56(6). II ]еше П ЬоЫу, Ьоёип ]е т е Ьоёип ЬоЫу. О гй т цагу ЬоЫут, и1иу ЬоЫут. Ыец ]егёек1 цауап1уу Ьоёшща 57(7). [.........] еЬ йп е*§й176Ьаг егзег пе Ьицу Ьаг ег1ес1 еггшз. 58(8). [..........................] Тйгйк ЬШ§е яауап Шуе ЬМ иНт Ьеп ЫН^е Ти^-иция. Сол жак бетт. 59(1). Шепз яауап яагуаптазаг ]оя еги егзег Ьеп б гй т ЬШ§е Ти|- ияия яагуаптазаг Ьеп ]оя егй т егзег 60(2). Оарауап яауап Шгйк ез1Г Ьоёип]еппёе Ы х ^ете, Ьоёип ]’е т е , к181 зе те 1ё 1 ]оя ег1ес1 ег!1. 61(3). Шепз яауап , ЬШ§е Ти)-ияия яагуапёия йсйп С^арауап яауап Тйгйк С31Г Ьоёип )‘ш1у уёия'77- Ви 62(4). Тйгйк ЬШ§е яауап Тйгйк ез1г Ьоёипуу, оуиг Ьоёипуу 1§Ый о!ишг |7'’Тупнускада 1,7 В.В.Радлов колмилагы эстампаждм ендегенде Ьй 1Г"Ч^ 0 деп кате ж1бергси. Устымда Vд I4^М^ Ь деп таска кашалган. Ьп туппускамеп салыстыра карап калыпка ке.'трдж. 151
Туй-укук м этш ш щ казацш асы ]. Бшге (дана) Туй-укук мен 03*м Табгач елшде кылындым /туылдым/. [Ол заманда] турж халкы Табгачка караушы ед1. 2. Турж халкынын каганы жок ед1. Табгачтан белшш, каганды болды. К^аганынан айырылып, Табгачка жэне багынды. Тэщр1 былай деген-д1: Катан берд1м. 3. Каганынды жойып, [баскага] багындьщ. Багынгандыгьщ ушш Тэщр! сен1 0Л1МШ1 есть Турж халкы кырылды, алкынды, жок болды. Турж-ес1р /так/ халкы жершде 4. Бед (так киес1) калмады. Орман, тау араеында калганы жиылып жет1 жуз болды. Ею белтп атты ед1. Б1р бел!п жаяу ед1. Жет1 жуз ЮС1Н1 5. баекарушы улыгы шад ед1. «Бзршндер» - дедь Б1р1кт1руш1с1 мен ед1м бшге Туй-укук. Каганыммен угысайын дед1м. Ойладым. Тырык букалы, сем1з букалы жыракта ептееер, табыеар. 6. Семгз бука тырык букага кемектесед1 дед1м. Деп осылайша ойландым. Одан сон кектеп Тэщр! б ш к бергенджтен, ез1м куд1ретт1 каганмен угыстым. «Бшге Туй-укук Бойла Бага-Тарханмен 7. б1рге мен Елтерю каган болайын» - дед1. Туст^кте-табгачды, шыгыста-кытайды, терютжте-огызды коп кырды. Б ш к ес1, сез есше мен багындым. Шугай кузында, Каракумда отырушы едж. Сол жак бет1. 8. Киж жеп, коян жеп отырушы едж. Халыктын тамагы ток ед1. Жауымыз айнала жырткыш сиякты. Б1з жемтж едж. Сейтш ер1кт1 отыр ек, огыздардан керуг /тьщшы/ келд1. 9. Тьщшы сез1 мынадай: - Тогыз-огыз халкынын уетше каган отырды, - дед1. Табгачтарга Куну-сецунд1 ж1берд1. Кытайларга Тонра-семд1 Ж1берд1. Сезд! былай Ж1бердк Азгана турж халкы 10. шабуы мумюн. Каганы алып едй акылгеш бшге ед1. Ол ею ю а бар болса, Табгач сеш де жояды, шыгыста кытайды да жояды, огыз меш де кырады, - дейд1. 11. [Сондыктан] Табгачтар берщен (алдынан) шап, кытайлар шыгыстан шап, мен сыртынан шабайын. Турж-ес1р халкынын жершде [ез] иес1 билж журпзбесш. Осылай иесш жок кылайьщ, - 12. депт1. Ол сезд1 естш тунде уйкым келмедь Кундгз отыргым келмедг Содан сон каганыма етш д1м. Былай етш д1м: «Табгач, огыз, кытай бул ушеу! б1р1ге Батые бет! /Туй. I/ 152
13. калса, 613 ез ш ьтысымызды у стал кана каламыз. Жуканы топтау оцай, жщшжеш узу онай. Жука калыц болса, алып кана топтар, 14. Жщшже жуан болса, алып кана узер. Шыгыстагы кытайга, терютжтеп Табгачка, батыстагы куры дан га, тустжтеп огызга ею-уш мьщ кол Ж1берсск, бар ма?» Анша етш д1м. 15. Каганым мен ез1м Бшге Туй-укук етшген етш 11шмд1 ести (тындай) бердЦСонсоц] «Кеншщдепше баста», - д е д 1. Мен [колды] Кек-0щ ден жогары втукен-жынысына бастадым. Сиыр келж п Тогладан огыздар келд1. 16. 0 скер1 уш мын, екен. Б13 ею мьщ едж. Согыстьщ. Тэщр жарылкады, жендж. 0зенге туст1, жендж, жолда да олар кеп кырылды. Одан кешн огыз копарыла келд1. 17. Кушпен багындырдым. Отукен жершдеп турж халкы меш «Бшге Туй-укук Отукен жерше келш коныстаныпты», - дегенд1 естш, тустжгеп халык, батыстагы, терютжтеп халыктар келд1. Шыгыс жак бет! 18. Ею мыц едж. Ею кол болды. Турж халкы жаралгалы, турж каганы отыргалы Шандуц каласына, Тещз езешне шабуыл жасаган жок ед1. Каганыма етшш кол аттандырдым. 19. Шандун каласына, Тещз езенше янбергпм. Жиырма уш кала [сейтш] Бундату журтында кирап калып ед1. Табгач каган жауымыз ед1. Он-иелж каганы жауымыз едк 20. Арткы кыргыз Кучлуг каган жауымыз болды. Ол уш каган кенесш: «Алтын жынысы устшде кабысалык /б1р1гейж/», - десть Былай келкш п: «Шыгыстагы турж каганга карсы аттаналык», - дескен. «Оган карсы аттанбасак кашан да олар б1зге керсетедь 21. Каганы алып ед1. Акылшысы бшжт! ед1. Кашан болса да [613- д1] кыратыны аньщ. Ушеум13 б1р1г1п аттанайык. Тындавдар! Дурыс угысальж, - дсст1. Тургеш каган былай деген: «Менщ халкым онда еред1, - дешт. 22. турж халкы да толкуда, огуздар да дагдарысга», - деггп. Сол С03Д1 естш, гунде де уйкым келмед1, кундгз де отыра алмадым. Сонсон былай ой лады м. 23. «Ен алдымен кыргызга агтанганым жен болар, - дед1м. Кегмен жолы б1реу гана. Туманды дегенд1 естш бул жолмен жургешм жарамае дед!м. Жершш сурадым. Ш ел1 аз К1с1с1 ед1м. 24. «[031МД1] ш елдеп Аз [елшщ] ер1мш делж. 0з1м Аз ЮС1С1 болдым делж. Аны (езен) жерш бшмейд1 делж. Б1р аттылы гана (ететш) жол дейж. Сол жолмен ж у р т куладык делж». (Осылай) ойландым. Каган ыма 153
Он жак бет! 25. ет1нд1м. Кол агтандырдым. Аттанындар! - дед1м. Актермелд1 кеше желе жорыттым. Ат устшде турып карды сеюпк /буздык/. Жогары ат жетелеп, жаяулап агаштардын арасымен ж у р т оттж. Ал даты ерлер 26. аскан жолмсн ж у р т о т т Ыбар-баш /Агашты шьщ/ аетык. Азан шектж. Оныншы тунде 613 ту тжкен ебтщ каеына бардык. ЖерШ1Л Ж1Г1Т жанылып бауыздалды. Капаланган каган: «Ж елт /ж у р т/ кор», - дед1. 27. Аны /енесай/ суына жегпк. Ол суды жагалап журдж. [Адамдарымызды] санагалы /тугендегел1/ тус1рдж /токтадык/. Аттарды агашка байлап [тыныктык]. Сонсон кун демей, тун демей ж е л т бардык /жегпк/. Кыргыздарды капылыста бастык. 28. Сунгтш аштык /найзаластык/. Ханы, колы жиналды. Согыстык, шаншыдык. Ханын олтфдж. Каганымызга кыргыз халкы багынды, жупндь Кайттык. Б]з Когмен-жынысымен елге келдж. 29. Кыргыздан кайттык. Тургеш каганнан кор1г /тьщшы/ келдь С031 мынау: «Алдынгы жактан каганга карсы кол Ж1 беремш, - депТ1. Егер кол атгандырмасак каганы алып, акылшысы б ш к т1, олар, кашан да 30. б]'зд1 кыратыны анык », - депть «Тургеш каганы котершемьз, Он-иелж гугел когершемгз. Табгач колы да дайын», - депть Ол созд1 естш каганым «Мен ебке карай барайын», - дед1. 31. «Катын жок болып (елш) ед1, оны (жонелтейш)», - дедь Кол мен барындар, - дед1. Алтын жынысында отырындар», - дедь Колбасшысы 1нел-каган: «Тардуш шад барсын», - дедь Бшге Туйукук маган айтгы: 32. «Бул колды баста», - дедь Киындыкты кецшщше шеш. Мен саган не айтайын», — дедь «Келушшер болса куш кобейер, келш б1р1- гуцплер жок болса тш, соз алып отыра бер», - дедь Б1з Алтын-жынысына барып отырдык. 33. Уш кор1г /тыцшы/ К1С1 келдь С031 б1реу: «[Тургеш] каганы колын котердь Он-иелж колы тайлы-туягымен котершдь Иарыс / жарыс/ жазыгында жиналамыз», - дейдь Ол созд1 естш каганга ол СОЗД1 жетюздж. Жауап соз кайта 34. келдь «Отыра бер1ндер», - депть Ауыспалы карауылды жаксы кой. Капыда басып калмасын! - депп. Богу-каган, маган былай айтгы: «Апа-тарханга купил соз жолдапты [сонда]: Бшге Туйукук айлакер, ол озьак ангарар. 154
35. Кол аттандырайык [десе] унатпа». Ол сезд! естш кол аттандырдым. Алтын жынысын жолсызбен астык, Ертю езешн кенпказ /еткелс1з/ кештж. Тун каттык. Б1з Болчуга тан ата жеттж. ЕК1НШ1 уСТЫН Батыс бет1. 36. Тш экелдг Сез1 мынау: «Иарыс жазыгында он тумен /жуз мыц/ кол жиылды», — дсд1. Ол сезд1 естш бектер кауштенш: 37. кайтайык! Таза уят ип /ел1мнен уят купгп/», - дед1. Мен былай дед1м: «Мен Бшге Туй-укук, Алтын жынысын аса келдж, Ертю езешн 38. кеше келдж. Батыр (болса) келсш. Тусшбедг Тэщрь Умай, киел1 жер-еу берген екен. Неге кашамыз? 39. кеп деп неге коркамыз? Азбыз деп неге басындырымыз? - Шабамыз!» - дед1м. Шаптык. Жецдж. Екншп куш келдг 40. Ортше кызып келдг Согыстык. Б1зден ек1 есе артык едь Тэщр! жарылкаганы ушш кеп деп 41. корыкпадык, согыстык. Тардуш шады екеум13 жендж. Каганын туткындадык. Ябгуын, шадын 42. анда елт1рдж. Елдж тагын туттык. Кауштенш шошынган ол иелж халкы жер-жерге кашты. Ол сезд1 естш он-иелж бектер1, халкы тусшш 43. келдг Ж упндг Клрме бектерш, халкын курап жатканда Аз халкы кашкан е,щ. Он-иелжтщ эскерш шаптым. 44. Бгз де шаптык, оларды кудык. 1нжу езешн кеше Тшс1 эулетшщ конысы Бенлж-Ек тауынан асырдык. Он жак бет! 45. Тем1р-какпага дейш кудык. Содан кайтардык. 1нел1-каганга. . .... тэжж, токарасымен, 46. Анда басына сэлде ораган Согдак халкы тусшш келдг Сол куш багынды. Турж халкы, Тем1р-какпада Т1нс1 улы 47. Т1НС1 улынын коныс тауына жеттж. Иес1 жок екен. Ол жерде мен Бшге Туй-укук келгенд1пм ушш 48. сары алтын, ак кум 1С , кыз-кыркын, шр туйе, акык казына есешпз келш жатты. Елтерю каганньщ бшж иес1, 49. алып иес1 болганы ушш Табгачпен он жет! рет согыстык. Кытайга жен (рет) аттандык. Огызга бес (рет) аттандык. Онда акылгеш 155
50. мен де кушт! ед1м. Акылгеш де мен ед1м. Елтерю каганга, турж Бегу-каганга, Турж Бшге каганга. [......................] Шыгыс бет! 51. Капаган каган жиырма ж еткш де каган отырды. Анда [..... ] ед1. Капаганды каган огыргыздым. Тун уйыктамадым, 52. кунд13 отырмадым. Кызыл каным твгшд1, кара тер1м жупрд1 (акты). 1с1мд1-куш1мд] эбден берд1м! Мен оз1м барлаушыларды да алыска ж1берш турдым. 53. Кырги карауылдарды улгайттым. Басынуыма /багынуга/ жаулардын (ез!) келетш егпм. К,аганыммен аттандык. Тэшр! жарылкасын! 54. Бул турж халкына жаракты жау келт1рмед1м. Шубырган аттыларды журпзбед1м. Елтерю каган иелж етпесе, 55. Оган ерш мен ез1м иелж етпесем, ел де, халык та жойылар ед1. Иелж еткенд1ктен, касиетп ел1ме иелж еткендшм ушш, 56. ел де ел болды, халык та халык болды. 031м кэр1 болдым, улук болдым. Не б!р жердей каганды халыкка 57. [.............................. ]. Ебтщ айгайшысы бар болса, кандай мун (уайым) болушы ед1. 58. [............................ ] Турж Бшге-каган елшде жаздым мен Бшге Туй-укук. Сол жак бет! 59. Елтерю-каган иелж етпесе, жок болса, мен оз1м Бшге Туйукук иелж е гпесем, мен егер жок болсам, 60. Цапаган-каган, Т урж -еар жершде Бод /так киесг/ та, халык та, адам да, ел нес! де болмас едь 61. Елтерю-каган, Бшге Туй-укук иелж еткещцктен, Капаганкаган Турук-ес1р халкы, журты киел1. Бул 62. Турж Бшге-каган Турж-ес1р халкын, огыз халкын жарылкап отырар. 156
Туй-укук мэтш ш щ туаш ктем еы Туй.1. 1) ххРЕГГ - «йу-ициц». Мундагы Р кескшнщ мэнш осы Атластьщ I тарауында (1, 2, 4 такырып) №1 кестеде салыстырып корсеткен ед1к. В.Томсен Р кескшд1 <ф> - деп окыган [81.28]. - Туйукук мэтшшен бастап «ни» деп транскрипция жасаган [20; 2 КЗ27]. Кешнп зерттеушшер В.В.Радловтыц жолымен «ни» - деп окып калыптастырган [136.56-72]. {огуицц^ (БК.П.15) [15.56-72]. Жогарыда осы ецбектщ 1,2,4 такырыбыныц №2 кестесшде Р кесК1Н1 жазылган не бэр1 7 сездщ салыстырмасын берген едж. Б1здщше Р кеск1нд] «ни» - деп окуга келмейд1. В.Томсеннщ «]» - деп окыганы дурыс. Тц| - туйгын С031Н1Ц баскы буыны. Алгашкы Турж каганаты жауынгерлерш «Ьоп» - деп атаса, еюнип Турж каганаты заманында алдыцгы шептеп жауынгерлерд1 «Туйгын» - деп атаган (КТ.1.41) (К,араныз: Култепн тусшжтемес1 КТ.1У.14: 516) создщ б1ршнп буыны). Туй-укук - улы дала согысында кол бастаган ккп. Сондыктан «Туйгын» аталуы эбден мумкш. Б ) иц1к}-укык, абыз, ой-сана, акыл (рВК.235, 7; С)В]М.1625; ДТС.613.). Бул атак та Туй-укукка лайыкты. Ол кытайдын Тац империясыныц аксуйектер окитын мектебшде 4-5 жыл окыган. Б ш м д 1, талантты адам. Э р1 Турж каганатыныц Ел-терк Кутлуг, Капаган, Бшге 1спетт1 уш каганыныц кецеснпсь Туй.1.3: 2) «езт> - ес1р (так). Караныз: Култепн тусшжтемес1 КТ.1У.11:47а; Бшге каган тусш жтемеа БК.28.5; Туй.1.4: 3) «Бод» караныз: Култепн тусш1ктемес1. 4) «ицу8а]уп» - угысайын, келюешн. В.В.Радлов «цуза]уп» [20; 21.1899.5] - деп окыган. Б13 «ияууза]уп» - деп окыдык. К,арацыз: Бшге каган туаш ктем еа «ицуа1у» БК.28;5 Туй.1.6: 5) «еЪПгтг еггшз» - ебтесер, комектесер. Бул созд1 В.В.Радлов 1899 жылы Туй-укук мэтшш окып жариялаганда «Ы1зег» деп окып «знает» (бшед1) деп аударган [154.1899.5]. С.Е.Малов бул окылуды да, аударманы да сол калпымен кепйрген [136.61, 65]. ПЪ деп тацбаланбаган сездердщ барлыгын булай оки беруге келмейд1. Б13 бул сезд1 «еЫкшг еггшз» - деп окыдьщ. Туй.1.5: 6) Бул сойлемдеп «Зацупёут. Тигиц Ьиица1уу, зетшг Ьиица1уу уугацёа еЬНзег. - Мен ойладым: Арык букалы, сем1з букалы жыракта [б1р-б1р1не] ебтесер (кемектесер)» - деген сойлемд! б1зге деш нп В.В.Радлов, С.Е.Маловтар «Я думал: если (будущий хан) 157
вообще (букв, сзади, вдали) знает, (что у него есть) и тощие быки, и жирные быки, но он не может, не способен, не знает» [20; 21.4; 136.65]. Сонсоц еюнш1 сейлем «зегшг Ъшща Шгиц Ьиица еЫ1т12 (Радлов, Маловта - ЬШпег) еггшз Црп апса зацупёут. - Сем13 бука арык букага комектесед1 дейж. Осылайша ойландым» (Туй. 1.6), - дейдг Бул сейлемд1 В.В.Радлов, С.Е.Маловтар «...назвать (в отдельность, который) жирный бык (и который) тощий бык. Говоря, (в сердце своем) я так думал» [136.65], - деп аударган. Кутлуг Турж каганатын орнатканга дейш «шад» деген лауазым иес1 болган. Туй-укук оны гздеп келген кезде Кутлуг Цзун-Цайшань [142.73] тауына барып беюнш [151.1.266] сарбаздар жинап жагкан кез! болуы мумюн. Мше, осы жерде Туй-укук келешек каган Кутлугпен угысуды ойлайды. Б1здщ «арык, семгз бука» деп аударып отырганымыз осы кездеп Туй-укуктыц ойы. Семгз букалы К1М? Арык букалы юм? Кайсысы бш1мд1, галантты? Ол арасын б1р Тэщрге тапсырып, акыры Туй-укук Кутлугты каган болдыруга кел1сед1. Туй-у1сукка Б ш г п Туй-укук бойла Бага-тархан лауазымы бершедг Келкпм (угысу) осылай сэтп аякталады. Туй.1.6: 7) Бойла Бага-тархан - Туй-укуктыц эскери атагы. Могойн Шинэ-усун (МШУ) устынында б1р-ак рет «Ьо]1а» [Ъага-Саг - цап] - деген атак белгшснген. Онда да Турж-кыпшакка байланысты айтылган. О кш ш гпа «бага-тархан» сез! эрозияга ушыраган (МШУ. 1.4). Теркш устынында Орданыц Бас колбасшысына Ынанчу Бага Тархан (Теркш.Ш .21) деген атак бершген. Демек Бойла Бага - Тархан Туй-укуктыц атагы, ханнан кешнп екпшп ю аге акылшы кемецгерге, елд1, колды бастайтын кесем батырга берыетш шен. Туй.1.9: 8) «Аг цуца» - азгана. В.В.Радлов [20; 21.7], С.Е.Малов [136.61] «агцууа» деп окып «.... в небольшом только количестве», - деп аударган. Егер кесюнд1 - «ни» - деп окитын болса, онда неге - «)» дыбысына айналдырганы белпаз. Эрине олар ездершщ бул шеиимше куджпен караган. Туй.1.15: 9) «кок-буи^» - кок ецгу (жердщ атауы). Бул жер бупнге дейш осылай аталады. Орталык Моцголияныц Оверхангай аймагыныц орталыгыныц тура батыс жагында 30 шакырым кашык'гыкта. Онгин езеш осы жерден басталады. Онгин езеншщ оцтустж жагында (15 км) Онгин ескертюгш орналаскан. Туй.1.16. 10) «1а]с1уту2» - бытыратып ж1бердж, талкандадык. В.В.Радлов, С.Е.Маловтар «]адс1уту2» - деп окып, «рассеяли» [136.65] - деп аударган. Б1з «з'а^утуг» - деп окып, «жайдык, гараттьж» - деп аудардык. 158
11) «Окйк» - кушпен. В.В.Радловта окылмай калган, С.Е.Маловта «6к(?)», аудармасы жок [15.62, 65]. Б1з «кушпен» - деп аударуды усынып отырмыз. Туй.1.19: 12) «Изип Ьипс1аШ» - Уеун-бундату (жер атауы). Шип - су; Ь и -б у (МК.III.206 ДТС. 119) Ьипс1а1у - мунар. Тац империясыныц солтуст1г1ндеп тынык мухит жагалауындагы жердщ атауы. 13) «запеки] Ьа1уц» - Шандун каласы. 14) «1а1ц) 6§йг» - Тец13 озеш (суы). Та1и] - тещз, мухит (мон). Бул сез казак Т1ЛШЩ «дала» сез1мен туб1рлес. Жазык дала, коз жетпес су даласы - 1а1щ\ «запеку Ьа1уц[ц]а 1а1и) [6§й2]ке Ьипс1а1и]иПс1а ца1иг егй» сойлемш «Шандун каласына, Тешз (мухит) озешне (сырткы мухит) [дешн] шабуылдадым. 23 кала талкандалды. [Сейт1п], су мунары журтымызда (артымызда) кала бердЬ>, - деп аударылады. Капаган каган заманында Сары езеннщ Тегулш (Шугай-жыныс алабын) тур1ктерге кайтарып алу туралы Капаган каган мен Тан империясыныц катын ханы У-дэ екеу1 кел1С1м шартка отырган. Коп уакыт отпей-ак У-дэ келюкен шарттан айниды. Буган ашуланган Капаган каган эскерш атка кондырып, шыгыска карай аттандырады. Мше, осы жолы ол Тац империясыныц 23 каласын талкандап, мол олжамен елше кайтады. Жер мэселес1 акыры Тац империясыныц катын ханын тактан кул ату мен аякталган. Шугай-жынысы - турштердщ атамекеш, улесп жер1 (БК.1У.5). Туй.1.21:15) +з «ез1сЬ> - деп о к ы д ы к . «+» кесюш баска устындарда дол осындай формамен коп кездсспейдь Байыргы турж с1 кесюшмен уксастыгын ескерш «сЬ> деп транскрипция жасадык. Туй.Н .42: 16) «Е1]§ е с й » -е л тагы. Бундагы «ес11» сез! « езтьм ен б1рдей. Тас кашаушы жацылыс жасап - § - дыбысыныц орнына - с - дыбысын кашаган тэр1зд1 Туй Л .46: 17) «Азия Ьаз1уу» - басына сэлде ораган. В.В.Радлов «аз Ьазу1уаги зоуёац Ьос1ип»' - деп окыса, С.Е.Малов «8иц Ьаз1уу зоуёац Ьис1ип» - деп 01дып... « С о г д и й с к и й народ во главе с Суком...?» -д е п аударган. Эрине езш е-ез1 сенбеген. Кате ж1бергенш сезген. Б1з «азиц» созш «сэлде» - деп аудардык (МК.МК.1.67). Туй.И.48: 18) «1§1г 1еЪе» - жр туйе. В.В.Радлов «е§гй азу (е§п 1азу?)» [154.23], - деп транскрипциялаган. С.Е.Малов «е§п1еЫ» - деп окып, «драгоценные попоны», - деп аударган [136.64, 68]. Тур!к, монгол тшдершде ею дауысты дыбыстыц арасындагы (ортасындагы) - у, - § - дыбыстары тусш калады. Эр1 ею шетшдеп дауысты дыбыстар б1р-б1рше тартылып фонетикалык езгер1ске ушырайтын зандылык бар. 159
Мунда сол зандылык бойынша «1§1Г» сезш щ - 8 - дыбысы тусш калып, каз1рп кыпшак т ш тобыньщ барлык тшдершде щ (шр) болып езгерген. Б1з осы зандылыкты ескере отырып «1§1г 1еЬе» - шр туйе деп окып, аудардык. Туй.11.53: 19) «агци) цугуиу» - кыргн карауылдар. В.В.Радлов «агц1ц цагауиу» [20; 21.23] - деп окып, «стражу Аркуй» - деп аударган. С.Е.Малов муны сол калпымен езгертпей кабылдаган. «Агчису» - артка тш жетюзунп, делдал, арага журуип (МК.1.141). «(}угуи»-кырги (МК.Ш.241). Чугуау - шапшан секем алу, тез шамдану, кырагы болу, сез1мтал болу (МК.П.288). Ушшип турж каганатыньщ (Б1ржкен турж каганаты - уйгыр) каганы Хэгу Дулу Бшге каган Тан империясынын императорына б.з. 788 жылы мынандай тшек бшд1рген: - «Хойхэ» деген мемлекет атауын «Хойху» - деп Тан империясы танитын болсын», - делшген [151.1.327]. Мундагы сонгы «ху» - кырги деген кустыц атауы [151.1.327]. Еюнгш Турж каганаты сарбаздарын «туйгын» - деп атаса, бул ушшип Турж каганаты елшщ атын «цугу и)» (кырги) - дегещцп. Бутан Караганда Б1ржкен Турж каганаты сарбаздарын кырги деп атаган болу ксрек. Сондыктан да, Туй-укук мэтшшде артка тш жеткгзупп карауылдарын «Карауыл кырги» - деп атаган. Кдрауылга турушылар карапайым адамдар емес, сарбаздар. Олай болса сарбаздарын каганат «кырги» атаган. Туй.П.57: 20) и§1пиЬ - «еЬ йп е(§и» ебтщ (курень) ун катушысы (айгайшысы)». В.В.Радлов «еЫп 1姻 - деп окып [20; 21.25], С.Е.Малов «ЬипШ§Ь> - деп транскрипция жасап, «бездельник» - деп аударган [136.64.70]. Бул аударма мэтшнщ кисынына келмейдь Б1лжт1 Туй-укук: «кайдагы б1р кацгыбас болса, елде не муц (уайым) болмак», - деп калай айтпак? Мотшнщ монше уншмеген. Бул сейлем былай аударылмак: «еЬ йп е1§й Ьаг егзег пе Ьиду Ьаг ег1ес1 е т ш - Ебге ун кагушы (айкайшы) бар болса, кандай муц (уайым) болушы едЬ>. Туй.11 .61: 21) иг1гу уёиц» - журты касиетп. В.В.Радлов «]огус1ия заЬ о1» - деп окыса [20; 21.27], С.Е.Малов «]огускц Ьи[...]» - деп окып, аудармай тастап кеткен. Бул сейлем былайша окылмак: «Тйгйк-езц Ьоёип ]игГу уёиц - Турж - ес1р (так) халкынын журты касиетт! (куд1ретп)». 160
КУУЛ1-ЧОР КИЕЛ1 ОРЫН КЕШЕН1 Турган орны: (47° 1/2; Е -103 °) Орталык Монголия Тев аймагыныц Дэлгэрхан сумыныныц батыс солтустж багыгында, 40 шакырым кашыктыкта, «Ихэ-кешетЬ> деген жерде. Уланбатыр каласынан 200 шакырым Батысында тау жоталары, оц жагында юшкентай су ацгары, сол жак бет! ашык дала. Зерттелук Кешещц 1912 жылы поляк В.Л.Котвич алгаш тауып [117], орыс галымы А.Н.Самойловичпен б1рге аудармасын жариялады [162.60-107]. 1962 жылы поляк зерттеуш1С1 Э.Трыярский ек1нш1 рет Ихэ-кошетщс болып, ескертюштщ сипатгамасын, мэтш кеиирмесш жасап [163; 65], агылшын галымы Г.Клосонмен б1рлесе отырып жана аудармасын усынды [164.7-33]. 1976-1986 жылдар аралыгында К- Сарткожаулы Ихэ-кешетще 5 рет болып, устындагы МЗТ1НД1 колмен кенпрш, кешеннщ жалпы сызба-жоспарын жасап, ондагы жекелеген мусштастастар мен мусшдердщ суретш салып, фотога тус!рш. археологиялык толык сипаттамасын жасады [ 165. 10; 158. 18; 159. 45-60). Д.Баяр [161.86], К-Сарткожаулы [132.226-235] мусштастардыц археологиялык сипаттамасы мен сызба суретш 1997 жылы жариялады. Кешенн1н археологиялык сипаттамасы: Кешен батыстан шыгыска багытталып орналаскан. Колем! - 56x35 м. Баска киел1 кешендерден езгешел1г1 бул Ихэ - кош0Т1 кешен1не какпа шыгармаган. Ту сыртында корган болган. Ол кулап каз1р жал болып калган. Жалдан 1шке карай дэл1з жасалган. Ресей зерттеупплер1 бул дэл1зд1 ор деп атап келдь Дэл]зд1н еш 4 м. Кешен аллеясын жер бетшен 1 м котер1п, топырак тог1п би]ктеткен. Кешенн1ц корганы бупнде жал боп калган. Дэл1зд1н, 1шю жагы аллея. Аллеянын колем1 - 37x16 м. Аллеянын батыс торшдеп обанын орнында ортасы шункыр доцгелек топырак жал жатыр. Диаметр1 - 12 м. Жогарыдагы Бугыты, Идэр, Шивэт-улан кешендершде, барыктьщ батыс жагында ортасы шункыр тас оба болганы туралы арнайы сипаттама бер1п ед1к. Ал мына Куул1-чор кешен1нде сол тасоба турган орында б1рде б!р тасы жок топырактан уЙ1лген доцгелек жал орналаскан. Бул неш керсетед1? Б1зге белг1л1 болганындай, ортасы шункыр жогарыдагы тас обалар, мына топырак жалдар ту баста тастан жэне шию к1рП1тен каланган коргандар болган. Бул коргандар уакыт озган сайын кулап, муж1Л1п, ортасы шуцкыр оба жэне жал болып калган. Шункырдыц ортасы герт тастан куралган шарбактас. Опырылып
сынган. Шарбактаетардыц б1ршде самурук кусты ц сурст1 салыиган. Денгелек жалдыц шыгыс жагы барыктын орны, келем1 - 11,5х 10 м. Археологиялык казба жумысы журпзшмегсндктен, барыктыц неден тургызылганы анык емес. Барык сызыгыньщ шыгысында 3 м-ге жуык жерге ескертюш орналаскан. Кешенге 6 мусштас, 2 койтас, 2 жолбарыс мус1Н1 койылган. Ескертюш устыныныц мацайында малта тастар шашылып жатыр1. Кешеннщ шыгыс жагындагы ордыц шет1- нен ор1 карай шыгысты бетке алып 165 балбал орнатылган. Балбалдар Т1збег1 1000 м-ге созылады. Ескертюш: Ескертюш устынныц келем1 - 194x60x16 см. Устын жалпак ею тастыц ортасына кертж уцгы шыгарылып соган орнатылган. Сапасыз тастан жасалган. Устынныц терт бет1 б1рдей ецделген. 0цделу1, нашар. Устынныц Б.1.11.III бетше 29 жол мэтш кашалган. Солтустж бет1не эуелде мэт1н кашалмаган, б1рнеше эр1птерд1 кашап керген. Киел1 кешен екхнш! Тур]к каганатыныц тардуш (оц) канатыныц кесем1 Куул1-чорга арналган. Кууш-чор - Тур1к каганатыныц непзш калаушы Кутлуг Ел-тер1с каган жэне оныц жан сер1п болган Бойла бага Тархан Туй-укук, Кдпаган, Бшге каган, бас колбасшы Култепндермен узак жылдар бойы кызметтес болып, Турш каганатыныц тэуелс13Д1Г1н камгамасыз егуге саналы ем1р1н арнаган адам; Туй-укук елгеннен кей1н тур1к елш]ц укугы (абызы) болган белГ1Л1 когам кайраткер1. Куул1-чор хакында Кул гег1н, Б1лге каган, Тайхар-чулу майда жазу мэтшдершде мэл1м еп ер калган. Б1лге каганды тагына отыргызу салтанатына тардуш бектер1н бастап Куул1-чордыц келген] (БК.Х.13), Тайхар-чулу жазуында Бешбалыкты багындыру жорыгына кол бастап барганы туралы баяндалады. Куул1-чордыц езше арналып койылган Ихэ - кеш еп ескертк1ш мэт1н1нде онын 1с-кызмет1н каганат тарихына байланыстыра бейнелеген. Куул1-чор мэтш ш деп тарихи окигалар темендегщей: 1. Мэтшнщ б1р1нш1, ек1нш1 жолдарында Куульчор тур1кт!ц аналык эулет1Н1ц урпагы болгандыктан, жиен (чыкан) Тон-укук (абыз) атагы бер1лгенд]’г1н, оныц 80 жас жасап дуниеден еткенд1г1н МЭЛ1МДеЙД1. 2. 3-9 жолдарында Куульчор Тур1к каганатыныц Кдпаган, Бшге каган баскарган заманында оларга адал кызмет етш, каганатты ныгайтуга кеп ецбек с1Ц1рген1н айтады. 3. 10-22 жолдарында каганаттыц оц (тардуш) канатын ныгайтумен катар тогыз-огыз, тибет, кытай (кидан), татабы, карлуктар жэне Бешбалык халкын багындырып, батыста Тем1р какпага (Дер162
бент) дейш ж о р ы к т а болып тэжж, согдыларды Т 1зе букт1ргенш мэлгмдеп, Куульчордыц балалык шагындагы ерл1ктерш еске алады. 4. 23-29 жолдарында Куульчор дуниеден кайткан соц, оныц киел1 кешенш тургызганын, оган каган шнп Ер-чортепн бастаган 4 ханзада катысканын, Куульчордыц улы Иеген-чор болганы гуралы хабардар етедг Куульчор ержурек батырлыгымен кезге тускен. Шыгу теп Сепз-огыз /найман/ тайпасынан. Аналык эулет. Акыл, б ш к т ш п батырлыгымен астарласып жаткандыктан, 716-жылдан тардуш канаттыц басшысына тагайындалып, эю мш ш к жагынан «Бшге», эскери жагынан «Ышбара» шенш алган. Ал Бойла Бага Тархан Туйукук юпетп «Жиен Абыз (чыкан Туй-укук)» атанган. Каганат пен халык арасында Ышбара Бшге Куульчор деген атпен ойгш1 болган когам кайраткер!. №1 мус!нтас. Аксур граниттен жасалган. Малдас кургызып бейнеленген. Басы жэне ею колы иыгынан опырылып кирап калган. Келем1 - 72x52x36 см. №2 мусштас. Аксур гранит. Малдас курып отыр. Басы жэне ею колы иыгынан жок, кираган. Оц мыкынында ырма тусчрген. Дэл осындай мус1нтастар Моцголияныц Тев аймагыныц «Хуц-ухантай» деген жер1ндег1 кешенде, Туй-укук кешен1н1ц мацындагы Цаган-ово кешен1нде, Баян-коцгыр аймагыныц эйг1Л1 Шатар-чулу кешендершде кездесед1, Оц жак мьщындагы ырма байыргы тур1ктерд1ц коне салт дэстуршщ бгр купиясы тэр1зд!. Келешекте мьщтап карастыру жен. Келем1 - 83x56x36 см. №3 мусштас. Басы жэне ею колы опырылган. Кос т1зерлетш отыргызып мус1ндеген. Куб! 1спеттес ыдыс кушактаган. Кубщен ойып ауыз шыгарган. Осындай мус1нтас Онгин ескертюшше де койылган. Жекелеген куб1тас Шивэт-Улан жэне Туй-укук кешен1нде де бар. №4 мусштас. Басы жэне белуардан теменп жагы опырылып жогалган. Кос колдап кесе устатып бейнеленген эйел мус1Н1. Келем1 - 64x44x22 см. №5 мусштас. Басы жэне белуардан теменп жагы опырылып жогалган. Ею колын кеудесше коса устап 1зет, курмет керсег1п тургандай ет!п бейнелеген. Белбеу1 бар, онда ою-ернек жок. Келем1 - 48x44x23 см. 163
№6 мусштас. Басы жэне теменп жагы опырылып жогалган. Бейнелсу1 ете нашар. Келем1 - 47x33x20 см. Жалпы осы Куульчор кешеш мусштастарыныц бейнелену шеберл1п ете томен. Шарбактас: Ту баста кешен аллеясыньщ батыс жагындагы децгелек жалдьщ дэл ортасына орнаткан. Терт тактатас. Бул тастар сынып, опырылып калган. Шарбактастьщ ортасына канагын комдап ж у п р т бара жаткан туйгын кустын суретш таска ойып кашаган. Бул таста осындай ею кус болган. Еюшш кустыц оц канатыныц кесюш сакталган. Осы ею кустыц ортасына элем агаштын символы ею гулдестемен керсетшген. Дэл осындай туйгун кус Кеше-Цайдам IV (КЦ. V ) кешешнщ терт тактатасында сакталган. Тастыц шетшдеп кос сызыктыц ортасына ою-ернек салынган. №1 койтас: Аксур гранит. Басы, кеудеа опырылып жогалган. ЁШК1 куйрык КОЙ МуС1Н1. №2 койтас: Аксур граниттен жасалган кошкар бейнес1. Басы мен кеуде тусы опырылып жогалган. Терт аягы туягымен коса айкын мусгнделген. Жолбарыс тастар: Ек1 жолбарыс мус1гп кашалган. К^ирап сынгандыктан, не жолбарыс, не арыстан екен1н аныктауга мумюндж болмады. Акыртас: Култег1н, Туй-укук кешендершде кездесет1Н акыртас сеюлд1. Аксур граниттен жасалган. Тепстелш ецделген. Келем1 - 120x50x20 см. Ек1нш1 жагы б1ршип жагына Караганда ж1Ц1шкелеу. Кубггас: Аксур граниттен жасаган. Трапеция формалы. Куб1тастыц сыртын жаксылап ецдеген. Ауыз жагы шункырлау. Толык ойып куб1 жасалмаган. Эйтеу1р символ рет1нде гана устщ п ауыз жагы шуцкырайтып ойылган. 164
Ку’ульчор Транскрипция Батыс жак бет! /КЧ. I. 1-12/ 1. [............95 см-деп эрш б^зылган ] Кйи1[1-с]огуу суцап Топ-ициц,7н аа1ау Ьептпз'79. (50 см-деп эрш бузылган) 2. [..............41см-деп эрш б^зылган]1с1ицс1а Ъб^Шптнз. УузЬага суцап КииП-сог Ьо1ту8. СиЪ [)*е]п 1б1ез :(4 эрш орны бар).. иц(50 см -деп эрш брылган) 3. [..............35 см-деп эрш ешкен] [С)ар]ау ап яауап еНп*е ацугур1*0 е(1§й Ьец1 кбгН.Шиу КииН-сог зек12 оп ]азар ]оц Ьо1[туз].40 см-деп эрш ошкен 4. [.... 35 см-деп эрш ешкен]1021ик1 Ьог а1 егй.КесПт Ы [21 см] А1ру егёегш апёа Ьбкез!181. еНд Ьос1ипуд п1 [42 см-деп эрш ошкен] 5. [..........32 см-деп эрш ошкен] азаууг со1иууп ]ауууицс!а [КшШ]- сог [иркуи 1есИ]р запсур бШпр оу1уп кю ю т Ьи1ап[ёу. . . . 22 см-деп эрш ошкен] 6. [. . . . 30 см-деп эрш ошкен] Ьо1ир аг еП§ Ш1с1у. Кеш аг (26см-деп эрш еткен) егй. КииН-сог Шгйк Ьос1ип Ъе[§1]ег (56м-деп эрш ешкен) 7. (50 см-деп эрш ошкен) [Рарауап ца]уапу1]а е1й]е. .з1 (30 см-деп эрш ешкен) Ь е ^ з т й[сй]п а!руп, е г ё е т т [йсй]п яаг[у]апёу. Ра[уа]пу (23 см-деп эрш ошкен) 8. [----(50 см-деп эрш ошкен)]Шг[ик... (30 см-деп эрш ошкен) .. ]1^ уузЬага Ы1ще КииН-сог к!81 [4 эрштщ орны бар] еЫгпе есШк 1’оц 9. [. . . . (82 см-деп эрш ошкен)] е т . 8йдиз Ьо1заг сеп§ кег егй. АЪ аЫазаг е п т еН1821е§1гй. 10. [.... (80 см-деп эрш ешкен)] запсуёу. Кесшёе Штеп зйге зидйзсП. КййП-сог ор1а|‘и 1е§1р зйзт. 11. [. . . . (40 см-деп эрш ошкен)] уф]у. (29 см-деп эрш ошкен) Вез Ьа1уцс1а 16г1 зи[1]й8] зидйзёйкёе КийН-сог ор1а]и 1е§]р Ьи1уа]и 12. [. . . (76 см-деп эрш ешкен)] [ТаЬ]уасца Ьипса зйдйз1р а1руп егёе1Т11П йсйп кй Ьипса 1иШу. ,7|‘ Л . К о т в и ч , А.Н.Самойловнчтардыц жариялагап коннрмесшде 4 4 ^ $ деп кокрсетьтген. Г.Клосоп, Е.Трыярскийлер 4- 5 ) ^ деп белплеген. Б13 осы айырмашьшыкты устынныц ечшеп барын тексерт, Е.Трыярский вариантыи кабылдадык. |7'' С.Е.Маловта «а11уу» (1951. с. 27); Х.Оркунда «а1уу» ( 1987с. 136). С.Е.Маловта, Г.Клосоида «цагур» (1959с. 25.27; 1971.с.21); "" Х.Оркуи,С.Е.Маловта «кикЛ» (1951. 27; 19X7,136). Г.Клосоида «1йкесИ» (1971.с.21). Х.Оркун.С.Е.Маловта «г1т11е?»( 1987,с. 137; 1959.С.27), Г.Клосоида «егтеН» ( 1971. с. 21). 165
Шыгыс бет]. (КЧ.II. 13-25) 13. [.... (100 см-деп эрш ешкен)] оу1уп к[13181]п иёиг:!1. .(3 эрштщ орны бар) ёицу е1ёйк1 ]ег аИицу 14. [... (70 см-деп эрш ешкен)] [УзЬага ЫН]§с КййН-сог 1агёш Ьоёипуу 111 а] и о1иг1у. 15. [... (20 см-деп эрш ешкен)] цаКпуз-^’уу бгШ кт Ышр ор[1а]’и 1е§1]р йс еп§ запзуёу. Тй[г§е§ Ьоёип] [е*ёйкёе КййН-сог бг1йк1 ]1^геп а! Ышр 16. [... (18 см-деп эрш ешкен)]1 апёа кегй Ьагур Лпсй б§й21§ кес[е]183 1егшг царууяа (егИске 1е§1 8й1ер яагуапёу. Точиг оуигца ]е(л 8йцй8 8йг)й8ёйкёе 17. [... (15 см-деп эрш ешкен)] а: Шкеёь С>уу1а] 1а1а[Ьу] [. .7 эрштщ орны бар]ёйкёе Ье8 8йг)й8 вйцйзёйкёе КййН-сог апса ЫП§е саЬ е81 егп а1ру Ьбке81 еги. 18. [... (13 см-деп эрш ошкен)] [Кй]йП-сог ]ей ]а§уг)а ]1§геп184 оШгй. Тоциг )азуг)а агуу1уу185 (оуиг180 б1йгй. С^аНия 1ауу1[1]ицёа 1егёе зйдйзёйкёе 19. [... (8 см-деп эрш вшкен)ЫП]§е КййН-сог апёа к18ге цаг1иц[ц]а ]еш[е] 8йг)й§[ёйк]ёе 1ёИ|87ацуп Ышр ор1а]и 1е§1р, запса уёур а* ир1и188 йпй. ^ п а ауу1ур 20. [... (10 см-деп эрш 0шкен)]зй 8йгй. (Загкцуу 1С§шШкт189 запсёу. ()аг1ич (ара [1ор1а ]уа1у Ьагур агуп еп§190 )'апа еЫце 8й81191 к^йгН. ()аг1иц аёап(у. Апса зйзш 21. [... (5 см-деп эрш ешкен)[С>а ]г1ия ]1§геп егтеН§ агяазуп192 зу)‘и шЧу. 0аг1иц апуп 1игир (5 эрш орны бар) яау193. ЕкеЬег О21 ке1й. Е 81Г1941гк т оу1у, Л§еп- сог кеШ. 22. [.... (18 см-деп эрш ешкен)] С^аНицу у 8а[псу]уа1у зШеёь 8йуй81р 8й81П запсёу. ЕНп аку. Оу1уп к1з1зт Ьи1апёу195. Тау Оге196 узЬага ЫН§е КййН-сог |’13 Г.Клосонда «кесф» (19717с. 22). |м Н.Оркун, С.Е.Маловта «]ёг» (19X7. с. 138; 1959. с. 28) Г.Клосонда «|е@;ег» (1971.с.22). ",5 Н.Оркупда «гу!у» (19877с. 138);С.Е.Маповта «.... 1уу» (1959, с. 28) Г.Клосонда «агуу1уу» (1971. с. 22 ) Н.Оркунда «ю. . .. г(|» (1987. с 138), С. Е. Маловта жок. Г.Клосонда «ю[]]и2 61й]гн» (1971. с. 22). 187 Н.Оркун.С.Е.Маловта «.....] т . .. .ь. . 1(11. .. п» (1987, с. 138; 1959.с.28). [".Клосон жацгыртпасып кабылдадык (1971 ,с.22). Бурыигы черттеушшерде «ири!и»; Г.Клосонда «ир1и». |К9 Бурыцкы черттеуинлерде «ксцп!»; Г.Клосонда «гёсмпШкш». |‘н' БVрыцгы черттеуинлерде «гпг»; Г.Клосонда «агуп е炙 (1971. с. 22). 1.1 Г.Клосонда «5и51» (1971, с. 22). |И Н.Оркун. С.Е.Маловта «аЦаяуп» ( 1987. с. 139; 1959.С.28). Г.Клосонда «агцазуп!» (1971. с. 22). 1.1 Г.Клосонда «1^дтп» (1971. с. 22). Буган дешпп барлык черггеуиллерде «51г». ,1>5 Н.Оркун,С.Е.Маловта «Ьи. . . . »; Г.Клосонда «Ьи1апс1гу» (с. 22). 1ЧЛ Г.Клосопда «гау Оге» (1971. с. 22). 166
23. [. . . (23 см-деп эрш ешкен) 5й5ке,97Ш5и Ьо1а[]]уп 1ес11. 01й§1 апса е т ш еппс. .1аууца ]а1а1]и§ ор1а]и 1е§1р, ир1и кппр О п цуузуа кег§ек ЬоШу. 24. [. . . (20 см-деп эрш ешкен)]()ауап т ш сгсог132 1е§ш кеНр и1а]и 1ог1 !е§ т у§Ьага ЬШ§е КййП- согуу ]оуЫ[1]у. ВесИгт ЬесИгй, о1игу1[1]у. 25. [.. . (100 см-деп эрш ош кен)]т Ьи [.............] т цагуапёу. Аг1иц ]у!чуу Онгус пк бет1. /КЧ.III.26-29/ 26. [. . . (90 см-деп эрш ешкен)] К: 1е§ш кеШ. Таг[с1и§] КййПсогуц оу1у Л§еп-сог кеШ. 27. [... (98 см-деп эрш еш кен).. .ап]уп йсйп Ьипса Ьоёип цооЬигар ]оу 1ас1у. Веп11г Ье§1т 133 28. [.. . . (98 см-деп эрш ешкен)]еЫ1гш2, Ь е1 § й тт134 ЫШкпшп135, бсШ кетт. Випса ЬШ§ ЬШсНт 29. Батыс бетшщ астындагы жазуы: КйШьсог ЬШ§ ЬШсПт. Куульчор м этш ш щ ж ацаш асы Батыс бет! /КЧ. I. 1-12/ 1. [....................] Куульчорга чыкан /жиен/ Тон-укук атагы берщдь [...........] 2. [.................... ]. . . .буютрдг Ышбара чыкан Куульчор атанды [. . . . .] Чуб жер1 телес (сол канат) суы-жер1 [....... ] 3. [......................] К^апаган каган елшде меш курмсттеп улыктады. Улы Куульчор сексен жасап жок болды. 4. 0зд1к боз аты бар ед1. Кеж1М [.....................]. . . .Айбыны, амалы басып, Бекесм [колдады] [........................ ] елщ, халкын.... 5. [..................] асарга жиналган ац аулаушылар шабуыл жасаганда Куульчор олардьщ улын, эйелш олжалады. [....................] 6. [....................... ] болып аз елш жаулады. Батысындагы аз [елш] багындырып Куул1-чор Турж халкын, бектер1 [...............................] 7. Капаган каганына, елше [......................... ] киел1 белпс1 (сулдеа) ушш, аскак айбыны, амалы улылыгы ушш иелендг Каганы .... 1,7 Г.Клосоида «яиге» (1471. с. 22). 152 Г.Клосоида «Е1сог» (1971. с. 22). 1М Бугаи д е тп п (ерттеушшерде «ЬШпп» (1951, с. 28; 1971, с. 22). 1,5 Буган дейшп зерттеуштерде «ЬПшкегшшп» (1987. с. 140; 1959, с. 28; 1971, с. 22). 167
8. [....................] турж. . .. [.....................] Ышбара бшге Куульчор [. ...........] [тек кана] Еб1ме гана эй гш емес-п. 9. [................................ ] ед1. Согыс болса шерулетер едк Ац ауласа ердщ ел1 тутел шыгар едь 10. [.................................] шаншыды. Кешшде тумен /он мьщ/ кол суре согысты. Куульчор опыра шабуылдап оскерш 11. [......................] аттандырды. Бесбалыкта терт рет согысканда Куульчор опыра шабуылдап талкандады. 12. Табгачпен бунша согысып, айбынын аскактатып, мэртебесш кетеру ушш соншама улылык жасады. 133 Буган дейш п зертгеушшерде «Ьеп» (1959, с. 28; 1971, с. 22). 134 Буган дейшп зерттеушшерде «ЬПтп» (1959, с. 28; 1971, с. 22). 135 Бутан дешнп зертгеушшерде «ЬНШкетш» (1959, с. 28; 1971, с. 22). Шыгыс бет!/КЧ. II. 13-25/ 13. [.....................] балаларын, эйелш жинап алып. . [..................... ] коныстандыратын, турактандыратын жер тавдады. 14. [.................] Ышбара бшге Куульчор тардуш халкын баскарып жарлык берш отырды. 15. [................... ] Кдгмыс-Тайдьщ бос1рес1н М1Н1П опыра шабуылдап уш ерш шаншыды. [.................................................] 16. [..........................] Одан кер1 барып 1нжу езен1н кеше, Тем1ркакпага тэж1кке деЙ1н шабуылдап иеленд1. Тогыз-огузга жет1 рет согысканда 17. [.......................] б т р д ь Кытай (кидан), татабы [.......................] бес рет согысканда Куульчор б ш к иес1, соз иес1 болды. Айбынды бекес1 болды. 18. [.......................]Куул1-чор жет! жасында жирен елт1рд1, тогыз жасында азулы доныз /кабан/ олт1рд1. Карлук жауыкканда, Тезде согысканда [....................] 19. Б ш ге Куульчор онда Карлукпен согысканда 1д1л [тайпасыньщ] агын /ак атын/ мш1п, опыра шабуылдап, шаныша жайратып жургенде, аты кулап туст1. Жэне согысып 20. кол бастады. Карлуктардьщ 1шке К1ргендер1н шаншыды (найзалады). Кдрлукка барып, [оларды] жинап алгалы барып, аздаган [ез1Н1н] ерлерш кайтадан олардьщ ебше /курень/ к1рг13Д1. Карлуктар аттана кашты. Сонша колын мерт1кт1ре 168
21. Карлуктыц жирен торы атыньщ белш урды. Карлуктар осылай багынды. Елгебер1 вз1 кслдг Ес1р-Ерюнулы Жиен-чор келдг 22. [..........................] Карлуктарды шапкалы аттанды. Согысыи оскерш найзалады. Елш багындырып алды. Улын, эйелдерш тартып алды. Таудыц устше Ышбара бшге Куульчор шыгып 23. согыскадемеу болайын дед1. Тагдыры шыгар. Жауга жаландш атойлап шауып, омыраулап ю р т , кергек болды /кайтыс болды/. 24. [....................] каган н и а Ерчор-тепн келш, ющцктес торт тепн Ышбара бшге Куульчорды жерледг Мусшш жасатты, орнатты. 25. [....................] иелегше алды. Артык жылкыларын таратты. Онтустж бет! /КЧ. III. 26-29/ 26. [....................]К-тепн келдг Тардуш Куульчордьщ улы Жиенчор келдг 27. [.....................] Сойтш осыншама халык келш жерледг Б егтр б с П М 28. [.......................] маган белпаз. Белпсш, бтпн дайындадым. Мунша жазу жаздым. Батыс беппнщ астындагы жазу 29. Куульчор б т г ш жаздым. 169
КуулЁ-чор МП ШШЩ туС1Н1КТемеС1 КЧ.1.1: 1) Б1ршип жолдьщ бас жагынан 95 см-деп эрштер бузылып кеткен. Содан кеГпн «КиШ» свз1 танбаланган. 1,с эрштерш 613 жащырттъщ, онда - ОКИ-дыбыстары анык танбаланган. Сейтш, «КййН-согуу» болып окылды. Г.Клосон мен Э.Трыярскийдщ кеннрмесшдеп «ара» деген сез1 тупнускада жок. Жок сездт Г.Клосонныц «Тархан» - деп жазуы дурыс емес. 2) «Топ-ициц» - Тон-укук (шен, атак). С.Е.Малов «1ощ1К|1кр> [15.27], Г.Клосон «(огцициц» [164.21] - деп окып, В.В.Радлов улпсчмен кеткен. Устынга Р кескгш емес, N кескш кашалган. N - п жуан (катан) айтылатын -«п» дыбысын -«ни» - (щ) деп окитын рет1 жок ед1. Бойла Бага-тархан Туй-укук дуние салган сон, оньщ орнына «ел абызы» етш «чыкан (жиен) Тон-укук (абыз)» етш Куул1-чорды котерген. КЧ.1.2: 3) 1ШСПия - «КййН сог»; я; X; кескшдер бк/бк; ки/кб деп окылатыны тусшшт!. Г.Клосон, С.Е.Малов «КиП-сог» - деп транскрипцнялаган. 4) «Ацугур» - курметтеп. а у у г/^ у г - курметп (РВЫ.3824; ТТ. VI 1.406). «-ур» кесемше тудыратын журнак. Бул сезд1 С.Е.Малов [15.27], Г.Клосон [ 164.21 ] «цагур» - деп окып «картаю» - деп аударган. 5) «1Лиу КииН-сог» - Улы Куульчор. С.Е.Малов «великий» - деп дурыс аударган. Кейш Г.Клосон, Э.Трыярскийлер «и1иу» созш «старший» - деп терю аударган [164.29]. Бул авторлар еюшш, упинии Куульчорларды жасанды турде жасап шыгару ушш осылай аударганы коршш тур. КЧ.1.4: 6) «бгШк а1» - ездж ат. Казактын жанына балаган бэс1ре атын ол кезде «озд1к ат» - деп те атаган. Атты иес1 езше арнап устайды. М.Кашкариде «бгШк аЬ> (МК.III.323, 443-Ташкент аудармасы). Г.Клосон «согыс аты» - деп терю аударган [164.14]. 7) «кесНт»-кеж1м. Каз1рп кыпшак т ш тобында «-<!» фонем ] (ж)-га айналып «кеж1м» - деп айтылады. С.Е.Малов, Г.Клосон екеу1 де «одежда» - деп кате аударган. «кесНш» - кеж1м [15.29; 136,14; МК.III.228; 1% П.4433]. 170
8) «Ьбке51» - Бекесп - Тэщрлж дшнщ бас е к ш , дш е к ш (Ман. III.286; ()ВК.3304;). С.Е.Малов «киксН»-деп окыса [15.27], Г.Клосон «ШкесН» - дсп окып «совершенствовать» [164.14] - деп аударган. Устында 1зКиЬ - Ьбкез1 дсп анык жазылган. Ьбке/Ьб§е - Боге; «-51» тэуелдк жалгауы. Воке - Бегу дшшщ атауы. Тэщрлш дшнщ бас екш н байыргы туржтер «Беге» - деп атаган. Беге - Тэшрдщ жерге ж1берген е к ш . Кешпелшер тусЫ п бойынша «Ьбке» буюл гылымды менгерген, сол ортаньщ дши, эр1 саяси кесем1. Мусылман дш ш деп муфти, будда дшшщ Хамба ламасы, православие дшшщ патриархы, католик дшшщ Папасы гспетп дши - лауазым. Б1здщ « Т э щ р Л 1к дш» - деп атап журген дш д1 «беке-бегу» - деп атаган [()ВК. 189.7; 368.1; 385.15; МК.Ш.288; Мап.Ш.228; 8шл899]. 9) «Азаууг со1иуап - асар жинаушылар, аеарлап ац аулау, ацга шыкканда кауымдасып ан урюту магынаеында. С.Е.Малов «аууг со1иуап» - деп транскрипциялап, «...со своим доблестным семейством» [15.27, 28] деп аударган. Г.Клосон «8аууг со1иуап» - деп окып, адамныц ес1М1 деп тусшген [164.21, 23]. со1иуап - соу1ап - шогырлау, топтау, жинау (МК.П.245; МК.-Ташкент аудармасы МК.III.216-2; ар. 149-1). Сиу1ап - шогырлану, топтану, жиналу (моцголша). Каз1рп казак тш нде «зо1и» - шолып жинау, топтау деген магына беред1. «Азаууг» (кене тулга). «у»-нын соцындагы «у» (ы) дыбысы алдыцгы «а» дыбысына бешмделш, XI гасырдыц басында теменп ею магына берген. Онда: 1. азаг-тамак, тамак жеу (МК.III.253-19; 261-11; 1У.42; 11зр313; ОВЫ.21511). 2. азуу - пайда (МК.1У.40; 1.64-5). Каз1рп казак тш нде «асар (азаг)» «тамак», «тамак жеу» деген орта гасырлык (XI г. бойындагы) магынасын сактаган. Онымен катар «б1р1Г1п пайда жасау», кауымдасып енбек етш баскага пайдасын типзу деген угымды бшд1ред1. Асар ерте Орта гасырдан бер1 жалгасып, казак халкыныц улттык дэстурше айналган. Кауымдасып ац аулауга (асарга) шыккан кезде ац урюту пплерд! карсыласына карсы аттандырып шабуыл жасау ежелп дэу1рден бер1 Еуразия кешпелшерше тэн кубылыс. Хунну Модун-шаньюй кауымдасып ацга шыкканда (асарлатып) сарбаздарын экес1 Тумынга карсы аттандырып елт1рген [151.1.47]. Казак жершде кауымдасып ац 171
аулауга шыкканда Жошы ханды елт1ред1. Бул сойлемде (КЧ.1.5) асар жасап, кауымдасып ац урютуге шыккан топ Куул1-чорга карсы шабуыл жаеаган. Куульчор корганып улгерш, шабуылга шыккан топты талкандап, адамдарын, эулетш жаулап, олжалаган. КЧЛ.9: 10) «АЬ аЫазаг» - абакка анды камап аулау; АЬ-абак (анды куып тыгатын, арнайы жасалган, туб1 туйык кешен) (МК.1.81; 1.63; 1.311, 425). Мундай «аб» орын Кдзаксганньщ Успртшде бугшН кунге дейш сакталып келген. АЫап - аулау (МК. 1.298). КЧЛ.19: 11) есШ ацуп Ышр - Едш [тайпасыньщ] агын (ак атын) мшш. С.Е.Малов <а§1» [15.28] - деп транскрипциялап, магынасын таба алмаган. Г.Клосон «1с111» - деп окып, оны агка койылган атау деп тусшш, «есШ» сезш сол калпымен калдырып, сурау белпеш койган. Эрине, Г.Клосон езше ез! сенбеген. «Едш тайпасыньщ ак агын мшш», - деп туешген дурыс. Ойтсе, кек турж заманында Едш атты тайпа болганына кез1м1з жетедг Бул Едш (Атилла) патшаньщ е а м 1мен де байланысты болуы мумюн. КЧЛ1.23: 12) «Тш Ьо1азуп» - кемек болу, корган болу. С.Е.Малов бул С63Д1 окымай тастап кеткен. Г.Ююсон «1觻 - деп окып, «Мен армияга пайда келт1рейш», - деп [164.29] аударган. Жалпы ту аш п дурыс болганымен, сездщ дол магынасын таба алмаган. «Шзи» - кемек (Мк.III.224), «Шзи кеПг» - кемекке келу (И з.2362). «Шзи цу1» - кемек кылу (МК. 111.224). 13) «Мациз» -- жалацаш. С.Е.Малов «за1уд觻 - деп окып, аудармай тастап кеткен. Г.Клосон «за1г)из» - деп транскрипциялап «жалгыз» - деп аударган [136.23]. <^а1ди8» - жаланаш, (МК.III.384); - жалгыз (ОВК.20211). 1% Ш .4617; ЯасЬ.11.3134; ДТС.229- 230). КЧ.11.24: 14) «Ег сог» - ер чор (к1С1 ес1М1) С.Е.Малов «.... чур» [15.28], Г.Клосон «е1 сог» [164.22-23]. Тупнускада 1ШСг дегеннщ г (г) танбасыньщ ею мушзш Э.Трыярский жаксы кере алмагандыктан 112 деп белплеп «е1 сог» - дсп окыган. Бул эрине улкен кате. Байыргы туржтер е1/П - ел атын тым киел1, касиетп деп эспеттеп, тек кана ел басынын лауазымына, шенше косып атайтын болган. Оньщ езшде каганаггы кайтадан калпына келт1рш, елш курып, терш орнаткан кесемдершщ атак, шенше косып атаган. Олар: Ел-етм1ш Бумын каган, Ел-тер1с Кутлуг каган, Ел-етмтш Бшге турайын кагандар. 172
КЧ.11.25: 15) «Аг1уу ]у 1яуу - артык жылкысын ип етп. Кууш-чор юпетп улы адамдар, кагандар, кайтыс болганда мал-мулюн халыкка таратып беретш болган. Бундай салтгы турктер «ип ету», халыкка оруак и гш к жасады немесе эруактьщ и гш п халыкка тид1 деп тусшген. Турктер оруактьщ Т 1р ш е р д 1 желеп-жебеуц оруагымен коргаудын алгашкы жолы осылай басталады, - деп тусшген. КЧ.Ш .27: 16) «Вепйг Ье§1ш» - Бент1р бепм. Бул Куульчордьщ бег1М1 (эйел1) болуы мумюн. С.Е.Малов «Ьеп1е2 Ьеп» деп окып, не екенш тусшбей тастап кеткен [15.28-29]. Г.Клосон «Ьепйг Ьеп» деп окып, «мен Б еттр» деп аударган. Ары карай Куульчор устыныньщ « б т п н мен Бш пр жаздым», - деп аударган. Г.Клосон осылайша, тупнусканыц да, мэтшнщ де кисынын тусше алмаган.
ОНГИНДАГЫ КИЕЛ1 ОРЫН КЕШЕН1 (О) Орны: (Е=102°, Б=46°) Моцголияныц Оверхангай аймагы, Уянга сумыныныц оргалыгыныц оцтустш-шыгысында 17 шакырым Маньт-бурд тауыньщ солтустж етепнде. Аймак орталыгы Арвайхээр каласынан 30 шакырым. Уянга сумыныньщ жанынан шыгыска карай Таримал езеш агады. Оган юшкентай Маньт булагы келш куяды. Маньт булагы мен кешеннщ арасы 300 м. Онгин кешеш мен Таримал езеншщ арасы 5 км. Таримал езеш атакты Онгин дариясына куяды. Зерттеушшер бул кешенд1 осы езеннщ атымен “Онгин ескертюпн” - деп атаган. Ал, Фин-угор когамыныц зерттеуип, саяхатшылары Таримал езешнщ атымен “Тарималийн хушо” (Таримал ескертюлп) - деп атаган [166.417]. Орыс галымы П.К.Козлов “Тараэлэн хушо” (“Тарималийн хеш е” дегеннщ бурмаланган тур1) - деп жазган [167.117]. Зерттелук Кешенд1 ец алгаш Н.М.Ядринцев 1891 жылы тауып, усгындагы мэтшнен эстампаж алып, б]рнеше мус1нтастарды фотога тус1р1п, В.В.Радловтыц колына берген [115. 43]. Бул кужаттар Орхон экспедициясыныц “Моцголия кене ескерткпитершщ атласы” атты жинакта жарияланды (карацыз. СПб. 1893. Вып.1. табл. 14. 2-4. 26). 1893 жылы Д.А.Клеменц устындагы мэтшд1 эстампажга тус1рд1 [ 168.35]. 1895 жылы В.В.Радлов Онгин ескертюипнщ алгашкы аудармасын [20; 21.11.246-252], 1896 жылы мсшншц ецделген нускасын кайталап жариялады [115. Выгг.З. табл. 83]. Фин-угор когамыныц галымдары Г.И.Рамстедт, С.Пяльси 1909 жылы Онгин ескерткншнде болып, алгаш рет кешеннщ сызбажоспарын жасап, мусштастар мен койтасты фотога тус1рд1. Ол магериалдарын С.Пяльси 1911 жылы жариялады [168.35]. Бул енбек толыктырылып Г.И.Рамстедтщ естел1пмен коса 1949 жылы (В1оотт§1оп 1949 ) жэне 1978 жылы кайтадан басылды (В1оот1П§1оп 1978). 1973 жылы Е.Трыярский мен П.Аальто Фин-угор когамындагы экельбалалы Отто Донерлерд1ц архив1не К1р1п, солардыц материалдарымен коса, Г.Рамстедт, С.Пяльсидщ фотолар мен колжазбаларын бурынгы жарык керген ецбектер1мен коса жариялады [166]. 1926 жылы П.К.Козлов Онгин ескертюиинде болып, уш мус1нтас, ек1 койтас, шарбактас, бакагастарды кер1п, фотога туарген [ 167.117]. 0 К1Н1ШТ1С1, бул материалдардыц б1р де б1р1 баспа бетш кермеген. 1962 жылы поляк галымы Е.Трыярский кешеннщ уш мусштас, ею койтасын фотога тус1р1п, сипаттамасын жаеаган [65.18-43; 174
169.122-133]. Ескертюштщ кираган сыныктарымен коса керамика ыдыстарыньщ 37 сыныгын Арвайхэр муражайына тапсырган. Монгол филологы Б.Ренчин 1968 жылы Онгин ескертюшщ фотога тус1рш, жариялаган [154]. Б.Ренчин, муражай мецгеруипс1 Ж.Намхайдаваг екеу1 Онгин кешеншен 300 м-дей жерден табылган кирап сынган устынныц ею улкен б в л тн щ фотосын 1968 жылы поляк галымы Е.Трыярскийге ж1берген. Е.Трыярский муны Германияда жариялаган [170.45]. 1989 жылы В.Е.Войтов монгол археолога Д.Баярмен б1р1пп жасаган кешеннщ гылыми сипаттамасы мен зерттеуш жэне юмге арнап койганына байланысты езш щ усынысын жариялады [168.34- 50]. К- Сарткожаулы археолог Г.Мэнэспсн б1рге 1976, 1982, 1987 жылдар аралыгында Онгин кешен шде уш рет болып, кешеннщ сызба-жоспарын жацалап сызып, мусштастардьщ сипаттамасын жасап фотога тус1рд1 [171; 13-18; 158.18). Бул ецбекте сол экспедиция материалдары непзш деп зерттеулер усынылып отыр [132]. Сипаттамасы: Орхон киел1 кешендершщ 1ппндеп ец кеп булшгеш - Онгин кешеш. Бул кешендеп тас мусшдердщ барлыгыныц да басы, кеуде тусы, колы иыгымен кираган. Шарбактастар, мэтш кашалган усгындар киратылган. Кешен алацыныц езш тонаушылар элденеше рет казып алтын буйымдар 1здеген. 1966 жылы жапон зерттеушю1 Оногова «Урал-Алтай» журналына жариялаган макаласында былай деп хабарлайды: «. . . . 1920-жылдары Онгин кешен1И1ц мацындагы тургын халыкгыц 1Ш1нен б!р лама (будда дшшщ молдасы) кешенд1 казып, кактаган кумю, жылкыныц бас суйепн, ат эбзел калдыктарын шыгарып алып, кыш ыдыстар мен ою-орнек кашалган жалпактастарды шагып сындырып, казылган ордыц 1шше кулатып тастагац» [172. 167]. П.М.Ядринцев, Г.И.Рамстедт, С.Пяльси, П.К.Козловтар да улкендькпшл! казба жумысын жург1зген. 0 К1Н1ШТ1С1, олар казба жумысы жен1нде еш мэл1мет калдырмаган. К,аз1р осы кешенде казылган 11 шуцкыр, уЙ1лген топырак жатыр. Кешен алацыныц архитектуралык курылымы толык бузылган. Онгин киел1 кешеш батыстан шыгыска карай багытталып, солга карай 15° келбей орналаскан. Кешеннщ сызба-жоспарын толык жасау ушш ец эуел1 батыстан шыгыска багыттап «А» ес1, одан сон кешен алацындагы казылган ой-шункыр, уЙ1нд1лерд1 бастыра, оцнан солга багыттап «Б», «В», «Г» остерь жэне жер бедер!н аныктау уипн «Д» ОСТер1 ЖурГ131ЛД1. Кешенн1н келем1 - 68x48 м, 1ШК1 аллеясыныц колем1 - 44x27 м. Какпасы шыгыска караган. Ен! - 3 м. Ту сыртында корган болган. 175
Цаз1р топырак уйш дкш ен жасалган жал боп калган. Корганныц 1ШК1 жагынан жалпактыгы - 5-7 м дэл13 жол жасалган. Дэлгз жолдын 1ШК1 жагында киел1 кешсннщ аланы. Аланнын батыс жэне солтустнс жагынын етегше арнайы кертжшелер шыгарылып сэнделген. Кешеннщ жогарыдагы корган, дэл!з жол алацыныц терт бурышы децгеленш догалдап жасалган. Кешен аланыньщ тура батыс кабыргасыныц шыгыс жагына 10 м жер тасталып, диаметр! - 10x7,5 м ( ту баста 10x10 м болуы мумюн. 1\аз1р бул орын жартылай бузылып кеткен) эллипс формалы сопак денгелек жал орнатылган. Жалдыц жалпактыгы - 1м. Жалдыц дэл ортасына шарбактас орналаскан. Оныц киюласкан дшгекше бурыштастары сакталган. 1909 жылгы С.Пяльсидщ сызба-жоспарында да бурыштастыц ушеушщ орны белпленген. Шарбактасгар орнынан козгалган. Каз1р кешен алацыныц оц жак степнде уюл1 жатыр. Куульчор, Онгин кешендер1нде шарбактастыц батыс жагында децгелек жал бар ед1. Мына децгелек жал сол жалдарга уксас. Идэр, Бугыты кешендершдегт уйметастыц орнына Онгин кешегпнде децгелек жал /корган/ орналаскан. Уйметастыц шыгыс жагынан 3 м жерден археологтар узындыгы - 8 м, келденещ - 6-8 м барыктыц орнын тапкан. Барыктыц топырак уЙ1ндшер1нен кыш, К1р - П1Ш сыныктары, мус1нтастын кеудес1 жэне оныц темени денелершщ сыныгы табылган. Барыктыц 1ипнде б1р емес, ек1 мусштас болган гэр1зд1. Дэл осыган уксас салт-жора Култег1н, Б1лге каган, Туй-укук ескертюштершде де кездесед1. Барык бурышынын шыгыс жагына шамамен 3 м жерде бакатас орналаскан. Оныц басы батыска караган. Бакатастыц келем1- 145x150x143x148 см [173.417]. Е.Трыярскийдщ сипаттауына Караганда, терг бурыш тутас грантт1ц уст1цг1 жагына тасбаканыц кеск1Н1 кашалган. Оныц басы опырылып сынып тускен. Бу)! тасбаканыц гажайып суретш Е.Трыярский жариялайды [173. сурег. 16]. Бака рельеф1Н1ц аркасына (дэл ортасына) келем1 - 43x28 см уцгы шыгарылып, оган ескертюш устын орнатылган. Устын 1920- жылдарда кираган. Улкендеу б1рнеше сыныгын Б.Ренчин 1968 жылы фотога туарген. 1891 жылы Н.М. Ядринцев мэтш кашалган устынныц тасбака устшде тургандыгын айтады. Сонда т1к турган устынныц бас жагын кустыц сацгырыгы басып кеткенд1г1н, оны тазалап барып мэтшнен калып /эстампаж/ алгандыгы туралы жазады [174.43]. Бакатас уст1ндег1 устынныц оц жагында 15 адым жерде 4 мусштас турган жэне гранит тастар сыныгы жаткан. 176
Кешеннщ шыгыс жак ею бурышына терт бурышты топы рак уйшген, ныгыздалып, тапталып, жерден 20-50 см-ге дешн бшктетшген. Уйдщ 1ргетасын байыргы туржтер «шыт» - деп атаган. Бундай «чыт» Терюн, Тэс, МШУ ескертюштершде орнатылган. Сол жак бурыштагы чыттыц ортасы децгелек шункыр. Дэл осы жерден тас мусшнщтеменп бел 1П табылган. Зерттеуцп С.Пял ьси осы шуцкырдан шыгарган топырак жанында жаткан екппш б1р ескертюш устынныц 1ргетасын тапканы туралы хабарлайды. Бул тас туралы Е.Трыярский де жазады [168.43]. Устынныц тесемечргетасы граниттен жасалган. Ол тактатастын калыцдыгы - 11-14 см, бас жагы - 18 см болган. Оныц алдыцгы жагына жолбарыстыц бейнес1 салынган. Жолбарыс кабагын догал ушбурыш ернекпен белплеп, кездщ кебес1 жалкы сызыкпен бершген. Жолбарыстыц танауы мен арандай ашылган аузы да дэл бейнеленген. Тактатастыц арткы жагына ескертюш устындардыц кондыргы тасы - тасбакалардыц ернеп салынган. Онгин ескертюипнщ улкен 1ргетасы каз1р жогалган. Орнында жок. Осы шуцкырдан кыш пен к1ршшт1ц сыныктары табылган. УЙ1НД1Н1Ц сол жагында терт кырлы тас Д1цгекше орналаскан. Бул дщгекшеде жазу, тацба болмаган. Кешеннщ оц жагында буган тэнж еюнш! шыт орналаскан. Ол да терт бурышты топырак уЙ1нд1. Оныц дэл ортасы терт кырлы дщгекше. Буныц уст1не мус1н орнатылган болуы мумюн. Фин зергтеуш1С1 С.Пяльси 1909 жылы кешеннщ шыгыс жак шетше таяу жерде «серке» тацбалы балбал тас жатканы туралы хабарлай отырып, оны фотога тус1рш, суретш сызган. Ол таста «Ышбара Тархан балбалы» деген сез жазылган. С.Пяльсидщ айтуына Караганда, бул балбал ордыц 1шк1 жагына, кешен алацыныц шетше орналаскан сеюлд1. Каз1р бул тас та жогалган Ордыц сыртында ешкандай белг1 бедерс13 балбал орналаскан. Одан эр1 шыгыска карай созыла 170 балбал т1збеп сап тузейд1. Онгин кешен1н1ц алацына казба жумысын журпзу, зерттеу - алдагы кундерд1ц енш1С1. Шарбактас: Кешен аланныц батыс жагындагы децгелек жалдыц 1Ш1нде шарбактас бес плита тастан турады. Б1зге жеткен1 б1реу! гана. Оныц 031 ортасынан бел1н1п, б1р жак бурышы опырылып калган. Плита тастыц шет1не кебе шыгарылып, 1Ш1не ернек жуг1рт1лгсн. Кебенщ 1шк1 жагы курдел1 гул, оюлармен ернектелген. Шарбактастарды езара кырынан косып кобдиша жасау уш1н терт бурышына кет1Г1 шыгарылган тастар орнатылган. Бурыш тастардыц 12-158 177
к е т т н е плиталардыц кырын юрпзе киюластырып отыргызып, тебесш тагы 61р жалпак плитамен жапкан. Бурыш тастыц бшктш - 72 см. № 1 мусштас. Аксур гранит. Басы мен ею колы шынтактыц устщ п жагынан опырылып тускен. Он, колы кеудесшде, сол колы сол жак т1зесшщ устше койып мусшделген. Ею колтыктыц орны ойып шыгарылган. Малдас курып отыргызылган. Кай ырма жагалы шекпен киген. Белбеушде ою-ернек жок. Каз1р кешен алацындатур. Келем1 - 84x60x44 см. № 2 мусштас. Аксур гранит. Басы опырылып калган. Оц жак колыньщ шынтак тусы кираган. Журесшен т1зерлеп отыргызып бейнеленген. Ею колын кеуде тусына устап, 1зет керсетш турган бейнеде мусшделген. Белбеушде ернек жок. Келем1 - 64x45x32 см. № 3 мусштас. Аксур гранит. Басы мен ею колы бшек тусынан опырылып калган. Узын шекпенд1. К,ос т1зерлеп отыргызып бейнеленген. Белбеу1нде орнек жок. Алдына улкен куб1 кушактатып, тутас граниттен шауып мус1нделген. Аяк ки1М1 айкын. Келем1 - 70x42x25 см. Алдындагы куб1С1мен косып елшегенде, калындыгы - 47 см. № 4 мусштас. Аксур гранит. Басы опырылып калган. Узын шекпенд1. Т1зерлеп, ею колын Т1зес1не устап 1зет керсетш турган бейнеде мус1нделген. Бсл1 ортасынан опырылган. Белбеус1з. Бейнеленген эйел адам. Келем! - 51x33x29 см. № 5 мусштас. Аксур гранит. 1982-жылы табылган. Басы, кеудеа, белуардан теменп денелер1 бел1Н1п калган. Узын шекпендг Ек1 Т1- зерлеп отыргызып бейнелеген. Ек1 колын кеуде тусына устаган. Келем1 - 50х45х 17 см. № 6 мусштас. Фин зерттеуиллершщ жарияланымдарында тагы б1р тасмус1шпн фотосы бер1лген. Оц колын кеуде тусына кетере устаганына Караганда, ту баста кесе устап бейнеленген болуы мумюн. Сол колын сол жак тоесш щ устше койган. Белбеуаз эйел бейнес1. Келем1 белпс1з. № 7 мусштас. В.В.Радловтыц атласында тагы б1р тасмус1нн1ц сурст1 бершген. Ол суретте мус1нтастыц басы иыгымен опырылган. Ек1 колы кеудес1нде 1зет керсет1п тургандай. Теменг1 жагына серкенщ сурет1 салынган. Дэл осындай «серке» символы Шивэт-Улан кешен1И1Ц какпа босагасыныц 1Ш1ндег1 бер1н1ц санына кашалып салынган. Каз1р бул мус1н орнында жок. Койтастар. Аксур граниттен ек1 койтас м уаш бар. Екеу1н1ц де басы опырылып жогалган. Келем1 - 72x65x23 см. Еюнцп койтас - 70x60x20 см. 178
Ескертюш: Онгин ескерткшпндеп мотш кашалган устынныц узын санынын канша болганы женшде бугшге дейш зерттеушшер тыянакты б!р шюрге келе алмай отыр. Ойткеш, бул кешендеп тарихи-модени муралар жерплпсп тургындар мен тонаушылардан тым коп зардап шеккен. Тарихи ескертюштер дерлж кираган. Сондыктан да зерттеушшер Онгин кешеш мен ондагы мэдсни мураларга толык туаш ктеме бере алмай келед1. 1891жылы алгаш келш керген Н.М.Ядринцев те ескертюштщ толык сипаттамасын калдырмаган. Калганы - б1рнеше сыныктар гана. Осы сыньщтарга суйене отырып кейб1р ойларымызды сабактаганды жен кердж. 1. Н.М.Ядринцев алгаш келген кезде улкен устынныц ез орнында турганын айтады. Ол бул устынныц ею бетшщ гана жазуынан эстамнаж алып улпрген. Калган ею бетшщ жазуы жел мен жацбырдыц, ыстык пен суьжтыц эсершен мужш п, копсып, ешш кеткен. 1909 жылы Г.Рамстедт, С.Пяльси келш керген кезде, устын б1рнешеге бел1н1п кеткен [65. 415, 417]. Устынныц б1зге жеткен жазуыныц кашалган жалгыз сыныгы Оверхангай аймагыныц муражайында сактаулы тур. Келем1 - 30x21x16 см. Буны Е.Трыярский де улкен устынныц сыныгы екенш дэлелдеген [173.167-168]. Фрагменттеп жазу улкен усгыннын 5, 6, 7 жолдарына деп келед1: №5 жол . .. [а]О В ту() зтЬ[11В ].. =[Ьо]1ту5:яаг)ут Ь ау [а]... №6 жол . .. Ы и В тЗ С г . . . =Ьепп‘8 ЬиН. . . №7 жол . .. ёЗСйэт §гг[1] . . =1'гигт18:ат1 уЬсё[1сг]. . . Устынныц бас жагы сакталган. Топыракка кем ш п жаткан жер1нен 1962 жылы Е.Трыярский казып шыгарган. Келем1 - 42x39x8,5 см. Каз1р Оверхацгай аймагыныц муражайында. Устынныц б1ршип бет1нде гана тацба бар. Онда 8 жол жазу жазылган (улкен устынныц бас жагын I фрагмент деп белгшедж. 2. Екшлп устынныц бас жагын С.Пяльси тауып суретке тус1рген болса, 1962 жылы топырак астында жаткан жершен Е.Трыярский тауып зерттеген [168. 43]. Осы устынныц сыныгы болуы мумюн б1р гранит фрагментп Ж.Намхайдагва 1968 жылы Онгин кешеншщ шыгысынан 300 м кашыктыкта жаткан жершен тауып, суретш поляк зерттеуш]‘с1 Е.Трыярскийге Б.Ринчин аркылы жетк1зген. 3. Фрагмент. II, су рет №20. Бул фрагмент каз1р Оверхангай аймагыныц муражайында сакгаулы. Келем1 - 19x16x17 см. Аксур гранит. Оныц ендеген бетшде жазу сакталган. Онда терт сызык тартылып 4 жол, 9 эрщ жазылган. Онгиннщ улкен ескертк1ипн1ц 179
мэтпймен салыстырып кергешм1зде, уксас сез, сейлем Т1ркес1 кезжпед1. Сондыктан баска б!р устындагы жазу болуы керек деп таптык. Ор1 тастьщ ецдеу мэнер1 де улкен устынга уйлеспейдг 4. ...верхангай аймагыньщ муражайында 1, 2-бетше жазу кашалган, 3, 4-бетшде жазу жок, аксур гранит бар. Устынныц бул сыныгын 1982-1987-жылдары Сарткожаулы б1рнеше мэрте керш зерттеген, тастыц суретш сызып, жазуын кеппрген. Тастьщ бул сыныгы -т а г ы б!р ескертюштщ теменп б е л т . Тастыц еюшш бетше терт-терт жолдан 8 жол жазу жазылган. Барлыгы 100 тацба (эрш) сакталган. Кептеген эрштер1 копсып, м уж ш п ешш кеткен. Бул сыныкты IV фрагмент деп белпледж. Б ш кпп - 79 см, жалпактыгы (жогаргы жагы) - 18 см, теменп жагы - 22 см, еш (жогаргы жагы) - 16 см, теменп жагы - 18 см. Тастыц (IV Ф) фотосын 1969 жылы Б.Ринчин Е.Трыярскийге Ж1берген. Кешн Е.Трыярский бул туралы езш щ макалаларында жариялады. Бул фрагмент I. III. фрагментердщ б1рде б1рше уксамайды. IV Ф-тщ ею жагын гана ецдеген. IV Ф-тщ мэт1Н1 улкен ескертк1шт1ц мэт1н1не уксамайды. Сондыктан бул тасты мэт1н кашалган уш1нил устын деп тужырымдадык. Корытынды 1. Ескертк1ш устынныц сыныктары бгр-б1р1не уксамайды. 2. Устындагы мэтшдер де б1р-б1р1не уксамайды. 3. Мунда бгр гана устын емес, уш устын болган, олар кене турштердщ есю дэстур1нше «шыт» уст1не тургызылган. Б1р1ккен Тур1к каганатыньщ алгашкы ею ескертк!ш1 Тэс, Терхин устындарын орнатканда, онын хан ордасы т1Г1лет1н арнайы орынмен тыгыз катысы болганын айгу керек. Хан ордасы т1Г1лет1н орын эуел1 жер бет1нен 120-150 см-ге дейш топырак тепп би1ктетшген. Кене туржтер 751, 752, 753 жылдары Тэс, Терхин бойындагы журтты жайлады. Жерден би1ктет1п кегерген орынды олар «Шыт» - деп атады. 751 жылы Тэс бойындагы журтка, Терхин бойындагы шыттыц алдыцгы бет1не 753 жылы мэт1н кашалган ескертк1ш устын орнатылды. Б1зд1ц арнайы сез етш отырган Онгин киел1 кешен1н1ц шыгыс жак ею бурышындагы терт бурышты ушнд1 топырак байыргы тур1ктерд1ц «шыт»-ы. Тэс, Терхин шыттары децгелек болса, Онгин шыты тертбурыш. Онда хан ордасы Т1гшсе, мунда эруактарга арнап арнайы барык каланган. Шыттыц орнындагы ю>гш пен к1рп1штерД1Ц сыныгы осыны дэлелдейд1. Байыргы тур1ктер барык орнаткан жерд1 би1ктет]’п, топырак тепп кетерген соц гана барыктыц кесенесш тургызган. 180
Буньщ мысалдары - Култепн, Битге каган, Туй-укук, Бугыты, Идэр киел1 кешендершдеп барык курылысынын архитсктурасы. Барык тургызылган соц алдыцгы жагына жазу жазылган устын, барык шнне сол оруакты ц мусш1 жасалып койылатын болган. Онгин киел1 кешен1нде уш барык, мотш1 бар уш ескертк1ш койылган. Олар: a) Тутас граниттен ойып жасалып, тасбака уст1не орнатылган улкен устын. b) Жолбарыс сурет1н ойып, арткы бет1не тасбака бедерленген тугыртас уст1не орнатылган устын. c) Жерге тура шаншып орнатылган IV ф. устын.
: 1»уго : м « : у-шЯ: итик: )ун гм : м л : ч ,т (о пмУАГШ ш ^у^тп^и^м^рш кмл: |ш • • • ш л и : < т : 4тч1'<: )«>лтг^н: |»хг; пуаг ; >10ун ; |.х4)ун <2> : .ш у ^ : 4 - т ; геь: 4чнч^.т: лгй ; -ннг^ • ■ Е ген !-гн у г9 : 41ЧР : №чл: >4><5: 4-ог«: ) ш : ч т : « ж : 4<ш: грг: 14 (з> : #9к: .п т4> о : ,н9к: , т ш : )»><ят: гит : 4'чл: гл>: >у<ю: ш : »©4м: л у: зунигну: )уы и> : ж ъ : у ш : -гч^я: 4-ш : гьнг: га&: чшуп : гу р: г т и : : х?чо: 4 ш т : ><> <5> : ?1г; |!ин>: 4-©: : г т ч к : 4-уа: и н : ^4>-<з ... ; | ^ 5 ; : 4-©: > п м : ишчр: гН?и: ч ш : №: л : « т ь <б) : вх*: (^тгуо :ге*: *ьу>- : чфз-: 4-м ^а: п т [|*>]чн): гн^нк: 1>иг : 1»тгк: ^ьуг*! : гктг: ентг^в: с в т : <?> ...ч^нчи: гМк: чда: ъ г: пип н: 4 > т $ : гм : т©: >«.....л н : )М4: гнчтчк: м ы *: -г>: #1: ин <«> |*4Н$: 4441т Батыс бет!. О. I. 1-8. Шыгыс бет1: 0.11. 9-12. : гИ1чн: г ь у ч ; п г ч : » м : г н ш н : ^ хе н : 4-<ш : ± м <«» : •••)»>■<>: аул«\ г к т у • ■ • •: г * ш : ге$: н т 4'>>4-4,><5 - • • . » ш : : ^ »у р : # 9 Н : ^ Н А Ж к : : г у р р « : 4 - Ч г т : ч м т т у ч (ю> : *■€!■?*: ^а т о 1: » н ч : 4-н)Ун: 4 -е у гг: т к : »© н ч > в х е и : - г ч л : » # у о»>- ■ •: и1 а р : ^ в х с и : п ч ^ тч а : 14>УЧ> : 4-нэун : 1ТкУ: 1ч>04н:^хукг*:4-»: 4*4?>:4адг: 1€Ь о п : »н^4ч#: 4'©ун : 4'еуп: т к : 4»»ычр: 4М4Ч» : 4ТУ5: г»ч<5: 4>уч<* : г т ч ; * х у н н : 4^: гМк: >ЫИ1 : г и т ? : р а т о : т ' . ш г * : г«чл - • •: п ш : чэун : 4-ИМУН14: еУАкв: о>гм: 4-Н4Г9: гру : >н: т к : -гч^г» (12) : ^©уч^ : )чуч>4 : ) У > о : н>а ^ : руг? : ч н « ч а ; мч» : г и т : т г * т г ч : : пм нт94>ч1 182
Шыгыс беттш устшлеп жазу. III. 13-19. : е н г* ц - н аз» |чвгн5: с-*» ь к ъ : х - ш т 1 П 5 ) : . г а г * (1« . Г т : . Ш П ) ( 1 7 ) ■ыг1€ * : ' т > с») г н у г 1 : ^ а з - с » » Бас балбалдагы жазу. О.IV. 1. м < ш ; )нч^ИсЯ (20) Ескертюш мэтшк Онгин ескертюгш мэтшшщ узын - ыргасы томен дегщей: 1. Улы бабасы Бумынньщ тешректщ терт бурышын езше каратып хандык курганы, одан кейшп замандарда хандыктан айырылып, халыктыц терт кубылага шашылып кеткеш, елс13, терс1з болганы, халыктыц жудеп-жадап, кедсйшшкке урынганы, алып улдары тас бал бал га ай налганы сез етшед1. 2. Акыры жогарыдан улы тэшршщ жарылкауымен ел болгандыгын айта келш, езшщ Ел терес1 мен Кдпаган каган бшпгш юке асыру ушш ем1рге келгенш мол1мдейд1. 3. Ел-етмшьявгудыц улдары Ышбара Тамган-чор явгу, онын Ы а бил1к курган (Бшге) Ышбара Тамган тархан урпактары 65 атага жеткенш, ездерш сол б!р атаныц урпактары екенш баяндайды. 4. Кешен и е а Тещркен Бага-Тархан Кытайдыц солтусппнде мекендейтш Огыз 1шшдеп Жет1 ерендер жауласкан кезде соларды багындырып, Тур1к каганатыныц кол астында устап, ел еткендгп ушш каганаггыц сол канат басшысына тагайындалып, ЭК1МШ1Л1КТ1К шен «шад» лауазымын алганы жайында дерек беред1. 183
5. Осылайша багы е с т турган заманда тогыз огыздыц беп каганатка карсы шыгып жауласады. Сонда бул кешен исс1 сол тогыз огыздар жагына шыгады. Осы лай беделден айырылады. Елде булж етек алады. Бектер езара жауласады (Бул арада Капаган елген сон, онын улдары мен Култепн арасындагы окиганы мецзейд1). 6. Осылайша ел булшш турганда Бшге каганды ойлап, алацдап, оган кызмет етуге бел байлап, карсы болгандардыц ебтерше (курендерше) шабуыл жасап, бетш бер1 каратады. 7. . ..зш щ кандас ет жакын шшерше, бауыр-балаларына Ел терес1 каганньщ эруагы алдында адал болу керект1гш айтып, Бшге каганды жактап, соны колдап, турж тагын аман алып калу парыз екенш дэлелдеп, акыл-кецес берш угптейд1. Сейтш Бшге каганга кызмет еткенш, жогалткан атак-дацкына кайта ие болганын соз етед]. 8. Оньщ улу жылыныц Ш1лде айында кайтыс болганын хабарлай отырып, киел! кешен1н орнатуды мойнына алып, казына мулкше ие болганын мэт1н жазып отырган улынын атынан мэл1мдейд1. Кешен К1мге арналган? Оныц аты юм? М1не, осы сурак гасырдан астам галымдарды сенделтт келд1. В.В.Радлов, С.Е.Малов Ел-тер1с каган кешен1 деп таныса, А.Н.Бернштам Капаган каганд1К1 дегенД1 айтты. Г.Клосон Алп-Элетм1ш кешен1 деп дэлелдейд1, В.Войтов Онгин мэт1н1ндег1 Алп-Элетм1ш кытай жылнамаларында Дусифу деген атпен белгш болган кайраткерд1ц тур1кше аты дегенд1 айтады. Оныц пж1ршше бул ек1 ес1м б1р-ак адам, Дусифу (Дуси-бег) Ел тер1С каганньщ ортаншы 1Н1С1 Тур1к каганатыньщ телес канатыныц басшысына тагайындалгандьжтан «явгу» лауазымын алган. ЕскертК1штег1 кешен иесшщ ем1р жолы тым курдел! болгандыктан, мэт1н магынасы да тым курделг Шеш1М1н б1рден тап басып тауып айту ете киын. Десе де 613 В.В.Радлов, С.Е.Малов, Г.Ююсон сиякты эйгш турк1танушы галымдардыц П1к1рлер1не косыла алмадык. 0йткен1: 1. Елд1 ел етуш1 басшы эр каганатта б1рнеше адам болганымен, онын 01реу1 гана «ел каганы» болады. Б1ршш1 тур1К каганатында Бумын каганды гана «Ел» сезш косып атаган. Бумыннан баска 1стем1, Мухан, Таспар, Хелилерд1ц бгреушде ондай лауазым болмаган, эр1 болуга да ТИ1СТ1 емес ед1. Еюнпн, Тур1к каганатында Кутлугявгуга «Ел терес1», Б1р1ккен тур1к каганатында Тур-айынга «Елетм1ш» лауазымы бер1лген. Байыргы туржтер каганатты алгаш 184
орнатушыга гана «Ел» с©31 косылган лауазым бергсн. Дусифу (кы т.) Ел терес1 Кутлыгка комекин болганы болмаса, каганатты орнатушы, елд1 ел етуип емес. 2. Онгин мэтшшщ 4-жолындагы сойлем «Ел-етмпп явгудыц урпактары Ышбара Тамган Тархан, Ышбара Тамган чур Явгу, онын 1Н1С1 Бшге Ышбара-Тархан ел билегендер ед1, олардьщ кшд1пнен тарагандар барлыгы 65 атага жеткен. Осы ею атаньщ баласы ед1к дегендЬ) мэтшде кадап корсеткен. 3. 'Мэтшде (5-жол) «§ацут Ьауа 1ед1гкеп - Экем Бага Тещркен» - деп таска кашап калдырган. Онымен катар каганатпен жауласкан Огыз ншндеп Жетьерен (жет! -ру) тайпасын багындыргандыгы ушш, эр1 оны тур1к кол астында ел етш устагандыгы ушш, эюмшйпкпк «шад» лауазымы бсршген. Сейтш онын голык атаклауазымы «Бага Тещркен шад». Мше, киел1 орын осы адамга арналып койылган. 4. Ескертюш устыннын жогаргы жагындагы ашина тур1ктердщ рэм131 болган «серке» тацбасы жэне устынды тасбаканыц бейнес1 кашалган 1ргетаска кондырып отыргызган ерекшел1ктер1 Бага Тещркен шадтыц каган тукымынан шыккан адам екещцгше дэлел бола алады. Онымен катар жогарыдагы Ел-етм1ш явгудыц урпактары болгандыгы туралы мэл1мет Бага Тэщркен шадтыц каган тукымынын аксуйектер эулетшен екендшне косымша дэлел. Бул арадагы Ел-етм1ш явгу деп отырганы кайраткер Бумын-каган болуы мумюн. Ел-етмпп явгу юм? Жогарыда айтканымыздай, 716 жылга дейш тур1к каганатында «Ел» лауазымы Кутлуг Явгу, Бумын каган екеуь не гана бершген. Кытай жылнамасыныц 84 бума, 49-баянында «Елкаган Бумын» - деп белплеген. Демек тур!к шпнде бул лауазымды «Ел-етм1ш каган Бумын» деп атаган болу керек. Осы Ел-етм1Ш (Бумын) каганньщ ею улынан тараган урпакгар Бага Тэщркен шадтыц заманында 65 атага жеткенд1пн Онгин устынына жазганын жогарыда айттык. Бул аталардын ур!м бутактары еюшш Турж каганатын орнатушы Кутлуг Ел-терк каган, оныц шшер1 Капаган (Мочжо - Богучор), Дусифу явгулар. Капаган тогыз-огыздыц байыркулыктарына капияда басын алдырганнан кейш каганат шпнде так таласыныц бул1нш1л1Г1 басталды. Капаганныц улкен улы Тоца-тегш (Тип§- о 1е1е) Бесбалыкта мерт болып, юпп улы Инел1 (Ри-ки) каган хан тагына ие болу ушш куреседь Ел еюге болшш, каганат как жары лады. Б1р жагында Инелькаган, еюнпй жагында Култепн. Мше, осы 185
кездеп булшшьчпк'п Онгин устынында «Ьихуипса - булшшшж» - деп атаган. Жеп-ерендерд1 (жетьру) баскарып турган Бага Тещркен шад алгашында толкып кай жагын колдарын бшмей катты киналган. Жацылыскан да болар, ол араеы мэтшде айкын емес. Дей турганмен, Онгин жазуыныц 10-жолында «екш ага Ъе§]ауу Ьо1шу5 - бектер оз ара жауласты» - деп жаза отырып, буларга араласпайтынын мэл1мдейд1. Сейте турып, Бшге каганга алац болып турганын жасырмайды. Куш Култепн жагына ауып, Бшге каганньщ бедел1 журш тургандыктан, эр1 турж тагын аман- сактап калу ушш соцынан Култепн, Бшге кагандар жагына шыгуга шеш1м кабылдайды. Ол туралы Онгин мэтшшщ 10-жолында анык жазылган. Онда: «Б1з кезшде Ел-терю каганнан белшбеген едж, терю бурылмаган едж» - деп аруакты еске ала отырып, «...Бшге каганнан белшбейж, азбайык» - деп туган1уыс, ага-бауыр, улдарына акыл-кенес бер1п, Б1лге каганга кызмет ететшш, эр1 куш-куатын арнаганын жазып калдырган. Сондыктан да Ел-етм1ш Бумын каганды еске алып, оныц ею улы Ышбара Тамган Тархан-чор, явгу Ышбара Тамган-тархандардан тараган, каны б1р, жаны б1р урпактар екен1н айтып, ынтымакка шакырады. Ол аз десешз, кешенге койылатын б1р1нш1 балбал кешен арналган адамныц колымен елт1р1лген эруактыц мус1Н1 болуга ТИ1СТ1. Алайда осы дэстур бул жерде бузылган. Бага Тещркен шадка арналган Онгин киел! кешен1И1ц б1р1нш1 балбалына улы бабалары Ел-етм1ш Бумынныц К1н д 1гт н е н тараган урпак, ею Ышбара Тарханныц балбалы шаншылган. Бунысы бгр жатырдыц урпагы б1р-б1р1це канжар жумсап шабуылдап улы бабаларыц «кос Ышбара Тарханды ек1НШ1 рет елт1рд1ндер» дегенд1 айтып тургандай. Бага Тец1ркен шад улу жылы елген (О. .. 4). Жылдыгына дей1н киел1 орынды (байыргы туржше -]о у а) орнатуга ти1ст1. Ол 716, 728 жылгы улу жылдарына деп келед1. Мэт1нн1ц Бага Тещркен шад Елтерю Кутлуг пен Капаган кагандарга кызмет ету ушш ем1рге келгенД1пн мэл1мдей отырып, Бшге каганга куш-куатын беруге келюкенш анык жазып калдырган. Олай болса Бшге каганга ецбек етш улпрсе де, кецш кеншит1ндей кызмет ете алмаган сиякты. Бшге каганньщ хан тагына отырган жылы 716-жыл. Кешен иес1 Бага Тещркен шад осы жылы кайтыс болган. Сондыктан да Бшге каганга байланысты мэл1мет жоктыц касы. Кешенд1 орнатушы Бага Тещркен шадтыц улы. Демек, оныц аты мэтшге туспеген. Бага Тен1ркен шад зерттеуШ1 В.В.Войтовтын усынып отырган Дусифу явгуы (То-81-Ш уаЬуи) болуы мумюн [168. 45-50]. В.Войтовтыц усынысы орынды. Тек кана Алп-Элетм1ш дегеш шындыкка келмейдт. 186
Дусифу явгу, Ел Торес1 Кутлуг каган мен Капаган каганньщ урпактары Бшге каган, Инелькагандардыц шайкасы кезшде хан тукымыньщ 1Ш1нде акылшы болуга кукылы жалгыз адам. Хан урпактарын кер1ст1рмей, келют1руге тш сп адамнын одепкще жанылганы кершш тур. Байыргы туржтердщ кешен орнату дэстуршщ кейб1р жора-жосынын бузып баба балбалын Бага Тещркен шад кешенше койдыруы осыган дэлел бола алады. Онгин кешеншдеп екшип ескертюш устын тагы да осы эулеттщ хан тукымына арналган. Онын дэлел1 - устын басында турган ашина эулетшщ символы. Ушшил ескертюш устын - аналык эулет кайраткершщ атынан койылган. 0 йткен1, ол устынныц 1рге тасында жолбарыстыц рельеф1 бар. Жолбарыс - аналык эулеттщ символы. Мэтшнщ 12-жолындагы ен соцгы «8иЬ ]ег Гедп б1[1есН] - су, жер тэц1р1 ОТ1НД1» (Оа.4), - деген сойлем осы кешен иесше немесе мэт1н жасаушыга байланысты аса б]р улкен купияны йпке бупп тургандай. Онгин устыны (0 6 ) Транскрипция Батыс бет! (ОС. I. 1-8) 1. Есшшг аратуг ] а т у |9К цауап Шг* Ъикхцуу цу82т у 8 199, ^ууту82, ]а]ту82 Ьаз1ту82. . 01 цап ]ооц Ьо11ицс1а 1шге е1 ]кпш , усуупту82 с]асу8ту82 [ ....] 2. цауап1асИиц цауапуп2 усуупу у ёту в 2. Тйгйк Ьоскт бцге кип 1оу82уцуца, к18ге кйп Ьа(:у8цуда 1е§1, Ьеп]'е 1аЬуасца]у^а]у§[ца 1е§1] 3. А1р епп Ьа1Ьа1 ^у82(1у. Тйгйк Ьоскт а1у Ьо1и Ъагтуз2 ег11. Тйгйк Ьоскт ^(хпегт 1е]т, ]и1ия200егте2йп 1ут Оге *ег)п 1]’г егпш 4. Оарауап, Шепз цауап еНде цуу1упс1ут. Е1 е{пш ]аЬуи оу1у у8- Ьага201 1атуап- сог |оуа202 1П151 Ы1ще увЬага 1атуап 1ащап, а]тау1уу203 Ъез ]е1пш есйп а1аат204. [...........] 5. Ьи 1аЬуасс1а ]угу)’а Ье§ оуиг ага ]ей-егеп ]ауу Ьо1ту8. Сдадут Ьауа 1сд1гкеп е к т апёа ]о гу ту 8 .181§ кй ст Ъ етш . [....................] |И‘ С.Е.М алов «Ь итуп цауап» - деп жазгаи (1959.с.8). 1,И Н.Оркуи, С.Е.Маловта «цу5ту$» (1987,с.28; 1959.с.8). Н.Оркуи, С.Е.Маловта «(оки]» (1987,е.28; 1959.с.9). 21,1 Н.Оркуи. С.Е.Маловта «*аЬуга» (1987,с.28;1959.с.9). 202 Н.Оркуи. С.Е.Маловта <уоуа» (19Х7.С.28; 1959.С.9). Н.Оркуи, С.Е.Маловта ^итуу1уу» (1987,с.28; 1959.с.9). 2,м Н.Оркуи, С.Е.Маловта «агут» (1987,с.28;1959.с.9). 187
6. Т е ф г к е п к е 181§ ЬеПгц (е ^ п ]а г у 1 я а т у з 2. 8 2а ё а(уу а п ё а Ьеггш8. В о к и ц ё а (оц и г о у и г Ье§[1] ]а у у еггш з. В е ё й к еггшз. Т еф гк еп .)о г у [т у 8 ]. 7. ]а Ь у г Ьа( Ы г. А г у у йкйз1§ к й й 1§ 11*11. 8 й 1 е й т 1ер еггш з. А т ( у Ь е § 1 е п т е Шр еггш з. В 12 а г Ы г 1 е ]т ц о о г у я [ т а г ...........] 8. (} а г)у т ё са ё ап с а бШ п гтз. Т ец к к е п а1ш агуп Куш [. . . . Ь оёип а п ё а е Ь с п т е е гщ е (аз2 и 1 т у з 205 Ш ы г ы с б е т ! . Ю С .Н .9 -1 2 ). 9. Сжатия Ьа1уя[яа] (е § ё 1 т . О я и п 1 ё у т 206,а 1 ё у т . 8йз1 кеШ . А щ азуп 207 ] у у ё у т . В е §1 цасёу. [..................]а ]у егй. Т аЬ уас Ь оёип [................... .]1 о я у 1 ё у т, ^ у у ё у т , Ь а з ^ ё у т , ^ а ^ ё у т [...................]Ь и гяи п са 10. кеНг егШ ш г. Е к т ага Ье§[1] ]'ауу Ь о 1 ту з. Т е § т е с 1 т е п 208 (е^п з а ц у п ё у т . Т ец п ЬШ ^е ц ау а п ц а зац уп и 181§ к й с щ Ъег8е § 1т Ьаг егтшз еп п с . Т е § ё й к ш исйп [..........]усг(1. [...............] ] у у ё у т . Е Ь ке (е § ё й к 1 т игиз ЯУ1УР 11. (е§1р к и те, оу1ута апса б(1еёпп аяу1 ]игир. Е1(еп8 цауапца аёугу1таёис], ^а1^у1таёи^. Тедп ЫН§е цауапёа аёугу1ша1ут, а2та1ут (е)’т ап с а б(1её1т. К е п Ь а г у у т а Ь агёу209. В Ш §е ц ауап уд Ь оёипу [.......... . . ] Ьагёу. 01 й § ш (ац у210181§ кйс1§ Ь ег([йк]211 12. й ге (е д п чап 1ш ]у !ц а ] е ( т с а] кйсШ § а1р ч а у а п у т ё а аёуг1и Ь а гёу т у г. В Ш §е а ( а с у т 212 ]о у у п 213 а!иг аууц уп ч а г у а п ё [( ]у т . [зи]Ь ег (ец п ь 1 [й п й т . . . ] Клгйг егй. Ш ы г ы с б е т т ш у с т ш д е п ж а з у Ю С .III. 1 3 -2 0 ) 13. А Ш с у п ц а214 Ы (щ (азу у. 14. [еЬ Ь а щ у п 215 цу1]ёуш Ъ е ц ^ й 15. [(аз (ояу(ёу]гп 216 а ( а с у т 16. ЬШ §е а ( а с у т 1ш 17. ]у 1 я а Ы Н § е 21,5 Н.Оркумда «[...]с1ип апс1а Ьегтеще I. $а1(?)» (1987,с. 128).С,Е.Маловта «[.....Ьо]с1ип ата Ьегтегн]е 1а51у1ту5» (1959,с. 7). • 2ил В.В.Радлов, С.Е.Маловта «чип1ас1ут». 207 В.В.Радлов, С'.Е.Маловтагы тупнускада 1:>ОЯ «г'я'кп2» деп жазылган. Мундагы К жэне О тацбалардыц орнын ауыстырып окыган. зм“ Н.Оркун, С.Е.Маловта «1е8гпес1теп» (1987. с. 130; 1959,с.9). 209 Н.Оркун, С.Е.Маловтарда «Ьап1у» (1987, с. 130; 1959.С.9). 2111 Н.Оркун. С.Е.Маловтарда «атца» (1987, с. 130; 1959,с.9). 211 Н.Оркун. С.Е.Маловтарда «Ъет» (1987, с. 130; 1959,с.9). 3,2 Н.Оркун. С.Е.Маловтарда «ТаСат» (1987, с. 130; 1959,с.9). 2П Н.Оркумда <^иууп» (1987, с. 130), С.Е.Маловта «зоууд» (1959, с. 9). 214 Н.Оркун, С.Е.Маловтарда «1абат» (1987, с. 130; 1959,с.9). 215 Бурынгы эерггеуиплер жакгмртпаган. 2|* Н.Оркун, С.Е.Маловтарда «цауапут» (1987, с. 130; 1959,с.9). 188
18. и1иу а1р ег217 ес^й яа[г)]218 19. а1асут бШ Бас балбалдагы жазу.Ю С.1У. 1) 20. УзЬага2191ащап Ьа1Ьа1у. Екш нп устын /Ов./ Б1рШ1Ш беТ1 1.............[............1) I. .[.......... ] еЬш15. . . е1 ] т . . . 1ецп. . . . ь 2. [. . . ]1 е$11р. . [ . . . ] епз Ьагууте Ьагйу.........ир 3. . . . §1т Ьаг епш8 апса. . . 4. [...........]г1 02. . . . е1 Еюнин бет! /Ов. I. 1-4/ 1. [.. . . ]апс!а^ [.............]ЬесН2й т . Е ст1 арат. [....] 2. [.........]п1:цЬи[. . . . ] Вбс! 1едп. . . [.................] 3. . . [ . . . . ]р с!к 1ара]огус1ут. . . [...................... ] 4. . . . [.........] Ье$Ьа1уц 1с[1к11.................................] Онгин м этш ш щ /ОСУ казакшасы Батыс бет! /ОС. I. 1-8/ 1. Ата-бабамыз Ямы-каган элемнщ терт бурыштагыларын кысты, багындырды, басып алды. Ол хан гайып болган соц, ел азып-тозып, шаршап бытырап кеттг 2. Кагандык курган каганын /кушпен/ жойды. Турж халкы 1лгерь куншыгыска, кешн-кунбатыска дейш, алдыцгы- табгачка, сырткы [Кепмен]-жынысына дейш [тарап кегп]. 3. Айбынды сарбаздарын балбал кылды. Турж халкы, атак-дацкыц жок болып бара жатты. Турж халкы елмесш, жппесш деп, Жулыскерю /бул1нш1л1к/ болмасын деп жогарыда Тэц1р1 жарылкады [.. .] 4. Капаган, Елтерю каган елшде кылындым /тэрбиеленд1м/. Елетм1ш явгу урпагы Ышбара Тамган-шор Йога, Ш1С1 бшжт1 Ышбара Тамган - тархан аймагымен /барлыгы/ алпыс бес ата [............... ] :п Н.Оркун, С’.Е.Маловтарда <<К.й1ид ег» (1487, с 130; 1959,с.9). ;|к Н.Оркунда «кип» (1987, с. 130), С.Е.Малов!а «цап» ( 1959,с.9). Н.Орхуида «у^Ьага» (1987, с. 130). С.Е.Маловта «.чаЬга» ( 1959,с.9). 189
5. Бул табгачтагы батыс огыз бектер жетьерен (жст1 ру) [озара] жауласты. Экем Бага-Тещркен ею аралыкка (агайындыкка) аттанды. 1сш-кушш бердг 6. Тэщркещй юш-кушш бердщ деп жарылкады. Шад атагы сонда бсршдг Болтукда тогыз-огыз беп жауласты. Кеп ед1. Тещркен аттанды. 7. Б1з ете эл аз едш. Азды - кепт1 к1р1п келдг Шабамыз деп келдг Каз1рп бектер1ме сын ед1. Б1з азбыз деп корыкпаймыз [....................... 8. Экем-шад былай етшдк Тэщркен [кол астына] алмасын, халык анда еб1м1зге, иес1не кетер1лед1. Шыгыс бет! /ОС. II. 9-12/ 9. Барлык каланы шаптым. Окпен аткыладым, олжалап алдым. Колы /оскер1/ келд1, артта калган халыкты жупнд1рд1м. Бег1 кашты. [...] жау болды. Табгач халкын [..........................] шабуылдадым, багындырдым, бастым, тоз-тозын шыгардым. [.........................] жойганга дейш 10. келш жегпк. Бектер езара жауласты. [Сонда], шабуылдаушы мен боламын деп ойладым. Тэн1р1м Бшге каганды ойлаи 1С1МД1, куш1мд] беруге тшст1мш. Шабуылдаганы уш1н [...............] болды. Жупнд1рд1м. Ебке (куренге) шаптым урыс кылып, 11. ш а б у ы л д а п 1Н1ме, у л ы м а о с ы л а й ш а ет1нд1м , а к ы л а й т ы п : « Е л - т е р 1С к а г а н н а н а й ы р ы л м а д ы к , ж а н ы л м а д ы к . [Е нд1] Т о н 1р 1 Б1лге к а г а н н а н д а а й ы р ы л м а й м ы з , а з б а й м ы з » , - д е п е т п ц п м . Б а т ы с к а б арар жерге дейш бардык. Бшге каганньщ халкы [...................... ] барды. Б1р белптн /колдын,/ косып бер1п 1С1Н, куш1н берд1к. 12. Жогарыда Тэщр хан Улу жылынын жет1нпп айында айбынды алып каганымыздан айырылып кете бардык. Бшкт1 аташымньщ киел1 орныньщ [кызмет1н], калдырган акыгын /дуние-мулк1н/ мен мойныма алдым. Су-жер, Тэн1р1 . . [.....................] Табгач [шекарасын а ] а т т а н а р б о л д ы к . Шыгыс беттш устш деп жазу /ОС. III. 13-20/ 13. Аташымньщ б т г тасын 14. баркын тургыздым. Мэнг1 15. тас тургыздырттым. Аташым 16. бш1кт1 аташым улу 17. ЖЫЛЫ 61Л1КТ1 190
18. Улы, айбынды сарбаз, жаксы оке 19. аташым елд1. Бас балбалдагы жазу /ОС. IV. 20/ 20. Ышбара тархан балбалы. ЕК1НШ1 устын /Ов. / Б1ршип бет! /ОвЛ. 1-4/ 1- .................. . . . ] ынтымактастык. Ел .......... Тэщр! 2- • • • [.................. . . . ] ест1р .. . [.................. . . . ] барар жер^ме з.............[................ . . . . ] бар ед1. Сейтш 4............. [................. •• • • ]ел. . . . [...................... . . . ] Екшип бет! /Ов. II. 1 -4/ 1- [................... ] онда. . . [........................ ] мус1н жасаттым. Ата-бабам [........... ...........] .................... 2- [......................... .............] Бед тэн!р1 [------ ................] з. [........................ ] Ч1кке карай аттандым. . 4. [........................ ] Бесбальщ багынды.
ТУС1Н1КТЕМ ЕЛЕР ОНГИН ЕСКЕРТК1Ш1 Оа.1.1: 1) «|ашу». Онгин мэтшшде шт1 (]ату) деп кашалган. Муны С.Е.Малов Бумын деп озгерткен.Мэтшшц тупнускасындагы «]ату» каган Бумыннан бурын болган каган. «Бумын» - деп еш кандай гылыми непзс1з езгертуге мулде болмайды. ОаЛ.З: 2) «Балбал» кешен иесшен ж ецш с тауып, соныц иелшне откен тайпа квсемдер1 мен халкыныц атынан койылган кара тастар. 3) «_)и1иц». С.Е.Малов [15.8], Н.Оркун [129.28] «]о1иц» - деп транскрипция жасап, бул сезд1 «жертва» - деп аударган. Б1з « ^ и ц » -д е п окыдык. «]и!»- жулу (МК.Ш.9-12; 28-8; МШУ 11.2). «-иц» сын ес1м тудыратын журнак. М: Ьи2+иц=Ьи2иц (сынык); яунуя=яу1уя (кылык); ^[аг+ия^агия (жарык), ас+ия=асия (ашык). Ендеше «]и1ия» С031Н1Ц магынасы «жулыс, керк, булж». ОаЛ.4:4) «УзЬага». С.Е.Малов [15.9]. Н.Оркун [129.28] «заЬга» - деп транскрипция жаеаган. Бгз «увЪага» - деп окыдык. Байыргы туржтерде «заЪга» - деген лауазым жок. 1) «1аЬуи». С.Е.Малов [15.9], Н.Оркун [129.28] «]оуа» - деп окыган. «.1оуа» - бейп, мола. Магынасы сейлеммен уйлеспейдг Тупнускада «]аЬуи». 2) «А,1шау1уу». С.Е.Малов [15.9], Н.Оркун [129.28] «]итуу1уу» - деп окыган. Тупнускада «а]‘тау1уу» - аймагымен, эулет1мен деген магына бередь 3) «Е1 е1пш ]аЬуи оу1у у§Ьага 1атуап сог ]аЬуи т ш ЬШ§е узЬага 1атуап 1агцап а]тау1уу Ье§ ]е(:ш18 еепп а1аат» - Ел-етмш ябгу оныц улы Ышбара Тамган-чор ябгу (Ел-етмк ябгу), оныц Ш1С1 Бшге Тамган-тархан аймагымен (эулет1мен) алпые ата....», - деген сойлемдеп Ел-етмю явгу юм? Осы кешен иесше дейш алпые бес атага жеткен. Олардыц басында Ел-етм1с ябгу тур. Б.з. 716-жылына дейш «каган» атагына «е1» атагын косып атаган Ел-каган Бумын, Ел-терю каган Кутлуг кана. Бумын каган атына косылып жазылган «е1» С031 кытай нускасындагы «или кехан» дегеннен [151.1.221, 228] жангыртылган. Кытай тарихшылары алгашкы «ел» созш гана болш алып «или кехан» деп белгшеген болуы керек. Тур1ктер оздер1 «Елетм!ш» - деп атаган. Оныц дэлел! осы Онгин ескертюшшдеп бгздщ соз етш отырган лауазым атауы. Тур1ктердщ 300 жылдык тарихында «ел» атауын атагына косып атанган уш-ак каган бар. Олар: 192
а) Алгашкы Турж каганатын (империя) орнатып, непзш калаушы Ел-етмю Бумын каган (6.3.546 ж). б) Екшшй, кек Турж каганатын орнатушы - Ел-тер1с Кугглуг каган (682ж). в) Б1ржкен Турж каганатын орнатушы - Ел-етм1ш Бшге Турайын каган (6.3.745 ж.). Оа.1.5: 8) <^ей егеп». Х.Оркун бул Т1ркесп «уей ег» (жет1 ер) - деп аударса, [175.128], С.Е.Малов «семь мужей (предводителей) [15.10] - деп аударган. Бул арада «1ей егеп» Т1ркес1 жай гана «жет1 азаматты», «жет1 басшыны» керсетш отырган жок- «Жет1 ерен» - этноним, Тан империясынын кол астына юрген огуз тайпаларынын 1ш шдеп «жет1 ерен» атты тайпа. Бул тайпа казак ултынын курамындагы «жет! ру» тайпасы болуы мумюн. Буны терендеп зерттеу кажет. Оа.П.11. 11) «Ацу1 ^гир» - рКШЬ(Зсвзд1 С.Е.Малов «цаЦигир» (беситься, сильно гневаться) [15.10] - деп окыган. Б1з «ацу1/ац1» - деп окып, «акыл» (ЮгА260; (^N 72244; МК. 111.172) - деп аудардык. 1игур - жумсап. 1 3-1 5 8
ТЭС ЕСКЕРТК1Ш1 (ТЭС I) Орны: (ОР8.1313 м, 48Т 0647397, ИТМ 5308740). Тэс ескертюпп Кебюкел аймагыньщ Цаган-уул сумыны (елке) Хужирт бригадасыныц жерше орналаскан. Хангай жотасыныц Булынай тауыньщ шыгыс солтуст1Г1нен кайнар кез1 басталып, Тэс езеш батыс солтустжт! бетке алып агып жатыр. Улан-батырдан Батыс Моцголияга карай багытталган солтустш курежол Тэс езенш киып етедй Тэс езеншдеп кешр Тэс жазирасына орналаскан. Осы кешрден солтустш батыска карай 5 км жургендс Ногон-толгай (Жасыл ден) деп аталатын жасанды ушнд1 томпакка апарады. Ногон-толгайдан 1976 жылы Тэс устыны табылган. Ногон-толгайдыц солтуст1пнде 1 км кашьщтьщта Кек-толгай (Кек дец) деп аталатын тагы б1р жасанды уйшд1 топырак бар. Бул ею ден (холм) адам колымен жасалган жасанды ушндшер. Тэс дариясыныц бойындагы бул ею денд1 Б1р1ккен тур1к каганатыньщ (Уйгур) каганы Ел-етм1ш Тур-айын Бшге каган орнаттырып, соган ордасын Т1пп 750, 753 жылдары жайлаган220. Бул туралы байыргы туржтердщ ез колымен (760 ж) тургызган Могойн Шинэ Усун устынында: «о! ху1 (Ьаг$ - К*С.) б*икеп кШш исупёа 1ег V V Ьа$упс1а ацэагуц огс!и 6гй §т ШиПт. Су* апйа 1оцуйуш. Ъщ апйа 2а]1ас!ут........Ье1^итш, 1>1Г1<д1ппп апйа гага^уЫут - Ол жылы (барыс - 750 жыл) Отукеннщ солтусттнде, Тэс [езен] басында аксары орда, 0ргемд1 (Сарай) т1кт1рд1м. Жаз сонда жайладым. ...Белпмд1 (нышан), бгппмд1 (мэтш кашалган устын - С.К^.) сонда тургыздым» (МШУ.П8), - деп мэл1мдейд1. Б.з. 753 жылы тургызган Тер юн (Тариат) устынынын мэтппнде жогарыдагы дерект1 бекемдей дэлелдеп былайша белгшейдь Онда: «ОШкеп ккНп исупйа 1ег Ьа§уп(1а огй§т ШйНт. Су* апйа ]ага1\1с!ут. Ьагу$ хуШа гу1ап гу!с1а ею гу! га]1ас1ут - Отукеннщ солтустш ушына, Тэс [езен] басына сарай т1кт1рд1м. Чыт (фундамент) сонда орнаттырдым. Барыс жылы (750 ж), жылан жылы (753 ж) ею жыл жайладым (Тер.11,6), - деп мэл1мдейд1. Бул осыдан 1245 жыл бурын жазып калдырган тарихи кужат машмет!. Жогарыдагы б1здщ сез еткен Жасыл дец, Кек дец екеу1 б.з. 750, 753 жылдары каган ордасын тггу уипн орнаткан чыт (фундаменттер)221. Турюлер сол дэу1рде хан ордасын т1гетш журтты «чыт» - деп атаган. «Чыт» орнату ушш хан ордасын т1гетш жерд1 тацдап алып, ::и Харжаубай С. М'ЗТСХ экспедицийп Хэсгийн 1976 оны тайлам (отчет). Монгол улс. Туухийп хурээлэшийп архив. УБ.. 1476. Тал 10-15. 331 Сарткожаулы К. Объединенный каганат тюрков. Астана. 2002. С. 144-146. 194
Оган топырак тегщ бижтеткен. Эрб1р кабаттармн топырак теккен сайын от жагып аластап отырган. Сейтш, каган ордасын т1гетш фундаменттщ (чыт) бш кппн 1,5 мстрге дешн кетерген222. Мше, жогарыда .Могойн Шинэ-усун мен Терюн устынындагы мэл1мет бойынша Уйгур ордасы 750 жылы немесе барыс жылы (Тэс озен бойына жайлаган жылы) осы жерге чыт (фундамент) орнатып орда т т п , ескертюш орнатып, оган хандык курган тарихи окиганы жазып калдырган. БугшН куш «Тэс» деп аталган езенд1 VI-VIII гасырларда туржтер «1ег (тез)» 03СН1 деп атаганы устындагы мэтшнен белгш болып отыр. «Тез (1ег)» - жылдам, шапшан деген магына бередг Буюл тау жотасы орманмен кемкершген Булнай юпегп таудан бас алган езен суы, эрине жылдам тез агатыны тусш жп. Осылайша, байыргы озен атауы сонау У1-УШ гасырдан бер1 езгсрмсй бупнге жстксн. Тэс (тез) жазирасы ежелп жэне байыргы кундыльжтарга бай. Осы жазыкта кола, тем1р дэу!ршен берг орнатылган коргандар мен молалар аса мол. Оны айтпаганда Тэс езенш кешрден орлеп, Тэс ОЗСН1Н1Н басына карай жургенде 15 км кашыктыкта «хан ордасы», ары карай 10 км откенде «катын ордасы» деп аталатын коне коныстардын орны сакталган. Бул б.з. У1-1Х гасырлар аралыгыида жасалган археологиялык кундылыктар. Жогарыдагы «Жасыл дон», «Кек ден» деп аталган каган журтыныц солтуст1г1нде, шамамен 3 км кашыктыкта «Авдарантын хендий» (Шарбактас жазыгы) деген жерде байыргы турж дэу1ршщ кешеш орналаскан. Кешен сырты казылган ормен (6 Ч 6 м) коршалган. Дэл ортасында 4 плитадан туратын шарбактас орнатылган. Бул кешен байыргы турю тайпаларыныц гибадат ететш орны - гибадатханасы. Одетте кек туржтер гибадат ететш орынды Хан ордасынын терютж багытына, ордадан алыстау орнатып келген. Култепн, Бшге каган гибадатханасы Орда-балыктыц терюпгшде орналасуы дэлел бола алады. Осы дэстурд1 Б1ржкен турж каганат (Уйгур) кесемдер1 алгашкы жылдары устанган болуы мумюн. Ойтсе, Тэс устыны ту баста осында орнатылган болуы эбдсн мумюн. С ипаттамасы . Б1здщ сез етш отырган кундылык улкен ескертюштщ теменп жагынын сыныгы гана. Цызгылтым гранит устын. Терт жагы б1рдей ен делт, эрб1р жол сайын сызыктартылган. Оган байыргы турю б т г мэтш1 кашалган. Устын сыныгыныц б1р жак ушында сунгысы (штыр) бар. Устын сыныгыньщ сунгысы ~ 8апк<т-иН К. Бак! Тйгкче Кишк уа/1(1ак| «ш» хо/й Ъ а к к Ы а МШеИегагаяе АЬшес1 Уехеу! яетрогуипш ЬНсйгПеп. Апкага. 1992. 8.49-54. 195
бар жагына ‘-Г"'? деген танба кашалган. Гранит устын сыныгыныц узындыгы - 85 см, жалпактыгы - 35 см, еш - 22 см. Эрштершщ кашалу терещцп - 3 мм. М этшд1 маман тас шебер1 кашап туЫрген. Эрш кескшдершщ полеографиялык ерекиш нп Теркш, Могойн Шинэ-усун мэтшдер1мен б1рдей. Зерттелуь Моцгол-Кецестер Одагыныц б1р1ккеи тарихи-мэдени ескертк1штерд1 зерттеу экспедициясыныц эпиграфика группасы 1976 жылдыц жазгы шшде, тамыз айларында орталык жэне солтустш моцгол жерше барлау жумысын журпздь Экспедиция курамында Моцголия ГА тарапынан К-Сарткожаулы, А.Очир, Кецестер Одагы тарапынан С.Г.Кляшторный болды. Экспедиция Орталык Моцголияныц Завхан аймагыныц жер1 Булнай тауынан асып, Тэс кошршен етш Тэс жазыгындагы Хужирт деп аталатын шагын шошактау бектерш деп Л.Цэдэв деген ж ергш кт1 тургынга кездесш, жон сураса отырып, Тэс ескертюшш тапкан. Ескертюштщ сипаттамасы, кеппрмес1 жасалып фотога ту а р ш п зерттеу жумыстары журпзш едг 0 те сирек кездесетш тарихи-мэдени ескертк1ш Тэс устынын экспедиция жетекцпа К-Сарткожаул ы Кебюкол аймагыныц музешне, одан соц Тарих институты директорыныц тапсырмасымен сол жылы казан айында Моцголия ГА-ныц Тарих институтыныц лабораториясына экелш тапсырган. Каз1р Моцголия ГА-ныц Археология институтыныц лабораториясында сакталган223. Ескертюш табылганы туралы алгашкы акпарат 1977 жылдыц б1ршии токеанында акпарат куралдары аркылы таратылып гылым айналымына тус1ршд]'224. Ескертюш мэтшш туцгыш рет алгашкы окылуын К-Сарткожаулы 1977 жылы жариялады225. Онда мэтш, транскрипция, аудармасы жэне казак, моцгол тш н щ салыстырма аудармасын косып берген. К.Сарткожаулы Тэс устыныныц мэтпин терецдете зерттеп, элденеше рет кеппрмелерш жасай отырып, 1986 жылы, 1997, 2002 жылдары толык окылымын (мэтш, транскрипция, аударма, тусшжтемелерО жариялады226. Харжаубай С. МЗТСХ экспедиции бичээс судлалын хэсгийп 1976 оны тайлаи. УБ., 1976. 45 тал. :24 Харжаубай С. Тэсийп хешоепип тухай // ШУА мэлээ. У Б. 1977, „ЧаЗ, тал. 21-30. 3:5 Харжаубай С. Тэсийп гэрэл г хешее !< ЗшШа Ппдиае е( Нпегагигп (811). 1п5Ттги(1 Пгщиае е1 Ниегиш А8.КРМ. 11В. 1978’ Т. XIII, Газе. 15. р. 117-124. ”” Каржаубай С. Исторические з н а ч е н и е Тэсипского памятника // ТЬе з е к о п с ! IV 1 Ш е т а Г !О п а 1 С о п § г е $ 8 о1 Моп§о1|5(я. Т. III. 11В., 1997. С. 120-123; Харжаубай С. Первый памятник уйгурскою Ел-етмиш Бильге кагана А1га! яГисИа!. I. 1Ж 200!. С .122-124; Саржожаулм К. Объединенный каганат тюрков. Астана, 2002. С. 19-31 196
Тэс мэтшш екшпп рет устынныц езшен квпйрме жасап ецбектенген зерттеуип моцгол галымы М.Шинэхуу болды. Ол 1980 жылы ез вариантын жариялады227. К,.Сарткожаулы мен М.Шинэхуулердщ кегшрмелерш пайдалана отырып, Кецес Одагыныц зерттеуипа С. Г. Кл я шторный 1985 жылы агылшын типнде, 1987 жылы орыс тш нде Тэс ескертюхшнщ мэтшшщ окылымын (мэтйн, транскрипциясы, аудармасы жэне тусшжтемесш) жариялады228. Тэс устынынын тупнуска мэтЫ мен жумыс жасамай жогарыдагы авторлардыц кеипрмелерш пайдалана отырып, б1рл1-жарым жекелеген сездерге жацгыртпа жасаган жариялынымдар (Текин Т. 1989. 55. 389-398; Мерт О. 2009. 55. 107-136; Базылхан Н.) будан кешн де жарыкка шыкты. Олардыц окылымдарында ерекше жацалык жок болгандыктан соз етуд1 кажет деп кормедж. Тас бетше кашалган эпиграфикалык жэд1герлжпен жумыс жасаганда ен эуел1 мэтшнщ эрб1р кескшдер1 дурыс аньжталып кагаз бетше гускен болуы шарг. Тэс устынынын мэтш1 б!ршама дурыс кеинрыгеш аньжталып отыр. Жогарыдагы уш автордыц тупнуска келйрмелершдеп непзп айырымдар темендегщей. Онда: 1. Эрозияга ушыраган эрш кескшдерш жацгырту кезшдеп айырымдар. 2. Кеппрме жасаган кезде гупнускада болмаган эрш кескшдерь 3. Устынныц тортшпп бетшдеп тацбаны М.Шинэхуу 'О - С - деп берсе, С.Г.Кляшторный - деген тацбамен берген. Дурысы -‘-С?. Эпиграфикалык жумыстан кешнп таза лингвистикалык 1скимылдар басталады. Жасаган гранскриициялар мен аударма, тусшжтемелерде айырмашыльжтар бар. Бул айырымдарды мэтш транскрипциясы, аудармасы мен тусппктемесшщ сараптамасына енпзш бердж. А рхеологиялык казба. Тургын халыктардыц берген акпаратын еске ала отырып, Кок доцге (Ногон-толгой) археологиялык казба жумысын журпздж. Оныц б1р1нш1 себебк тургындар акпараты болса, екшпп себеб1: Терюн устыны дэл осы Тэс бойындагы жасанды дец юпетп уйшд1 топырактыц оцтустж етепне кем ш п жаткан жерден табылган-ды. Сондыктанда Моцгол-Кецестер одагыныц б1р!ккен экспедициясыныц жазу зерттеу тобы 1982 жылы жазда устын табылган Ногон-толгойды (Жасыл догин) казып коруд1 жон керген ед1.___________ !:7 Шинэхуу М. Орхоп-С'элзпгийн рупи бичгийн шинэ дурсгал // хИкИа АгсНео1о81са. АЗ.К.Р МошюП. Т.УШ, Гаяс. 1.11В., 1980. р. 36-41. К1уа$Ь1оту 5.0 . ТЪе Тея ш$спрПоп оГ 1Ье ш^Ьиг Вб^и яауап " АО. А8. Нипе:. 1985. Т. XXXIX (1). Р. 137-156; Кляш горный С.Г. Надпись уйгурского Бёгю-кагана в Северо-западной Монголии / / 1 (енгральная Ачия. Новые памятники письменной и искусства. Сборник статей. «Наука», М., 1987. С. 19-37. 197
Ногон-толгойдын (Жасыл дец) шыгысынан батысына дейшп (Ш -Б) радиусы - 46 м, оцтустпшен солтустп ше дейш п радиусы - 37 м, бш кп п жер табанынан - 1,5 м. Децгелек формалы децнщ тура батыс жэне шыгыс жагында узындыгы - 8 м тшше - табалдырык шыгарган. Нысаннын толык жоспар картасы жасалды. 0 лшем1 алынды. Жасанды децгелек децнщ сыртын шым кыртысымен кемкергеш аныкталды. Ец эуел1 жасанды децнщ есш баса 945 м жерД1 елшеп алып 50 см терецджте алгашкы казба жумысын журпздж. Одан соц сол 545 м2 жерден солтустшше жэне оцтустжке карай эр' кайсысыныц узындыгы - 5 м, еш - 2,5 м траншей тартып казба жумысын жалгастырдык. Онымен катар децнщ дэл ортасындагы 545 м2-тан шыгыска карай узындыгы - 5 м, еш - 2,5 траншей тартып тагы да казба жумысын журпздж. Шым кыртысынан томенге карай - 50 см терецджтен малдыц суйеп, одан темсн - 80 см терецджтен шала жанган агаш калдыктары, ертенген топырак, одан соц - 100 см терецджтен теселген акшыл туст1 кум топырактар кабаты шыкты. Одан - 150 см терецджтен тагы да шала жанган агаш калдыктары табылды. Тацдап алынган табиги тын жердщ устше агаш ушп от жакканы аныкталды. Казба жумысыныц нэтижесше Караганда бул децгелек кешенд] жасау ушш эуел] жер тацдап алынган. Одан сон Бегу (Тэшрлж) дш ш щ салты бойынша от жагып, отпен аластап тазалаган. Онын устше кум, топырак тепп таптагт бижтетш тагы да от жагып, теккен топырак кабатын аластап тазалаган. Одан соц тагы да топырак тепп, тепстеп, тапгап, оныц успн букшдей шым кыртыстарымен комкерген1 аныкталды. Осылайша жер бетшен 1,5 м би1ктет1п кетер1п успнс каган ордасын орнаткан. Бул кешенд! байыргы туркшер «су1» - деп атаганы аныкталды. «Чыт» сез1 буг1нг1 казак тшшде «саты» - деген формамен калыптаскан. «Саты (8а{у)» - «сатылап би1ктету» - деген магына бередг29. Жасыл децн1н (Ногон-толгой) солтуст1к жагына, I км кашыктыктагы жасанды децд1 Кек толгой (Кек дец) деп атайды. Оныц шыгысынан батыс шетше дей]н - ш 42 м, оц жагынан сол жак шетше дешн - ш 35 м, бш кп п - 1м. Кек толгойдыц батыс шетшде т1лше (пандус) орнатылган. Оныц узындыгы - 2,5 м, еш - 2 м, 1980 жылы 343 м2, терещцп - 80 см казба жумысын журпздж. Кек толгойдыц сыртын тагы да шым кыртыстарымен кемкерген. Шым кыртысыныц астынан шала жанган агаш калдыктары, одан темен топырак, саргыш кум, оныц астынан тагы да шала жанган агаш, тым карапайым кыш сыныктары, одан темен ертенген топырак, агаш шалалары. Жогарыдагы Жасыл децмен курылымы айна катес13 01рдей. Бул да каган ордасыныц 1ргес1 - фундамент]. :?'1 Сарткожаулы К. Обьелимепиый каганат тюрков. Астана, 2002. С. 144-147. 198
(толыгымен еш1п кеткен) 1 (43 эрш ешш кеткен)...................ЛГО ... 2 (42 эрш 0Ш1П кеткен)...................... 3 (Ю э р ш )... ^ ... 4 гм > л )у н :т л & :м у > :г* ш и 'н гт0 > )н г5 ... 5 1^г^>7$ у » н :г^ н ^ > :^ л :|у г|н>ул):1>^н«г>|у>г^н^... в Б1РШШ1 беТ1 Екшгш бет! )унуи>вг|8:1^чи>:)ун:н>.^ > ^ « :^ © |гн :^ игнг«... 7 1И лп:г)* * > л :1 > :|1 т« у :л г& 4 1 тг< :т)|0:№чл>-:9 ... 8 |^н«)>гви)1.ч « г ? :у ^ в 1ьл)-:>г41н:)гуа441м : ! ^ ... 9 ... 10 ... п Ушиши бет! I^ч^»Vн:нV^н[^н]У[I^]^>^^,,:^xТ 'Iи:^^^... 12 1^Т)УН>?хМ|5:)»^01^Т Г ^ (3 эршРУН№Т(2 эрш )14 ... 13 Гх^НГУ1>:1>:Ги*$ 16(5 эрш)Т(2 эрш)41$>:г!4А[Н](2 эрш) ... 14 ^^^>^У:^^Н^)»V[Н](4эр1^1)I^НУI^^><^>^[xТ^]Н ... 15 т л :г н » н У У > * г т :^ т н Р г 1 и т г < т :» т н .\г ... 16 [,г^]уя0^4"л^:^'г9414[г<1]|9:г^чи> :гта:^18рт:уии>р17... 17 Тертшш! бет! Т Г1+1 в Г 5^2<); У Г4 :) V Н: V и > (11 эрш тщ орны) ... 18 Г*Ы1)&Г*иЧ1>:г1^ТМ:ГхттГ®>4:УЧ>-4НУН*'Чг|... 19 г***ч&>л:г*ч)м:г14г б н г * : г т г < т : г ® 4 т 'у : т |у ... 2 0 ^^1^ЧУР>ГЛг..^ЧР>^41^^.......[КГ]А123^(5 эрш)414322 ... 21 ( - г г 24) (Толыгымен эрозияга уш ыраган)... 22 199
ЭПИ ГРА Ф И ЯЛЫ К ЗЕРТТЕУ ГЕ ТУСГН1КТЕМЕ Устынды колмен устап, эрб1р тацбалармен жумыс жасаган К.Сарткожаулы мен М.Шинэхуудщ кеш1рмелер1, фотоларын жэне осы зерттеушшщ кеипрмелерш пайдалана отырып езш щ вариантын жасаган С.Г.Кляшторныйдьщ вариантын салыстыра карастырдык. Байыргы турж мэпндершде устынньщ 4-бетшщ соцына бтгсш - нщ (жазу жазушыныц) танбасы кашалатын калыптаскан зацдыльщты ескерш, танба кашалган бетш соцгы 4-бет1 деп белгшедж. Осы бетш меже етш алып кун козгалысы бойынша келес1 бетш 1-бет деп белгшедж. Ойткеш Кек тур1ктер эрб1р ю-кимылдын багытын куннщ козгалысыньщ багытымен багыттап жасайтын болган. Ал мэтш жолдары байыргы турж салты бойынша теменнен жогарыга карай сатылап орналастыратын дэстурш назарда устадык. Тупнуска кеинрмесше тусшжтеме 1) 3-жол: М.Шинэхуу, С.Г.Кляшторныйлар вариантында жок. К-Сарткожа вариантында V кесюш кенпршген. 2) 4-жол: Ц.Сарткожаулы, М.Шинэхуу вариантында С.Г.Кляшторный вариантында сонгы кесюндерш езгертш -ГИ43 деп кенпрген. Байыргы б т п ш (т ), I (8) деген ею эрштщ орнын ауыстырып, кателесш таска кашаган. Сол кател1кп С.Г.Кляшторный тузетбек эрекет жасап I (§) эрштщ орнына 4 (оц/яи) эршш салып, одан сон •Г# ((1а) деген ею эршт1 ойдан косып ж1берген. Ондай танбалар бул жерде жок. 3) 4-жол: Тас бетшде эршшен кешн б1р эрш ешш кеткен. Одан сон 1^ деген фрагмент анык жазылган. Фотосында да анык кершш тур. Бул жолдарды К.Сарткожаулы, М.Шинэхуу, С.Г.Кляшторныйлар алгашкы кепирмелершде терю кеилрген. 4) 4-жол: Жогарыдагы кесюндершен кешн Ч Ч ^ (8) кесюншщ баскы бел1п Ч (з) сакталган. Одан кешнп уш эрш ешш кеткен. 4-эрш 80 % эрозияга ушыраган. Одан сон >1^ С)у1) сез1 кашалган. Тертшип эрш # болган сиякгы. **-ньщ еюнии > кесюш мулде ешш кеткен. Б1ршип > кесюншщ ю н д тн д еп деген кескш жапыракталып тускен кезде ею шетю сызыктар гана сакталган. Осы ерекшелжтерш ескере отырып бул кесющп 613 В деп жангырттык. Егер сонгы эрш1 ** (с!) болатын болса, жыл атауларынын 1шшде «ё» эр1П1мен аякталатын жалгыз атау ис1 (#>) - сиыр. Ол киз^й 200