1>>р|и[и 1 жазудыц Тупнускасы Ы рпш п жазу: Транскрипциясы : (1) Тег)п а яап ута ^ к й к т 1 [ 1 ] а Ьш]ут 2[]‘]оц а (2) еН§2 [2] ег Ъа$у3 а 6Ш а!ци4 [3] а са]а5 а1руп а а к ту з яи1ап бШгйт а аку61еЫ оШгйт а 2(])1§1шп Ьбп бШгйт а. Аудармасы: (1) . Тэщр ханыма бас игендштен муцым жок. (2) Елу ердщ басшысы вту-алку [мен], Чыгай батырга алпые кулан ел'пртпм (аулаттым). Алты туйе кшк аулаттым. Жиырма бор1 аул атты м. ТусЁшктемеск [1] Ю.Болдбатыр «Этуген (втукен) онгыным» - деп аударса, Ц.Бапулга «ауырган, алжыган», - деп аударган. / е^.11: бас ию, курмет корсету, сешм бщ црш курмет туту (6. с. 109). Олай болса ханы алжыгандыктан автор «муным жок» деп а т у кунэ, агаттык. Ол дэулрдш зиялы адамдары ханнын амандыгын Т1лейд1. Ойтсе, Ц.Батгулганыц аудармасы улттык менталитетке, дпетурге жат. Жалпы сойлем логикасына келмейдг Ал, Ю.Болдбатыр т1л бшмегещцктен кателжке урынган. [2] Ц.Баттулга СЧ - деп жазылган созд1 «еШ§» - деп транскрипция жаеаган. Егер е1+Н§ болса. 1. Ю.Болдбатырда «1^бШс]ап»; Ц.Баттулгада «1§Ш йкт»; 2. Ц.Батгулгада «е1[1]1§»; 3. Ю.Болдбатырда «аЫщ», 4. Ю.Болдбатырда «Ш1йц»; Ц.Баттулгада «бШа1ия»; 5. Ю.Болдбатырда «ас]а»; Ц.Баттулгада «сауа»; 6. Таска эрштердщ кесюнш туаргенде бгппш «аку» сезш ГНМ деп «1» дыбысынан кешн Г «елдк, мемлекеггшк» - деген туаш к бередг Бул арада Ц.Баттулга байыргы турю грамматикасына жупну1 дурыс ед1. [3] Еюнпп жолдын алгашкы сейлемш Ю.Болдбатыр да, Ц.Баттулга да дурыс туеше алмаган. Содан болып аударма дурыс шыкпаган. Осы сейлемнщ ушшпп Т1ркеа «ОДа а1руп» деген пркес «Чайа батырга» деген магына бередг Сойлемнщ баяндауыш муш еа «бШгийтелпртпм (аулагтым)» деген сезге «юм?» деген сурак койсак, бастауыш мушес1 елу сарбаздыц сардары вту-алку болмак. Бул арада 60 кулан, 6 туйекшк, 20 берш1 аулап елт1рш отырган Чайа батыр. Ал аулатушы Оту-алку сардар. 297
II. Екшип жазу: (5) ГАТИ (4) >1[Н]СГгтгНН (3) ГЬА1>У1(2) Ш 1 (1) Транскрипциясы : 1) ерсйп1 [1] 2) 8а§и 8ас1у2 3) Сед.пт зеп щкгти!]3 4) 1егс14 [2] 5) ке§1ЗДагуц5 Аудармасы: (1) анам (2) шашу шашты (3) Тэщр1м иг! ете гер! (4) Жаракшы (5) Сауыт-сайман сайлады. Тусш ж темесп [1]. «ерс1»-эйел, бэйб1ше, ана (карацыз ЭСТЯ. 1974.с.287; Осыган байланысты сараптамаларды М.Т.Хаутсма «Еш ШгЫзсЬ-агаЫзсЬез С1о8заг. ЬеИеп. 1894.88.55», К.Брокельман «СЫШгЫвсЬе О га т та ^ к ёег 181ат18сЬеп ЫИегаШгзргасЬеп МШе1а81еп8. ЬеЫеп. 1954.88.28. - ёУС1»). [2]. «1егсЬ> - жинаушы, жарактаушы. Тег-жинау (ДТС.553). - с 1,-су мамандыкты, аткарушылыкты бшд1ретш косымша: 1егшга, ЬаНцсу, етс1; [3]. «)агуц» Оагац) - сауыт, корамсак. 8а] ]агуц - сауыт (МК.Ш. 15), ке§ ]агуц - сауыт-сайман. 1. Ц.Баттулгада бул сез жок. 2. Ц.Баттулгада «§ш[у/к?]». 3. Ц.Баттулгада «1§д». 4. Ц.Баттулгада «1г». 5. Ц.Баттулгада «к1§ (к1к) ]агуц». 298
У или ип жазу: Н1НГ*:чу>я 1^ ч^ни:нл>а1Т Транскрипциясы: 8 у р исис] [ I ] ^ а г п у ц [2 ] Аудармасы: Ш ы п у ш ы ( т у м ы с ы г ы ) - б а с с а у г а л а р о р ы н ы ц . Тусшжтемеск [ 1 ]. «исиц» - ушы (ДТС.604). Бул арада «шып» - деген бел, немесе таудыц бггер ушын сез етш отыр. Сондыктан 613 «Шып тумсыгы» - деп аудардык. [2]. 1ацаш~1ауаш «1ау ату 1]»( 1ауат) - тебе (Онаме.286; ДТС.526). -уг)/-п] ушшип жактын тэуелдж жалгауы. Терт1нш1 жазу: ГхЛК (5) ЧИ-.НЗ.ГгГИтГТ (4) Ч1^нуу4'на:ч1^х^г>а:^утг:лг41н (3) г^«:н>аучт:лсг^ 1^ лсЧ1р:^ н (2) >инн:н^Ч1>н (1) Транскрипциясы: (1) О игтац Шгцап, (2) ()а1 2() )агуу, 1а81уу 8агуу-сиг Ьеп, (3) Оиг [1] 1с 1г к т [2]: Ьокпаёутуг: арца [3] ке1тш2. (4) 1§ (ю) 2())е1ти: с]а!уц (5) 1иЫу [4]. Аудармасы: (1) Кузмак тархан, (2) Кат-жазыг, Таштыг Шарыг-чур мен (3 ) ( ж э н е ) б 13 б ш к д э р е ж е л 1 е р ю н б о л м а д ы к . А б к а к е л д к 613. (4) 1шк1 (орталык) шабуылшы жасак каталдыкпен куртылды. 299
Т усЫ ктем еск [1]. «риг» - таудыц кузы, бшк шыцы (МК.1.325; 326). Риг огс1а - бшк орда (МК.1.124), Риг и1и$ - бшк мэртебел1 улыс (МК.1.62). Онымен катар, «Риг» лексемасын адамныц атына да колданган. Ве§ (еппг циг - Бектем1р К^:з (МБ.225; ДТС.91). Бул тарихи деректерге сараптама жасаганымызда «циг» сез! бшк мэртебел1, жогары лауазымды б1лд1ретш1 аныкталды. [2]. Сондыктан, «Риг 1С/13» - бшк дэрежел1 (ю) «ерюн» лауазымын алмадык деген магынада аударылды/ [3]. «аЬ» - ац аулау. Жай б!рл1 ек ш ацды аулау емес. Тайпа басшысыныц ханныц буйрыгымен буюл армия болып Улы жщ пр ац аулайды. Ацды урютш куалап келш ацгарга, арынга ецпзш алып, ездерше кажегп ацдарды атып, баскасын коя бередь [4]. Терпнпп жолдын соцында ЧН (циг) - деп жазып келш, оныц келес! буындары эрш-кесюндерш 5-жолга тасымалдаган. *** Бул мэтшнен темендеп акпаратты алуга болады. Онда: - Осы мэтшнщ авторы Таштыг Шарыг-Чур. - Олар Огыз тайпалык одактыц басшысы болатын «ерюн» лауазымы уцнн таласкан. Сейтш Кузмак Тархан, Кат-Жазыг жэне автор Таштыг Шарыг-чурлар бул лауазымды не лене алмай калган. Одан соц Улы жщ пр ац аулауга шыкканда Огыз тайпалык одагыныц шлю ордасындагы шабуылшы жасагын Таштыг Шарыг-чур бастаган топ каталдыкпен оларды куртып ж1берген. - Улы аб кезшде осылайша еш алу дэстур1 ежелп дэу!рден бастап орта гасырга дешн жалгаскан. Буган байланысты кептеген деректерд! келт1руге болады. Дел-уланыц 4 жазуын б!р адам жазбаган. Тертеуш терт турл1 адам жазган. Оныц дэлел 1 темендепдей. Онда: 1. Б1р1нш1 жазуда сез арасын белетш кос нуктенщ орнына «Г (а,е) кесюнш берген. Ал екшип жазудыц графикалык элемент! б1ршип жазуга уксамайды. Ушшпп жазу мулдем баска шрифт1мен жазылган. Кос нуктес1 нуктемен койылган. Тертшпп жазудыц кос нуктес1 сызыкпен бершген. 2. Терт жазудыц магынасы терт турлг Б1р1не-б1р1 жанаспайды. Жазу б.з. УП-УШ гасырларга тэн. Авторлары байыргы турю б т г жазуын мецгерген адамдар екеш анык байкалады. 300
Пайдаланылган эдебиегтер 1. Санжмятав Т. 1988 оны хээрийн шинжилгээний тайлан//Археология институтыныц колжазба коры. 1988. 2. Санжмятав Т. Монголын хадны зураг. УБ.1995. 3. Болдбаатар Ю. Дээл уулын нэгдугээр бичээс. //Моп^оПса. уоПО (31). УБ.2000.x.219-226. 4. Баттулга Ц. Дээл уулын баруун Билууний II, III бичээс. //ЗА. Т.ХУШ. & 8 С .1-16 . У Б.19 9 8 .x .1 0 9 -1 1 5 . 5. Баттулга Ц. Дээл уулын бичээс. //Монголын рун бичгийн бага дурсгалууд. УБ.2005.Х.141-157. 6. Курышжанов. А.К. Исследование по лексике «Тюркско-арабского словаря». А-А.1970. 301
ХАНАН (КЕРЕГЕТАС) КЫСТАУЫНДАГЫ ЖАЗУ Орны: Ы.46°12’19,2», Е. 10°57,54,2». Тещз децгешнен - 1580 м би1кт1ктс орналаскан. Оцтустж Монголия, Дундгови аймагыньщ Адацаг жэне вверхангай аймагыньщ Дэлгэрцогт сумындарыньщ аралык шекарасындагы Бага-газрын чулуу (Юпп жер тасы) деп аталагын жазыктыктагы таудын оцгустж етепндеп коне кыстактыц теменп жагына сагана тургызылган. Керегетас (сагана) жанындагы багана устынга б1р жол жазу жазылган. Карапайым тургын халыктар мундагы багана устынды бше бермейдг Тургын халыктан Бага-газардын (Кшн жер) Монгол тауы кайда деп сурау керек. Тургындар Монгол тауын керсетедь Сол Монгол тауыньщ батыс оцтустш етепнде Улаан-ам (Кызыл сай) деген сай бар. Осы сайда Ханан (Керегетас) кыстауы орналаскан. Кыстаудыц етепнде терт бурыштап орналастырган (елшем1 - 120-120 см) кереге тас бар. Керегетастыц бш ктш - 80 см, жанында кулап жаткан, узындыгы - 370 см терт кырлы алып багына таска жазу кашалган. Зерттелук М ощолия - Американьщ (АКШ) б1р1ккен «Онтусг1к Монголия» жобасыныц аясында уйымдастырылган Моцгол-АКШ гылыми зерттеу экспедициясы 2003 жылы осы жазуды тапкан. 1997 жылы Ц.Баттулга жершен барып керш, коппрмесш жасап, фотога туарген [1.x. 182-185]. 2004 жылы Л.Н.Гумилев атындагы ЕУУ-нщ тарапынан жасакталган «Моцголия экспедициясы - 2004» далалык экспедициясы жазуды 1здеп тауып фотога туарш , кеш1рмес1н жаеаган [2.18-бет.]. Сипаттамасы: Жазу кашалган багынаныц узындыгы - 370 см, жалпактыгы: теменп жагы - 52 см, жогаргы жагы - 38 см; калындыгы: жогаргы жагы - 26 см, теменп жагы - 34 см. Жазуды гранит багынаныц сыртына урып, тастыц ец бетш сыдырып кана туарген. Эстампаж алганмен шыкпады. Себеб1, жазудыц эрш кесК1ндер1 терец ойылмаган. Жазудыц ер жагына > '0 деген тацбаны урып тус!рген. Мэтш: Транскрипциясы: Н1т а саЬ-хзй^1 [1] ©р1у 302
Аудармасы: Тума Чаб-юж улы. 1. Баттулга Ц. «саЬ51к» деп окып, адам ес1М1 екенш аныктаган. Тусш жтемеа: [ 1 ]. «саЪ» - атак, дацк. - ыстык, кызба деген турю сездерк Барлыгы да байыргы турж сез корында сакталган. «саЬз1к» - дсп окып саЪ - атак, данк- Ал - &1к косымша. Пайдаланылган эдебиеттер 1. Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгал. У Б. 2005. х .182-185. 2. Сарткожаулы К- Монголия экспедициясы-2004. Л.Н.Гумилев атындагы ЕУУ-нщ турютану жэне алтайтану орталыгыныц колжазба коры. 303
НАЛАЙХ Ж АЗУЫ Орны: N481 0685770, 1ЛМ 5285348. Тещз децгейшен - 1528 м бш кткте орналаскан. Монголия Республикасынын астанасы Уланбатыр каласынан - 4 5 км кашыктыкта, Налайх шахтасы манында орналаскан. Осы шахта манынан 1930-жылдары жергшкт! б1р шонан жазуы бар керамика сыныгын тапкан. Сынык Уланбатыр каласындагы гылыми зерттеу институтына жетюзШед!. Осы институтпен б1р л ест жумыс жасап журген Ресей азаматы Д.Д.Букнич сынык керамикадагы жазудын фотосын, кеппрмесш турколог А.Н.Смайловичке тапсырган [1.Х.З]. Зергтелуг. Ресей азаматы зерттеупп Д.Д.Букнич сауатты, тарихи мураларды кызыктаушы адам болгандыктан керамикадагы байыргы турю жазуын дэлме-дэл кепнрш А.Н.Смайловичгщ колына жетюзгеннен кешн, белпл1 турколог транскрипция, аудармасымен коса 1934 жылы жариялайды [2.С.631]. А.Н.Смайловичтщ жарияланымын 1938 жылы турк! галымы X.Н.Оркун «Езкл 1игк уа/э11агэ» ецбепнщ II томында жариялайды [3.11.8.161-162]. Кешн 1947 жылы С.Е.Малов Х.Н.Оркунныц ецбегше п1К1р бшД1рген макаласында: «В данном случае мне тоже хочется отметить второй п о д о б н ы й факт: я слышал (по моей записи 7 апреля 1937 г.) что руническая надпись из Монголии представляет собой подделку, ученую мистификацию. Проверку этого слуха мне сделать удалось теперь в 1947 г, - это действительно так: ученая мистификация... Без этого издание Оркуна не можеть быть признано полным» [4.с. 124], - деп колдан жасалган жалган жазу деген тужырым жасаган. С.Е.Малов «мундай накгы окига еюнцн мэрте кездесш отыр», - деп Орталык Моцголиядан табылган «Гувалжын-ула (тау)» жазуын мецзеп отыр. С.Е.Малов бул жазуларды ез кез1мен кермей, колмен устап тексермей турып былайша шюр усыну, эрине, агаттык болган. А.Н.Смайловичт1н окыган бул ею жазуга неге сен!мс!зд1кпен карады деген оймен С.Е.Маловтыц 1959 жылы жарыкка шыккан «Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии» ецбепне уцшдж. Осы ецбекке енген Кули-чор ескертюшш алгаш рет поляк зерттеушю! В.Л.Котвич 1912 жылы тауып [5.с.5-7], 1928 жылы А.Н.Смайловичпен б1рге тупнуска фотосуретй транскрипция, аудармасын жасап жариялаган ед1 [6.Уо1.1У.р.60-107]. Демек, С.Е.Малов 1959 жылгы жарыкка шыгарган осы ютабшш 304
алгысезшде А.Н.Смайлович туралы б!рауыз сез жок. Карацыз: «Памятник Куль-чура печатается мной по изданию польского профессера В.Л.Котвича. Я даю и руническии текст по снимками с эстампажей в статье В.Л.Котвича» [7.С.З], - деген. Ал, бул аз десещз А.Н.Смайловичтщ В.Л.Котвичпен б1рлесе отырып жасаган Кул1-чор мэтшшщ транскрипция, аудармасын, тусшжтемесш ютабына енпзе отырып, былай дейдк «Проф. В.Л.Котвич дает в свой статье об этом памятнике подровное объяснение его исторического значения. Тут же имеется и перевод. Я привожу здесь текст памятника по снимкам с эстампажа в этом издании В.Л.Котвича» [7.с.25], - дейдк Мунда да А.Н.Смайловичтщ атын атап, ецбепн багаламайды. С.Е.Малов аксакал В.В.Радловтыц шэюртг Кезшде А.Н.Смайлович В.В.Радловтыц ж1берген агагтыгын В.Томсеннщ ем1рбаянына байланысты макаласында ашык жазган едг Соган байланысты С.Е.Малов, А.Н.С'майловичке карсы дык сактаган болар. Онын сыртында Кецестер Одагыныц 1930-жылдардан ксШнп туркологтары С.Е.Маловтыц шэюрттерг Коммунистж-тоталитарлык идеология осындайлыкка апарган болуы да мумюн. Демек, бгз откен кезецдердеп галымдардыц б1р-б1р1не деген катынасын таразыга салайык деп отырган жокпыз. Олардыц ара-катынасындагы ебдейс1зд1ктен больгп, гылымга, тарихи мурага зияны ти1п кетуден сактандыру уш1н тус1н1к бер1п отырмыз . 1920-1930 жылдары Моцголияда кене турш руникалык алфавитпен жасанды жалган тарихи дерек жасаганды былай койып, ез^ьпц уйгуржын-моцгол алфавит1н танитын адамдардыц ез1 санаулы болды. 1958 жылы Монгол археологы доктор Н.Сэр-оджав Туй-укук кешеншщ гибадатханасы на (барык) казба жумысын журпзген кезде, гибадатхананын кабырга сылагына жазылган байыргы турю жазуын тапты [1.х.4]. Туй-укук кешеш мен Налайх шахтасыныц арасы 10 км-ге жетер-жетпес гана. Доктор Н.Сэр-оджав керамика сыныгын тапкан шопан, Туй-укук кешеншщ мацынан тапкан болуы мумюн дей келе: «Бгздщ тапкан сылактагы жазу, А.Н.Смайловичтыц жариялаган жазуы скеу1 б1р мацныц мурасы болуы эбден мумк1н. Сондыктан, бул жазуды жалган дуние деп карауга болмайды» [ 1 .х.4- 5], - дейд1. Соцгы жылдары Гурвалжын тауыныц жазуын С.Г.Кляшторный, Б.Базылхан, К-Сарткожаулы, Ц.Баттулга г.т.с.с. галымдар кезбен кер1п фотога тус1р1п, кеипрме жасап бул жазу жалган емес, накты тарихи мура екенш дэл ел деп берд!. Ал, мына керамикадагы жазуды 2 0 -1 5 8
613 кере алмадык. Ресейгс Ж1берщд] ме, олде орта жолда жогалды ма 13-тусс13 кегп. Б1рак, жасалган сызба суретшдеп жазу шппш, эрш кеск1ндер1 кек турж дэу1рше келедг 2005 жылы Налайхтан табылган керамика жазуын Монголиялык жас зерттеу пи Ц.Баттулга «Моцголиядагы руни жазуынын майда жазулары» [8.x. 162-165] енбепнде жариялады. Сипаттамасы: Х.Н.Оркуннын жинагында керамикадагы жазудын сипаттамасы бершген. Онда: Керамика сыныгынын жалпактыгы - 22,5 см, бш кп п - 10,8 см, калындыгы - 16 мм. Эрштердщ би1кт1Г1 — 16 мм делшген [З.т.П.8.161-162]. М этшнщ бас жагына тауешкшщ ек! сурет1 салынган. А.Н.Смайлович байыргы турюлж дэстур бойынша мэтшд1 теменнен жогарыга карай сатылап окыса, X.Н.Оркун жогарыдан темен карай окыган. Б1з А.Н.Смайловичтщ окылымын алдык. Керамикадагы э р т кескшдер1 анык айшыкталган. Тупнуска: Мэтш: ...1гНЖРВ (4) ...9НТН#Г (3) ...хГТННЭН (2) ( 1) Транскрипциясы: ( 1) и т а ] цаит... (2) яап 1ег)пс1е... (3) усккуег]... (4) кб^теп [1] 8 ... Аудармасы: 1. У май катын [Ана]... 2. Хан Тэшрде... 3. Киел1 жер... 4. Кегмен... Тусшжтеме: [1]. «кб§шеп» - бугш п Саян таулар жотасы, Енисей дариясынын баскы бел1Г1. 306
П айдаланы лган эдебиеггер 1. Сэр-оджав Н. Шинэ олдсон турэг бичээсийн тухай /У ЗА.Т. 1, Разе.7, УБ.х.З. 2. Смайлович А.Н. Новые тюркские руни из Монголии Н Известия АН СССР. М.1934.С.631. 3. Огкип Н.И. 1Лап-Ва*ог (Уг§а) к п е тй уагШ // Езк1 Тйгк уагШап. Т.Н. ЫапЬик 1938.5.161-162; (Апкага. 1994.8.353-354). 4. ' Малов С.Е. Критика и библиография // Известия АН СССР. М .1947.с .124. 5. Котвич В.Л. Поездка в долину Орхона летом 1912 г. // ЗВОРАО. т.ХХП.вып.1-11. СПб. 1914.с.5-7. 6. Ко1\ую2 V/., ЗатоПоуйсН А-И. Ье топ и теп ! 1игс сГ 1ке-кисЬоШ еп Моп§оПе сеп!га1е // КО. \о1.1У (1926), 1928.р.60-107. 7. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М-Л.1959. 8. Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд. У Б.2005. 21 -1 5 8 307
ТЭВШ (АСТАУ) I ЖАЗУЫ Орны: Оцтуетж Монголия. Оверхангай аймагы мен ©мнегови аймагыныц шекаралас орналаскан Тэвш тауыныц оцтуетж егепндеп коне бейггпц уетшен табылган. Оверхангай аймагыныц Кобда сумынындагы Тэвш тауыныц узындыгы - 20 км-ге, келденещ - 10 км-ге жалгасады. Таудыц эрб1р тасына кола, тем1р жэне ертеорта гасыр дэу1ршде жасалган петроглифтер кашалган. Жазу кашалган тас каз1р Моцголйя ГА-ныц Археология лабораториясында сакТаулы тур. Тэвш тауы мацайындагы таулардан белшш далада калган астау сиякты кершедг Осы ерекшел1пне сай астау тау деп аталган болуы мумюн. Зерттелук Тэвш I жазуын 1963 жылы монгол археологы Н.Сэроджав Тэвш тауынын оцтуетж етепндеп кене корымнын устше уйшген тастардыц арасынан тапкан [1.x.83]. 1969 жылы Б.Ринчен «Тас жазулар» жинагына (Согри5) Тэвш I жазуыныц фотосын жариялаган. Тэвш 1 жазуыныц транскрипциясын, аудармасын жэне фотосын 1974 жылы турколог В.М.Наделяев жариялады [З.с.136-150]. В.М.Наделяев Тэвш I жазуыныц б1рш!ш жолын дурыс окыган. ЕюнШ1 жолын жаксы танымагандыктан кеипрмесш бермеген. 1979 жылы осы жолдардыц авторы еюнип мэрте Тэвш I жазуыныц окылымын жариялаган [4.x.32-35]. Бул жолы 613 еюнгш жолдыц кеш1рмес1н косып жасап, транскрипциясы мен аудармасын берд1к. 2005 жылы Ц.Баттулга ушшпп рет Тэвш I жазуымен айналысып,ек1нпп жолдыц жалгасы рет1нде х 1 ^ эр1п кеск1ндер1н косый кеш1рме жасап жариялады [3.x. 178-181]. Сипаттамасы: Тэвш I бгппнде ек1 жол жазу бар. Адам бейнесшщ сулба сурет1 мен "Ц1 тацба кызыл жосамен сызылган. Тастыц келем1 - 50-30 см. Археолог Н.Сэр-оджав: «Тас бетшдеп адам сулбасы кола. дэу1р1не тэн кызыл жосамен сызылган адам бейнеамен б1рдей. Онымен катар Тэвш тауыныц тастарына кола дэу1р1нде ойып тус1рген адам сулбасымен ете уксас. Танба жазумен б1рдей турк1 дэу1р1не тэн. Адам сулбасы жазу кашалудан бурын сызылган. Оныц дэлел! тас бетше кашалган эрш кесюндершщ жаца екещцп анык кер1Н1п тур» [1.x.83], - деп дэлелдеген. Тас бетшдеп кызыл жосамен сызылган адам сулбасыныц бгр аягынын усгтн басып эр1б1 кашалган. Бул эрекет, мэт1н кола дэу1ршде сызылган суретт1Ц уст!не кейш байыргы туркт жазуы жазылганын дэлелдейдь 308
Тас бетшдеп жазудыц 6]рпшп жолы - 32 см, еюнпп жолы - 10 см. 1-жолда 23 э р т , 2-жолда 7 эрш, одан сон кесюш белпсгз шимай сызыктар бар. Адам сулбасыныц бшктгп - 13,5 см, жалпактыгы - 7 см, тацбаныц б ш к т т - 16 см. Тупнуска: Мэтш: ГУЧУ^Ч>А41У1)ГАУЧ>^АУ>^ (1) ..>«*ГАУ>^ (2) Транскрипциясы: ( Г) 1иусу Ьигуису ]аууг сог Шугауу (2) ШусуЪи... Аудармасы: (1) Ту усгаушы, кернайшы Иагыз-чор туграсы (тацбасы) (2) Ту устаушы бул ... Тусшжтеме: 1. Ц.Бапулганыц макал асы жарьщка шыкканнан кешн Тэвш 1 жазуын кайта тексерш карадык. Ц.Баттулганыц голыктыруга тырыскан эрш кескшдер1 шындыкка жанаспады. Сондыктан, Атласка бул жалган косымша э р т кесктндер1н енпзбедж. 2. Еуразияныц алып аймагын мекендеген жуздеген турк1, моцгол тайпаларыныц эр кайсысында оздер1Н1ц тацбасы, онгон-тотем1 (ие), ту-байрагы жэне шакыратын ураны болган. Бул туралы кепгсген гылыми ецбектерде керсеттлген. Ежелг1 жэне орта гасыр К0ишел!лер1 тацбасыз, онгын-тотемс13 (ие), урансыз тайпа болмайды. Егер бул керсетюштер жок болса, тег 1 баска болса да, еюнпп б1р тайпанын коласгында ом1р сур1п журе беред1. Ел шетше жау шапканда немесе жауга аттанып, шабуылга шыгар алдында ту котерш, керней-сырнай тарггырып, эруактап уран шакырып, сарбаздарды Ж1герленд1рген. Эруактап, атойлап, уран шакырып, улыстыц намысын коргауга сарбаздардыц Ж1гер1н жанып, кайралган канжардай ет1п психологиялык улкен дайындыктан етк1зст1н болган. Мтне, сол дэстур-салттыц тарихи дерег1 б1зд1ц нысанымыз боп отырган Тэвш 1 чэпш . 309
Пайдаланылган эдебиеттер 1. Сэр-оджав Н. Эртний турэгууд. УБ. 1970. 2. ЯтсЬеп В. Ьез с1еззтд;8 р1с1о§гарЫциез е1 зиг 1ез еп Моп^оНе // Софиз 8спр1огит Моп§о1огит. 11В. 1968. Тот.XVI. ^азсЛ.р.141. 3. Наделяев В.М. Древнетюркская надпись из Ховд сомана МНР //' Бронзовой и железный век Сибирии Л. 1974.С. 136-150. 4. Харжаубай С. Эртний гурван бичээс // 8А. Тот.VII. Газе. 10-18. УБ.1979.x.32-35. 5. Баттулга Ц. Тэвшийн бичээс // Монголын руни бичгийн бага дурегал. У Б. 2005.x. 178-181. 310
ГАЛУТЫ МЭТ1Н1 Орны: Орталык Монголия, Баянхонгор аймагы, Г алуут сумыныныц Олоннуур алкабындагы Чандманы-тасархай дсген жерде. N 46’35,0», Е 100’0443,9» белдкшде, тещз децгежнен - 2048 метр бш ктктеп Хангай таулы жоталарынын оцтустшнде орналаскан. Зерттел у у. 2005 жылы Баянхонгор аймагынын музей кызметкерлер1 С.Тэрбиш, Ц.Лувсаншаравдар тауып, барыктын ею мусштас (жартас) жэне шарбактастын опырылган усак болшектерш аймактын музейше экеп койган. Кешннен олар орталыктагы Археология институтына Галуут барыгы жайлы хабар жегюзген. Д.Баярдын жетекшйнпмен курамында Р.Менхтулга, С.Хурэлсухтер бар археологиялык зертттеу тобы 2008 жылы казба жумысын журпзген. Осы зертттеулердщ алгашкы нэтижелерш МГА-ныц «Жанальщтар» журналына басып шыгарады [2.108-117 бб.]. 2008 жылы 14-15 иплдеде Л.Н.Гумилев атындагы ЕУУ-1 тарапынан жасакталган экспедиция (жетекш!С1 К-Сарткожаулы) Галут кешен 1нде болып толык зерттеу жургтзд1. Л.Н.Гумилев атындагы ЕУУ-гпн тарапынан 2008 жылы 12-13 желтоксан айларында етк131лген «Еуразияшылык идеасы контекс1ндег1 Казаксган гур1ктануы: мэселелер1 мен болашагы» аггы халыкаралык гылыми-теориялык конференцияда Ж.Каржаубайулы «Байыргы тур1к Галут мэтпн» деген баяндама жасап, мэтшнщ ек1нШ1 ретк1 окылымын усынды [3.603-606 об.]. Атласка осы вариантты еНГ131П отырмыз. Кешенн]ц сипаттамасы: Кешен 5 сагана (керегетас), 54 балбал жэне 2 дана мусштас, кешенд1 коршаган айналма дэл1зден турады. Айналма дэл1здщ сшем1 гана калган. Сырткы корганы жойылып кеткен. Кешеннщ дэл1з аузынан шыгыска багытталган 54 дана балбал тастары бар. Балбалдар - 784 метр жерге созылып жатыр. Б1р1нш1 сагана: 210-110-15 см. Керегетастыц шеттн кемкере ойып 1Ш1не жалгаскан уш гулдесте ою-орнек ойып кашалган. Екшнп сагана: 220-145-14 см. Бул тастыц да шетш комкер1п сызык тарткан. Ортасында жалгаскан уш гулдесте ою-врнек салынган. УШ1НШ1 сагана: 228-112-28 см. Бул тастыц да шетш кемкерш сызык тарткан. Ортасына жалгаскан уш дана гулдесте ою-врнек салынган. 3-саганада уш жол байыргы турю жазуы кашалган. Ею жолы ткш ен шарбактастын сол жак шетшде, 27 эр!п, узындыгы — 145 311
см, эрштердщ келем1 - 14 см. Б)р жол жазу шарбактастыц сол жак устщ п бурышына кашалган. 6 э р т , узындыгы - 18 см. Ею жазудын туГпсер бурышы сол жак уел шамамен - 35442 см ойлып сынып калган. Сол себепт1 мэтшнщ сонгы эрттер] с-акталмаган. Тертшпп сагана: 154-145-15 см. Он жак ушы опырылып сынып калган. Сынып калган уштын узындыгы 80 см-ге тая у болган сиякты. Осы тастын он жак шетше таяу 53420 см ойык жасалган. Бул турю дэу1ршдеп б!раз шарбактастарда кездесетш тесйс сиякты. Сондыктан; осы таска катарластырып койылатын Сжшнп б!р жабынтык тас болуы керек. .Мумюн ол бесшлп тас болар. Их-Асхат мэтшшде керегетас деген атауды «сагана» - деп атаганы аныкталды. Бул атау бупнп казак тш нде де сакталган [6.687 б.]. Беешцп сагана: Бул тас эрозияга аса мол ушыраган. Как жартысы сынып жогалган. Каз1рп келем1 - 157-92-14 см. Б1р жагына карай сопакшаланып сынып тускен. Мусштас: Ею дана мусштас болган. Оларды Баянхонгор аймак орталыгындагы муражайга апарып орналастырган. Сагана орналаскан жерден там тебесш жапкан жабынкыштар сыныгы табылган. Бул осы сагана манына гибадатхана орнатылган дыгын айгактайды. 1. Бесшип сагананын б!р бурышында МКг «сгктс» дегсн сез калган. Баска э р т кесюндер1 сагана сынып у г т л ш кеткенде бхрге бузылган. 2. Ушшш1 саган ада ею жол жазу сакталган. 17 15 Н О Ш И Й 9 Ш 7 6 5 4 } 2 I [I4 0У] ън г*^:гт:ч>А$ун. (1) Мэтш: I? 16 15 14 13 12 1) 10 9 $ ? 6 5 4 3 2 1 Транслитерациясы: 1. п212§сог: 82§2:к§йца2у[......] 2. ц1|у:1|8уЪ2§Ъ|г,цу[......] 3 . ШТ17- ....-5 Г 2 312
Транскрипциясы: 1. 1п Н §-со г[1]: 8е§у2[2]:кб^;й[3] яагу[аЩ у] 2. Оа1уу: 1авуу еЬщ Ьагцуу [1оцус1у] 3............................. Ш112__-8Г2... Аудармасы: 1. 1шпг-чор сепз музыкалык аспапты игерген. 2. Катты тастан уйш, барыгын (гибадатхана) тургызды. 3. Умз....-срз..........(?) Тусййктемес1: 1. Алдьщгы Д.Баяр, Р.Менхтул, С.Хурэлсухлердщ жарияланымдарында бул сезд1 «еп сН§» (адам ес1м]) деп окыган. Бул ес1мд1 б!з «1пН§» деп транекрипциясын жасадык. Алдьщгы Д.Баярларша «еп еП§» деп ею болш оку кате. Себеб1,111 - бауыр, 1ш; -Нк (-1уя, -Нк). 1п1щ-сог - Барыкты арнап тургызган адамньщ аты жэне «чор» сез1 арнайы бхр титулга ие болганын айкындайды. Кытай дерсктершде «Чжао-ван» - титул, князь, старший деп керсетед1 [1.229 бет.]. 2. Мундагы байыргы турю кесюндерш Д.Баяр тани алмаган. Мэтшдеп 1-жолдыц 7-эршш мулдем кецпрмегсн, 8-эрнгп > (пс) деп кате коппрген. 3. т С031Н «ка§и» - дсп кате окыган. Оны «кб§и» - деп окуга ти1стт. Создщ соцында «и» дыбысы болгандыктан б1ршцп буынды жандандырганда «а» емес «ц» дауысты дыбыспен жандандыру керек болатын. Сонда бгздщ окылымымызда турю тш н щ грамматикасына сай келмек. «кб^й» лексемасына байланысты тарихи деректерд1 Г.Клоусон озшщ создкшде томендепдей тЫп шыккан: У11Р 1 ки:§ - «эн, эуен» жэне осыган уксас; 1.\\\ кытайша сЬ'й, ортагасырлык кытай тшшде кЧок, «эн» (Сл1е$ 3, 062). Каз1рп кейбдр тшдерде (казак, кыргыз, озбек) кй, ки§, киу; 1.ш. Ре.-де кик С 0 3 1 «кик кагс1ап» (музыкалык аспапты) куйлеу. Уйгыр. VIII. М.II 8, 19; а.о.(?) с!о. 7, 1-2 (1ак§и1): Хак. хэ кй:« (-§ мен) «ашскГ1-§Гг» «дастанныц (поэманыц) елшемЬ>; Ьи: уэ:г пе: ки:§ й/е: о1 «Бул дастаннын узындыгы (олшем1) канша» (рага!): кй:§ «эннщ эуен!» (а1-1аЬп Н'Т-ршг); ег ки:§1епсП: рапг'1-гаси1 ЬМаНп 1аЬи «ер адам энд! эуешмен айтты»; (олецде, 3 к й :^ -ден к с й ш койылмайды) ки: ^1ег каггГир ШгикП: «\уаЬа'а1Г1-ти\\;г1аца Ьауп аШ гпП-ртг» «эннщ эуендер! арасында ундес1м бар» Ка§. III. 131: Зар. XV 1Т. кик (к- - к пен бц5ге) «ваг са1так» «музыкалык аспапта ойнау, немесе эуен» Уе1. 369 (яиоШз.); кик (3 кик пен 1 кйк-тщ арасында) (2) гИап^ч 8Г2 «музьлкалык аспапты куйлеу» Зап. 307у. 14 [5.88.711]. 313
Сондыктан да, ко^и - «к᧻ сезш музыкалык аспап деп алды к. Байыргы турюлер аспапты, куйд1 «кук, кек»-деп атап, оны Тэщ р1мен тыдест1ретш дэнекер деп бшдк Сондыктан тэщр тект1 кагандарга кун сайын ордада мадак куйлер тартылып отырган [3.356-бет]. Ортагасырдагы турюнщ музыкалык мэдениетш зерттеунн Абдулкадыр Мараги (Х1У-ХУ гг.) мынадай дерек келт1редк «Турж - монгол эн куш мынадай уш бел1мге белшедк саз аспабынньщ бгр тур!. Оларды «куктер» (кукЬа) деп атайды, ал дауыспен айтатын турлерш «ыр» жэне «дола» - деп атайды» [2.30-31 бет.]. Байыргы турюлердщ музыкалык мэдениет1 жайлы акпарат беретш дерек бутан дешн шамалы ед1. Барыктагы мэтшд1 оки келе байыргы турюлер сол заманда сепз турл1 саз аспабын пайдаланганынан акпарат бередг Археологиялык деректерге суйенсек, Пазырык корганынан табылган кобыз, Шыгыс Турюстандагы Котан аймагындагы Кумбарат корымынан табылган сазсырнай (У-УН гг.), Жет1ген, Шац кобыз, сыбызгы жэне жакында батыс Моцголиядагы Алтай тауынан табылган ек11шект1 домбыра, тагы баска да турл1 аспаптарды атап етуге болады. Куул1-чор, Онгин, Шивээт улаан ескертюштершдеп сопакша келген тасты «куб1тас» деп атап келген. Сол куб1тас Галут барыгындагы мус1нтастын кушактап отырган сопакша келген б!р формасы. Осы мэт1ннен кеЙ1Н куб1тасты - урмалы музыкалык аспап деп атауга дэлел бола алады. Ал Галут барыгы сег1з турл1 музыкалык аспапты менгерген жырау, 1ц1Л1к-чордын курмет1не тургызылган гибадатхана Турк! дэу1р1ндег1 музыкалык мэдениеттщ ерекше орнын айкындап беред1. П айдаланы лган эдебиеттер 1. Бичурин Н.Я. (Иакниф). Собрание сведений о народах, обитавв Средней Азии в древние временеа. т.Ш , М .Л , 1950. т.1. 2. Баяр Д , Менхтулга Р, Хурэлсух С. Олон нуурын хендийн дурсгал // Шинжлэх ухаан академийн мэдээ. У Б , 2008. №2, 108-117 об. 3. Сейдембеков А. Казактьщ куй енерь Астана 2002. 4. А11ау В. 01уапи Ьи§а1-и1-1игк (епёекз). Апкага. 1986. 5. С1ои$оп О. Ап е1уто1о§1са1 с11с1!опагу о!'1Ье рге-1Ь1г1Ьееп1 сеп1гу ТигЫвЬ. Ох1огс1. 1972. 6. Казакша-орысша сездж. Алматы.2002 ж. 314
ТЭС I ЖАЗУЫ Орны: 1915 жылы орыс галымы Б.Я.Владимирцев Моцголияга экспедициямен барган кезде, каз1рп Завхан аймагыныц Тэс сумыныныц жершдеп Тэс I жазуын тапкан. Жазу кашалган жартас Тэс езеншщ оцтустп шдеп 1 км кашыктыкта орналаскан ЗурдийнОвоо деген тумсыктагы жартаска тацбаланган. Зурдийн-Овоо тумсыгыныц тура шыгыс жагында* 2 км кашыктыкта Тэс сумыны ^елд1 мекен) орналаскан. Зерттелук Тэс I жазуы туралы Б.Я.Владимирцов А.В.Бурдуковка жазган хатында: «Тэс жазуына эстампаж жасап улгермедтм. Себеб1, жазу ецделмеген жартаска жазылган. К^ол кеипрме мен фоюга туЫрумен шектелд1м. Жазу майда бола турсада срекше назар аудрртады. Мен барын жазып алдым» [1.С.344], -д еген . Б1рнеше жылдан кешн бул жазуды баспага дайындаганымен, жариялап улгермеген. Макала Санкт-Петрбургтеп Шыгыстану институтынын корында [шифр 48.В.3432] сакталган [2.с 410-416; 4.152]. Б.Я.Владимирцов Тэс жазуыныц географиялык орналасуын, жазу сипаттамасын, тупнуска кеийрме, транскрипция, аудармасын берген. 1969 жылы Б.Ринчен «Моцгол жершдеп тас бетшдеп жазулар мен устындар» агты жинат^на Тэс 1 жазуыныц фогосын енпзген (3.40). 1 9 6 9 , 1 9 7 5 жылдары С.Г.Кляшторный Тэс I майда жазуын кез1мсн керш, кеиирмееш жасап, транскригщиясын, аудармасын жариялады [4 .С .1 5 1 - 1 5 5 ] . С.Г.Кляшторный алгашкы окылымын жасаган Б.Я.Владимирцовтыц ж1бергсн б1рнеше кателлгше тузету енпзген. 1 9 7 7 жылы моцгол зерттеуипс1 М.Шинэху Тэс жазуы туралы макешасын жариялайды [ 5 .1 1 3 - 1 1 9 ] . 1 9 7 6 , 1 9 8 2 жых ;ары осы жолдардыц авторы Тэс I жазуында болып, фотога туарш , кеипрме жасаган [ 6 .2 8 ] . Сипаттамасы: Жазу Зурдийн-Овоо тумсыгындагы жартастьтц оцтуст!к жагына тацбаланган. Б1р жол б т г жазуды жартас бетше урып шеккен. Мэтшд1 тацбалаушы жартастыц жогаргы жагында орналасчп отырып тацбалаган. Жартастын аяк жагынан Караганда жазу тоцкайып кершедк Бгр жол жазудыц а 1гашкы белш - 70 см, келес1 бел1п - 160 см, эрш кескшдершщ бип п п -4 -7 см. Алгашкы б е л т н терт о р т кескшшен кейш цегеи тацба урылган. Бул тацба Б1р1"к^н тур1к (Уйгур) кз1анатынын МШУ устыныныа бас
жагына шеплген. Жазудын екшпп б о л тн д е 20 э р т кескпи бар. Бдр жол жазудын аетьщгы жагына ^ деген танба кашалган. Б.Я.Владимирцовтыц жасаган транскрипциясы мен аудармасы: «а1р азип Шгк [тамга]; а1р азип ЪшсИт уагуп Ьагёут - Геройский Шун (Шон, Ашон, Ашун); [тамга] турецкий геройский Шун (Шон, Ашон, Ашун) написал Я: весной ходил Я» [2.С.415]. С.Г.Кляшторныйдыц жасаган транскрипциясы мен аудармасы: «а1р зи1 [тамга]; Шрез а1р ЬШсНт азап о1иг1ут» - Я, Алп Шул [из рода с этими тамгами]. Я, Тюпеш Алп Шул, [это] написал. Я пребывал [тогда] здоровым [невредимым] (вариант: Я сидел тогда эсеном) (4.с. 154). Тупнускасы Мэтш (компьютерлж нускасы): 24 23 22 21 201918 17 16 15 1413 1211 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Транскрипциясы: А1р 5111' (танба) Шрек2 а!р зи1 ЫйсШп. *е21р3 Ъ айут4 Аудармасы: Алып Шул (тацба). Тупек Алып Шул жаздым. Кашып бардым. Туаш ктем еа: Б.Я.Владимирцов а1р, ЬшсНт деген ею сезден баскасын дурыс оки алмаган. С.Г.Кляшторный 8-эршт1 У (з) деп танып транскрипция жасаган. Соцгы 18-24 эрш кесюндерш дурыс кеппре де, оки да алмаган. 18-20 эрш кесюндерш «азап (езеп)» - деп окып, бул байыргы турюлердщ лауазымы (титул) деп аса улкен кате Ж1берген. Есендесу, аман-есенД1Г1Н б т у байыргы жэне бупнп турю халыктары дэстуршде эбден калыптаскан салт. Бул екшпп адамды курмет туту, алкау, улыктауды бшд1ред1. Алгашкы 4 эрштен кешнп б^ршпп тацба -с '°' Монголияныц Арашан-Хад (Э.А.Новоградова. 1983), Тэвш-ула (А.П.Окладников 1980), Ховд, Гови-Алтай (Д.Дорж, Э.А.Новоградова. 1975), Жаргалант-ула (Д.Цэвээндорж 2004), Шивэт-улаан, Тайхар-чулуу т.т.с.с. (К-Сарткожаулы. 2003) сиякты жерлерден табылган гас бетшщ су316
реттер1 мен б 1 рге жэне байыргы турю 61 т 1 г жазбалардыц жанына кашап туарген. тацба Моцголия МШУ устынына кашалган. МШУ Б1р1ккен Тур1к дэу1рш1ц (760 ж.) ескертюгш. Олай болса бул жазу Уйгур каганат дэу1ршде жазылган деп тужырым жаеауга болады. Пайдаланылган эдебиеттер 1. Бурдуков А.В. В старой и новой Монголии. М. 1969. 2. Владимирцов Б.Я. Небольшая турецко-енисейская надпись на р.Тесе (Западная Моцголия). 3. Ринчен Б. Монгол дахь хадны бичиг, гэрэлт хешоений зуйл // Согри$ 5Спр1огит Моп§о1огит. XVI (1). УБ.1968. 4. Кляшторный С.Г. Наскальные рунические надписи Монголии //ТС.1975.М .1978. с .152-15. 5. Шшгэху М. Тэсийн эртний турэг бичээсийг дахин нягталсан нь //ЗА.г.УНЛ 13-119 тал. 6. Сарткожаулы К- 1976, 1982 жылдардагы далалык экспедиция есебг Моцголия Тарих институтыныц колжазба коры. УБ.1977, 1982 ж. 1. Б.Я.Владимирцов «авип» - деп окып, Шон (Ашон) деген жеке тулга ес1М1 деп тус1нген. С.Г.Кляшторный «§и1» - деп окып юс1 СС1М1 деп тусшген. 2. Б.Я.Владимирцов «Шгк» - деп окып «тур]к» деген этнос атауы деп тусшген. С.Г.Кляшторный «Шрев» - деп окып, Тупеш К1С1 СС1М1 деген. 3. Б.Я.Владимирцов «уагуп» - деп окып «жаз маусымы» деп тус1нген. С.Г.Кляшторный «авап» - деп окып, «аман-есен отырды», - деп аударган. 4. Б.Я.Владимирцов «Ьагс1ут» - деп окып «мен бардым», - деп аударсы. С.Г.Кляшторный «о1иг1ут» - деп окып, «отырдым» - деп аударган. 317
АЛТАЙДАН ТАБЫЛГАН ЕЖ ЕЛП 1УРК1 ЖАЗУЫ (АЛГАШКЫ САРАПТАМА) байыргы турю жазуынын шыгу теп какында буган дешн усынылган арамей, согды теориялары н еп заз екендш сонгы кездеп гьи.ыми сараптамаларда толык дэлелдендг Сонгы жылдары согды теориясына сеш мазджпен караган авторлар О.Прицак [15.59-93], И.Е.Гелб [179], И.Л.Кызласов [8.105- 142, 158-16/], В.Г.Гузев, С.Г.Кляшторныйлар [3.57-62; 4. 211-220) ежелп семит алфавит жуйесш туркшер шыгармашылыкпен езгертш пайдаланган деген гпюр устакуга кеш п. Бул авторлар Орхон-Енисей жазуынан бурын бабатурю жазуы болганын мойындай, алфавиттеп туркш к психобейнелердщ кисынын керсете отырып, турюлердщ с/здершщ еш коспасыз шыгармашылык енбеп дегенд1 айта алмайды, эр1 айткысы келмейд]. Демек, бул кернпс еуроцентристердщ есюрген угымы, тусп-пп, устанымыман бас тартып, ежелп жэне ерте орта гасыр дэу1ршде турю халыктарынын элем оркениетше коскан улесш мойындай бастауынын б1рден-б]р дэлел 1 болмак. Согды теориясынан В.А.Лисщиг. Г.Клоссон устанымдарынан бас тарта отырып ежелп семит алфавитшщ эсершен байыргы турю жазу басталган дейпн галымдардыц непзп агаттыкгары мыналар: 1. Еуразия кешпелшершщ дуниетанымын есепке алмаган. 2. Байыргы турю тш н щ курылымын еуропалык тш бш м] мектебшщ эдктемесш щ калыбына салып, еуропалык дуниетанымды тугыр ете устанып, еуропалык жуйемен сараптама жасап кателжке урынган. 3. Батыс, Шыгыс нерратив деректердеп кешпелшердщ жазу-сызу мэдениетше байланысты деректермен санаспаган. 4. Тас бетше сызып калдырган ежелп кешпелшердщ пиктографиялык жазу улгшерше куш бугшге дешн дурыс гылыми талдау жасалмаган эр1 жасауга талпынбаган. 5. гж елп жэне ерте орта гасырда эпиграфикалык жэне археологиялык жазба кундылыктарды гылыми айналымга туелргенде жасалган дэу1рш дурыс дэлелдеп сараптап бермей, эдеш бурмалаган. 6. Жогарыдагы зерттеушшер оздершен бурын калам тарткан галымдардын беделше, таныстыгына кер1 эсер ету1 мумюн деген пендеш ш п басым туеш, соньщ салдарынан гылым алдындагы жауап.сершшгш босансытып алган. 318
Аталмыш зерттеушшерден мулдем баскаша шюр устанып, кошпелшердщ ездершщ шыгармашылык снбеп дсгснд1 дэлдеугс атсалушы галымдар тобына осы жолдардын авторы [16. 24-34, 88- 178], Санкт-Петербург зерттеуппс! А.Аврутина [1. 84-97], КХР-дыц галымы Мулин Ман [10. 135-165]. Бул топтын зерттеушшер1 турю бгпгп ежелп байыргы жэне реформадан кешнп деп дэу1рге белш, эр дэу1рдщ ерекш елтн пакты деректермен дэлелдермен дэйектеген. Онда тш бш м! гылымыныц буган дешн элем жазу тарихЫнын тэж1рибес1не суйене отырып, гылыми непзде нактыланган жазу енершщ пайда болу, гшдщ 1шю курылымына, табигатына сай езгсру, даму, сурыпталу, калыптасу кезендерш корсеткен гылыми тсорияга суйенген [16. 88-178]; А.Аврутина [84-97; 10. 135-165]. Соныц нэтижесшде 613 еуразиянын алып аймагында сакталган байыргы турю жазуын фразограм.лалык, логограммалык, морфемограммалык, силлобограммалык жэне фонограммалык нускаларын карастырып, эр кайсысын ез орнына ко юга тырыскан ед1к. Ежелг1 турю б т г ш щ сондай 01р жаца нускасын 2008 жылднц -жаз маусымында Монгол Алтайда жумыс жасаган Еуразия Улттык университетшщ турютану эксисдициясынын гылыми кызмсткерлер1 тауып экелд1 [17.39]. Жазуды тапкан археологтар Жаи-тег1н Каржаубайулы мен Жумаш Жет1баев. Орны. Батыс Монголия, Баян-Олгий аймагы, Цэнг:^1 сумынынын территориясы. Алтайдыц атакты Музтауынын (тегиз денгейшен - 4374 м би1кт1кте) шыгысындагы Шивэт! тауынын шыгыс кунгеЙ1, уцпннп кыстау кора тер1ндегт жартаска жазу сакталган. Музтаудан Шивэт1 тауына дешн шамамен - 20 км. Музтаудан шыгыска карай бет алып аккан Цаган-гол (Ан-кол) озеншщ онтуст1к жагалауы Шивэт1 тауын жанап агады. Шивэт! тауы тен13 денгсЙ1нен - 3350 м бшкт1кте, 57,7с бойлыкта, 44,4е: енд!кте орналаскан. Монгол Алтай тауынын осы аумагындагы Шивэтщен онтуст1к шыгыска карай Алтай тау жотасыньщ онтуст1к бет1н кенерлеп орналаскан Арасан, Арал тобе, Хотон нуур (Кдтын кол), Марка кол (Хурган нуур), Даян к©л1не деЙ1нп небэр1 100 км аумакта жуз мьщдаган тас бет1Н1н суреттер1 сакталган. Сонын алгашкысы боп Шивзг! тауындагы тарихи кундылыкгарын колга алдык. Шивэп тауынан не бэр! 60 км кашыктыкта орналаскан К1Ш1 Ойгыр, Харяаматы бойынан табылган 100 000-нан астам петроглифтерд! Монголия, 319
Америка жэне Ресей археологтары 1990 жылдан бастап зерттеп, гылыми айналымга енпзш келед1 ШсоЪвсп. Е.2001). Клип Ойгырдан Шыгыс Казахстан облысыныц Катын карагай ауданындагы Берел корымына дейш небэр1 45 км. Осы аймактагы петроглифтер плейстоценнщ соцгы кезещне (б.з.б. 14-12 мыц жылдык), Холоцен дэу1рше (б.з.б. 10-5 мыц жыл бурынгы), жаца тас дэу1р] (б.з. У1-1У мыц жылдык), кола (б.з.б. Ш-1 мыц жылдык), тем1р дэу1рше (б.з.б. УШ-1 гг) жэне б1здщ заманымыздын X гасырыиа дейш п дэу1рд1 камтиды. Оныц сыртында бул аймакта кола дэу1ршен бастап моцгол заманына дейш п мыцдаган молалар мен корьшдар орналаскан. Бул аймак Плейстоценнщ муз дэу1ршщ соцгы кезеншде Солтус пк Азиянын кургак эр1 суык жершщ б1р1 болган болса, Холоцен дэу1ршде жумсарып ылгалданып, жылы агыс пайда болган. Сейпп Холоценнщ соцгы кезещнде немесе б.з.б. 4600 жылдыц алдында бул аймак бугш п табиги климатка ауысып улгергенш галымдар гылыми енбектер1нде унем1 жазып сызумен келед1. Б1з бул такырыпка неге барып отырмыз? 1. Тас бетшдеп суреттер Плейстоценнщ соцынан Холоценн1н сонына дей1нп аралыкта (б.з.б. Х1У-У мыц жыл бурын) Солтустж Алтайда палеоорта каншалык езгер1ске тускен1н зерттеп зерделеуге комектесеттн б1рден б1р тарихи кужат. 2. Ондагы адам суреттер1 ауа райыныц озгер1С1Н, табигат байлыгыныц жет1мс1зд1г1нен сол дэучрдш тургындары шаруашылыктыц кандай тур1н мецгергенш, калай ом1р сургешн аныктайтын мумк!нд]к тугызып отыр. Сез ет1п отырган осынау небэр1 100-160 км гана болатын к1шкентай аумактагы тарихи муралар Алтайдыц солтуст^к беттнде адамдар осыдан 16 мыц жыл бурын ем1р сур1п, аса мол тарихи-мэдени жэне рухани кундылыктар калдырып улгергенше куэ болып отырсыздар. Олар б1рнеше жуз мыцдаган суретгермен коса оз эл1пби1н жасап, жазу енерш дамытканыи айгактайтын жазу (б1Т1г) улгшерш де калдырып улгер!пт1. Соншама мол эр1 шеберл]Г1 жетшген сызу енерш мецгерген Алтай турюлер1 ез элшбшн жасап шыгаратындай даму децгеЙ1не кетерш гендтн тагы да дэлелдеп бергп отыр. Ойтсе, тургын турюлердщ тургылыкты мекеш болган Алтай жотасы адамзат мэдениет1н1ц б1р К1НД1П, сонын 1шшде б1регей К1НД1П екен!н паш етедг 320
Сипаттамасы. Тас 'бетшдеп суреттер мен жазу сызылган жартастьщ бипспп - 10 м, оцтустжген солтустж шетше дейш (колденещ) - 40 м шамасында. Жартас теменнсн жогарыга карай сатыланып жаратылган. Сонын еюнпп сатысындагы кереге жартас бетше уш жол коне жазу жэне сол жагына кешн турю дэу1ршде турю б тгп е н б!р жол жазу жазып калдырган. а). Ежелп жазу 3 жолдан турады. Б1р1нш1 жолдын узындыгы - 26 см, эрштершщ би1кт1п - 2-4 см. Жазуды ушюр ушты тем1р сайманмеН сызып (граффито) жазган. Жазудьщ б1ршШ1 кесюш (эрш1) жартылай эрозияга ушыраган. Еюнил жолдын узындыгы - 20 см. Эрштершщ бшкт1П - 2-7 см. Бул ею жол жазу жогарыдан теменге карай багытталган. Екеуш б1рак мэрте, б1р гана адам жазганы коршш тур. Vпинии жолдын узындыгы - 22 см. Эрштершщ би ж п п - 1-5 см. Жазу томеннен жогарыга (орге) карай багытталган. Ушшпп жолды бастап жазган кезде ец эуел1 магынасыз б1рнеше сызык тус1р1п, одан соц терю караган о/и (<) эр1п сызып кор1п барып непзг1 мэпнд1 кашаган. Бул магынасыз сызыктан терю караган о/и (<)-га дей1н аралык - 5 см. Жазудыц 8 эрпшщ аяк жагыныц тас бет1 жарылып тускен. Осыныц эсер1нен 8 эрштщ аягы эрозияга ушыраган. Бул жазуды тас бетше тус1руш1 алдьщгы мэтшдерд! жазушыдан баска адам болгандыгы эрш кесюндершен айкын кор1нед1. Ежелг) уш жол жазу (мэтш) сол жартаска сызылган тауешюлерД1 кашап калдырган сызбаныц ещмен б1рдей. Тас бет1ндеп су реш ен уш жол жазудыц б1р дэу1рде тас бет1не тацбалагандыктан екеу!нщ ощ каракошкылданып кеткен. Дэл осы кереге тастагы соз ет1п отырган ежелп жазудыц сол жагына небэр! 28 см аралыкта тацбаланган байыргы турю жазуы аппак калпында сакталган. Бул жазу б.з. У1-У111 гасырга жатады. Ежелг1 жазу байыргы туркт б т г т е н 1000 жыл бурын кеск1нделген. Жартас бетшдеп суреттер мен жазу табигатын зерттей келе алгашкы уш жол жазу тем1р дэу1р1Н1ц соцгы кезещ немесе сак (скиф)тыц соцы Хунну (Сюнну) заманыныц басында жазылган болуы мумк1н деген п1к1рге т]’релд1к. Байыргы турю жазуына реформа жасалганга дейш п немесе Орхон-Енисей жавуына дейш п ежелп турю жазуын оку эд1стемеа жасалган жок. Осы актацдакты ескере отырып, макаламызда ец алдымен Алтайдан табылган ежслг1 турк1 б т п н щ эр1п кеск1ндер1не сараптама жасауды максат егт1к. Макаланыц жуг1 кетермейт1нд1ктен, 1шю мэн1не (курылымына) байланысты зерттеу1м1зд1 кеЙ1нге калдырдык. 321
М этш. 1 жол 2 жол 3 жол
Сараптама. Ежелп б т г т щ б1рппш жолында 11 э р т кескпп тацбаланган. Сез арасын белш керсетстш кос нукгеш кос сызыкпен (!) белплеген. Екшпп жолда 15 эрш тацбаланган. ^ , 0, ^ кесюндер ею мэрте кайталанган. Кос нуктеш б!р мэрте б1р сызыкпен (•), б!р мэрте уш кигаш сызыкпен 1 белплеген. Мэтшд1 бастап жазган кезде магынасыз сызыктармен коса > кесюнш < формамен тэж1рнбе ретшде тус1рген болу керек, эр! мэтшнен белек сызылган. Ушшип жолда 15 эрш тацбаланган. > кесюн ею мэрте тацбаланган. # Кос нуктеш ею кигаш сызыкпен белплеген * . Барлыгы 29 кесюн тацбаланган. Жазудын жасалган дэу!рш археологиялык салыстырма бойынша жогарыда тем1р дэу1р1Н1ц соцы Хунну (Сюнну) заманынын алгашкы кезеш деген болжам жасаган едгк. Бул б.з.б. Ш-1 гг. Осы болжамымызды устана отырып, айтылмыш гасырдан бурын жасалган кешпелшер тацбаларымен салыстыруды жен керд1к. 0 йткен1, б.з.б. Ш-1 гасырга дей1н еуразия кешпел1лер1 логораммалык, морфемограммалык жэне буындык (силлабограмма) жазулар колданган. Акпарат жалгастыруга пайдаланган археологиялык танбалар - логографиялык жазу. Логографиялык жазу улпс1 болу шы ежелг! тацбалармен соныц 1Ш1Нде б.з.б. 14-12 мыц жыл бурын кашалган Моцголиядагы Арасантас (э.н. 1983. С. 306-310; Мон Ар. 2002. 73-74), б.з.б. УШ-У гасырларда кашалган Тэвш-ула [12. 88- 93] тацбаларымен гана салыстыра карастырдык. Нэтижес1нде, Шивэт1 жазуыныц эрш кесюндер1 соган деЙ1НГ1 13-12 мыц жыл бурын тацбалармен салыстырганда 29 эрштщ 19-ныц кеск1Н1 айна катес13 бIрдей болып шыкты. Бул неш мецзейд1? Ежелп кешпел1лерд1ц логографиялык жазу улпсш щ кайнар булагы басгау басы тым алыстан, гасырлар терец! нен басталганын керсетед1. Осымен катар баскадан кенпрш, жатка кол жайып телм1рмегешн дэлелдейд1. Эр1 ежелг1 туркшер жазу жасап шыгаратындай рухани би1кке кетершгенш нактылайды. УШ1НШ1 кесгеде Алтайдан табылган ежелп турю жазуыныц 29 эршш Сарезен I. II (б.з.б. Х1У-П1 гг), Орта жэне Орталык Азиядан табылган сак (б.з.б. У-Ш гг), Хунну (б.з.б. II- б.з. I гг), Орта Азия (б.з. 1-У1 гг), Оцтуспк Еннсей (б.з. 1-У1 гг) жэне дэу]р1 бупнге 323
дейш толык аныкталмаган424 Шыгыс Еуропа жазу улгшер1мен коса Орхонныц классикалык байыргы турю б т г элтби лер1мен салыстыра каратырылды. Нэгижес1, ушпшп кестеде керсетшгендей 40-70% сэйкеспп аныкталды. Басты ерекшелжтерк 1. Хунну (60%), Шыгыс Еуропа (67%), Орта Азия (70%), ОцтуеЕнисей (70%) жазу улгшер1 Шивэт1 (Алтай) жазуыныц эрштерсмен басым уксастыгы. 2. Орхонда мулдсм кездеспейтш сиякты улплердщ Хунну, Орта Азия, Оцтуетж Енисей, Шыгыс Еуропа улгшершде непзп э р т кесюндер1 ретшде калыптасуы б1з,щ ойлантады. Бул кесюндер аталмыш аймактагы байыргы жазу улпсш щ басты ерекшелш. 3. Шивэтппц э р т кескшдершщ жазылымы тым карабайыр кенелж п паш етедг 4. Ежелп Шивэт1 жазуында турю тш н щ дыбыс уйлес1м зандылыгыныц белплер! мулде жок. улплер мен жекелеген дыбыстарды белплеген фонографиялык кесюндер ©зара араласып кеткен. Мше, осындай ерекшелжтер Орта Азияныц Ашьщтас, Оцтуетж Енисейдщ Уйбат, Сулек I. И. III. 1У. V, Саргол, Аймырлыг, Минус муражайындагы кастастан жасалган шерж (пряслице) жэне Шыгыс Еуропа мэтшдерше тэн. Бул накты деректер мен салыстырмалар Оцтуетж Енисей, Шыгыс Еуропа б т г жазуларыныц дэутрш кайта карауды талап етедг 04 Шыгыс Еуропа рун жазуыныц дэузрш темепдеп зерттеуштер о.). УН-1Х гг. деп белплеген. Олар М.И.Артамапов. Надписи па баклажках Новочеркасского музея и на камнях Маяцкого городища /У СА. 1954. Т. XIX. С. 263-268; А.М.Щербак. Несколько слов о приемах чтения рунических надписей найденных на Дону // СА. 1954. Т.Х1Х. с. 269-282 : О рунической письменности Юго-Восточной Европе " СТ. 1971. №4. С. 76-82. т сиякты буындык 324
Кесте 1. Еж елп жазулагм э р т кескчндерГ № 1 II III Барлыгы I 'к X Чч; х 2 ) ) ) 3 ..... 0 о 4 > < ;> 5 > 6 _ - \ ... > .._ ... Ш 7 5 ; * X > 8 т /■*»1 9 м х 10 1 1 1 II • А 1 « \ ,|( •» », 1 • > » 12 ! <1 4 13 _____ ____ С Ь _ 1 14 - ! 1 ж 15 С д. ............... ....1 ...... 5......'.I 16 1 Р 1* 17 ....... 1....................... 1 1 1 18 1 / 19 N _ н Ы 20 | й N Ш '.щ т 21 | ы I |и _.... I ► р 23 X 1 24 3> 25 л 26 И и и 27 сх 0< 28 Ъ » 29 _!_ I 1 1-158 325
Кесте 2. Эрш кескшдерш б.з.б. 35-12 мыц жыл бурын кашалган ежелп квшпелшер тацбасымен салыстырмасы .V* Алтай сак (скиф) эрш тацбшры Рашад-хад (Монголия) .V* Алтай сак (скиф) »рш тякбаляры Рашад-хад (Монголия) 1 X X 16 1. 2 ) ) 17 Л 3 о О 18 / 4 > > 19 14 5 20 * 6 21 и ш 7 22 > 8 Т ^ 1 4 $ 23 Л Л 9 хз 24 2> 7> 10 1 25 К ! В 11 : , ч 26 И и 12 4 27 IX 13 ( Г;>; ^ 28 8;Э 14 $ 29 I 1 15 ь & ................. л___ • Кестедеп тацбалар К-Сарткожаулы (16), А.П.Окладников (12, 13, 14), Э.А.Новоградова (11) ецбектершен алынды. 326
К е с т е 3. Е ж е л п ж а з у э р ш к е с к ш д е р ш е ж е л п (б .з .б . X IV - ! г г ) ж э н е е р т е о р т а г а с ы р (б .з. 1 - \Т г г ) д э у т р ш д е п э р ш к е с к ш д е р м е н с а л ы с - т ы р м а с ы -У« Алтай сак (скиф) С ара л и I. И (б.т.б, Х1У-И1 гг) Сак (скмф) (6.1.6. У-Ш гг) Хунну (бл.6. Н- 6л. I ГГ) Орта Азия (6л. 1-У гг) Оцтуетж Енисей (6.1.1-У1 гг) Шыгы с Еуропа Орхон {6л. VIIX и ) 1 > г ~ -К Х +• 4* X X X 2 > > > ) ) ) > ) 3 о Ь 0 © О <Э > > > I > > У > > > > — , — > 1 > ... г... > [.... >......] 7 1.. и 1 Ь Ы _ * 8 т $ 9 XI Х ( Х Ж IX! 10 1 1 М Т : 1 : и • . : •♦ ( * 12 С7 * . !* В к. - < * ( , ъ > С "1 4 1 * * 1/У Ш-Л * 15 г> & & ь & 0 1.. ! П ™„™1г___ 1 1 " 1 _ <1*1 . ^ __ 4 1 ___ 4___ л 4 1 4 1 18 44 •Г 1 * 1 | 19 Я г~~~ м N Н| н ►ПН И 20 Н :в ;К " ( М 1 Е ш х 1 1Г 1 ;Н ! 21 Г |,| к •1*1 К У | 22_ _ ------— „Ёа4..... х\ Ь~ А 24 25 К ь 1 26 ь и к И 1 и ; к N 27 “X 'Х * ОС X* ! 28 О- ©1» : 29 ! | 1 1 1 1 1 1 1 1 % 1 50% 40% 60% 70% 70% 67% 57% • Кестедеп тацбалар ^.Сарткожаулы (16), И.Л.Кызласов (8) ецбектершдеп нускалардан алынды. 327
П ай л а л а н г а н эд еб и еттер 1. Аврутина А. Фонологическая система языка древнетюркских рунических памятников /7 Тюркология. 2004. №1 (9). С. 84-97. 2. Гельб И.Е. Опыт изучения истории письма (основы граммотологии). М , 1982. 3. Гузев В.Г, Кляшторный С.Г. Проблема происхождения древнетюркской руники в свете общей теории письма (к столетию со дня расшифровки) /7 Вестник С.-Петербургского университета. 1993. Сер.2. Вып. 4. С. 57-62. 4. Оигеу УО. ОбкШгк уа215тт кспсШщтёеп с1о§та (о1ок1оп) тепзе] уагзау1гш т е8а81апсПгап ёеНПег // Тйгк скН агазйгтакп уПН§1. Ве11е1еп. 200. Апкага, 2001. 8. 211-220. 5. 1асоЬ8еп Е , КиЬагеу В., Тзсеуепёог] О. Яерегаке с1е8 ре1го§1урЬе8 П’А81е Сеп1га1е РавсюЫе №6. Моп§оНе с!и ТЧогё-оиез! Тза§ап 8а1аа./ Ва§а 01§ог. Рап8, 2001. 6. Л и в ш иц В.А. О происхождении древнетюркской рунической письменности /7 Советская тюркология. 1978, №4. С. 84-98. 7. Клоссон Г. Происхождение тюркского рунического алфавита Н Зарубежная тюркология. 1986. С. 136-157. 8. Кызласов И.Л. Рунические письменности евразийских степей. М , 1994. 9. Монголын археологи. Уланбаатар. 10. Мулин Мац. Хунну жазуы туралы алгашкы 1здешс (кытай тш н - де) // Улттардыц байыргы жазулары жэне мэдениет1 (Жтбек жолы бойындагы). Сиань (Сантин баспасы). 2007. 135-165 б. 11. Новоградова Э.А. Аршан-хад древнейший памятник изобразительного искусства Восточной Монголии // История и культура Центральной Азии. М , 1983. С. 306-310. 12. Окладников А.П. Петроглифы Центральной Азии. Л , 1980. 13. Окладников А.П. Петроглифы Монголии. Л , 1984. 14. Окладников А.П. Древнейшие петроглифы Аршан-хада // Пластинка и рисунки древних культур. Новосибирск, 1983. С. 27-33. 15. Ргкзак О. Тигко1о§у апс! 1ке сотрагайуе 81ис1у о!' Акаю 1ап^иа§- е8 // .1ота1 оГТигк18ке зШскез. Уо1. 4. Нагуагс! ишуегзку Рппйп§ ОШсе. 1980. 8. 59-93. 16. Сарткожаулы К- Байыргы турж жазуыныц генезис1. Астана, 2007. 17. Монголия экспедпциясыньщ есебь ЕУУ Турютану бел1М1. Астана. 2008. Инвентар №0208РК01367. Папка №2. 39 б. 328
ЧОЙ Р ЖАЗУЫ Орны: Оцтустж Монголияньщ 46 бойлыкта, 109 енджте орналаскан. Кдз1р Уланбатыр каласындагы Тарихи муражайында сактаулы тур. Бугшп Дорноговь аймагыныц жер1,Ч ойртем1ржол станциясыныц солтустж шыгыс жагында, 15 км кашыктыктагы Сансар-ула (гарыш тауы) тауынын баурайыида орналаскан. Уланбатыр каласынан Чойр станциясына дейш - 180 км. Устын тасты 1929 жылы Уланбатыр каласына алып келген. Зергтелук Устынтастыц 1920-шы жылдардын ортасында суретш Эрдэнэбаяр деген азамат Уланбатыр каласындагы 01рдсн б1р гылыми орын болган Суд ар бичгийн х у р т х п т с (Шеж1ре жэне жазба тарих институты) экеп тапсырып, тарихи мура туралы акпаратты гылым элемше жетюзген. Шеж1ре жэне жазба тарихын зерттеу институты 1929 жылы тасмусшшн терт дана фотосы, тасмусш орналаскан корганнын жалпылама фотосын СССР Гылым Академиясына ж ь бередг Бул кужаттарды бслгш туркпанушы А.Н.Самойлович С.Е.Маловка берсдь Кезшде когам кайраткер1 болган, тарихшы Цэвээн Жамсаран Чойр тасмусшнщ кеудес1ндегт байыргы турк1 бгпг жазуынын кол кеш1рмес1н жасап, фотога туе1рш С.Е.Маловка 1933 жылы ек1нш1 мэрте тапсырады. С.Е.Маловбул материалдарды мукият зерттеп Чойр мэтш1Н1н алгашкы окылымын 1936 жылы жариялайды [2. с.6-7\. Монголияньщ Гоби даласында экспедицияда болган кез!нде В.А.Обручев осы ескертю нт фотога тус1р1п алгаш рет акпарат берген [1.С.76]. 1939 жылы Туркия галымы X.Н.Оркун «Евк1 Тигк уагэ11агэ» жинагыньщ 2-томында С.Е.Маловтьщ нуекаеына бгрл 1 жарым лекеикалык тузетулер енпз1п жариялаган [3. 164-168 88.]. 1962 жылы Польша галымы Э.Трыярски Монголияга келген сапарында Чойр тасмусплидег! жазуды кайта кеийрш, уппний ретю окылымын жариялады [4. 158-173, 169-170 р.]. Монгол галымы Б.Ринчен Монгол жершдеп байыргы тур1к жазуларыньщ акпараттары мен суреттер) жинагын 1968 жылы жариялады. Осы ецбекте Б.Ринчен Чойр жазуынын фотосын жариялаган [5.с.39]. 1969 жылы Ленинградтык зерттеупп С.Г.Кляшторный Чойр тасмус1н1н1н толык сипаттамасын жасап, жазуын кайта кош1р1п 1971 жылы жариялады [6. с.249-258]. С.Г.Кляшторный Чойр тасмусшшщ толык сипаттамасын, фотосын жэне устындагы танба, 61Т1Г жазуынын тупнускасы мен транскрипциясы, аудармасымен коса тарихи окигаларга байланыстыра зерггеген сараптамалык макаласын ек1нш1 мэрте 1980 жылы жариялады [7. с.90-102]. 329
1990 жылы Моцголияныц турютану шысы Л.Болд Монголия жерь нен табылган байыргы турю жазулар ыныц жарияланымдарынын жинагын курастырган едг Сол жинакка Чойр тасмусшшщ С.Г.Кляшторный аудармасын кенпрш енпзген [8. х. 143-146]. 1990 жылы тамыз айынын соцын ала Уланбатыр каласына Туркия зерттеуипс] О.Ф.Серткая келдь О.Ф.Серткаямсн б1рге ею кун бойы осы жолдардыц авторы жумыс жасады. Моцголияньщ Орталык муражайыныц юреберю дэл1зше койылган тасмусшдт О.Ф.Серткая фотога тус1р1п, мен тасмусшнщ кеудесше жазылган мэтшд1 кегшрш берд1м. Мэтшнщ соцгы бесшнп жолыныц уш танбасын езгертш туЫрш берд1м. Ондагы ойым, О.Ф.Серткая Уланбатырдан кеткенше тагы б]р-ею мэрте кеш1р1п, катесш тузес1н деген ниет ед1. Демек, О.Ф.Серткая менщ коппрмемнен кей1н кайта коийрме жасамастан МЭТ1НН1Ц транскрипциясын, аударма, тусшжтемесш жасап жариялады [9. 5.349-361]. Бул ескерткпптеп МЭТ1НД1 мен одан бурын 5 рет колмен кош!р1п, кай жер1нде кандай эр1п кесюш турганы жаггалып калган ед1. С.Г.Кляшторныйдыц К0ипрмес1нде оте кеп агаттык кеткешнде сараптап койган ед1м. Жариялауга аеыкпадым. О.Ф.Серткая устындагы мэт1шпцжолдарын оте дурыс аныктаганына разы болдым. Енд1 М1не толык окылымын жариялайтын сэт те келд1. 2011 жылдыц басында шэк1рт1м Молдабай Талгатпен б1р1Г1п, конференция жинагына макаламыз жарык корген ед1 [10.328-334]. Сипаттамасы: Мусштас коныркай сур туст1 граниттен жасалган. Устынныц жалпы 6И1КТ1Г1 - 132 см, жалпактыгы - 41 см, калындыгы - 30 см. Адам мусппнщ бетшщ жалпактыгы - 35 см. Чойр мусштасында адамныц басы, кулагы, ею кез1, мурны, ушы кайырылган мурты, ерн! жаксы мусшделген. Турк1 тасмус1ндер1нде унем1 кездесет1Н белбеу (юсе), каптыргак жэне баска салпыншактар мен кару-жарактар бул мусчнде жок. Мус1нд] жасап алган соц, жазу кашаушы шебер устынды жаткызып койып, оннан солга карай 1-ип жолды багыттап жазган. Б1р1нш1 жол тастыц теменп жагынан сатылап басталып, бес1НШ1 жолдын жогаргы жагына кеп аякталган. Бул жазу кашау эдк] Орхон, Енисей мэт1ндер1н кашау ерекшелш болмак. Буг1нг1 дэстур бойынша мэтшнщ жолдары жогаргы жактан сатылап темен карай жазылса, Кек тур1ктер керюшше жасаган. Мус1нд1 тургызып жерге немесе ^ргетаска орналастырган соц, окырман кауым оц кол жактан немесе устынныц орналаеуы бойынша кун шыгар жактан бастап куннщ айналу багытымен окыган. Чойр устынынын мэтш жолдары темендепдей окылады: 330
Тургызып окыса Жаткьпып окыса 1 ж о л - ж о г а р ы д а н г о м е н г е 2 ж о л - т е м е н н е н ж о г а р ы г а 3 ж о л - ж о г а р ы д а н т в м е н г с 4 ж о л - ж о г а р ы д а н т о м е н г е 5 ж о л - ж о г а р ы д а н т о м е н г е 6 ж о л - т е м е н н е н ж о г а р ы г а о н н а н с о л г а с о л д а н о ц г а о н н а н с о л г а о н н а н с о л г а о н н а н с о л г а с о л д а н о ц г а М о т ш д ] ж а т к ы з ы п к а ш а г а н д ы к т а н у с т ы н д а г ы ж а з у д ь щ е р ж а г ы н а (т у р г ы з ы п К а р а га н д а с о л ж а г ы н а ) а й д а Ь а р ж э н е т а у т е к е т а ц б а с ы к а ш а л г а н . А й д а Ь а р т а ц б а с ы а н а л ы к э у л е т т щ н е м е с е к а л ы н о г ы з т а й п а л а р ы н ы н , т а у т е к е т а ц б а с ы а т а л ы к э у л е т т щ н е м е с е х а н э у л с т ш щ т а ц б а с ы б о л ы п г а б ы л а д ы . Е р т е о р т а г а с ы р т у р 1к т е р 1 ж а з у г а К а р а г а н д а т а н б а н ы е р е к ш е к у р м е т т е г е н . С еб еб 1 , эр б1 р а д а м ж а з у т а н ы м а у ы м у м к ш , б1рак э р а д а м е з р у ы н ы ц , эулет!Н 1ц т а н б а с ы н т а н и т ы н б о л г а н . О н ы к у р м е т т е п , к и е т у т ы п к а с т е р л е г е н . Т а ц б а б е л г 1С1н е (г е р б - н ы ш а н ) т ш с у , о н ы к о р л а у , б у к 1л - б у т 1н т а й п а н ы ц , т а й п а л ы к о д а к т ы ц , у л т т ы ц а р ы н а т и 1п, к о р л а у д е п с а н а л г а н . С о н д ы к т а н д а . К е к т у р п с м э т ш д е р ш д е « е р е р д е м 1м (е р н а м ы с ы ) у ш ш , б е л г !м (г е р б а м ) у и п н к у р е с т 1м , с о г ы с т ы м » , - д е г е н м э т !н к егггеп к е з д е с е д ь Мэт1н: Кез1нде С.Е.Малов баска б!р ек1нш1 адамньщ кеш1рмес1- мен жумыс“ жасагандыктан, улкен галымга курмегпен караймыз. Бул жолгы салыстыра зерттеген сараптамамызда ескертюшт1 оз коз1мен кор1п, колымен устап мэт]нд1 коппрген С.Г.Кляшторный мен О.Ф.Серткая жарияланымын корсете кетуд! жон корд1к.
1. С.Г.Кляшторныйда «1ог)[1К]иц]»; Серткаяда «ю1ци»; 2. С.Г.Кляшторныйда « ...[1]кПт»; Серткаяда «ЪШсНт»; 3. С.Г.Кляшторныйда «угцисип?»; Серткаяда «ущ аси»; 4. С.Г.Кляшторныйда «аЬ ауу1 Ьаца»; Серткаяда «ауу1 Ьауа»; 5. С.Г.Кляшторныйда «Шйшг»; Серткаяда «*аЬ>; 6. С.Г.Кляшторныйда жок; Серткаяда «Ьагёа»; 7. С.Г.Кляшторныйда «Шп»; Серткаяда «(оп»; 8. С.Г.Кляшторныйда «шп»; Серткаяда «1оп»; 9. С.Г.Кляшторныйда жок; Серткаяда « ....йсйпс а]»; 10. С.Г.Кляшторныйда «Ш§ у1(1)у»; Серткаяда «б^йш»; 11. С.Г.Кляшторныйда «заЫп»; Серткаяда «$еЫпЬ>; 12. С.Г.Кляшторныйда «Ьагуп»; Серткаяда «Ьагуд»; Транскрипциясы: (1) Шкци [ 1 ] ЫйсНт2. угаяси [2] ]ауу11у134[3] (2) ас1угу1та2 Ш 5[4] Ьагс1а6 (3) 1оп7 ]е§еп егкт (4) 1оп8 Ы1§е.............. (5) Ш тз цауапца 15[§п1]1[5]. 0 § т с а ^ ’сй ца (6) о ^ т р 10 8еЫ тр"[6] Ьагуя12 [1ояус1ут][7] К8: М этшдеп 21 сездщ сепзш гана С.Г.Кляшторный мырза дурыс копире алганын ескертемгз. Аудармасы: (1) Устынтаска жазып калдырдым [1] тым жырактап [2] согысгыц. (2) Юрмелерщ [3] болгандыктан айырылмадын. (3) Тон-Иеген Е р ю н ....... (4) Тон Б ш ге....... (5) 1лт1р1с каганга багынды. Ушшпп айдыц жеп'сшде... (6) Алкап, аялап барык (гибадатхана) [4] орнаттым. Тусшштемеек 1. «Ш1ици» - бул сезд1 С.Г.Кляшторный дурыс копире алмагандыктан, дурыс транскрипциясы мен аудармасын беретш мумющцк болмаган. О.Ф.Серткая бул сездщ аудармасын Т.Текиннщ осер1мен «б!р таска» деп аударган. Ал, Теркш устынындагы «1о1ци Шзда 1оцу1с1ут» (Теркш. 11.3) деген сейлемдеп «1о1с]и» соз1н М.Шинэху, С.Г.Кпяшторныйлар «толтыра» деп аударганын О.Ф.Серткая ескерте отырып, былайша аударуга бол332
* т ш т [ к т * ] Т , м ) У И 1 Т к У ( 5 ) ........^ 4 ^ У * Ж (4) ......... . т т . т ж о ) 4‘ 5 Ч д $ $ 1Ь»>1М »(2) -|/Ы,1<1>ШЧ1ч>»хК1'*М>|}-$(1) майтынын мэ.шмдейд!. Сейтш О.Ф.Серткая кыргыз тшшдеп «1о1ци» (б1рге, толыктай), тува тш н щ «сШуи» (бутш) сездершщ баламасы ретшде алган (9. 8.355). Терюн устынындагы деп жазылган сезд1 / а М.Шинэху, С.Г.Кляшторный, Т.Текиндер «1о1ци» -деп транскрипциясын жасаган. Транслитерациясы - {'оЧ'ици; Транскрипцпясы «1и1ици». Мше айырмашылыгын керш огырсыздар. Егер 4* кесюнд1 иц (ци, оц, цо) - деп окитынын мойындайтын болсак, не «Ш1ции» немесе «1о1ици», «Шкци» - деп окуга тшст1М13. Жогарыдагы авторлар кате жчберген. «1о1и» - толык, бутш (МК.Ш.232); барлык болмыеы (1Л§.Ш.335); «1о1иц» - туб1рге «-и» журнагы косылган сездщ магынасына орай зат е а м тудырушы аналитикалык жалгау. вйгсе, «1о1ис|» сын ес1мге «-и» журнагы жалгану аркылы сын еам нен зат еа м тудырган. То1ици/ 1и1ис]и - зат еам . Сондыктан бул сез «б1р тас» деген сез емес «устын» (стела) деген зат сам . Устынга жазып сез калдырып отыр. 2. «Угацси» - тым жырактан; С.Г.Кляшторный бул сезд] «угцисип» деп транскрипциясын жасап, келес1 сездермен косып «смотрите не отделяйтесь же!» деп аударган (Кляшторный. 1980.с.96,97). О.Ф.Серткая «угс] аси» деп ею сез болдырып окыган. Ол «угср> - отеп, \уаЬгза§ип§ (предсказание), «аси» - оГГпепс! (открытый), - деп аударган (Серткая. 1998. 356 §.). Б13ДЩ ТуС1Н1ПМ13Ше КНИГ - деп жазылган сезд1 ею сез болдырып окуга болмайды. «угацеи» деп оку керек. «угац» - жырак, «-си» ет1ст1кт1н буйрык райындагы сездщ магынасын кушейтш, эсерлеп беретш шылау. Мысалы : Ьагшаси - барушы болма (МК.5363), ке1- сй - келгейсщ (МК.532,; ДТС. 156). Жалгаудын осы ерекшелпчн 333
еске алып каз!рп казак тшше «тым жырактан» - деп аударуды жен керд1к. 3. «1ауу1(у13» - согыстьщ. С.Г.Кляшторный бул сезд1 ««еЬ ауу1 Ъаца» - деп окып, «дома и загоны для скота мне ...», - деп аударган (Кляшторный. 1980.с.96,97). С.Г.Кляшторныйдьщ бул аудармасы мэтшнщ жалпы логикасына, тыдщ грамматикалык зацдылыгына мулде келмейд:. Осы сезД1 О.Ф.Серткая «угц»-предсказание, гадание (алдын ала болжау, сэуегейлж ету) деген сездщ (ДТС.220) эсершен «^УУ1» _ (айт) деп окып «Ьаца» лекс'амасын С.Г.Кляшторныйдан копире салган. Ондай сез мунда жок. 4. «Ш» - юрме (иноплеменних, чужеземец=ДТС.541). М.Кашкариде «Шзуг Шгк Ьо1таг, Ьаззуг Ьогк Ьо1таг - Юрмес1з ту р к болмас, бассыз тымак болмас» (МК.11.281), - деген макал бар. 5. Мэтшде «18» дегеннен кешн уш эрштщ орны калган. Эрш кескшдер] эрозияга ушыраган. Одан соц ^ (I) кесюш сакталган. Бгз оны «18[§1г1]1» - деп окып «кол астына юрд1, багынды», - деп аудардык. 6. «б§1шр, зеЫшр» сездершщ сонгы 1 кесюнш С.Г.Кляшторный да, О.Ф.Серткая да (1) - деп кенпрш алып кателескен. 7. «Ъагуц» сезше-н кешнп эрш кесюндер1 ешш кеткен. Сездщ жалпы логикасына суйене отырып 613 оны «1оцус1ут» - орнаттым, тургыздым деп жацгыртып окыдык. Бул ескертюш Елтер1с Кутлуг каганды улыктап Кек турж каганаты гарапынан оган арнап барык (ппркеу) тургызганы туралы манифесть. Кутлуг каганнын улы кешеш Хануй, Кунуй дарияларынын куйылысында болса, улы даланыцтагы б!р тесше еюньш б!р барыкты оныц курметше орнаткан сиякты. Чойр ескертюцп турган жер мен Шивэт-Улан (Кутлуг каган кешеш) арасы 700 км-ге жуык жер. 334
П айдаланы лган эдебиеттер 1. Обручев В.А. Список древних могил, замеченных на пути из Киахгы в Ургу и Калган.//Сборник трудов Орхонской экспедиции, II., СПб., 1895, стр.76 2. Малов С.Е. Новые памятники с турецкими рунами; 1. Каменная баба с турецкими рунами из Монголии. // Язык и Мышление / Ье Ьап§а§ее11а МепЫке. Институт языка и мышления им. Н.Я.Марра АН ССР, УГУ II, Ленинград; 1936, стр.251-259 3. Огкип Н/Ы, В1г ЬаЬа уагШ /У ЕзИ 1игк уагШап, II, 1$1апЬи1, 1939, 5.164-168 4. Тгу]аг$к] Е , ТЬе рге5еп1 51а1е оГ рге5егуайоп о!' оШ Тигкю геПс5 т Моп§оНа апс1 Ше пеес1 Гог 1Ье1г сошегуайоп // 11га1-А11а15сЬе 1аЬгЬиссЬег, 38, 1966, р.158-173, 169-170 5. Я тсеп В , Согри$ 5Спр1опит Моп§о1огит, 1п5Ши11 Нп§иае е1 1к- (гегагит Асаёетшае 8с1етагит Яе]риЬНсае РориН Моп§оПс1, Тоти5 XVI, Еа5с1си1и5 1 ,1ЛаапЬаа1аг, 1968, р.39 6. Кляшторный С.Г, Руническая надпись из Восточной Гоби // $1исНа Тигс1са, Будапешт 1971, стр.249-258 7. Кляшторный С.Г, Древнетюркская надпись на каменном изваянии из Чойрена /У Страны и народы Востока, XXII, Москва 1980, стр.90-102 8. Болд Л , Чойрын турэг бичээс // БНМАУ-ын нутаг дахь хаднь[ бичээс (Турэг бичгийн дурсгал) I, Улаанбаатар 1990, стр. 143- 146 9. 8ег1:кауаО.Р, Ше шпеп-т5СгШ уоп Соп‘//ВаЬ§э о^сИз1 (Ре515сЬгэй К1аи5 ЯоЬгЬот ап1аюНсЬ 51сие5 60). ОеЬигЫа§5. Рге1Ьиг§-151апЬи1 1998. 85.349-361 10. Сарткожаулы К,, Молдабай Т. «Елтер1с Кутлуг каганга ппркеу орнатканы туралы манифесты) // «Турю оркениет1 жэне тэуелсгз Казахстан» аггы халыкаральщ гылыми конференция материалдар жинагы. Турю академиясы. Астана 2011, 328-322 б. 335
КЫСКАРТЫЛГАН С03ДЕР ло Археологические открытия л с Археологиин судлал. л с г э Археологический сборник Государственного эрмитажа БК Бшге каган сскерткшп ВАИ Вестник археологии и истории ВСО РГО Восточно-Сибирский отдел Императорского Русского Географического общества ВЯ Вопросы языкознания Е Енисей сскертюштер! Е К «Егемен Казакстан» ДТС Д ре в н ст юр кс к и й с л о варь Ж М И П Журнал Министерства Народного Просвещения ж е Живая старина Зан.ВГО Записки Всесоюзного Географического общества ЗВО РАО Записи Восточного отделения Русского археологического общества Зап.СП.ЗСОРГО Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского Русского Географического общества И ВСО РГО Известия Восточно-Сибирского отдела Императорского Русского Георг афичсского общества ИИ МАН Институт истории Монгольской Академии Наук. ИАК Известия императорской археологической комиссии. КТ Култепн сскерткшп КЧ Куул1-чор ссксрткпш к т т с Казак Т1Л1Н1Н ТуС1НД1рМС СОЗД1Г1. л о к Легенда об Огуз-каганс м к Махмуд Кашкари создйт М Ш У Могойн Шинэ-усун сскерткшп М АИ КЦА Международная Ассоциация по изучению культур Центральной Азии МИА Материалы исследования по археологии СССР. М И Ф Мифы народов мира НАА Народы Азии и Африки 0(0а, Об) Онгин сскерткшп ПВ Проблемы Востоковедения ПП и П И КН В Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока 336
Р(1-8) Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречиий. СА Советская археология САИ Свод источников по археологии СССР СЭ Сове тская этнография СТ Советская тюркология С М И КЭ Советско-Монгольскоя комплексная историко-культурная экспедиция СНВ Страны и народы востока СТОЭ Сборник трудов Орхонской экспедиции ТС Тюркологический сборник Тр.ГКОПОРГО Труды Тронцкосавско-Кяхтинского отделения Приамурского Императорского Русского Географического общества. ТТКО .ИРГО Труды Троицко-Кяхтннского отделения Императорского Русского Географического общества ГЭС Тэс ссксрткиш Теркш Теркш ссксрткиш Туй Туй-укук ескертк1Ш1 Т Х ГБ С Туухийн хурээлэнгийн гар биумэлийн сан (архив). тн и И Я Л И Тувинский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории ТИИАЭ АН КачССР Труды института истории, археологии и этнографии им.Ч.Ч.Валиханова АН КазССР. Юг (Ю г.А;Ю г;В; Юг.С;) «Подарок истин» ХЗС Хэл зохиол су/тал. г.Улан-Батор ТСу Туухийн судлал. г.Улан-Батор АС Археологийн судлал. г.Улан-Батор ШУА Шинжлэх ухааны амьдрал.г.Улан-Батор Ш УТ Шинжлэх ухаан техник. ШУЛМ Шинжлэх ухааны Академийн мэдээ. г.Улан-Батор. Ю Г (А, Б, С) Ахмед Югнска (Врата истин). Юр (1,11) Юридические документы Э В Эпиграфика Востока. ЭСТЯ Этимологический словарь тюркских языков.-М.,1974. ЛВА\\ «АЬЬапс1ип§сп с!сг Ьауел8сЬеп Акайсгшс с!ег \У18-8спсЬа1Т1еп РЫ1о$орЫ$сЬ - Ы$1оп8сЬс АЫсПип^.МипсНсп. АОН «Ас(а опеШаИа Асаскгтнае каепНагит Иипцапсас». АРА\\ «АЫ1ап<.1и§еп йсг Р|си8518сЬеп Акас1с1шс <1ег МхзспссИаШсп». РЫ1Ы81. К.1.В. АТ1М А111игк18сЬсп 1п.чсНгШсп с!ег Моп801С1. 808 ВиПейп оГЗсоо! оГОпеша! БшсНе», Ьопс1оп. 337
С АЛ Ссп1га1 А<иа1к' .кшгпа! С'иах! СиавГапзсЬШ. Ш А 8 Нагуагё ,1оита1 оГА81а11С ЗииКся. ЛА .)оита1 Лма(к|ис «ЩА8 ,1оита1 оГ(Не Коуа! Аз1а11с 8оас1у <1§РОи ,1оита1 ёс 1а 8осю1с Ртпо-Ои^псппе. К В Кага-Ва1$»акип (}В 0и(ас1 уи-ЬШ$» (РВЫ-гсраттык, С|ВК-кайрлык, ОВМнамангандык н^скалары.). М8РОи Методе* с1с 8осю1с Ртпо-Ои§псппс. Нс18тк1. Мап (1-Н1) Манихейекис фраг мен ты. КО Кос7.шк Ог1сп1а1ЬГус/пу. Ь\уош, Кгакои/. 8иу ЗиуагпаргаЬаза ГГ (1-Х) Тигк18сЬс ТигГап-Тсх1с ТР Т ‘оип§ Рао МОАУ Тйгк (ПН агазПгпшап уиИ^1. Вс11с1сп. Апкага. Т Т К В Тигк 1апЬ К и тти , Вс11с1сп. II АЛ 11га1-аКа13с11с МиЪисЬсг. МевЪабеп. 11ц» (1-У) Ш^ипса 1)8р 1Л§ип$сНс 8ргасЬс1спкта1сг /А )М С 2 с 118с Ь п ГГ1 <1с г Пеи&сЬеп МогцсЫагкИхсЬсп ОексПвсИаШ. А VI А81а Ма|’ог. 1_с1рг1е В80А8 Ви11с1т оГ5соо1 оГОпспЫ (ат1 АГпсап) Зик^с8, Ьопск>п. Ь8К Ьс СЧх]. Кок 1игк18с1юс8. 8иу ЗиуатаргаЪЪака-АНип^апи} (Сутра «Золотой блеск») 8РАУ\ §11/ипё8Ьспс1Ис с1сг Ргеи8818сЬсп АкасЗсгте <.1сг МиспксЬаП'юп, РЫ1-Ы81. ВсгНп. 8Н 1п8П1и1с оГШвЮгу МопдоНап. Ман Манихсн фрагметтер! КасЬ(1,11) КасНтаП С.Я. 2иг НсПкишк 11щигсп ТЬ8(1.П.1П.1У) Томсен-Стсйн Т15 Т18Д8(л'и8Ик (Кас11о1Г\У). ТТ Тигк18сЬс ТигГап-Тсх1с СЬаих* (Л, И, 1^) ХиаяК'ашГС (Покаянная молитва) МТАРА Модо1^!ап’с1ак1 (йгк апШап рго]с81 а!Ьить 338
МАЗМУНЫ Тасгагы дастандар. Т.К ,.Ж уртбай ........................................................5 Б 1рж ил бел1\1 Б айы ргы турж мэтш дерш щ зерттелуш е шолу Байыргы турж мэтшдершщ зерттелу1..............................................13 Турж графикасыньщ шыгу тепне катысты зерттеулер.................29 Ежелп жэне байыргы турж жазуы туралы кытай деректер1......39 Екж пи бел1м ТуркЁ каганаты (имнериясы) дэу1рш деп мэпндер Култепн киел1 орын кешен! (КТ) ..................................................... 47 Бшге К^аган киел1 орын кешеш (Б К ).................................................98 Туй-Укук киел1 орын кешен1............................................................136 КуульЧор киел1 орын кешен1...........................................................161 Онгиндагы кисл1 орын кешен1 (О ).................................................. 174 Тусппктемелер Онгин ескертюнп.................................................................................192 Тэс ескертк1Ш1 (ТЭС I ) .......................................................................194 Эпиграфиялык зерттеуге тусш1ктем е............................................ 200 Терк1н ескерткшл (ТЕРК .)................................................................ 210 Ел-етм1ш бшге каганньщ ушшип ескерткйш................................ 238 Ушшип болш М онголиядагы майда жазулар Бембегер (Кумбез) ж азуы ................................................................ 287 Дэл-ула (Кырат тау) ж азуы ...............................................................294 Ханан (Керегетас) кыстауындагы ж азу.........................................302 Налайх ж азуы ....................................................................................... 304 Тэвш (Астау) I ж азуы .........................................................................308 Галуты м этнп....................................................................................... 311 Тэс 1 ж азуы ............................................................................................315 Алтайдан табылган ежелп турю ж азуы ........................................318 Чойр ж азуы ............................................................................................329 Кыскартылган сездер.........................................................................336