ртпо-Ои§пеппе.У» (Не1$т§Гог§.1896) жариялады. Томсен байыргы турю жазуындагы эрштердщ мэнш, дауысты, дауыссыз дыбыстар, эрштщ шыгу теп, ею ескертюш мэтшдершщ транскрипциясын, аудармасын, тусшжтемелерш толык усынган. Онымен коса кытайша «ту-кю» деп атаган халык «турю» екенш дэлелдей отырып, турюлердщ УН-УШ гасырдагы саяси тарихын, эдет-гурпына байланысты зерттеулерш кытай нускаларымен салыстыра зерттси жазып шыккан. Ескертюштщ сипаттамасын, хронологиясын, онын, С03Д1Г1Н, грамматикасын толык жасап усынды. Макаласыныц сонында ресей зерттеуппа В.В.Радловтьщ тым асыгыстык жасап, мэтшнщ транскрипциясы мен аудармасында коп кате ж1бергеншс ОКШ1Ш б1лд1рген [14.19]. Эрине, В.В Радловтыц бул жаза басуы гылымдагы плю бэсекелест1ктщ салдары болуы мумюн. В.Томсеннщ ецбепнщ ен кажетп деген бел1мдерш пайдалана отырып, талантты галым П.М. Мелиоранский коп кеш1кпей-ак езш щ диссертациясына тупнускадан аударып енпзд! [15]. 1896 жылы жарык керген Томсеннщ ецбепмен таныскан В.В.Радлов 031Н1Н ж1берген кателпш тусшш, шэюрт1 П.М.Мелиоранскиймен б1рлесш, Орхон ескертюштерш терендете зерттеп, бурынгы жасаган грамматикасын косып, кателерш тузетш, 1897 жылы кайта жариялады [16]. Осылайша, В.В. Радлов 1892-1899 жылдар аралыгында тым ш ю мдш к танытып, кущйз-туш байыргы турю жазуларын оки отырып, Орхон ескертюштершщ 4 томдык атласын нем1с [17, 18, 19, 20, 21], орыс тш нде [13] (эркайсысы 4 томнан 8 том) жазып шыгарды. Радлов аса ецбеккор галым ед1.0 з дэу]ршде филология саласында одан аскан бейнеткор да, б ш м д 1 галым Ресейде болган жок. Осы енбеккорлыгыныц нэтижесшде ол Ресейде турютану гылымыныц 1ргетасын калады. Ол тек байыргы турю ескертюштерш гана зерттеп койган жок. Ресей кол астындагы турю халыктарынын ауыз эдебиетш 21

зерттеп, 10 томдык ецбек, тшдерш зерттеп 8 томдык ецбек, оныц сыртында С1б1р му рал ары, уйгыр му рал ары, Жусш Баласагунньщ «Кутадгу бш к», Турфан муралары жайлы ушан тещз ецбектер калдырган зерттеунп. Ол турю тйпнщ ерекшшктерш жаксы угынды. Бундай бш мдарлык пен ецбеккорлыкты катар мецгерген галым гурютануда Радловтан бурын соцды болып кермеген. Осылайша Батыста - В.Томсеннщ, Ресейде - В.В.Радловтыц 1зден1стер1мен 1ргетасьг каланган турютанудыц ею улкен мектеб1 ем1рге келдк Ресейде Радловтын аса талантты шэк1рт1 П.М.Мелиоранский байыргы турк1 ескерткшттершщ зерттеу1н б1рыцгай жалгастырушы деп танылды. Ол туралы С.Н.Самойлович [14]: «Байыргы турю ескертюштершщ руна п1Ш1ндес жазуларын зерпеген алгашкы уш галымньщ ортасындагы ец жасы Мелиоранский болды. Оныц устаган гылыми Эд1стемел1к багыты В. Томсенгежакын ед!. Ок11пшт1С1 сол, оны гылымнан ел1м ерте алып кепт»,- деп жазды. П.М.Мелиоранский 1899 жылы «Памятник в честь Кюль-тегина» атты ецбепнде ескертк1штег1 мот1нд] терецдете зерттеп, алдьтцгы галымдардьщ гылыми жет1ст1ктерш жст1лд1р1п, мэт1нн1н транскрипциясын, аудармаларын жангыртып, грамматикасын жасады [15]. 1891 жылы Н.М. Ядринцев Орталык Моцголияда болып, Онгин, Асхат жазба ескертюштсрш ашты. Карабалгасун каласын зерттеп, Тува (Тыба) жер1нен б1рнеше калашыктардыц коне орындарын гапгы [ 1.44]. 1892-1899 жылдары Санкт-Петербург Гылым Академиясына усынган В.В.Радловтыц багдарламасы бойынша Д.А.Клеменц, А.Позднеевтер моцгол жершде далалык экспедициямен олденеше рет болды. Соныц нэтижес1нде Д.А. Клеменц 1893 жылы Их-Асхат II, Хойт-Тамир озегйнщ бойындагы «Тайхар Чулуу» жартасына кара, кызыл оцд1 жосамен жазылган майда жазуларды (барлыгы 31 мэтщ) ашса [13.4], Елизавета Николаевна Ююменц 1897 жылы Орталык Моцголияныц Баян-Цогт тауыныц бектер1нен Турю каганатыныц уш кагаиыныц кецесш1с1 болган, 0ЙГ1Л1 дана Туй-укуктыц кешенд1 ескертк1Ш1н тапты. Осы ескертюштердщ мэт1ндер1н тугелдей В.В. Радлов окып, аударып, бастырды [ 1 ЗЛУ]. 1900 жылдан Радлов Орхон ескертюштер1мен коп айналыспай, Шыгыс Турк1станнан табылган кагазда жазылган руникалармен б1раз шугылданды. Турютанудыц б1р улкен орталыгына айналган фин елшщ галымдары 1здест1ру, зергтеу жумыстарын белсенд1 гурде жалгастырумен болды. 1896-1897 жылдары юпп Отто Доннер (1871-1932) 22

Шыгыс Кдзакстанда, Алтайда экспсдициялык зерттеулер журпзд1 [9.99-100]. 1898 жылы Х.И.Гейкель (1865-1937) экспедициясы Казакстанныц Талас бойында, Шыгыс Турюсганда жумыс жасап, оныц нэтижелерш 1918 жылдары жария егп [9.100]. 1898 жылы улкен О.Доннер езш щ шэюрт1 моцголтанушы Г.И.Рамстедгп (1873- 1950) Моцголияга аттандырды. Рамстедт 1900 жылы Ортальщ Моцголиядан Суж1 (жамбас) даласынан бупнде «Суджи» деген атпен тарихка белгш ескерткшгп ашты. 0 к ш ш т с 1 сол, бул ескертюш кешн тыц игерген кезде жойылып кегп. Г.И.Рамстедт 1909 жылы «Селигинский камень» деген атпен эйгш болган Могойн Шинэ Ус ескертю пин ашты (МШУ) [9.101-107]. Ресей галымы поляк В.Л.Котвич 1912 жылы Орталык Монголия жершен Куульчор ескертюшш тауып, А.Н.Самойловичпен б1рге жазган зерттеуш усынды. 1906-1910 жылдар аралыгында «Финно-угор когамыныц» тапсырмасымен И.Г.Гране (1882-1956) Монголия, Тува (Тьтба) жершде б1рнеше Енисей майда жазуларын жацадан тауып, Моцголиядагы «Тайхар Чулуу» майда жазуларын зерттеп, кайталап келпрд! [22; 23]. Енисей, Орхоннан кей1н байыргы тур1к руна жазуыныц уппшш улкен коры Шыгыс Турюстаннан табылды. Оныц алгашкы пионерлср1 Д.А.Клеменц (1898 ж.) Ярхото, Муртук жазбаларын, А.'Грюнведел (1902 ж.) Идикутшари кала кирандысынан ТМ-327, ТМ-339 фрагменттерд1, А фон Лекох (1902-1905 жж.) Идикутшари туюк мацынан ТМ-40, ТМ-20, ТМ-14 фрагментгерд1, А.Стейн (1913-1915 жж.) Турфан кумхатынан (оазис) атакты «Ырык 61Т1ГТ1» (31к1р колжазбасын) тауып, б1разын В.Томсенн1ц окуымен гылыми айналымга юрпздк ЭЙГ1Л1 В.Томсен 1896 жылдан байыргы турк1 ескертк1штер1н онан эрмен узбей терецдете каузаумен болды. Ол 1916 жылы «Тигсюа» [24], 1922 жылы «Монголиядагы байыргы тур1к жазулары» [24] ецбектерш гылым элем1не усынды. Осы аральщта В.Томсен Шыгыс Турк1станнан табылган кагаз бет1нде калган байыргы муралармен шугылданып, Турфан мэт1ндер!н окумен мьщтап айналысгы. Шыгыс Турк1стан мэт1ндер1н окуга В.В.Радлов та атсалысты. Жогарыдагы галымдар ездер1нлц колжазба, гылыми баяндауларында монгол жер1ндег] кешенд1 ескертк1штерд]ц археологиялык муралары какында Т131М жасаганы болмаса, терецдеп зерттеп, археологиялык сипаттамасын бере алмады. Орхон ескертк1штер1не кытай жэне согды руна, манихей мэттндермен катар гылыми талдау жасалып, аудармасы, гылыми тус1Н1ктемелер1 берш1п жатты. Бул юке байланысты Г.Габелинц, Г.Девериа [11], О.Хансен [25], В.Б.Хеннинг 23

[26], В.К.Мюллер [27; 28], Г.Шлегель [29; 30], Ф.Хирт, Е.Н.Паркер [31], Э.Шаванн, П.Пельио [32], Ресейде П.С.Попов, В.П. Васильевтер [33] ерекше ецбек еткенш атап егкен жен. Турфан жазба мураларын ашуга, эр1 карай окып, аударып, гылым айналымына енпзуге ушан-тещз куш жумсаган галымдар А.Лекох, А.фон.Гавайн, Б.Банг, В.К.Мюллер, О.Хансен, В.Б. Хеннинглердщ ецбепнщ алдында кейшп урпак карыздар. Орхон жазба ескертюштершщ мэл1меттерш тарихпен уштастырып жумыс жасаудьщ улпсш ен алгаш рет В. Томсен 1896 жылы жарык керген «1п8спрйоп8 с!е Ь’ОгкЬоп» ецбегшде керсетш бердг Будан соц Г.Девир, В.В.Радлов, В.В. Бартольд, Э. Шаванн, Ф. Хирт, Э. Паркер, П.М. Мелиоранский, И. Шлегель, П. Пельио, И. Маркварт, Г.Е. Грумм-Гржимайлолар У1-ХГ1 гасырдагы байыргы турю саяси тарихынын нускасын Орхон ескертюштершщ мэтМ мен кытай тупнускаларды салыстыру аркылы дэйектей алды. Орхон ескертюштерш ашу мен зерттеудщ алгашкы кезещ осымен аякталды. Байыргы турю рухани жазба мураларын зерттеуд1н ек1нш1 кезец1 1930 жылдардан басталды. Бул кезецце элем турютану гылымына косылган аса улкен кунды ецбек М.Кашкарид1ц «Диван лугат-ит-турк» («Турю плдер сезд1п») болды. 1072-1074 жылдары жазылган, 1265-1266 жылдары Дамаскще кайта кеш1рш1п жазылган бул ецбек В.Атлайдыц дайындауымен 1934-1943 жылдары гылыми айналымга тустг Ецбекгиц шыгуы байыргы турю мэтшдсршщ окылуына улкен езгер1с экелд1. Жогарыдагы уш улкен аймактан баска турютанушы зерттеуШ1лерд1 ум1ттенд1рген аймак Орта Азия - Талас бойы ед1. Бул жерден кез1нде В.А.Каллаур Айыртам-ой жазуын тапканнан кей1н галымдар назарын аудара бастады. Турк1стан ушрмесшщ елкетанушылары (ТКЛА) б1рнеше жаца жазулар тауып, оныц алгашкыларын кез1нде П.М.Мелиоранский (1897 ж.) [34; 35], 1929 жылдан С.Е.Малов окумен айналысты [36; 37; 38]. Каз1рп жагдайда Талас бойынан 30-дан астам, Казакстан территориясынан 10-нан астам байыргы турк1 руна жазуы табылып отыр. Бул жазулардын оку купиясын ашуга С.Е.Малов [39; 37; 38], И.А.Батманов [40; 41], Жумагулов [42; 43], Ю.Немет [44.245-250] куш жумсап келед1. Руна жазуларыныц бес1нш1 улкен коры Шыгыс Еуропадан табылды. Бул Дон, Кубань бойы. Шыгыс Еуропа руна жазуларын габуга археологтар Н.Е.Макаренко [45], М.И.Артамонов [46], 24

В.А.Кузнецов [47] к п етп зерттеушшер ецбек етп. Бул жазуларды окуга талиынган Ю.Немет [44; 48], А.М.Щербак, М.А.Хабичев, И.А.Вавилов, С.Я.Байчоров [49], И.Л.Кызласовтар ед1 [50; 51; 52.22- 28]. 0К1Н1ШТ1С1, Шыгыс Еуропа жазуы куш бупнге дешн толыкканды окылмай келедг Оныц себеб1 еуропага еткен турюлердщ байыргы руна жазу жуйесшщ озгерюке ушырауына байланыеты болып огыр. Байыргы турю руна жазуыныц алтыншы улкен коры Алтай жотасы. Бугш п куш Ресей территориясындагы таулы Алтайдан алпыска жуык, Монгол Алтайдан жиырмадай жазу табылып отыр. Бул жазуларды 1здест1рш табуга атакты археолог Л.А.Евтюхова, Л.А.Киселев (Отчет о работах Саяно-Алтайской археологической экспедиции в 1935 г.), В.Д.Кубарев [53], И.Л.Кызласов [54; 55; 56] атсалысса, Э.Р.Тенишев [57; 58; 59], К.Сейдакметов [60.95-101], В.М.Наделяев [52.82-84] ол жазуларды окып гылыми айналымга енпзд1. Мше, осы алты улкен аймактын жершен байыргы турю жазулары мол табылумен катар, еуроцентрист зсрттеушыер мойындамай, кейде руно шпеттес (руноподобное) жазулар деп атап журген б1раз жазулар бар. Оларды еуровз1М1шлдершщ мойындамайтын ссбеб1 б1ршнпден, ездершщ кушпен белгшеген байыргы турк1 руна жазуыныц бастау К031Н1Ц хронологиясы бузылып кегеттн болгандыктан руна жазуынын тобына енпзбейд1; ек1нш1ден, турк1 этносы б.з. У11-Х1 гасырлар аралыгында гана байыргы турю руна жазуын колданган. Одан бурын турк1лерде жазу, сызу болмаган деген катыи калган кагидасын озгертю а келмейд1. Мундай жазулардын тобына Есж корганынан табылган кум1с ожау басындагы (археологтар кум1С тостаган деп жур. Ондай тостаган болмайды. Э р1 ожаудыц сабын дэнекерлеген табы сакталган - С.К.) руна жазуы, ИНрж-рабат, Тэвш (Монголия), Хунну тацбалары, Кул-тобе, Алтын-асыр, Испарин т.т.с.с. жазулар К1ред1. 1950 жылдан бастап бурынгы Кецес одагы, К^ХР жэне баска социалистж елдерде археологияныц эпиграфика саласы кец келемде кулаш жайып дами бастады. Осыныц нэтижес1нде Еуразия курлыгында ом1р сургп, мекен еткен ежелп жэне сртс ортагасырлык кешпелшерд1ц жазу, сызу енергн 1здест1руге, табуга, жариялауга, оныц тарихи-мэдени мэн-магынасын ашуга галымдар ерекше атсалысты. Бул 1ске А.П.Окладников (1959, 1964, 1967, 1971, 1972, 1974, 1980, 1981), В.Д.Запорожская (1959, 1970), Л.Р.Кызласов (1969, 1981), М.ЬуКадырбаев (1977), А.Марьяшев (1977), Г.И.Пелих (1968), А.И.Мартынов (1971), Н.Л.Подольский (1966), А.Д.Грач (1957), 25

А.Н.Бернштам (1948, 1952), Э.А.Новоградова (1975, 1984), Д.Дорж (1975), Н.Сэроджов (1987), Ц.Цэвэндорж (1978), М.А.Дэвлет (1976), кытайлык, Гай Чан Лин (1980) г.т.с.с. зерттеушшер Еуразия континентшде ежелп кешпелшердщ тас бетше сызып калдырган суреттерш (петроглиф), тацбаларын, рэм1здерш, жазуларын жинап, жариялады. Бул багытга Новосибирск! археологтары, бурынгы Кецестер Одагы мен Моцголияньщ тарихи-мэдени муралар зерттеу б!ржкен экспедициясы, КХР-дыц петроглиф зерттеу когамы аса улкен рол аткарганын айта кеткен жен. Зерттеулер1 Еуразия курлыгын мекендеген турк! этносыньщ жазу енершщ шыгу тепн аныктауга тугыр дерек болып отыр. Коп жылгы талмай енбектенген зерттеу нэтижесшде эпиграфика тш гылымына жакындап, ежелп жазу улпсш щ юлтш ашуга кемеккс келдг Онымен катар, ежели жэне байыргы жазу улплерш зерттеуд!н жана ЭД1С1 (метод) пайда болды. Тшдш б!рл1кт1 сараптаудан бурын эуел1 эпиграфикалык накты тупнуска дайындау мэселес! алга шыкты. Дурыс эр1 накты тупнуска жазу улплерш ары карай терецдете сараптап, ондаган гасырлар бурын колданыста болган Т1ЛД1Н ерекшел!пн, купиясын ашуга, бупнп Т1р1 турк1 тшдершщ тарихи даму жолын аныктауга мумк1нд1к туды. Эпиграфиканьщ гылыми эд!с-тэс!лдер! Т1лге, Т1ЛД1К1 эпиграфияга жол ашты. Осылайша, текстология гылымыньщ жана саласы пайда болды. Буган деЙ1нГ1 текстология тек кана кагазга жазылып сакталган мэт1н кужаттарды калпына келт^рш, кыр-сырын аныктауга жараи келсе, енд1 кагаздан бурын колданыста болган тас, тем1р, агаш, кум1с, алтын, юршш, кыш бет!ндег1 катты материалдарга жазылган деректерд1 жангырту М1ндет1 алга койылды. Жазылган материалыныц ерекшел!г1не сай оны кеш1ру, калпына келт1р1п жангырту эдк-тэсшдер! кагаздагы мэт!ннен мулдем езгеше. Бул салага жогарыдагы аты аталган археолог-эпиграфшы галымдардыц С1ц!рген енбеп зор. Тжелей турю руникасына осы сала бойынша В.В. Радлов [13], Г.И. Рамстедт [61; 62], В.А. Котвич [63. 119], Е. Трярский [64; 65], Л.Р. Кызласов [66; 67], И.Л. Кызласов [51; 68; 50; 56; 69], И.В. Кормушин [70; 71. 25-47], Д.Д. Васильев [72; 73], М. Шинэху [74], К^. Сарткожаулы [75; 76; 77; 78; 79; 80] сиякты зерттеушшер ез улесш косты. Осылайша ежелп жэне байыргы турю жазба мураларын терендете зерттеудщ нэтижес1нде археология гылымыньщ эпиграфика бел1М1 текстологиянын жана саласы болып калыптасты. 1990 жылдардан эпиграфиялык зерттеу жасауга электрондык ап26

паратуралар кемскке келдг Енд! барлык кара жумыстар ысырылып, соцгы заманныц жетшген технологиясын пайдаланатын мумюндж туып отыр. Бул кезецде Х.Оркунныц «Есю турж жазулары» (1932-1943), С.Е.Маловтьщ «Памятники древнетюркской письменности» (1951), «Енисейская письменность тюрков» (1952), «Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии» (1959) хрестоматиялык ецбектер1 дуниеге келдг Немютщ атакты туркологы А.фон.Гавайннщ «Байыргы турж грамматикасы» (1941,1950) жазылып, ею кайта басылып шыкты. Енбек байыргы турж рун, уйгур, согд, манихей, брахми элшбшмен жазылган ерте ортагасыр тшшщ жалпылама грамматикасына арналган. Бутан дешн жогарыдагы элшбилердщ бэрш камтыган енбек болмаган. Мше, сол актандактьщ орнын А.фон.Гавайи ханым толтырды. Байыргы турю типнщ академиялык ен алгашкы грамматикасын ем1рге экслуге мухиттьщ аргы жагындагы Индиан университет1нде Т.Текин енбек'ген1п жатса, кек туржтердщ ежелг! отаны Азиянын шоктыгы - осем Алматыда Г.Айдаров талмай 1зденумен болды. Сейт1п, 1969 жылы Т.Тскиннщ «Орхон грамматикасы», 1970 жылы Г.Айдаровтын «Язык Орхонских памятников древнетюркской письменности» деген атпен элемде алгаш рет академиялык байыргы турж грамматикасы окырмандар колына тид1. Осы ек1 грамматиканын жалгасындай ушшпп К1тап ленинградтык турколог А.Н.Кононовтын «Грамматика языка тюркских рунических памятников У11-1Х вв.» (1980) енбеп жарыкка шыкты. Т.Текин, Г.Айдаровтын грамматикасымен катар 1969 жылы «Байыргы турю сезд1п» ем1рге келд1. Осылайша, байыргы гурю тш бьгпм1Н1н бер1к те бекем 1ргетасы толык каланып, туркология гылымы олем1Н1ц жетекнп гылымдар саласынын катарына косылды. 1960 жылдардан байыргы турю жазба мураларын 1здест1ру, зерттеу жумысы жогарыда аталган 6 аймакта белсенд1 жург131ле бастады. Сонын иотижес!нде, Шыгыс Еуропа жершдеп рун жазуларыньщ кшт1 ашылып, Талас, Енисей, Алтайдьщ майда жазуларыньщ коры молайып, мощол жер1нен жана улкен устындар табылып, Шыгыс Турк1станнан кагазга жазылган фрагменттердщ жана беттер1 ашылды. Гылымга косылган аса улкен субел1 кундылык болушы гас бетшдег1 суреттер, рэм1здер, танбалар Еуразия курлыгынан жинакталып, гылыми айналымга тусе бастады. Бул муралар байыргы турю руна 27

жазуыныц теп’н аныктауга аса улкен кемегш типзгешн ерекше атап еткен1м1з жен. 1892 жылы жарык керген О.Гейкельдщ Енисей жазуларыныц агласынан кейш 90 жылдан соц Д.Д.Васильевтщ «Корпус тюркских рунических памятников бассейна Енисея» ецбеп 1983 жылы жарыкка шыкты. Бул Д.Василъевтщ узак жылдар бойы т1рнектеп жинап, б1р жуйеге келт1рш, тупнуска эстам пажы, фотосы жэне транслитерациясымен коса жариялаган аса кунды ецбеп. Элемнщ эр тукшршдеп байыргы турю жазба мураларын осылайша жинактап шыгару жалгасын тапса, гылымга косылган улкен олжа болар ед1. М:ундагы бгр эттеген-ай, аудармасы мен тусш1ктемес1 коса бер1лмеген1. 2005 жылы осы жолдардыц авторы М.Жолдасбековпен б1р1пп «Орхон ескертк1штер1н1ц толык атласы» 1 томын жарыкка шыгарды. Атласта тупнуска, фото, сызба суреттер], аударма, тусш жтемеа толык бер1лген. Онымен катар, бутан деш нп зерттеуш1лерд1ц кесе баскан кемлшпктерш толыктырып, жаца гылыми аудармасы жасалды. Эрине, кемшйпктер кеткен болуы эбден мумюн. Г ылыми ортаныц ескертпе сын П1к1рлер1 аркылы ары карай толыктыруга мумк1нд1к бар. Онымен катар Атласгыц II, III томдары даярлану уст1нде. Аталган 1ргел1 ецбектср жыл сайын жуздеген гылыми макалалармен, ондаган гылыми зерттеу монографиялармен толыгуда. Автор Еуразия далалык аймагынан жинакталган, ежелг1 жэне ерте ортагасырда жазылып сакталган сызба, жазба кундылыкгар мен жазу улг1лер1н салыстыра сараптай отырып, байыргы турк1 руна жазуынын шыгу тег1н аныктауга, буган дешн элем туркологтарынын зерттеулер1 мен сараптамаларына табан Т1рей отырып, байыргы турю алфавитшщ эрб1р кеск1ндер1н1ц хронологиясын белгшеп, фонетикалык ерекшел1г1н беруд! максат тутады. 28

ТУР1К ГРАФИКАСЫНЬЩ ШЫГУ ТЕП Н Е КАТЫСТЫ ЗЕРТТЕУЛЕР Байыргы турю б т г жазуынын купиясы ашылган уакыттан онын шыгу теп какында соз бола бастады. Содан бер1 гасырдан астам уакыт етп. Осы аралыкта зерттеушшер байыргы турю б т г жазуынын шыгу тепн темендеп уш турл1 тужырымда карастырды. Онда: 1. Арамей жазуынан бас алган. 2. Согды жазуынан шыккан. 3. Кешпелыердщ тел туындысы. Гылыми ортада бел алып келген осы уш усыныстын эркайсысын карастыралык. 1. АРАМЕЙ БОЛЖАМЫ. Бул болжамды (гипотеза) алгаш усынган галым В.Томсен. Ол арамей жазуынын кесюндерш Енисей, Орхон б тк т е р ш щ кескшдерше уксата карастыра отырып, бграз белгшер (знак) арамейлж емес екенш хабарлайды. Сейтш, арамей элшбшн жангырта жасап, байыргы турю плш щ дыбыстык курылымына бешмдеп пайдаланган деген тужырымга келген [81.7]. В.Томсен усынысын О.Доннер колдай отырып, байыргы турю б т г жазуынын ен жакын прототигй арамей жазуынын эр турл1 варианттары дей келе, б.з.б. 11-111 г.г. мурасы аршакид (Парфян) монетшщ жазуын арамей мен турю б т г жазуынын аралык шыжымы (звено) рет1нде карастырган [12.5,44]. Бул ею галымньщ усынысын кешн П.М. Мелиоранский [15.47], А. Аманжолов [82.76-87] колдады. Ал О. Прицак: Б1зге белг1С13 батыс семитт1к кандай б1р буын жазуы байыргы турю б т п ш н бас улг!С1 (прототип) болган болуы мумк1н [83.84] - деген гужырым жасаган. А.М. Щербак бул туралы сонгы енбег1нде: «...хотя сам факт полного и частичного совпадения отдельных из них со знаками алфавитов, восходящих к арамейском у...» [52.50], - дейд1. Согды болжамын алгаш усынушы Р.Готьо, «Кене жазу» деп аталатын согды алфавитшщ ежелп вариантыньщ эр1п кеск1ндер1н езгерт1п пайдалана отырып, турю б т г ш жасаган [84.5]. Кешн бул болжамынан бас тартып, арамей алфавит1нен тур1к бгпкке бас улп болган болуы мумк1н [85.525-526], - деген тужырым жасаган. Осылайша, академиялык жэне гылыми басылымдарда байыргы турк1 61Т1Г жазуы арамей алфавитшен бас улг1 ет1п алды деген теория орныкты. Арамей мен байыргы турю б т г жэне б т г 1спегп эрштерд! са29

лыстырып караганымызда арамейдщ не бэрг 1 (р), У (§), Т (г1), х (СИ), 4 (11), И (I2) деген 6 кесюш жэне эрштщ мэш байыргы турю элшбшмен доп келетпп дэлелдещц. Арамейдщ 41, I, А, 9, Н деген 5 кесюш байыргы турю эршмен уксас болганымен, оньщ мэш байыргы турю элшбшнде баскаша берыген. Бул 11 кесющц арамей элшбишен алды деп кушпен уксатты дел ж. ©йтее, байыргы турюнщ 39 эршнщ калган 28 кесюнш кайда коямыз? Сондыктан бул усыныс кеш нп галымдарды канагаттандыра алмайды. 2. СОГДЫ БОЛЖАМЫ. 1889 жылы орые зерттеунпс] Н.М. Ядринцев Орталык Монголия Орхон дариясыныц жагаеына орналаскан Ордабальжтан (Карабалгасун) уш тшд! (триумфальный) жазбаустын тапты. Онда, кытай, согды, байыргы турю б т г жазуымен жазылган мэтш кашалган ед1. Мше, осыдан ксйш батыс зерттеушшер1 Ф.В.К. Мюллер, А.Лекок, Р.Готьо, Г.Рейхельт, О.Хансен К.Г. Залеман, Ф.Андреас, В.Хеннинглер 1902 жылдан бастагг Шыгыс Турюстан жершен согды тшшде, согды элшбшмен жазылган кептеген ютаптар мен фрагменттерд1 тауып гылыми айналымга туардк Согды мураларыныц кеб1 манихей, христиан, будда дшдершщ уагыздарын аударып насихаттаган дши материалдар. Хронологиясы б.з. У1-ХШ г.г. аралыгын камтиды. Осылайша ерте ортагасырлык фарс тобыныц согды тш1 Орта Азия халыктарыныц арасына рухани мэдениег таратушы плге айналган, Орта Азияда ем1р сурупп эртурл1 этностар мен улттар арасында аса улкен таралымга ие болган халыкаралык дэрежеге кетершген тш деген тужырым жасауга мумюндж тугызып отыр. Согдылар Орталык Азия мен Орта Азия хальжтары арасында сауда катынасын дамытуга улкен улес коскан хальщ. Осы артыкшылыктарды еске ала отырып Р.Готьо, байыргы турю б т г жазуы "кене согды жазуынан" пайда болган деген тужырымга келген. Р.Готьо коне турю б т г элтбш н щ 12 тацбасын согды эрштер1мен уйкастырган. Онда: а/а<с (согды) - алеф; Г/ 1 <с.у; о/и < с.ш; Ь /у 1.с < Р; с!1 <с. 5; 1'<с.5; к(к2)<с.к; т < с.т; п!< с.п; р < с.р; г <с.г; X2 < с.1. Онымен катар Р.Готьо байыргы турюнщ мына эрштер1 согды эрш кеск1ндер1мен жакын болуы мумкшдшн салыстыра карастырган: у(§') - с.Ь; 1] - с.у; ъ - с:ц з1 - с.з; § - с.з [84.5]. Согдиолог Р.Готьо ойланбай усынган бул тужырымынан кейш бас тартты. Ойткеш, ол «коне согды жазуын» алгап1 рет б.з.б. I гасырда пайдалана бастаган дегсн тусшжте ед1. Демек, б.з. I гасырынан б.з.VII гасыр аралыгындагы уакыттык кашыктык деп келмейдь Онымен 30

катар, кене согды жазуымен байыргы турю элшбиппц уксастыгы тым алые екенше коз жетюзген. Сейпп Р.Готьо: «Поэтому, естественно допустить, что рунически алфавит ведет свое начало не от «старого» согдийского письма и не от того небольшого количества знаков, которое имелось в нем, а от разновидности его с двадцатью пятью знаками, из которых двадцать два арамейские и три дополнительные» [85.526], - деген тужырым жасаган. Демек, Р.Готьоныц усынысындагы арамей мен байыргы турю графикасыныц уксас кесюндер122 емес, 11 екенш жогарыда б1з атап етпк. Р.Готьоныц согды болжамына талдау жасай келш, В.А.Лившиц: «Поиски согдийских прототипов для других рунических знаков затруднены прежде всего вследствие различий в качестве графем. Некоторые знаки, очевидно, вообще не имели согдийских прототипов и были изобретены в процесс создание руники. Это кажется наиболее вероятным для 7 орхонских знаков - II1, пс, п1, Тс/ю, Тц/я'Г, оц (яо)/ ия (ци), бк (кб)/йк (кй), которые можно отнести к «периферийным», поскольку они обозначают только сочетания фонем. Однако возведение к согдийским прототипам только 12 (или 17) из 31 графемы, составляющих «ядро» рунического алфавита, ставило под сомнение согдийскую гипотезу» [86.8], - деп Р.Готьоныц согды болжамыныц элс13 тустарын керсете отырып, езшщ усынысын бшд1рген. Согды болжамын белсенд1 колдап келген тагы бгр туркгганушы Г. Клоссон. Ол байыргы турю 61111 жазуыныц шыгу тепн согды, пехлеви, бактирия сиякты ерте ортагасырлык фарсы элшбилершен 1здест1рген. Г. Клоссон байыргы турю жазуын VI гасырдыц екншп жартысынан бастап колданган деген тужырым жасаган. Багыс елдермен дипломатиялык катынас жасау кажеттш пнен туындаган деп келед!. Г. Клоссон езше дейш согды багытын устанган Р. Готьо, В. Томсендерд1ц «согдыныц кене жазуынан» туындаткан тужырымдамасын ары карай терецдете дамьпуды ойлаган [87.136- 157]. Г. Клоссон «кене согды жазуынан» байыргы турюнщ а/а, о/и, Ь/1)1, Я (к'-х/кз), 1', п1, г1, з1; г (г2), т , с, р деген 12 тацбаны; пехлеви жазуынан 1/1, й1,11, § деген 4 дыбыс тацбасын; грек-бактириялык жазуынан 8 (§2), У2> I2, П2, г2, 82, 12, Ь2, д2, 2, б/й деген 11 тацбаны алды [87.147- 157] деген узшд1-кесшд1 тужырым жасаган. С ей тт, ол байыргы турк1Н1ц жуан айтылатын дыбыстарды белгтлейтлн танбасыныц бас улпс! (прототип) согдылык «кене жазудан» жщ1шке айтылатын дыбыстардыц бас улгю грек-бактирия ол1пби1нен алынган ет1П жа31

сап шыгарган. Онымен тынбай Г. Клоссон енисей жазбаларындагы X У л (е) гректщ альфасы, пиктограмма, V (у ),) (] (с), И (д) кесюндеп турюлердщ ездершщ шыгармашылыгынан туындаган тацбалар деген корытынды жасайды. Бул арада Г.Клоссонньщ жасаган №5 таблициясындагы № 9.13 реттеп Н, X деген байыргы турю ею тацбалары согды кесюшмен дэл келедь Г.Клоссон дэйектеген барлык 45 тацбаныц 42 кесюш б1р-б1рше мулдем уксамайды (Карацыз. Косымша. Кесте №1). Осылайша, Г.Клоссонньщ болжамы гетерогендж (эр тектш к) сипатга болуы, эр1 олардын б1р-б1р1- не уксамайтын алшактыгы, байыргы турю графикасыньщ бас улпс1 (графический прототип) ретшде усынган тужырымы гылыми непзС13 скенш корсетедь Согды болжамын устанагын зерттеушшер С.Г. Кляшторный, А.М.Щербактар ресейлж согдиолог В А.Лившицтщ тужырымын куаттап кабылдаумен келедь В.А.Лившиц байыргы турю б т г жазуы б.з.УН гасырынан бас алады деген тусшжте. Одан бурын турю б т г жазуы болды дегещц уйгармайды да, уйгаргысы келмейд1. Енд1 согдиолог В.А.Лившицтщ усынысымен танысальщ. В.А.Лившиц: "Исходным прототипами для подавляющего большинства рун послужили скорее всего буквы согдийского курсивного письма, известного по памятникам уже У-У1 в.в; именно такое письмо выступает в бугутской надписи" [86.9], - дейд1. В.А.Лившицтщ алдындагы зерттсупплер "коне согды жазуынан" бас улп алган деген гужырымда болса, бую зерттеуин согдыныц жазба (курсивный) жазуын бас улп еткен деген усыныс бшд1ред1. Ол: "Творцы руники могли использовать и зеркальные отражения графических прототипов, а также изменять направление составляющих их линии; в нескольких случаях разные рунические знаки могли быть созданы из позиционных вариантов одних и тех же согдийских букв" [86.9-11], - дей келш, согды жазба жазуыныц эрш кесюндерщ олай-булай аунатып, оны айнага тускен кун сэулес1мен шагылыстырып, эйтеу1р эуре болып журш, байыргы турю танбаларын томендепдей етш жасап шыгарган. Онда: а/а<с.алеф; Т/Кс.у; о/и<со («коне жазу кесюш»), у'/у2<с. у; Ъ/у'<с.р,р,Г; р<с.р; с<с.с,]; с!^<с.б (уйгыр жазу кесюш); 1‘/Р<с. б; ц/к'<с.х (у;йгыр жазу кесюш); к(к2)<с.к; т<с.га; п'/п2<с.п; 2<с.г; г'<с.г; 8'<с.г; 8'<с.8; 8<с.8; 1<с.1; деп салыстыра кушпен уксата келш, согды элшбшнщ жазба кесюшне («курсивный письма») дэл келмейтш, куд!кт1 эрштерге томенп 5 тацбаны жаткызады. Олар: §2<с к 32

(ср.№16); 82< с .Ь ?(№ 25); 1’(№27); у<с. у? (№14); г2<с.г (№23). Ал Пенджикент кирандысынан табылган <1'<с.с1 кескпп екеншде талас жок деген ушкары тужырымга барган (Карацыз. В.А.Лившиц жасаган кесте №2; косымша) [86.11-13]. Керш отырсыздар, В.А.Лившиц салыстырмасында согды жазуыныц 8, 15, 18 нем1рл1 кесюндерд1 кушпен тацып байыргы турю б т г жазуымен салыстыруга болар ед1. Демек, оныц ез1 кумэщц. Ал баска тацбалар езара б1р-б1рше мулде уксамайды. Согдытануда барынша ецбектенш журген В.А.Лившиц осыншама жецш тужырым жасап, гылыми емес корытындыга барганына тацкалганнан баска шара жок. В.А.Лившиц, б.з. 582 - жылы Таспар каганныц курметше койылган Бугыты устынын, согды элшбшнен турю б т г жазуы шыкканын айгактайтын дерек ретшде алга тарткан. Оныц сыртында В.А.Лившиц турю б т г жазуыныц ец кенес1 Орхон муралары дей отырып, олардыц хронологиясын VIIIX гасырмен белгшейдь Мундай жагдайда темендепдей сурак туындайды. - Таспар - каган ескергюшшщ б1р бет1, одан бурыцгы Куй1с - толгай ескертк1Ш1 брахми эл1пби1мен жазылган. Буган карап турю б т г жазуын брахмиден шыкты деп айтуга бола коймас. - Согдыныц 22 эр1п кеск1ннен Орхонныц 22 эрш1 шыккан болса, калган эрштерд1 кайдан алган? - Таспар - каган ескерткши койылганнан кеЙ1нг1 150 (оныц 50 жылы кытайдыц Тан империясыныц кол астында еткен) 1ипнде согды жазуы турк161Г1Г жазуы болып калайша тез калыптаскан? - Согды жазуын турю б т г жазуы на айналдырганда турюлер кунн1ц сэулес1н айнаныц бет1не сындырып тус1рет!н ерекшел1Г1н пайдаланды дейд1. Ол заманда барлык эрштерд1 айнага тус1р1п, сэулен1ц шагылысу касиеттерш пайдалана отырып сызу сызатындай эд1с амалды турк1лер мецгерд1 ме екен? Мумк1н, сол заманда турюлер кола айнадан да аспаган болар. - Согды эрштерд1 сэуле аркылы сындырып, ак тер кек тер болып жургенше неге сол калпында ала салмаган? - Согды жазуы эрш арасын косып жазатын курсивтж (жазба) жазу. Байыргы турк1 б т г жазуы ойма жазу (лапидарный). Байыргы турю жазуы оцнан солга карай багытталып, эрб1р кеск1ндер белекбелек жазылады. Ал, согды жазуы оцнан солга карай жалгастырып жазылады. - Турю тш н щ сингармонизм зацдылыгы согды тш нде жок. Осы сингармонизм зацы бойынша дауыссыз дыбыстарды консонантизм 3-158 33

зацдылыгына багындырып, б1р эрштщ ею турмен берген ерекш елтн калай уйлеспрген деген снякты сурактар туындайды. Сондыктан, В.А.Лившицтщ бул болжалы галымдарды тагы да канагаттандыра алмады. Эрине, бул усыныс ез1 болжал (гипотеза), 031 кушпен курастырып, ойдан жаеаган усыныс болгандыктан коптеген зерттеушшердщ сынына ушырады [52.42-61]. В.А.Лившицтщ осы агаттыгын жаксы тусшген А.М.Щербак оган кеппр1ммен карап: «. ..поиски прототипов рунических знаков в определенной мерс беспредметны.. .» -деген корытынды жаеаган [52.50]. Турютанушы А.М.Щербак байыргы турю б т г жазуын турюлерде б.з. УП-Х г.г. аралыгында бшнктщ тапсырмасымен жасалган элшби деп коредь А.М.Щербак «коне согды жазуын» жэне жазба (курсивный) жазуын озгертпестен сол калпымен турюлер б т г жазуынан бурын, эр1 онымен катар колданганын соз ете отырып, согды жазуы турю б т г жазуыныц туп торюш (прототип) болмаганымен, жанама эсер| болганын жокка шыгармайды [52.50]. А.М.Щербак жогарыдагы галымдардыц ецбег1не талдау жасай отырып, мынандай корытындыга келген. Онда: «Прозрачная материальная близость к согдийскому алфавиту категорически исключилась и целевым заданием и характером используемого материала, и тем, что согдийский алфавит являлся или, по крайней мере, становился общеупотребительной системой письма древних тюрок, хотя и в несколько преобразованном виде» [52.50], - деп согды теориясынан бас тарта отырып, турюлердщ оздершщ шыгармашылык ецбепнщ нэтижес1 екенш айтуга аузы бармаган. Байыргы турюлердщ б т г жазуыныц туп торюнше байланысты А.М.Щербак юпегп зерттеуш1Н1ц булайша ой корытуы улкен прогресс. Бул турюлердщ шыгармашылыгын мойындауда батыс зерттеуш1лер1Н1ц бет бура бастаганыныц дэлел1 болмак. Осылайша байыргы турк1 б т г жазуыныц бас у л п а согды графикасы болган болу керек деген тужырым галымдардыц колдауын таппады. Байыргы турк1 эл1пби1н арамей немесе иран Т1ЛД1 халыктардыц пехлеви, хорезм, согды алфавиттершщ эсер1нен пайда болган деп тужырым жасаушы зерттеуш1лер, бул жазудыц эрш кеск1ндер1 ту баста эр тке арналган немесе фонемограммалык деген корытынды жасауга дешн барды. Турю б т г жазуыныц туп торюш согды жазуы деп тужырымдаушы зерттеушшердщ нег1зп’ теориялык кател1Г1 томендепдей. Онда: - Турк1 халыктары б т г жазуын б.з. У1-Х гасырлар арасында гана колданган. 34

- Б т г жазуы Турю каганатынын бшпк басындагылардын тапсырысымен жасалган. Гасырлар бойы колданыста болып сурыпталмаган, жалгасын тауып дэстурге айналмаган, уакытша акт юпеттес жогарыдан тацган дуние [88.49-53]. - Б.з. VI- VII г.г-га дешн турю б т г жазуы болмаган. Ежелп жэне байыргы турюлердщ шыгармашылык потенциялын мулдем жокка шыгарып, сол аркылы турю еркениет1 деген угымды элем тарихынан сызып тастауды ойластырган багытта болды. Бул корытындыга Г.Клоссон, В.А.Ливщиц, А.М.Щербактардьщ темендеп тужырымдары дэлел бола алады. Г.Клоссон: «...рунического письма как единновременном акт» [88.42]. В.А.Ливщиц: «Представляется вероятным, что руника возникла в результате единновременной сознательной обработки согдийского алфавита, а не как следствие его длителной стихийной трансформации» [86.9], - десе, А.М.Щербак ол екеушен де асып: «...и прежде всего потому, что, выделяясь четкой отработанностью, устойчивостью, наличием относительно строгих орфографических норм, она вместо с тем содержит явно нарочитые, не продиктованные принципиальными соображениями эпизодические отступления от норм, издержки. Безусловно, руническая письменность изменялись, но не в направлении упорядочения и совершенствования, а в сторону деградации и полного исчезновения, так как не было обычной графической системой и не была, вообще, единственной системой письма у древних тюрок. ...руника была обречена на полное исчезновение, в частности и потому, что структурные особенности ее знаков являлись непреодолимым барьером на пути преобразования курсивное письмо» [88.43], - дейд1. 3. К0ШПЕЛ1ЛЕРДЩ тел ТУЫЦДЫСЫ. Бул багытгы устанушы зерттеушшердщ усынысын ею топка белш карастырган жен сиякгы. а) Байыргы турю халыктарынын малдыц жагына немесе санына басатын тацбалардан турю б т г жазуы шыккан болуы мумкш деген усыныс. Бул усынысгыц непзш салушылар Н.А.Аристов [89.285-287], Н.О.Малицкий [90.133], Д.Н.Соколовтар болды [91.115-125]. 1896 жылы атакты галым Н.А.Аристовтын «Об этническом составе тюркских племен и народностей» [89.277-456] атты ецбеп жарык керд1. Бул ецбек кезшде шыгыстанушы галымдардыц кызыгушылыгын тудырып, езше назарын аударды. Осы ецбекте турю халыктарыныц, олардыц тайпалары мен руларынын тацбасын 35

бере отырып, оныц аргы семантикасын керсеткен едк Осы енбек эсер еткен болуы мумюн, Н.Малицкий Турюстан ушрмесшщ 1897- 1898 жылгы б!р жиналысында «О связи тюркских тамг с Орхонскими письменами» деген атпен гылыми баяндама жасап, турю халыктарынын танбаларынан (метки) байыргы турю алфавит шыккан деген тужырым жасаган [90.133]. Осыдан кешн орыс галымы Д.Н.Соколов [91.116-118] жогарыдагы В.Томсен, О.Доннердщ усыныстарын озара жакындастырып, б1р1н-б1р1 тольщтыратын пнар усынды. Арамей элшбшн кешпелшердщ санасына сщ1рш, малга басатын тацба орнына колданган деген тужырым жасады. Демек, Г.И. Спасский, М.А. Кастрен, Г. Вамберилер [92.35] Енисей б т к т е р 1 мен С1б1р татарларыныц рулык танбаларын салыстыра карастырса, А.Махмудов [93.141-147], М.Шинэхуулер [74.12-15] казак пен моцголдардын малга басатын танбаларынан байыргы турю б т г жазуы бас алган деген тю рлер усынды. Бул т о п т ы ц усыныстары непзд1 болуы эбден мумюн ед1. Себеб1, Азия мен Еуропада ем1р сур1п отырган турк1 халыктары мен турк1 тект1 отырыкшы халыктардын ежелп дэу!рден бастап, XX гасырга дей1нг1 ру, тайпалардын этностык ерекшел1Г1н корсетет1н тугралар (1а ту а) мен кешпел1 турк1лердщ малга басатын ганбалары байыргы турк1 эр1птер1Н1н езгерюЫз кеск1ндер1. Турю тектт кешпел1лерд1н автохтондык (тургылыкты) мекен1 Еуразия улы даласынан табылып отырган мындаган тацбалар (Ье1§й, 1иуга, 1ату а, тйЬйг ~ тц р ) бул усыныстын нег13Д1 екенш корсетед1. Демек, ру тайпалардыц рэм131 рет1нде турк1 кешпел1лер11Йц даму кезец]н1н кай дэу1р1нде пайдалана бастаганын аныктау кажет. Эр тайпаныц оз1Н1ц тугра - тацбасы болды. Тайпа тацбалары кешпел1лерд1н Д1ни сен1м-нанымы мен дуниетанымына т1келей байланысты. Осы тотемдершщ символикалык (рэм1здер1) кеск1н1н ерте орта гасырда шуга (тацба) ет1п тус1рген. Ол тацбалар б1р тайпадан еюншюш айыратын код. Код - акпарат. Сондыктан, оны байыргы турк1лер «тугра» (Шугау) деп атаган (МК.1.462-19). Кодтык муралар Еуразия курлыгында мыцдап табылып отыр. Оны саралап, сараптауга зерттеуиилер кулык таныта ал май келед1. б) Турю 61Т1Г графикасыныц тупторк1Н1 (прототип) кешпелшердщ ездер1 жасап кеткен пиктографиялык жэне идеографиялык жазулар деген усыныс. Кезшде В.Томсен турю б1Т1г, арамей кесюндер1мен байланыста екен1н айта отырып, онын кейб1р эр1п кесюндершщ сырткы П1ш»н1 мен аталмыш ею жазудыц оцнан солга карай багытталганына 36

ерекше мэн берген ед1. Онымен катар В.Томсен эрш кесюндершщ идеографикалык ерекш елтне де назар аударганды [81.73,78-79]. Ал Е.Д.Поливанов 4 (оц), & (а]) танбаларыньщ сырткы шипш, 1шю мэшне сараптама жасап, байыргы турю б т г жазуын идеографиядан шыккан болуы мумюн екенш дэлелдеген ед1. Демек, ол I (5), Ъ; ( ^ I; У 1ау) тацбаларга келгенде тубегейл1 корытынды жасаудан бас тартып тайганактай бастаган. Онда: «... (Орхон % \ енисейск. ^ из 1ау «гора» и т.п.) но я считаю, что этого же пока делать не следует, так как тут приходится вступать на заведомо скользким, лишенный критерия достоверности путь» [94.178], - деп ойын ашык айткан. Осылайша, байыргы турю жазуынын шыгу тегш ежели пиктография, идеографиядан 1здеу агымы бас алды. Турж галымы А.Ж.Эмре [95], орыс зе р т ге у ш 1С 1 Е.Д.Поливановтьщ усынысын алга жылжытып б т г жазуын тугелдей идеограммадан шыкканын дэлелдеуге тырысты. Галымдарды ойландыратын аса кунды п1К1р. Демек, бул арада олар турю халыктарынын ездер1 жаеаган айгак деректер]н толыкканды бере алмагандыктан кеЙ1нг1 зерттеушшерд1н сешмше к1ре алмады. Согды теориясын непздеуцп галым Р.Готьо сонгы жылдары 031Н1Н бурынгы усыныстарынан мулдем бас тартты. Ол гурк1 бгг1г жазуынын жуйесше талдау жасай отырып, гурк! б т г жазуынын тупторюш богде алфавитт1 кеппрш колданудыц нэтижес1 емес, парасатгы да ыждахатты, шебер шыгармашылык ецбектщ жем1С1 деген корытынды жасады [85.526]. Элем галымдары узак жылдар бойы жаеаган зерттеулер1Н1н нэтижес1нде, туркшерд1ц шыгармашылык енбепнщ жем1С1 дегенге мойын усына бастады. Коп жылдар бойы согды болжамыньщ тегеу1р1нд1 колдаушысы болган Санкт-Петербург туркологы С.Г.Кляшторный да озшщ устанымынан кайтты. Оньщ В.Г.Гузевпен б1р1пп жариялаган макаласында байыргы турю бгпг жазуынын шыгу тегш ежелг! тас бет1Н1н суреттер1нен 1здесттрген1 буган дэлел бола алады [96]. Бул керш1с евроцентристерд1н бурынгы устанымынан бас тартып, ежелп жоне ерте орта гасыр дэу1р1ндег1 турк1 халыктарынын элем еркениетше коскан улес1н мойындай бастауыньщ айгагы болмак. Осылайша байыргы турк1 б т г жазуынын шыгу тегш сол этностьщ ежелп мэдениет1нен 1здест1ру агымы элем туркологиясында бел алды. Сонгы жылдары байыргы турю алфавитшщ сырткы формасы мен 1ШК1 курылым жуйес1не тынгылыкты сараптамалар ж урпз1ле бастады. Сараптама жасаушы зерттеушшер О.Прицак [39; 83], В.Г.Гузев [96.57-62; 98.67-72], 37

А.Аврутина [99.84-97], К-Кудериндер [100.92-100]. Булардьщ шпнде А.Аврутина турю халыктарынын тел туындысы деген усынысты жактайды [99.84]. Ал О.Прицак, В.Г.Гузевтер батыс семит буындык жазумен шебер уйлест1рген жазу [97.83; 98.62.67] деген устанымды устанады. Бул ею зерттеупп б т г жазуын турюлердщ тел жазуы деп айтудан сактанады. Демек, бул екеушщ сараптамалары байыргы турю б т г жазуы сигнофонографиялык жуйен! (словесно - слогово - буквенный) кепппп дамыганын дэлелдейдь Егер дэл осы жуйеш байыргы турю жазу бастан кешкеш рас болса, баска жаттыц туындысы емес, турюлердщ тел туындысы болмак. Демек, ол тужырымды зерттеушшер ашык айткысы келмейд1. Себеб1, ондаган гасырлар бойы сигнофонограммалык жуйеден еткен тарихи деректерш, 131Н, калган калдыгын тауып, гап басып айга алмаган. Содан болып бул ар сактык жасаган. Турю б т г алфавиттщ шыгу тепн, бас алган туптерк1н1н 1здест1рген галымдардьщ ж1берген негтзг! агаттыкгары мыналар. 1. Еуразия кешпел1лер1Н1ц дуниетанымын есегже алмаган. 2. Батыс, шыгыс нерратив деректерде Еуразия кешпел1лер1Н1ц жазу-сызу мэдениетше байланысты деректермен санаспаган. 3. Тас бетше сызып калдырган пиктография лык жазу улплерше кун1 буг1нге дей!н дурыс гылыми талдау жасалмаган. 4. Ежелп жэне ерте орта гасырлык эпиграфиялык жэне археологиялык жазба кундылыктарды гылыми айналымга тус1ргенде, жасалган дэу1р1н дурыс дэлелдеп бермей эдеЙ1 бурмалаган. 5. Европентрист1к кезкарастын жетегтнде кетш, турк1 халыктарынын шыгармашылык кабшет1мен санаспай, элем еркениет1не коскан улесш жокка шыгарган. Бул мэселен1 тубегейлг кетеру уш1н ец эуел1 байыргы турюлермен мындаган жылдар бойы керпплес ем1р сурген ежелг1 кытай нускауларындагы тарихи дереккездер1не жуг1нген1М13 дурыс болар. 38

ЕЖ ЕЛП ЖЭНЕ БАЙЫРГЫ ТУР1К ЖАЗУЫ ТУРАЛЫ КЫТАЙ ДЕРЕКТЕР1 1. Б13Д1Н жыл санауымыздан бурынгы I гасырдын басында жазылган кытайдьщ «Яньте Лунь» деген нускасында бьйтай дейД1: «Оларда (Хуннуларда - К-С) моральдык, этикалык ютап жок. Суйекке кертш (кэгу), агашпен оран, лауазымды адамдар белплеу жасайды. Оны бай манап, лауазым иел ершен бастап карапайым халыкка дешн пайдаланады», - деп жазган [101.118]. Мундагы «моральдык, этикалык ютап» деп отырганы Конфуцийдщ (Кунзшщ) Ш1М1. «Суйекке, агашка кертш танбалап белплеу жасайды», - деп хуннулардьщ жазуын айтып отыр. 2. Кытайлардьщ «Ши Цзи», «Цянь Хань Шу» атты кене нускаларынын Хуннуга байланысты бел1мдершде бы лай дсйд!: «Оларда (хунну - К-С) жазу (вэньцзи) жок. Жарлык, буйрыктарын ауызша журпзедЬ> [101.34]. Бул дерекке сенуге болмайтын сиякты. Ойткеш, хуннулар шетелджтермен катынасканда жазу пайдаланып отырган. Маодунь Тэщркут (щаньюй) Кытайдын Хань империясына хаг жазып отырган [101.43]. Кытай тарихшысы Фэн Цзя-Шэнь хуннулардыц Кытай императорына хат жазып жпбсрт отыргандыгын, алым-салык алый, Т131М козгалтып, хаттап-шоттау жумысын журпзш келген, жердщ суретш (карга) сызып пайдалангандыгын айта отырып, олар жазу колданган. Демек, ол жазу Кытай жазуы болуы мумюн дейд1 [102.113]. 0К1Н1ШТ1С1, Кытай деректершде Хуннулар Кытай жазуын колданганы туралы калдырган бгрде-бгр дерек жок. Егер Кытай жазуын колданган болса, ол туралы ашык жазатын ед1. Бугшп Пекин (Бейжш) маныньщ Янь атты жершде дуниеге келген Чжунхан Юэ деген адам Хуннуга сщш, Тэщркуттьщ (Шаньюй) кызметшде болады. Сол адам, Кытай мен Хунну айырмашылыгын корсете отырып, кытайдын рухани дуниесш алып колданбау керекпп туралы Хуннудьщ Тэщркутына (Шаньюй) акыл кенес берш отырган екен [102.112]. Бул дерекке Караганда хуннулар кытай жазуын колданбаганына коз жете туседь Бул арада тагы б!р дерект1 айта кеткен жен болар. Цинь империясыньщ тарихшысы Ван Сянь-Цянь «Хоу Хань Шу» жылнамасын баска деректермен салыстыра сараптай отырып «хуннулардын тйп, жазуы кытайлардан мулдем баскаша болган» [102.113], - деген тужырым жасаган. Демек, кытайдын бил1к тарапынан турюнщ елбасшыларына, эскери колбасшыларга арнап, тургызган устындарга кытай иероглифтмен матш жазып 39

калдырып отырганын жокка шыгара алмаймыз. Ал б.з.б. II б.з. VI гг. аралыгында Хунну туркшер б.з. У1-Х гг. аралыгында Кек туржгер устын орнаткан. К^ыгайлар Суй патшалыгынан (б.з. 582 жылы) бастап устын тургыза бастаган. Бул арада устынга байланысты ерекше токтала кету1М13 жен болып тур. Устын орнату Еуразия курлыгында тек туркшерге тэн. Б.з.б. УШ-Ш гасырлар аралыгында сактар бугытас орнатса, б.з.б. У1-Н гасырлар аралыгында сактардыц б!р бутагы тагарльщтар мецпртас орнаткан. Дерек ретшде Карагол, Култепн, Бшге каган устындарындагы кытай мэтшдерш атауга болады. Б.з.б. II гасырдан б.з. X гасыр аралыгында ежелп жэне ерте орта гасыр дэугршде кытай деректершде жазып калдырган тупнускамен танысальщ. Кытай тупнускаларында ежелп жэне байыргы кешпелшер агаш, суйекке кертш тацбалап жазу жазганы туралы тарихи деректер. № Мсмлсксттср мен тайпалык одактар Деректер Кытайшасы Гасыры Кытай тупнускасы 1 Хунну 1.«Хуннуларда моралдык, этикалык кггап жок. С'уйскт! кертш (кэму), агашпен оран, лауазымлы адамдар белплсу жасайды». ш Б.з.б. I г. «Яньто Лунь» 472, 326 б. 2 Тоба (хуннулардын 131 н басып, тарих сахнасына шыккан, эр1 б1р ТСКТ1) 2.«Олар (тобалар - С Д ) агаш кертт (кэму), белп еалып (цзи ци), откен ксткен окиганы адамдарга жеткЫп отыруы, шеж1реш1Н1Н белплсу)1спстп». 3.«Тобаларда бгпгш! (кыт-бидэчжэнь) деген лауазым иес! бар. Олар»Кутты 61л1К»(сяоцзин) кп'абын кытайшадан тоба тшнс аударган. Онымен катар ез Т1л1нде тарихын жазып, тш тану енбепн хаттап, эн курастырып жазып отырады». ш* Б.з. 1-1V г.г. Б.з. 1-1V г.г. «Вэй-шу» 425.1,1. 363,279- 285; 3 Саяньби (б.з.И-1 V гг.) 4.«Олардын басшылары шабарман ж1бер1п адамдарды шакырып кслт1ру ушш агаш кертш (кэму), белп салып (синь) белт-белш ж урпзт отырады. Жазуы жок (увэнь цзы) болса да кепшшк кауым бул эдстп бузбайды». Ш (н 11-1У г.г. «Вэй-шу» «Сань го чжи» ТуС1Н1КТСМСС1. 186,742. 40

5.«111иинь (6.3.452-471 жылдары 6пл1к басында болган хан) хан тагына отырып шуци (61Т1Г) колданып. кала тургызып, ордасын орнатты». -КЙ 452-481 «Лян ту» 54 бо;пм, «Наньши» 79 бо;пм 4 Жужандар 6.«Олардын (жужан-С.К) бшпк журпзу 1С1 етс ЖСШЛ. Эдсби К1тап жок. Агаш кертш (кэгу), болган окиганы 6СЛПЛСЙД1 (и цзи ши). СеЙТШ, КСЙ1НДС шуци С б 1Т1П) бьтстж болды. Каз1р (470 жылдары) оларда зпялылар мол». 7,«Оларда (жужандар-СД.) жазу жок (вэньцзи), жужаннын эсксри басшылары койдын кумалакымен эсксрлсрш бслгтлсп санайды. КсГйн олар агаш ксртш (кэму) бслплсу жасауды (вэньцзи) жаксы мснгсрд1». -т ‘АШ Ь.з. 470 ж. Уг. «Суй-шу» 95 бел1м 188. 6.1376 «Вэй-шу» 103 бел1м. «Бэй-шу» 98 бел1м. 5 Турж каганаты 8. «КажстИ эсксрлср мен ат-квл1к, салык, малдын санын агашка ксртш (кэму), арнайы орамамсн орап, шамнын майын тамызып, онын уст!не алтын ушты жсбсмсн ссн1м белпеш (синьци) басьш танбалайды». 9.«Тур1КтсрД1Н б т п (шуцзы) хулард1К1мсн уксас». Ю.«Тур1ктсрдс жазу (вэньцзи) жок. Кажстг! эсксрлср мен аткел1к, салык, мал санын агашка ксрпп (кэму), арнайы ораммсн орап, шамнын майын тамызып, онын уетже алтын ушты жсбсмсн ссн1м белпеш басып танбалайды». 1 1.«Тур1ктсрдс жазу (вэнь цзи) жок. Агаш кертш (кэму) бели салады». 4 5 ^ т* «Чжоу шу» 50 бел1м б 1829 1830-6. «Бэи-ши» 99 бел1м 2057-6. «Суй-шу» 84 6ол1м 2123-6. 6 Кидан хандыкы 12,«Абаоцзи заманында... кытай азаматтарын коптел пайдаланып, аралык жазудын (лишу) жартысын алып тастап мыцга жуык эрш косып, же'плдфш, агаш ксрпп (кэму) бел п л суд 1 031'СрТ'П». ш «Удай цзи» 72 бшйм. 197-6. 72 бол1.м 4-6. Жогарыдагы осы дереккездерше байланысты зерттеу журпзген галымдардьщ тужырымдамасын алып карастыралык. Онда: 41

1. «Вэньцзи». Хань дэу1ршен бастап ежелп кытайлар ездершщ иероглиф жазуын «вэньцзи» - жетшген жазу деп атаганы жогарыдагы деректерден айкын кершш тур. Онымен катар буюл элем синологтары «жетшген жазу» дсп аударып келдг 2. «Шуцзи (шуци)». Шуци атауы «жазу» ( б т г - коне турюше) деген магына беретшш гылым элемше алгаш рет Н.Я.Бичурин мэл1мдед1. Ол: «Кытай л ар «вэнь цзи» деп кытай жазуын атаган. Ал одан кешн турюлердщ жазуы (шуци) болганын керсетедЬ> [101. 1.229], - деген тужырым жасаган. Синолог Р.Варе (Ш .^ аге) 1933 жылы «шуци» (шу цзи) атауы «жазу», «жазба дерек» - деген магына беретшш дэлелдед1 [103.106]. Г.Шрайбер (С.ЗсЪгеНэег) 1997 жылы «Кытайлар сияньбилерде Вэнь цзи (жазу) жок дегеш кытай гусшйт бойынша айтылган. Ал шуцзи деген атау «жазу» - деген магына берсд1 деген усыиыс жасады [104.150]. 1953 жылы синолог Д.Кароль: «шуцзи» - жазу деген соз десе [ 105.20], 1960 жылы Пекинде басылган «Цыхай» («Соз тещзЬ>) кытай тш н щ улкен созд1п (Ханьюй цыдянь), 1909 жылы басылган «Польный китайско-русский словарь» (под редакцией Иннокентия) сиякты ецбектерде ежелп кытайдын шу цзи (шуци) атауын «жазу» - деп аударган. Хунну империясыныц тарихын зерттеуге улкен ецбек спцрген монгол галымы Г.Сухбаатар жогарыдагы галымдардын тужырымдарын саралай келш «шуци» - жазу деген атау екенш тагы да дэлелдед1 [ 102.107]. Орталык жэне Орта Азияда ом1р сурген ежелп хуннулардан бастап, тобо, сияньби, жуан-жуан (жужан), туркшер б1р гана жазу колданган екен. Ол жазуды кытайлар ездерййц иероглифт1к жазуынан ерекшеленд1рш, эр1 улы улгтык шованиспк кезкараспен карап, теменш1ктете, «шуци» (шу цзи) - деп атапты деген тужырым жасауга голык мумк1ншипк туып отыр. Ерекше назар аударатын акпарат, б.з.б. 11-1 гасырдагы хуннулар мен турюлердщ (У1-УШ г.г.) жазуын б1рдей атауы, олардыц кай-кайсысы да «кэгу»,»кэму» кертш жазатындыгы туралы мэселе болып отыр. Бул акпарат хуннулар мен турюлер б]р тект! жазу колданганын кабат дэлелдеп бере алады. 3. Кытай деректершде ол жазуды «кэгу» (суйекке кертш), «кэму» (агашка кертш) жазатын жазу екенш жогарыдагы ернектег1 № 1-12 тарихи дерекгер дэлелдейд1. Кытай зерттеупн Н.Я.Бичурин, Р.Варе, Г.Шрайбер, Д.Карольдар ол кандай жазу екен1н айтып бере алмады. Кошпел1 турк]лерд1ц кытайлардшнен езгеше б1р турл1 жазуы бар екенш керсстш берд1. Ойтсе, осы кэму, кэгу (агаш, суйекке кертш жазатын) жазу байыргы турю б т г жазуы деген батыл усынысты монгол галымы А.Лувсандэндэв, Г.Сухбаатар хуннулардыц кэму, кэгу атанган жазуы орхон б т г жазуы болуы мумюн деген усыныс жасады [102.105-119]. Буган дешн кейб1р батыс зерттеушшер! кэму, 42

кэгу деген агаш, суйекп жай гана кертт белп салу деген тусппкпен келген-д1. Жогарыдагы ернектеп №1,2,4,7,10,11,12 «кэгу» (суйек кертт), «кэму» (агаш кертт), белп согып (синь № 4). белп салып (цзици №2), белгшеу жасайтынын (вэй цзи, вэн ци, и цзи ши №6,7,11) айта отырып, оган сешм белпеш (мер-синьци №8) басатынын б.з.б. II гасырдан б.з. X гасырына деш нп аралыкта мын ею жуз жыл бойы кытай деректер1 накты корсетт жазып келд]. Бул кошпелшердщ «шуци»-1 (жазуы № 5,9) екенш, ол «шуци»-д1 жазатын арнайы адамды « б тги п » (бидэгжэнь № 3) деп атаганын 1200 жыл бойы кагазга тус1р1п тарихи архивтерше сактап хаттап б1зге жетюздь К о р т отырсыздар, кытайлардын атаган «кэгу», «кэму» (агаш, суйекке) жазган турюлердщ «шуци» жазуы катты затка ойып жазуга арналган ойма жазу екен. Осы ойма жазуды кытай деректершде «ху»-лардыц жазуына уксас (Чжоу шу, Бэй-ши) элденеше рет кайталайды. «Ху» атауын батыс евроцентрист зерттеуш1лер1 де согды деп дэлелдеуге тырысты. Соцгы кездеп зерттеулерде «ху»-лар кытайдыц солтусппндеп к©шпел1 «огуз»-дар екен1 дэлелденд1. Кагаз жасаи пайдаланганга деЙ1н ежелг! кытайлардын ездер1 агаш суйекке керт1п жазатын болганын белгш турколог галым И.Л.Кызласов ез ецбегтнде накты деректермен керсет1п беред1 [69.9- 27]. Кытайлардын дэл осындай кужаттары А.Стейн экспедициясынан кеГйн еуропалыктарга белг1л1 болды. Онымен катар, Шыгыс Туркктанныц Лобнор кел1Н1ц мацындагы ерте орта гасырлык Корла кала журтынан (б.з. УШ-1Х г.г.) шыпта-к1таптар (книга дощечкак) табылды. Мундай шыпта-кужаттарды ежелп кытайша «цэ» деп атаган. Ондай шыпта-кужаттар б.з.б. Х1-УШ г.г. ом1р сур ген Батыс Чжоу дэу1р1нен бермен карай жалгаскан. Ол кужатгарды бамбукган, агаштан жасалган саганактарга (палка) жазып, ею шет1нен керт1к шыгарып, езара косып токып т1ркеген (Косымша №11). Б.з.б. ХШ-1Х г.г. ук1мег жарльщгарын саганакка (палка) жазып, шыпта-кужат етш туптейт!н болган [69.12]. Онымен катар тасбаканыц кабыгынан, грг кара малдыц муЙ131нен жасалган саганакты ютапша ет1п, туптеп отырган. Мундай шыпта жарльщгар туралы деректер ежелп кытайлардын б.з.б. УШ-Ш г.г. айтылып журген ондер1 мен энурандарында (Чунь-цю дэу1р! б.з.б. 722-475 ж.ж.) сакталган. Коптеген археологиялык комбелерден шыпта-кужаттар табылды. Олар Чжань-го (б.з.б. 453-221 ж.ж.), Хань (б.з.б. 202- б.з. 220 ж.ж.) дэу1рлершщ муралары. Шыпта ютаптарды курастырушы эрб1р саганактыц узындыгы - 55,5-56,0 см; жалпактыгы - 1 см. Бул шыпта-ютаптарды кытайлар сол кезде «фан-цэ» (фан-бамбук, цэ-кужат), - деп атаган [69.12]. Казак халкы шиден, камыстан шыпта токып, 43

кипз уйдщ пшн, шымшшн, есЫ н жасайтын болган. Сол дэстурлж ерекшсл1Г1н пайдаланып «шыпта-кужат» деп атаганды жен кердж. Мше, осы тарихи заттык деректерд1 И.Л.Кызласов (Е.68.11,2), Кёжелиг-Хову (Е.45) жэне байыргы турю улкен ескертюштершдеп мэтшдердщ жазылу ерекшел1пмен салыстыра сараптай отырып томендеп тужырым жасаган. Онда: «Ежелп турюлер жогарыда аталган кытайлардын шыпта-ютаптары юпеггес агашка, суйекке жазылган шыпталар пайдаланган болуы эбден мумюн (Косымша №11)», - деген корытындыга келген. И.Л.Кызласовтын бул усынысы дерекп, дэйект!, гылыми тужырым. Кытайлыктардыц Хань дэу1ршен бастап кешпел1 турюлердщ жазуын «шуцзи» - деп атауы осы дсректерге тжелей байланысты болуы эбден мумюн. бйткеш , б.з.б. II гасырда кытайлыктардыц бамбук агаштан жасалган «фан-цэ»-сшщ орнын кагаздан жасалган ютаптар иеленд1 де, шыпта-кпаптар акырында умыт бола бастаган. Кытай дерепндеп «кэму», «кэгу» сезшщ этимологиясына токтала кетелж. Атау хунну т ш н ш . Сол дэу1рден сакталган. К,ытай жылнамашылары ол атауды бузбай жалгастырып келдг Турю тшшде «кег1у» (керту) (МК I 160; 11.236; III. 427) - деген сез бар. Бул ежелден колданыста болган соз. Кытай тш нде «г (р)» дыбысы жок болгандьщтан, шег тш н щ «г (р)» дыбысыныц орнына «§ (г)», « т (м), «Ь (б)» дыбыстарын койып белплейдг 0йтсе, «кэгу», «кэму» С631 туркшщ «керту» деген атауы болмак- «Кэгу», «кэму» атауын С.Ш.Чагдуров монгол тш н щ «кеЬ» (хэв) - деген созшен алынган атау деген усыныс жасаган (Чагдуров. Эпические., с.56-68). Моцгол тш н щ «кеЬ» (кэв) сез1 «басып калып алу», «калыпка тус1ру» - деген магына бередг Мундай ксилографияльщ калыптар (типографические, ксилографические доски) б.з. Х-Х1 гасырда шыгыс елдершде колдана бастаган. Монгол тш н щ «кеЬ» (хэв) атауы осыган байланысты. «Кег1и» (кэму) одан кеп бурынгы атау. Сондыктан, «кэму», «кэгу» сездср1 монгол тш нен алынды деуге келмейдь Жогарыдагы тарихи дерекгер мен заттык кундылыктарга табан Т 1р е й отырып тужырым жасасак ежелп кытай дерепндеп шуци (шу цзи), еуропалыктардыц рун (купия), кешпелшердщ турюлердщ «ЬШ§» деп атап келген жазуы екенше кумэн келпре алмаймыз. Оныц тарихи дэлелш накты дереккездер1мен хаттасак: ЬШ§ - «жазу» (КТ. П.13,1У. 13;ОЬ.1; БК.1У. 15;ТЬв.65; 1Л1§.1.153; У8р784, 26,7;Мап. 111.4313; III. 146; М К .193^0, 517,?, 2 7 4 ,2 5 4 ,; ОВК.Ю2, 1364, ОВН.1625). Мунымен катар Тэшрден жчбершген касиетп жазуды ерте ортагасырлык турюлер «ЫН» деп атапты (МК.540,6). Ып/Ъш§ сезшщ турю халыктарынын ортасында молынан колданыста болганын 44

дэлелдейтш тшдш деректерд1 белгш галым Э.В.Севортян «Этимологический словарь тюркских языков» ецбепнщ еюнпп ютабында толык берген [106.155-158]. Ал монгол, тунгус-манжур плдершде бул сез Ыс/Ыс1§ деген турмен калыптаскан [106.158]. Олай болса ежелп жэне байыргы кытай дерепндеп «шуци (шуцзи)» - деп аталып келген, бупнп еуропалыктардыц «руника»-деп атаган байыргы турю руникасын «турю б т г » - деп атауымыз жен. Бутан дейш хунну жазуына байланысты гылыми ортада б1раз п ш р сайыстар болды. Осы гылыми усыныстармен танысалык. Е.Блоше 1898 жылы жариялаган б!р макаласында хунну, жужандардыц жазуы туралы ез болжамын усыныпты. Онда: «Солтустж Семит (арамей) жазуыныц б1р1н хуннулардан жужандар алса, одан турюлер б т г жазуын алып колданган» [107.45], - деген. Е.Блошеден кейш 1961 жылдары моцгол археолог ы Ц.Доржсурэн хуннулар жазу колданганын айта отырып, Абакан, Дархан, Керулен сиякты жерлердеп, хунну молалардан табылган тацбаларды тупдерек (прототип) ретшде керсеткен [108.105]. 1972 жылы тарихшы А.Дамдинсурэн хуннулардыц б т г жазу колданганын 1шю монголдыц Жэхэ, Чэндэ деген жерлершен табылган пышак-акдпа гацбаларын тупдерек (прототип) регшде алып дэлелдеген [109.106-111]. Жэхэ, Чэндэ тацбалары хунну империясы дуниеге келуден бурынгы мура. Бгз оны логография кундылыгына костык. Ф.Алтхайм ежелп грек тарихшысы Прискага сштеме жасай отырып: «Гундар жазу колданган. Агтила ордасында Т131М козгалгып, оны дауыстап окитын болган. Демек, ол Т131М 1шю 1стер1не арналып жасалгандьщтан грек немесе латын эршмен жазылмаганы тус1н к т 1» [110.283-284], - дейдь Ал VI гасырдыц алгашкы жартысында Кавказдыц оцтуст1п мен батыс Тиблис аралыгында мексн еткен Аррандыктардыц дшбасы библияны гун т1л1не аударып окыгандыгын Ф.Алтхайм сез ете отырып, Кавказдык гундар 61Т1Г (рун) жазуын колданган [110.286] деген тужырым жасаган. Орталык Азияныц ежелп хуннулардыц батыска коныс аударган тобын гылымда «гун», «акгун» деп атап кеткен. Осы ежелп хуннулардыц б1р бел1п еуропа гундары телтума турк1 б1т1г (рун) жазуын ала кеткеш онсыз да дэлелдеуд1 кажет етпейпн ТуС1Н1К. Б.з. VI гасырдыц оргасында Сирия шеж1ресш курасгырган Захария Митленский (Захария Ритор): «У гуннов лет двадцать тому назад или больше вышло писание на их языке» (Пигуловская Н.В. 1941. С. 166), - деп Орталык Азиядан батыска кеткен гундарда жазу болганы туралы сез етед1. Бул жазу Орталык Азияныц байыргы тургындары турюлердщ « б т п » екеш дау тугызбайды. Б^р кызыгы шеж1ре курастырушы 031 гундардыц 1Ш1нде болганын, сол тупнускада 45

жазып калдырган (Пигуловская Н.В. 1941. С.84). Онымен катар б.з. 568 жылы Константинопольдагы Византия императоры Юстина 11-ге Турж каганатыныц Алгыс хатын алып елш1 келген. Елшшщ экелген Алгыс хагы «скиф жазуымен жазылган» (скифскими письменами) - деп «история»-нын авторы (б.з. 583-584 жылдары жазып б т р - ген) Менандр Протектор белплеген [92.39]. Бул Алгыс хаттын с©зш С.Г.Кляшторный: «Нельзя, однако, утверждать безговорочно, что эти «скифские письмена» - рунические знаки скорее послание было написано по - согдийски. Использование какой-либо третьей системы письма сомнительно» [92.39], - деген. В.Г.Ливщиц, С.Г.Кляшторный 1спетп Санкт-Петербург мектебшщ зерттеушшер1 еуроцентриетж багытты бекем устанган. Бул багыттын зерттеуш1лер1 кытай дерепндеп «ху», батыс дерепндеп «скиф, гун» дегендерд1 ешкандай галдауталкылаусыз согды дегенге кушпен алып келш отыратын галымдар. «Ху» деп кытай деректершде кытай шекарасынын сыртында батыста ©М1р суретш турю, тивет, тангад, монгол жэне Орталык Азияныц хальщтарын жаппай солай атайтын болган. Ал енд1 «ушшип жазу болуы мумюн емес», - деген С.Г. Кляшторный мырзаньщ жокка шыгаруына карсы кояр б1здщ д е р е т н з бар. 760-770 жылдар аралыгында орнатылган Идэр кешеншен табылган байыргы турю б т г [111.88-90] жазуын кайда коя мыз? 780-782 жылдары Таспар каганга арнап тургызган Бугут устынында б!р гана согды алфавипмен гана мэт1н кашалмаган. Оньщ б1р бетще брахми алфавит1мен мэтш кашалган. Ал одан бурын 545-560 жылдар аралыгында орнатылган Куйю-толгай устыны тек кана брахми алфавипмен жазылган. Олай болса С.Г. Кляшторный теориясына салып «байыргы турю б т г (руна) жазуы брахми алфавитшен шыккан», - деп гылыми тусшжгемесьз, анализ, синтезс1з тужырым жасауга бол мае. Жогарыдагы тарихи деректерд1, оган сипаттама жаеаган галымдардын тужырымдары сак(скиф)тарда, хуннуларда жазу болганын дэлелдейд1. Еуразияньщ улы даласын мекендеген к©шпел1лерд1Н ол жазуы - ежелп турю б т г (рун) 1спегп (руноподобный) жазуы екеш жогарыдагы дерек-дэйектердщ нэтижесшде б1зге белгш болып отыр. Б1зге жеткен б т г (шуци) жазуынын б1рнеше варианты бар екенш, оньщ гылымда эбден орныгып, дэлелденген1н жаксы быем13. Олар: орхон, снисей, талас, еуропа б т г жазулары. Олардыц сыртында, гылымда эл1 де болса белг1С13 болып келген С’арозен I, II, сак (скиф) жазулары, хунну тацбалары мен жазулары; гылыми айналымга тусе бермеген б1т1г 1спетт1 (руногкшобный) деп шеттет1п, байыргы турю жазу улпеш е коспаган Орга Азиялык жазулары бар. Осы жазу улплерж 01р жуйеде салыстыра карастыруды ж©н к©рд1к. 46

ЕК1НШ1 Б0Л1М ТУРК1 КАГАНАТЫ (ИМПЕРИЯСЫ) ДЭУ1Р1НДЕГ1 М0Т1НДЕР КУЛТЕПН КИЕЛ1 ОРЫН КЕШЕН1 (КТ) Орны: (47°‘/2 Б -103°) Орталык Монголия, Архангай аймагы, Хашат (Хашаат) сумыны. Орхон езеншщ шыгыс жагалауы, Цай- л дам деген кппкентай келдщ батыс жагы Каракорым (Хархорин) калашыгыныц (Эрдэнэзуу гибадатханасы) солтуст1пнде 45 шакырым кашыктыкта. Улан-Батор каласынан 400 шакырым, Хашат сумын (елке) оргалыгынан батыс солтуспккс карай 15 шакырым жердеп кен жазыкты Кеше-Цайдам (Хешеет-Цайдам) деп атайды. Култепн кешеш осы жерге салынган. Зсрттелу!: 1889-жылы Ресей зерттеуппс1 Н.М.Ядринцев алгаш тауып, элем журтшылыгына жария етп [ 112; 113]. 1890-жылы фин зерттеуипс1 О.Гейкель, 1891-жылы В.В.Радлов экспедициялары Култепн, Бшге каган кешендершдеп тас мусшдердщ сызба сурет1н, устындагы мэт1нн1ц эстампаж кеипрмесш жариялады [114; 115 1-12; 116. 1-15). Култепн кешенше В.Л.Котвич [117; 118] пен Г.И.Рамстедт те мыктап назар аударды [119]. 1958-жылы Монгол-Чех б1р1ккен экспедициясы Култепн кешен1не казба жумысын жург131п, онын нэтижесЧн монгол археологы Н.Сэроджав [120.32-42], чех зерттеуШ1С1 Л.Йисл [121. 86-115; 122.65-77] жариялады. Байыргы турк1 жазуынын купиясын алгаш рет Дания галымы В. Томсен ашыи, «руника» деп аталган графиканын мэн1н таныггы [123]. В.Томсен езжщ аш кан жаналыгын Ресей галымы В.В.Радловка ж1берш отырды. В.Томсенн1н ашкан жаналыгын пайдалана отырып В.В.Радлов Култег1н мэт1н1н алгаш рет транскрипциялап, окып, аудармасын жасады [18]. В.В.Радлов транскрипциясы мен аудар47

масында б1раз кателйсгер кеткен. Оны В.Томсен ашык корсетш, Култепн, Бшге каган мэтшдершщ жана, эр! толык окылуын, транскрипциясын жэне аудармасын жасап, байыргы турю грамматикасымен коса 1896 жылы жариялады [81]. В.В.Радлов езш щ ж1берген кателюн мойындап, В.Томсен корсеткен кателерд1 тузетш, шэюрт1 П.М.Мелиоранскиймен б1рге Култепн мэтшшщ жана окылуын 1897 жылы жариялады [16]. Устазы В.В.Радловтьщ байыргы турю мэтшдерше байланысты кейб1р ой-пш рлер1мен келзспегенд1ктен, П. М. Мелиоранский езшщ толыктырылган зерттеуш 1899 жылы жариялады [124. 1-114]. Култепн мэтшшщ зерттеулер1 бунымен токталган жок. 1931 жыл Х.Н.Оркун [129.22-55], 1951 жылы С.Е.Малов [15.19-55] турж, орыс тьтдерше аударса, М.Ж.Жолдасбеков [125.27-46], Г.Айдаров [126.68- 83] казак тш не, 1969 жылы Т.Текин агылшын тш н е аударып жариялады [127.231.-242, 261-273]. Култепн усгынынын Б.III бет1ндег1 кытай мэгшш гунгыш рет 1892 жылы Г. Габеленц аударды [128. ХХУ-ХХУ1]. 1896 жылы Е.Х. Паркер [129.212-216] оз аудармасын усынды. Нем1с галымы Г.Шлегель Г.Габеленцт1н катесгн корсете отырып, толык эр1 жана аудармасын 1896 жылы жариялады [130. 1-57]. Шлегельдщ аудармасын пайдалана отырып орыс синологы В.П.Васильев 1897 жылы Кулгепннщ кытай мэт1н1н орыс Т1 лше аударды [131. 1-14]. 1912 жылдан кешн Култепн ескертюипн тш, тарих, эдебиет мурасы рет1нде жуздеген галымдар зерттед]. Дэл тупнускадан кайта кенпр1п, эстампаждармен салыстыра зерттеген галымдар бола коймады. В.Томсен, В.В.Радловтардыц окылуын, транскрипциясын жанадан жангыртуга галымдар атсалыспады. 1976-1989 жылдар аралыгында К-Сарткожаулы Култегтн ескертюш1Н1н мэт1Н1и колмен кеш1румен катар, мус1нтастарын арнайы зерттеп, манындагы жанама кешендер1н1н жалпы сызба-жоспарын кагаз бет1не тус1рд1 [132.147- 180]. Жапон галымдары 1990-жылдары Култег1Н устынынан каучукпен эстампаж алып, Монголия мен К,азакстан муражайларына онын кеппрмесш жасап берд1. 1998-2001 жыл аралыгында Туркия Республикасыньщ ТИКА когамдык корыньщ каржысымен Туркия археологтары устыннан эстампаж алган кезде жабысып калган каучук калдыктарын тазалап, эр1птерд1 копсып, тусш калмауын камтамасыз етт1 [133.127-143]. Кешеншн сипаттамасы: Кешен аланы батыстан шыгыска багытталып орналаскан, аумагы 82,4x48,0 м., аллеясы 70x35 м. Орталык кешен аллеясыньщ батысына гранит текшетас (кубик) (2,0x2,Ох 1,0м) койылган, ортасы тес1'к, диаметр! 70 см. 48

Текшетастьщ тура шыгыс жагына терт канатты ту орнатылган. Олардын тутугыры сакталган. Мунда элемнщ 4 бурышын мензеп терт аласа ту, ортасына каганат туы (бшк ту) орнатылган. Осы тудын шыгыс жагына барык тургызылган. Барык орны арнайы топырак тегш п, бшктетйпп, эбден ныгыздалып тапталган. Тапталган топырактын шет1 кексур юршшпен кемкерш п каланган. Келем1 - 13x13x0,8 м. Тапталган 1рге топырактын устше кызыл юрпь штен барыктьщ (келем1 - 10,4x10,8 м) сырткы дуалы каланган. Кигаштата каланган юршш кабырганьщ калындыгы - 65 см. Оньщ 1шше барык кесенесшщ 7,85x5,7м 1шю кабыргасы кек юршштен тургызылган. Кабырганьщ калындыгы - 65 см. 1шю терт кабырганьщ терт бурышыныц 1ргесше арнаулы тугыртас (62x58 см) отыргызылган. Оньщ устше агаш беренелерден багана тургызылып, жабынкыштардьщ белагашы Т1релген. Барыктьщ шатырын жэне белагаштарын т1реуге барлыгы 16 багана колданылган. Берене баганаларыныц жерге орналаскан ушы Ш1р1п кетпеу улин эр багана астына граниттен кырланып жонылган тугыртас койылган. Барыктьщ ес1Г1 кешенн1н сырткы какпасына, шыгыска каратылган. Барык курылысыньщ сырткы бейнесш Култег1н кешен барыгын жащырту мумюн болмады. Оньщ аналогы Уш-кумбез тауындагы жартас бет1не сызылган суреттерден табылды. Байыргы турюлердщ тэу ететш барыгынын бейнес1 Уш-кумбез сурет1нен кере аламыз. Барык кабыргасы куйд1р1лген к1рп1штен каланып, 1Ш1-сырты сыланган. Сыртын кызыл туспен бояп, фасадын айдаЬардьщ маскасы бейнеленген керамика пластиндермен эшекейлеген [121.96]. Барыктьщ 1шю кабыргаларына эртурл1 туспен ес1мд1к бейнел1 ернектер салынган [121. 96]. Сырткы корганынын кабыргасы уакыт пен табигаттьщ сынына тезбей, кулап, муж1Л1п, кешенн1н сшем1 гана калган. «Кезшде кабырганьщ ек1 жагын сылап кызыл туспен бояган. Шыгыс жагына келем1 2, 9 м сырткы корган ес1Г1 шыгарылган. Корган ес1ПН1н 1шю босагасына б1р-б1р1не каратып ек1 койтас койылган. Ал ес^ктен к1рген сон 1шке жауын суына арналган науатас койылган. Оньщ шет1- нен арыкка дей1н жалгаскан кыш кубыр орналаскан» [121.99], - деп жазады Л.Йисл. Барыктьщ 1Ш1нде Култег1н мен оныц ханымыныц (императрица) мус1Н1 гранит тастан кашап орналастырылган. Б1рнеше кабат тесел ген тутас гранитт1ц устше Култепн мус1Н1 отыргызылып сомдалган, сол жагын да оныц ханымын отыргызып мусшдеген. 4-158 49

Култепн мен ханымыныц алдына колем1 - 136x36x30 см гранит акыртас (тас жозы) койылып, оныц устше сый-сияпат асы салынган ыдыс орналастырылган. Кешннен археологгар дэл осы гранит тастыц астынан уш шуцкырдыц екеуше сындырылып, комшген Култепн мен оныц ханымыныц бас мусшдерш тапты. Барьщтыц ес1гшщ алдына колына шарыш устаган эйел мен аса таяк устаган еркек муспп койылган. Олардыц алдыцгы жагында ею колын кеудесше устап, кулшылык ет1п турган ек1 мус1н орналаскан. Устын бакатас уст!не орнатылган. Мэтш кашалган устынныц шыгыс бет1ндег1 какпаныц ею жагына кос койдын /мумк1н, кошкар болар/ мус1Н1 б1р-б1р1не карама-карсы орналастырылган. Кешен аллеясын жер бетшен - 1 ,5 м котер1п, топырак тег1п, эдеш би1ктеткен. Кешен аллеясы мен барык еден1не тугелдей кок К1рп1ш теселген. Ек1 койдыц ортасынан (тас устынныц тура алдынан) корган ес]’пне дешн 6 балбал, одан тагы да тура шыгысты бетке алып 2300 м жерге 173 тас балбал сап тузеп тур. Кешен аллеясыныц сыргына (70x35 м) калыцдыгы - 110 см корган тургызылып коршалган.