Қазақ қолжазбалары

(тышкдн) жылынан кейш орналаскан. Мэтшде осы ею жылды катар атагандьщтан <^у1» сезш кашап жазган. «Жыл» сезш щ алдына баска сез жазылуы мумюн емес. 5) 5-жол: Г танбасы К-Сарткожаулы мен М.Шинэхуу кеипрмесшде сакталган. С.Г.Кляшторныйда Г танбаньщ орнына У (I2) танбасын жацгыртып, одан кейш (еПтйз) деп #-)Н (цапуш) сезш озгертш кеилрген. Тас бетшде ^)Н деген танбалар анык кашалган (Кдраныз фото). 6) 6-жол: Алгашкы Л танбаньщ алдындагы танба егшп кеткен. К-Сарткожаулы, С.Г.Кляшторныйлар ешкен кесюнд! жалпы магынасына анализ жасай отырып >• (о) эр1шмен жангырткан. 7) 6-жол: Сощ ы сездщ ЗУ танбаларынан кешнп б!р эрш еппп кеткен. Одан сонгы эрштщ темени жагынын Г \ деген сызбасы сакталган. Бул б т г элшбшнщ 3 эршшщ теменп жагы екеш дау тудырмайды. Бул сезд1 К-Сарткожаулы ГЗ>#У (е1 1и1[(1]у) деп жангырткан. М.Шинэхуу [ГЗЧЛ>]У (е1 о1ш!у) деп жангыртса, С.Г.Кляшторный ^^> ^У (е1 (п1[с1]уш) деп жангырткан. Ошш калган танбаларды С.Г.Кляшторный бутш тургандай керсеткен. 8) 7-жол: ВМ тацбаларыныц алдына ! деген кос нукте койылган. Баска танба кашалган орын жок. К-Сарткожаулы ВР! деп, М.Шинэхуу ВА! деп, С.Г.Кляшторный ВЯ! деп кеилрген. ! кос нуктеден кеГннп И танба анык керпнп тур. Я деп кеииретш мумюндж жок. С.Г.Кляшторный бул кескшд! ойдан жасанды коскан. 9) Эрш кесюш эрозияга ушыраган. К-Саргкожаулы ) - деп, С.Г.Кляшторный > - деп жангырткан. 10) К-Сарткожаулы, М.Шинэхуулер ГУЧ) (апуг) еН) - деп, С.Г.Кляшторный ГУ (Ъуц ей) - деп жангырткан. Алгашкы кесюнД1 6 (Ь1) - деп копиру мумющип жок, Ол ушш Ъ'-дщ етеп шршш келу керек ед1. Таста ондай сызба жок. Тек кана ) деген кесюн бар (Караныз фото). 11) 8-жолдьщ сощ ы сезш К-Сарткожаулы, М.Шинэхуу [№]НЛ - деп жащ ырта кеипрген. С.Г.Кляшторный - деп жангырткан. 12) 11-жол: К-Сарткожаулы, М.Шинэхуу - деп, С.Г.Кляшторный 6 танбасыньщ орнына таста жок мулдем кашалмаган < танбасын ойдан жасанды коскан. 13) 6 танбадан кешнп ею эрш, одан кешнп У - деп сонгы эрштщ теменп жагы одан сон ею эрштен кешн № кесюндер1 кашалган. К-Сарткожаулы (2, 3 жариялымында) бос жолды №[3>]^У:№[^]Л - деп жангырткан. М.Шинэхуу жацгыртпаган, С.Г.Кляшторный бул жолды тас бетшде толык сакталган, эрозияга ушырамаган жол ретшде керсеткен. Ол бул сездер тас бетшде калай сакталганын бшмеген. 201

Ойткеш, К,-С’арткожаулынын алгашкы когшрмесшде бул айырым анык керсетшмеген ед1. 14) 13-жолдын алгашкы ею эрш1 эрозияга ушыраган. 15) Эрозияга ушыраган ею тацбадан сон Т кесюн сакталган. Одан кейш п 5 тацба еппп кеткен. 16) деген танбалар таста анык кашалган. Ц.Сарткожаулы, М.Шинэхуулерде керсетш ген. Ал С.Г.Кляшторныйда сонгы [Г**] кесюндерд1 ешш кеткен жершен жацгырткан етш керсеткен. 17) 17-жол: К.Сарткожаулы, М.Шинэхуулерде - деп кеипршген. С.Г.Кляшторный У4ЛМ - дёп кеилрген. Бул тастагы тацбаларга дэл келмейдь 18) К.Сарткожаулы, С.Г.Кляшторныйда - деп, М.Шинэхууде Г1)Г - деп кенирген. 19) К.Сарткожаулы - деп кеилрген. Алгашкы М кесюндер1 ешщюреп кеткен. М.Шинэхуу, С.Г.Кляшторныйлар кеипрмесшде кездеспейдг 20) 18-жолдыц аралык сызыгы тым тар болгандыктан тастьщ м ум кш дтне орай 11 эрштщ орнын эдеш калдырып барып эрш кесюндсрш кашаган. Бул кесюндер эрозияга ушырап фрагмент болып калган. Бхз мумюндйшше кершш турган эрш танбаларын кецпрдж. Жацгыргып окуды кешнп зсрттсушшерге ашык калдырып отырмыз. 21) К-Сарткожаулы, М.Шинэхууде ТГНЧ'ГЯ - деп, С.Г.Кляшторныйда - деп кеипрш одан соц )УН сезш ойдан косып жазган. 22) 21 -жолдыц басындагы 41V^ сез1 К.Сарткожаулы, М.Шинэхууде кеипршген. С.Г.Кляшторныйда жок. 23) Осы жолдагы эрштен эрозияга ушыраган. К-Сарткожаулы, М.Шинэхууде Г1СГА - деп жацгырта кеипршген. С.Г.Кляшторныйда ол жолдарда СУ деген тацбалар гана бар. У к : 24) Устын соцындагы тацба М.Шинэхууде - г ^ , С.Г.Кляшторныйда - деп керсетшген. Дурысы - -гг. 202

Б1рш1ш бет! (1) ... (Бул жол толыгымен ешш калган).... (2) ... гу1... (43 эрш еиип кеткен)... (3) ... т у § ау... (42 эрш ешш кеткен)... (4 )... уу ап*а уг1а230 и|уиг цапут Ш1шу5 кйз[§й ис!]231 ]у1 (5) ... цапут газу 1е§1р ис<5у. Оу1у гаЬуит цауап ЬоШу. (6) ...о!иг1у. Оу1у {агёуз гаЬуи, 1б1ез сас! о1иПу, дапут е1 1и1туз ЕКШШ! беТ1 (7) ...бцге цузт1а232 уёа233 щуиг цауап о1игту5. Ок234 и1иу цауап (8) ...окптпуз. Апуц еН235 ис гиг ту1 е1 1и1туз. Апсур Ьоёипу Ьаг[туз]236. (9) ... ту з. Вогоц237 Ьазуп цага238 исиг. кШйкг39, а11уууп бШке240 Ьагтуз. (10) ... [Ъ]есН, Ьепз И241 цус1уг яазуг ап т Ьагтуз. 01 Ь осктут кед кптзёе242 (И ) ... [оу]ге 1аЬуасца Ьаг1апту5243 и]уиг ^ауап Юц244 о1игтуз. 2 е1т 18 гу\ епшз. г’" Сарткожаулы К,. «уапГу агу1у» (1977. С'. 119); «уу: агПа угта» (2002.с.25). С.Г.Кляшторный «ауупгигсу» - деп транскрипция жасан «...был поднят (па войлоке)» - деп аударган (1987. С.32). Байыргы жэне каирп Iурк! плдершде «аууп» лексикапы «кшз» - деген магына бергем 61рде бф дерек жок. М.Шинэхуу' «агу!у» - деп капа транскрипция жасаган (1980. С.41). 231 Сарткожаулы К- «ки.^ц» (1977.119; 2004.25); С.Г.Кляшторный «[1ацу]уи» (1987.32); М.Шинэхуу «1ачууи» (1980.41). 252 Сарткожаулы К,, «чузума» (2002.26); М.Шинэхуу «с]\1уп(ицс1а» (1980.41); С.Г.Кляшторный «С]у1уп1и(.|с1а» (1987.32). 2,1 Сарткожаулы К- «ус1а» (2002.26); М.Шинэхууде жок; С.Г.Кляшторныйда жок. 2.4 Сарт кожаулы К- <‘6к» (2002.26); М.Шинэхуу «ак» (1980.41); С.Г.Кляшторный «Ьйки» (1987.32). 2.5 Сарткожаулы К- «апуд еИ» (1977.119); М.Шинэхуу «апуц ей» (1980.41); С.Г.Кляшторный «Ьуд е 11» (1987.32). 2,‘’ Сарткожаулы К- «Ьафпук]» (1977.119); М.Шинэхууде жок; С.Г.Кляшторный «Ь[ап1у]». 2"1 Сарткожаулы К,. «Ьогоц» (1977.119); М.Шинэхуу, С.Г.Кляшторный «Ьигия» ( 1980.4(1, 1987.32). Сарткожаулы К- «яага» (1977.119); М.Шинэхуу «чага» (1980.40); С.Г.Кляшторный «чуга» (1987.32). •'ч Буган дейш барлык зерттеуштер «КО! ект» - деп транскрипция жасаган. 241> Буган дешн барлык жариялапы.мда «гике Ьаппу§» - деп транскрипция жасап, «жок болды, курыды. елд| (погиб)» деп аударган (1980.41; 1987.33). 241 Сарткожаулы К- «Ьепз Л» (1977.119; 2002.26); М.Шинэхууде «еЬ еп!» (1980.40); С.Г.Кляшторный «ЬегяП» (1987.32). 242 Сарткожаулы К- «кед кегЫ е» (1977.119), «кег)к|ресс1е» (2002.26); М.Шинэхууде «кед кегехск» (1980.40); С.Г.Кляшторный «кед кер1чс!е» (1987.32). 211 Сарткожаулы К. «Ьаг1апту$» (1977.119; 2002.26); М.Шинэхууде «Ьах1аптах» (1980.40); С.Г.Кляшторный «чуха яупту5» (1987.32). 244 Сарткожаулы К- «1оц» (1977.119; 2002.26); М.Шинэхууде «(04» (1980.40); С.Г.Кляшторный «оп]\1» (1987.32). Транскрипция 203

Ушшип бет! ( 12) ... уёа (едпёе Ъо1[шуз]е1 [е11ш]з245 и)уиг цауап окшпуз. (13) ... епшз. С)ауап........кл епшз. Ап1а<1ап о<Зкепс1246 цауап епшз. (14).. [й]сйп о(и2 [Шаг Ъосктуп] Ш1ёу. Апсур газу (е§сН. (15) ... 1е[цпс1]е Ъо1[туз е1 еИшз ц]ауапут о1иг1у. Е1 Ш1с1у. (16) ... а цауапут Ъе1§ й зт исйп бцге кйп шузучёацу Ъос1уп (17) ... 2о11иу а]а247 Ь^зу о1ш1у. [8й]1зй2 геп§248 кесе 1а] Ы1[§е] ТврТ1НШ1 бет! (18) ... (36 эрш ешш кеткен)............. и!и§ чауап Кй1 Ы1§е (19) ... 21§249 чазаг цоогиу цооп1у, су1 йк(И. Ош§ш гагаМу, га^аёу. (20) ... е1 ез1г И^егй цоШу. Ъе1§йзт, ЬШ §т Ьи иг1у, Ьи хагаЫу. (21) ... 1оци2 .... С1§31250 ... 1оциг Ьи)гиц ... уу щуигтуз. Та] [Ы1§с шищ] (22) Толыгымен эрозияга ушыраган Аудармасы Б 1р щ ц п б е т ! (1 ) ... (Б у л ж о л т о л ы г ы м е н е ш к е н ) ( 2 ) . . . ж ы л (4 3 э р ш е ш ш к е т к е н ) (3 ) ... г а н (4 2 э р ш е ш ш к е т к е н ) (4 ) ... о н д а ж ы р а к т а у й г у р х а н ы м д ы к е т е р г е н т ы ш к а н , с и ы р ж ы л ы [ 1 ] (5 ) . . . х а н ы м ж а с ы к е л ш [ж а н ы ] у ш г ы . У л ы ж а б г у к а г а н б о л д ы . (6 ) ... о т ы р д ы . У л ы т а р д у ш ж а б г у ы т е л е с ш а д ы б о л ы п о т ы р д ы [2 ]. Е л ш о р н а т т ы . 24’ К-Саргкожаулы, М.Шинэхуу б.ул сечд| жаш ы рпш ан. С.Г.Кляшторный «ЬоЬпуз е1 е1тп1§» - деп таста эрозияга ушырамагаидай етш белплегеп. Бгз таспеи кайта жумыс жасап аныктадык. Опда «Ьо1[тух] е1 [е ттф » - деп жацгыргуга болатыпыпа кез жетюздж. 24<’ Сарткожаулы К- «бсИсОпС» (1977.119), «огикепс» (2002.25); М.Шинэхуу «ос1кипс» (1980.40); С.Г.Кляшторный «Ос! кепс» (1987.32). 247 Сарткожаулы К- «а]а» (2002.25); М.Шинэхуу «у|азу» (1980.41); С.Г.Кляшторный «[Ь]о1 цуу а] а» (1987.32). 244 Сарткожаулы К- «яйция ]е炙 (1977.119); М.Шинэхуу «^а^уу ^е^$^Ь^» (1980.41); С.ПКляшторныйда мулле жок. :4“ Сарткожаулы К- «[е<1]ш"» (2002.25); М.Шинэхууде жок; С. Г. К ля шторный да «.. .л ”» (1987.32). 3<" Сарткожаулы К- «С1у51»> (1977.119; 2002.25); М.Шинэхуу «а§31» (1980.41); С.ПКляшторныйда жок. 204

Е к ш и п б ет! ( 7 ) . . . с о н р а к ы с ы н д а а г а ш а р а с ы н д а (о р м а н д а ) к а г а н д ы к к а о т ы р - д ы (к а г а н к е т е р д 1). К у а т т ы у л ы к а г а н (8 ) ... [т а к к а ] о т ы р д ы . О н ь щ ел1 у ш ж у з ж ы л е л д ж к у р д ы [3 ]. С е й т ш х а л к ы д э у р е н к е и т . (9 ) ... г а н . Б о з о к [4] б а с ш ы л а р ы к а з а т а п т ы . Д а ц к т ы л а р ы м е н а т а к т ы л а р ы е т Ы ш к е б а р д ы (ж а н ы н к а л д ы р у г а ). (1 0 ) ... Б е д !, бер 1 ш ел1, к ы д ы р , к а с ы р о н д а б а р д ы [5 ]. О л х а л к ы м К е н К1р 1с т е ... [6] (1 1 ) . . . С о н ы р а т а б г а ч к а (к ы т а й г а ) б а й л а н г а н У й г у р к а г а н т о к 0М1р СурД1. ЖеТП1С ЖЫЛ 0ТТ1. У ШШ11Н беТ1 ( 1 2 ) ... о р м а н д а . Т э щ р д е н б о л г а н (ж а р а т ы л г а н ) е л д 1 е л е т у ш ! у й г у р к а г а н к о т е р д !. ( 1 3 ) ... б о л д ы . К а г а н ............................. б о л д ы . О л ж а к т а н 0 д у к е н ч 1 к а г а н б о л д ы . ( 1 4 ) ... у ш ш о т ы з т а т а р х а л к ы н т у т т ы . С о й т ш ж а с ы кел1п 0 ТТ1. ( 1 5 ) ... Тэщрден б о л г а н (ж а р а т ы л г а н ) е л д 1 е л е т у ш 1 к а г а н ы м [т а к к а ] о т ы р д ы . Е л т у т т ы . ( 1 6 ) ... к а г а н ы м б е л п с 1 у ш !н ш г е р щ е п к у н ш ы г ы с т а г ы х а л ы к ...... ( 1 7 ) ... Э з - Ж о л л у г [7] б а с ш ы л ы к к а котер1лд1 (о т ы р д ы ). С у н у з ж ер1н к е ш е (кеш 1П е т ш )...... Т е р т ш и п б ет ! (1 8 ).(3 6 э р ш е ш ш к е т к е н ) ..........У л ы к а г а н ы м К у л - б ы г е (1 9 ) . . . Б е р ж к о р г а н к о н д ы р д ы (т у р г ы з д ы ) , ч ы т [8] т ж т ] (о р н а т - т ы ), е р у г 1н [9] т у р г ы з д ы , ж а й л а д ы . (2 0 ) ... Е л е с 1р 1 (т а г ы ) [1 0 ] ш г е р 1 [ к е ш 1п ] к о н д ы . Б е л г 1С1н (е л т а н б а е ы ) б у н д а у р д ы (к а ш а д ы ), б у н д а ж а р а т т ы . (2 1 ) . . . ТОГЫЗ ........... Ч1ГС1 ......... ТОГЫЗ б у й р ы к ......... б1р1КТ1К [1 3 ]. Т а й - Б ш г е - т у т ы к ... (2 2 ) ... (Б у л ж о л т о л ы г ы м е н э р о з и я г а у ш ы р а г а н . Ж о л д ы ц с о н ы н а т а н б а к а ш а л г а н . 205

Аударма тусниктемес! [1] Тышкан, сиыр жылы б1здщ жыл санауымыз бойынша 748, 749 жылы. Осы 748, 749 жыл аралыгында Кул-Бшге Ордада емес жыракта «уйгур» атты хандыкты жариялаган. Олар: байыркулыктар, карлуктар, басымылдар ед1. [2] 748 жылы Кул-бшге хан деп езш жариялаганда улдарына жабгу, шад атак берш оц жэне сол канатты баскарткан. [3] «Оньщ ел1 уш жуз жыл елдж курды» - деп уйгур б1рлест1п кулаткан «Турж-кыпшак» бшппн сез етш отырган сиякты. Бул арада кай жылдан, кай жылга дейш п окиганы козгаганы белпсгз. [4] «Ьог-оц». «Огуз-наме» дастаныныц уйгур графикасымен жазылган тупнускасында «Ьогоц» (Рапз. ВПэНсХЬецие Кайопа1с. Зирр. Тигс. Ыг. 1001). Демек, В.Банг, Г.Р.Рахматилар «Ъигиц» (\^.Вап§, О.Р.ЯасНтай. 01е 1е§епс1е у о п О^Ьиг ра§Ьап /7 ЗнгЬ (1 Ргеи$$. Акас1 (1 РЫ1-Н151огК1. 1932; Вег1т, 1932). Лгап Каг1 «огуз-наме» транскрипциясында «Ьигиц» (Каг1 Лшп. Указ. Соч. 5. 43), А.М.Щербак «Ьигиц» (Огуз-наме. 1959. С.62) - деп транскрипция жаеаган. Кейш Кемаль Ераслан жогарыдагы галымдардыц жаеаган транскрипциясына сын кезбен карай отырып, орта гасырда араб графикасымен жазылып сакталган «Огуз-наме», Рашид-ад-диннщ «Жамих ат-тауарих», Языжи-оглы Элидщ «Тарих-и-ал-и-сельжук», ИбнБибидщ «Эль-Эвамирюль-Аляийие» жэне «Шыцгыс хан тарихы» ецбектш фрагментшде, Ата Мэлж Жувешннщ «Тарих-и ЖаЬан-гушай», Эбшгазы БаЬадурдщ «Турюмен шеж!ресЬ> ецбектерде «Ьогоц» деп жазылганын карастыра сараптай отырып «Ьи^иц» емес, «Ьог-оц» деп транскрипция жасалуы керек екенш дэлелдеп берд1 (Ераслан К. К Вопросу о названиях огузских племен Ьог-оц и ис-оц // Советская Тюркология. 1987. №3. С.27-30). Осы жолдардыц авторы 1985 жылы моцголтанушы галымдардыц 1У Конгресшде «Тэс ескертюпгшщ тарихи мацызы» деген макаласында «Ьог-оц, ис-оц» мэселесш арнайы соз етш «Ьог-оц» деп окуды усынган ед1 (ОУМЭ IV. Их хурал IV Конгресс материалы. 1986. Т. III. С. 391-395). «Ьог» - боз, ак (КТ.32; ТЬ$. И8); МК.111.122; (^N .1 5 3 ; ЛОК.356; ЭСТЯ.Т.П. 171 -172). «Ьог-оц» - акеуйек билсуип гайпа деген угымды бередг Ерте орта гасырда туркшер каганатты оц (тардуш), сол (телес) жэне орталык немесе 1шю (ючею) деп эюмшшж бел писке белш баскарган. «Огуз-намеде» соны «ис-оц» деп керсетш отыр. «йс-ос]»-тыц басында Ордадан басшылык бершедь Басшылык 206

Тэщрдщ буйрыгымен Тогирден жаратылган Тэшр текп аксуйек хан тукымынын колында. Бул тайпаны VII-VIII гасырларла «агиц игиц» «таза урпак (газа асыл тек)» деп атаган. Кешн шыгыс нерратптершде кошпелшердщ хан тукымын «алтын урпак» деп атаган. «Алтын урпактан» шыккан тайпалар Орданьщ немесе Орталыктын (пню) курамында болып келген. X гасырда ем1р сурген географ ал-Масуди «Алтын шаю мен асыл тастар кен орны» атты енбепнде: «Гуз (огуз) мемлекетшщ бгр б о л т - кошпелшер, б1р1 кала тургындары. Буньщ барлыгы гуз (огуз) аталады. Олар 1шшен жогары, темсн жэне орта болып ушке белшедЬ> (а1-Ма$1кН. Ьез раганез (Гог. -Раш , 1951. Р.212) - деп кадап жазган. Ортагасыр географы ал-Масудп мунда ежелп сак (скиф), хунну (сюнну), байыргы турктерден бер1 карай жалгаскан мемлсксттщ баскару ж уйеа болушы он, сол жэне орта канат деп ушке болшетш бел1Н1СТ1 X гасырда турюлердщ ортасына келш, козбен керш жол жазбасында белплеп калдырган. Сол ордалыктар - аксуйектерд1 «Ьогоч» - деп атаган. Ежелп сактардын патша тукымынан тараган урпактарын гректер (геродот) жалпылама «склоттар» деп атаса, эллиндер «скиф» (ю-оуиг) - деп атаган (Геродот. История в девяти книгах. Л., 1972. С. 188). «скиф» атауын галымдар сонгы жылдары «ю-уиг» (ю-оуиг) (скиф), - деп жангыртты (Закиев М.З. Татары: проблемы истории и языка. Казань, 1995. С.40-41). Мундагы «1С» лексиконы «ордалык» деген угымды бйшдредк Огуз атауын ерте орта гасырда парсы тшшде «уиг» - деп белплеген. Парсы тш н щ айтылымымен эллиндерге жеткенде олар оз диалекткммен «скиф» - деп атаган. Буган Караганда «ю» лексиконы хан тукымы деген магынаны кабат беретшдш кершш тур. Бул деректер ерте орта гасырда хан тукымын туржтер «Ьог-оц» - деп атаганына коз жетюземгз. [5] «ЬесН, Ьер15 ей, яуёуг, цазуг ап!а Ьагёу - Бед1, Бер1ш ел1, Кыдыр, Касыр ана жакка кегп» деген сейлемдеп бер1ш ел1 (тайиасы) куш бупнге дешн казактьщ Кшп жузшщ 1шшде ем1р сурш отыр. Ал Кыдыр, Касыр деген атакты улы абыздар, киел! аталар болуы мумюн. Казак халкы наурыздыц алгашкы тунш «Кыдыр тунЬ> - деп атайды. Жыл келгенде: «Касиегп Кыдыр-ата келш, батасын бередь М1с», - деген аныз сакталган. [6] «Кен юрюте» - жер атауы. Кец далада, улы далада деген магына бшд1ред1. Казактьщ Сарыаркасын кезшде осылай атаган болуы эбден мумюн. [7] «2о11иу ага (а]а) - Мэртебел] Жоллуг». дг, ага, дге - каз., кир., 207

чар., турк., баш.; е^/дге - алт. диал.; /ца - алт., шор, тел.; дъ\ - тат. диал.; ага - турк. диал. (ЭСТЯ.Т.1.С.231-232); ага - мои. (Цэвэл Я. МХТТ. 1966.С.24). Магынасы темендепдей: 1. ана, шеше; 2. ханум турк; 3. опеке; 4. улкен ага - тур. диал., тува, Малов Т8.111., тат.диал.ДС.11.248; 5. оке - тур.диал.: 6. а]а (ага) - курметтеу, "зор курмет ету, мэртебел1 (ДТС.26; Ньеп.42; 1Л§.11.142; ТТ.У.А112; ТТ.УП.402Ч). казак тарихында «дг2атЪек», «дг-Таике», моцголдарда «а|а, ага» курметп' улкен ата деген магына бередь Олай болса, казак тарихындагы «дг» аныктауыш кенеден жалгаскан мэртебелкп, курметтш кп бшД1рет1н аныктауыш болмак. [8] «суЬ> - орда, ергенщ ]’ргетасы (насыпь, фундамент) (Сарткожаулы К. 2002.С.144-146). [9] «бг^ц» - хан ордасы. [10] «е$1г» - хан тагы, так, (Сарткожаулы К^. 2002.26, 30 бб.; 2004.197 б.). С.Г.Кляшторный «е1$ер» (1987.С.33) - деп транскрипция жасап, «Эльсер» жер атауы деп тусшд1рген. Бул сез Туй-укук мэтшшде ТППТГ'Ь «Шгк езк», - деп сакталган (Туй. 60, 61, 62). Байыргы ту р к жазуын алгаш окыган галымдар В.В.Радлов, С.Е.Малов «Шгк-зп-» - деп окып, «турк-ар» халкы деп тус1нд1рген (КасПоГГШ. АТМ. Р. 1899; Малов С.Е. 1951. С.64-70). Бултранскрипцияны В.В.Бартольд ш палы п, В.В.Радлов, Ф.Хирттыц сараптамаларын пайдалана отырып, кытай деректершдеп Сиеяньто, Туй-укук мэтшшдеп Сир-тардуш деген туеш кке табан Т1реген. В.В.Бартольдтан кешн барлык турютанушылар бул транскрипция мен сараптамага сын кезбен карамай кайталаумен болды (Бартольд В.В. Соч. Т.У. С .316; Сгаиё К. Тигк1сЬ-$»7/ЬЧпзспрйоп... Р.64; Огкип Н.1Ч. Т.1. V. 120; Текш Т. О гаттаг. Р.284; Кононов А.Н. Грамм, языка ТРП. С. 177; Кляшторный С.Г. 2003. С.301-312). Куульчор мэтшш кайталап зерттеген Г.Клоссон, Э.Триярский «$т> - деп транскрипция жасап, 81Г / $ег ~ $аг (хзабгца) «арыстан» - деп туащ црдг Себеб1, Монгол усттртшен ауган Уйгур каганатыныц аксуйектерт Шыгыс Турюстанга барганда ездерш «арсалан уйгур» - деп таныстырган (Клоссон Г., Триярский Э. КО. 1971. Р.21. КЧ.21). Кешпел1 кшз туырлыкты Хуннулардыц хан тагын (Сюнну) Хань патшалык дэу]ршде (иероглиф салу) «Хучуан» - деп атаган (Сух208

баатар Г. 1980. 57,245 бб.). Кытайдын Линди хан гун « езты н д е (хан тагында) отыруды унатады екен (Хоу хань шу XXIII.6). Бул акпараг б.з. 189 жылдардагы окигага байланысты кытай деректершде жазылып сакталган. XIX гасырдын алгашкы жартысында жазылган «Кан Юн Цзи Син» деген енбекте гундардын (сюнну) еар ш щ (Ху чуан) арка суйер1 козгалып туратындай жылжымалы етш жасалган. Оньщ 4 аягы айкыш орнатылып, онай жиналып буктелетшдей етш курастырылган. Орындык буюлдей тер1мен капталган деген акпарат калган (ЕЬегЬагс! XV. Ьока1ки1Шгеп 1п аИеп СЫпа /7 8ирр1етеп1 аи «ТР» уо1. XXXVII. ЬеМеп. 1942.Р.22-23). Моцголияга келген кытай елшкп Чжао Хунь: «Шьщгыс хан улудыц бейнесш ойып, алтынмен зерлеген ес1рде (Ху чуан) отырады. Орданыц 1шше ак шашакты байрак орналаскан», - деп аныктама берген (Мэн-да-бэй-лу. М., 1975. С.76; Сухбаатар Г. 1980.57 б.). Кок тур1ктердщ дэл осындай ес!р (так) - орындык сурет! Моцголияньщ «Уш кумбез» (Гурван мандал) тауында сакталган (Сарткожаулы К. 2003.263-265 б.; 2004.183 б.). Ал монголдьщ бшпк жуйес1н егжей-тегжейл1 жазган «Ак ютап» («Цагаан т\^гх») атты колжазбада ханнын киел1 9 кундылыгы туралы сез еткенде хан ес1р1 (тагы), байрак (штандарт), ту, алтын кюе, алтын тэж, орда, акылды катын, бэс1ре ат енпзген. Бул байыргы тур1ктерге де тэн. Ойткен1, Шьщгыс ханнын хан ордасыныц 1с баскарушысы Чингай Ч1нсан деген керей адамы болган. Сол адам Монгол империясыньщ 1С-кагаздарын устап отыргандыктан, байыргы турктерд1н керей, найман хандыкгары аркылы жалгаскан саяси атауларды (тер, ел, ес1р, иаса, т.т.с.с.) мемлекепт баскару жуйес!не енпз1п пайдаланган. Бул тарихи деректер ерте орта гасырда Орталык Азияны мекендеген кеш пел 1 каганат кагандары «ес1р» - деп аталган хан тагында отырганын дэлелдейдг 1 4-1 5 8 209

ТЕРК1Н ЕСКЕРТК1Ш1 (ТЕРК.) Орны: Орталык Монголия, Архангай аймагынын Тариаты сумыныньщ Долоон-мод (Ж ен агаш) дегсн жерше орналаскан. Улан-батырдан Батыс Монголияга шыгатын непзп куре жолдын басы. Теркш езеншщ кешршен еткен соц, жол бойынан 500 м кашыктыкта. Теркш езеншщ солгустж жагына 700 м кашыктыкта тургызылган. Ескертюш орналаскан жерден Терюн келше дешн 12 км' кашыктыкта. Шыгысындагы Теркш келшен батыс жагындагы Солонгот тауыньщ етепне дешн созылган жазира жазык 30 км-ге созылып жатыр. Улы таулардыц оргасындагы жазираньщ кек майса шеб! тгзеден келедг Сулы, езен бойы нулы. Той жасап, думан куруга арналган гажайып керюмен елжт1ред1. Ескертюш Хангай жотасынын бел ортасы бупнп Хангай, Тарбагатай деп аталагын таулардын ортасындагы аланкай жазыкка, Алдыцгы жэне Арткы Теркш езендершщ куйылысына тургызылган. Бул туралы 760 жылы туржгердщ ез колымен тургызылган Ел-етм1ш Бшге Тур-айын каганнын, ушшип ескертюип Могойн Шинэ-усун мэтшшде былайша жазып калдырган. Онда: «1Ли 2у1ца, ОШкеп туз Ъазуп1а, зйциг Ьазуп1а уёис^ Ьаз кИ т^е, а]Ьаз, Юциз Ьс1(ш§т(е ап1а ^а^1ас^ут. О ш § т ап1а 2агаГук1ут. Су1 ап1а ^ у 1 с !у т . Ъуц гу11уц Штеп кипПк ЪШ§1т т , Ье1^йгтп а т а газу Шзца гага1у1с1уш» (МШУ.Н.9) - «Улу жылы (б.з. 752 жыл) Отукен жыныс басында, Сунуз басында, Ыдук-бастын сол жагына, Айбаш, Токуш [езендершщ] бойына осында жайладым. Мьщ жылдык, тумен (он мьщ кундж ~ сансыз кундж) жазуымды, белпмд] (елтанбамды) осында жасалган (жасап кырнаган) таска жараттым», - деп таска кашап турып жазып калдырган. Мундагы «Отукен» - бупнп Хангай жотасы. Бул жердщ тауларында ит тумсыгы етпейтш жыныс орман. Сондыктанда байыргы туржтер: «Отукен гуз - Отукен жыныс», - деп жазып калдырган. «Сунуз басы» - бупнп Долоон-мод (Жен агаш) деп аталып отырган жазыктьщ солтусппндеп Тарбагатай тауы. Ыдук-бас - Алдьщгы Терюн езеш бас алган Хангай тауы. Осы Ыдук-бас тауынын сол жагындагы Айбаш, Токуш езендер1 деп белплеген жер1 бупнп Алдьщгы, Арткы Теркш езендерг Ескертюш мэтшшде Теркш устынын орнаткан жерлерд! сол кездеп атауымен, багыт-багдарын соншама дэл белгыеп таска кашап калдырган. Зерттелук Археологиялык экспедицнямен журген археолог Ц.Доржсурэн 1956 жылы жазгы маусымда тауып, 1957 жылы ютапша 210

етш Теркш ескертюшш тапканын арнайы жариялаган (Доржсурэн Ц. 1958). 1969 жылы ескертюште филология гылымдарыньщ кандидаты, монголганушы Х.Лувсанбалдан, турютанушы Б.Базылхан, М.Шинэхуу жэне Кенестер Одагынан келген турютанушы С.Г.Кляшторный болган. Олар Ц.Доржсурэннщ тагщан бакатае успне орналаскан устынныц сыныгын топырактан тазалап (2 Ч 2 м, терещцп - 0,8 м) шыгарган (Шинэхуу М. 1980.22 б.). 1970 жылы археолог, доктор Н.Сэр-оджав баскарган экспедиция жумыс жасап устынныц тагы ею б е л т н тапкан (Шинэхуу М. 1980.22-23 бб.; Кляшторный С.Г. 1980.С.82). Осылайша бул устын зерттеупп галымдардыц колына толыгымен жеттк Ескертюш устынныц мэтннмен б1ршпп рет М.Шинэхуу жумыс жасады. М.Шинэхуу мэтшмен бес жыл бойы аюдай арпалысып колмен кеипрш эрб1р эрш кесюндерш кайта-кайта тексерумен соншама ыждагатты енбектешп тер текть М.Шинэхууден кейшп зерггеушшер оныц дэрежесшде ецбектенбедг М.Шинэхууд1н аныктап, кагаз бет1не тус1рген байыргы турю бгпг мэт1ндер1н кей1нГ1 галымдар тура пайдаланды. М этшдеп куд1к тудыратын тустарын гана кайталап керумен гана шектелдь Терк1н мэт1Н1Н1ц тупнускасы т1келей М.Шинэхууд1ц енбег1 екен1н баса айтканымыз жен. М.Шинэхуу 1975 жылы ескертюштщ аныктамасын, сипаттамасын, транскрипциясын, моцголша, орысша аудармасын, тус1Н1ктемес1 мен тарихи мацызын ашып берд1. Мэтшнщ графикасына, лексикасына, морфологиясына синхронды, салыстырмалы, тарихилексикалык, граммотологиялык эд1с-тэс1лдерд1 колдана отырып сараптама жасап, с е з д т н коса берд1 (Шинэхуу М. 1975. 218 б.). М.Шинэхуу кеилрген мэпш н пайдалана отырып, куд1к тудырган жерлерш кайта тексертп кор1п 1980 жылы С.Г.Кляшторный екшпп рет Теркш мэтшшщ орысша аудармасын, 1983 жылы агылшын тш н - де жариялады (Кляшторный С.Г. 1980. С.82-95; 1983.Р.335-366). 1983 жылы Т.Текин, 1985 жылы Б.Базылхан, 2002 жылы К-Сарткожаулы Терюн мэтйпмен жумыс жасады (Т ект Т. 1983. С.795-838; Базылхан Б. 1980.163-175-тал.; Сарткожаулы К- 2002. С.32-54). Сипаттамасы: Теркш ескертюшш ту баста хан ордасын тпскен чыт (су1) уст1не орнаткан. Чыт - байыргы турю тшшде орда фундамент! Оргетасы). Орда фундамент! децгелек формалы, диаметр! - 47 м, орташа би]кт1п - 1,4 м. Дэл осындай Орда фундаментшщ аналога жогарыда соз еткен Тэс устыны табылган Кектебе (Хех Тол211

гой). Сол Кектебе сиякты Орда фундаментш орнатканда тыц жердщ бетше от жагып аластап, отпей тазалап содан кейш топырактарды тегш, жайып, ныгыздап таптай отырып, эрб!р кабатын тагы да отпей аластай отырып жер бетшен - 1,4 м-ге дейш кетерш жаеаган. Орда фундаментшщ (чыттын) шыгыс жэне батыс жагына кигаш баспалдак (пандус) орнаткан. Батыс жагындагы немесе орда фундаментшщ артындагы баспалдактьщ узындыгы - 6 м, шыгыс жагындагы немесе фундаменттщ ес1к жагындагы баспалдак узындыгы - 8,2 м. Бул хан ордасынан сыртка шыГатын есштщ баспалдагы екеншде дау жок. Ал орданыц артындагы немесе фундаменттщ батысындагы баспалдак неге арналганы белп аз. Орда фундаментшщ диаметр! - 47 м болганына Караганда, оныц устше Т1плген хан ордасы 15-20 канат кшз уйге тец алып болган сиякты. Мундай Орданыц шацырагын да, уыгын да атпен кетерш, атпен т1гед1. Ондай алып ордалар Казак хандыгынан кешн казак жершде коп тшлмеген. Ол туралы накты мэл1меттер жок. Орда фундаментшщ сыртын айналдырып, жалпактыгы - 3,0 м жыра (арык) сакталган. Демек, ол топыракпен басылып тек кана С1лем1 калган. Тасбакага отыргызган устын фундамент - уйме топырактын есш щ оц жагына орнатылган. Устын уш белшш калган. Оныц тасбакага орнаткан теменп жагыныц устыны (III устын - 75 см) тасбаканын уетш деп уцгыга, астыцгы суцгысымен орналаскан алгашкы калпымен сакталган. Тасбаканыц басы шыгыска караган. Ескертк^штщ мэт1Н1Н1ц б1р1нш1 бет1 де шыгыска караган. М.Шинэхуу устындагы мэт1нн1ц б1р1НШ1 бет1н дурыс белгшемегенд1ктен шатасып, мэт1нн1ц б1р1нш1 бет1 батыска караган деген корытынды жаеаган (1975.47). С.Г.Кляшторный сын кезбен карамай, М.Ш инэхууд1 кеш1ре салган. Улы каган Ордасынын фундамент1не ескертк1шт1 орнатканына сараптама жасасак: 1. Каган ордасы кешш келерден бурын Орда чыты (фундамент!) дайындалган. 2. Орданы осында Т1пп, бук1л Каганаттыц Улы Курылтайын 0тк1зш жаз бойы сауык-еайран, салтанат курып, кузде кешкенде киеЛ1 Орда Т1ккен журты - чыт (фундамент) устше каган мен каганатты улыктаган, ел тарихы жазылган 61Т1Г таска, елтацбасын кашап осында орнатып кеткен. 3. Осыдан кей1н жыл сайын карапайым букара халык, каган Ордасы Т1г1лген, касиетт! б т г тас орнатылган осынау киел! орынга кел1п 212

тэу етш турган. Онын дэлел1 жогарыда сез еткен фундаментпц сыртын айналдыра коршаган ж ы ра-ары к. Ол арык емес, тэу етушшердщ кун айналысы бойынша айналып журетш дэл1з жол. 4. Ел тарихы сакталган касиетп орын болгандыктан 760 жылы Могойн Шинэ-усунда тургызган ушшип ретю устынга каганат тарихындагы есте калар елеул1 окига ретшде белгшеп, мын жылдык тумен кунд1к м эцгш к ескертюш таска кашап калдырган (МШУ. II.9). Устын орнаткан тасбаканьщ узындыгы - 117 см, жалпактыгы (еш) - 35 см, бшггпп - 38 см. Тасбаканын аркасындагы утцысы - 21Ч30Ч20 см. Тасбаканын басын койдын басы к п е гп жасаган. Устщп сауыт-кабыгы (панцырь) ромбы орнекпен эшексйленген. Сауыггыц он жак буйрепне (Ъипу ]ага1у у т а Ьоке 1и1а т ) деген 17 эрш кесюн 61'р кос нуктеден туратын жазу кашалган. Осы б!р жол жазудын астына $ деген танба кашалган. Дэл осындай танба Могойн Шинэ-усун устынынын ен сонгы сейлемшен кейш кашалган едь Бул мэтш кашаушы немесе мэтшд1 жазушы автордьщ тайпа танбасы болуы мумюн. Бакатастыц устше орнаткан устын уш белшш калган. Б1ршш1 сы н ы к- 70 см, еюшшс1 - 9 0 см, уш1нийс1 -7 5 см. Уш болшген устын сыныктарын озара киюластырып косканда жалпы би1кт1п - 235 см, еншщ теменп жагы - 37 см, жогаргы жагы - 27 см, калындыгы - 20 см. Устынныц жогаргы жагы жщпнкерш, теменп жагыныц еш - 10 см жалпак болып келген. Устын осылайша трапец формалы кырланып, ецдел1п жасалган. Устынныц терт жагына б1рдей мэт1Н жолдарын бел1п туратын сызык тартылган. Мэтш устынныц 215 см-не кашалган. Жалпак беттерше тогыздан 18 жол, жщ]'шке беттер1не алтыдан 12 жол барлыгы 30 жол мэт1н жазылган. Кашалган эрштерппц терецд]Г1 - 2-2,5 мм, бшкт1п эр турл1, арасы - 31 -35 мм. Эрш кескшдершщ полиграфикалык ерекшел1Г1 жогарыдагы Тэс, Могойн Шинэ-усун мэт1ндер1мен б1рдей. Бакатаска орнатылган устын теменг1 жагынан жогаргы жагына карай ж1Ц1шкер1П келгещцктен оган кашалган мэт1н жолдары б1рдей емес. I сыныктыц (устынныц жогаргы сыныгы) ею ж1ц1шке жагыныц эр кайсысына 6 жолдан мэт1н кашалган. Ал ею жалпак жагыныц эр кайсына 7 жолдан мэт1н кашалган. Бул сыныкта барлыгы 26 жол. II сыныктыц (устынныц ортацгы сыныгы) ею ж1Ц1шке жагына алтыдан, ал ею жалпак жагыныц эр кайсысына 8 жол мэтш кашалган. Барлыгы 28 жол. 213

III сыныктыц (ец теменп сыныгы) ею жщнпке жагына 6 жол, ал ею жалпак жагынын эр кайсысына 9 жол мэтш кашалган. Барлыгы 30 жол. I сыныктыц б1рший бетшдеп (шыгыс бет1) толык эрозияга ушыраган. Б1р де б1р эрш кесюш сакталмаган. Осы сыныктыц еюнШ1 бепнде 150-ге жуык эрш кесюндер1 болган. Содан, ЗО^га жуык эрштер1 сакталган. Баскасы тугелдей эрозияга ушыраган. Осы сыныктыц ушшпп бетшдеп (устыннын батыс бет1) 7 жол мэтшде 220-га жуык эрш кесюндершен 50 кескш жартылай жэне толык эрозияга ушыраган. Осы сыныктыц сол жак немесе тертшип бетшдеп 6 жол мэтшде 180-ге жуык эрш кескшдер1 болган. Содан, 30-га жуык эрш кесюш калган. Баскасы толык жэне жартылай эрозияга ушыраган. II сыныктыц б1ршш1 бетшдеп (шыгыс) 9 жолда 380 эрш кесюндер1 болган. С'оныц 320-сы еппп кеткен. 2 бетшдеп 6 жолда 230- га жуык эрш кесюндер1 болган. Соныц 140-ы ешш кеткен. Осы сыныктыц (ортацгы) ушшпп бетшдеп (батыс) 9 жол жазуда 330-га жуык эрш кесюндер1 болган. Соныц 200-ге жуыгы жартылай жэне толык эрозияга ушыраган. Осы сыныктыц 4 бетшдеп 6 жолда 230- га жуык эрш кесюндершен 140-ы жартылай жэне толыктай ушып кеткен. III сыныктыц б1ршпп бетшдеп (шыгыс) 9 жолда 300-ден астам эрш кашалган екен. Соныц 90-га жуыгы жартылай жэне толык ешш кеткен. Ал 2 бетшдеп 6 жол мэтшде 220-га жуык эрш кашалган екен. Соныц 70-ке жуыгы жартылай жэне толык ешш кеткен. Осы сыныктыц ушшпп бетшде 330 эрш кесюндер1 кашалган екен. Соныц 80-ге жуык эрпй жартылай жэне толык ешш кеткен. 4 бетшдеп 6 жолда 220 эрш кашалган. Соныц 50-ге жуыгы жартылай жэне толык ешш кеткен. Бул сараптама мына корытындыга алып келедг I сыныктыц 3 бетшщ эрш кесюндер1 эрозияга кеп ушырамаган болса, 1, 2, 4 бетшдеп жазулар тугелге жуык эрозияга ушыраган. II сыныктагы эрш кесюндер1 эрозияга катты ушыраган. Ал ушшпп сынык немесе бакатаска орналаскан калпымен сакталган сыныктыц мэтшдер1 эрозияга кеп ушырамаган. Терюн ескертюшш сол ж ергш кп жердщ ак гранит тасынан жонып, терг жагын 01рдей тег1степ, кырнап, майдалап жаеаган. Тас бер1к, ете сапалы болган. Демек, езд1Г1нен турып сынбаган. Адамдар эдеЙ1 куш пен сындырып, кашалган жазуларды да арнайы ургылап 214

еппрген. Устын таста табиги жарык-сызат болмаган. Б1ржкен турж каганатын (Уйгур) кулаткан кезде жаулары (мумюн кыргыздар немесе кидандар) елджтщ манифеспс1 болган каганаттын к а с и е т елтанбасы кашалган ескерткпшп арнайы куртып, буюл халыктыц жадынан еипру, умыттыру максатында осылайша кираткан. Эс1ресе, шыгыс пен онтусгжке караган беттершщ мэтшдсрш ургылап еипрш ж1берген. Тэс, Теркш, Могойн Шинэ-усундагы уш устынныц мэтшш б1р-ак аДам жазган. Дэлел1, мэтшнщ эрш кеюндер1 б1рдей. Онымен катар, уш мэтшдеп сездердщ, сейлемдердщ курылымы, стилистикасында ешкандай айырмашылык жок. Теркш мен Могойн Шинэ-усун мэтшдершщ б]раз жолдары езара кайталанган. Осы ею ескертюигпц мэтшдерш салыстыра отырып, кезшде М.Шинэхуу ешш кеткен эрштер мен жолдардыц сездерш, сейлемдерш жацгыргкан. Теркш ескерткшпшц беттерш дурыс тауып нем1рлеген зерттеуии Т.Текин болды (Текин Т. 1983. С.795-838). Т.Текин мэтшнщ 1шю мазмунына сараптама жасай отырып, осындай корытындыга келген. Мэтшде сез болатын тарихи окига жел1с1 де Т.Текиннщ усынысыи дэлелдеп тургандай.

Теркш уСГЫНЫНЫН МОПШ ( ш а м а м е н 7 6 э р ш к е с ю ш е ш ш к е т к ен ) (1) У*НЛНП>411|,(?Г?.‘№ Ч .^ ) У Н А Ю У Н ) Г # > Л . . . ( 4 э р ш е ш ш к е т к е н ) . . . [>УНГ^]Р )УНУ4>1> ... ( ш а м а м е н 74 э р ш у ш ы п к е т к ен ) (2) ^ 4 1 ^ : у | т * г х 0 у н ч * м : 1 и л 4 ча ю у л т [ г у т ] | л > : 1 и л 4 ч41н) • »[>*] ... ( ш а м а м е н 80 э р ш е ш ш к ет к ен ) (3) ...4 ‘ х 4 1 ^ Г ') 4 Ч > 4 'Ч ^ ? : Г У 1 Т ^ 2ИГУг^« И 1 < :1 ^Н 4 Ы Г ^ » -4 1?1^>М^Г<Л:^ (ш а м а м е н 85 э р ш е ш к е н ) (4) 4 0 & ? т & т : т н т ^ 4 0 * * : 1 1 И « и г р . . . . ^ [ п ^ ч ^ л ^ 4 М : ^ т т 4 ^ т « : 4 > У & 4 1 ^ 4 , П * ® ^ : Ч ® ..........(ш а м а м е н 8 0 э р ш е ш ш к етк ен ) (5) ► ^ © У Ч ^ г ^ Н У т . Т и М ^ Л Ч Г л Г и У Ш У ^ ..........( ш а м а м е н 78 э р ш е ш ш к е т к ен ) (6) Г х Ы У Л Т Г х Н Ч ^ Г Ч т О ^ х К У З ' г т [ Т х Т ^ т У ^ Н ^ Ч Н Ж Т Г ] (7) т € 9 н т г <н :р >н (?:>г ^ : 4 чн ) ^ ^ й т м н >. ^ у > '^ лг<4чх ч 1 < г т ... (ш а м а м е н 76 э р ш е ш ш к етк ен ) (8) ) В Ю Т М ... (21 э р ш е н п п к етк ен ) ... : г м м 4 ^ : т ® .. .г ) н > ^ ч з н > ^ > г < с > п р ,г < ^ н т с а : ^ у >н>гч>Ф >г<ит> г : г м м ) н г 1 4(;г н > 4 1 > : н « ( 9 ) ЕюНШ! (ОНТуСТ1К) бС'П ... ( ш а м а м е н 72 э р ш е ш к е н , о н ы ц 2 2 -с ш ж а ц г ы р ! т ы к ) ..- [ ^ ^ Н > ^ ! 4"н н ^г^и :р гу у гн :н г* |]гк гн ^ (Ю ) 4чи ) Г ) Н ^ ^ > У ! 4 ' < ^ ^ х Н М . . . ( ш а м а м е н 3 0 э р ш е ш к е н ) ... )>»ГЧ >Ф <Г «,!Г1>гт ... ( ш а м а м е н 50 ж у ы к э р ш е ш ш к етк ен , о н ы ц 8 э р ш ш ж а ц г ы р т т ы к ) >Г44ГР>УГНЗ . . . ( ш а м а м е н 12 э р ш е ш к е н ) . ..Г Н У У У Л ^ Т И 4? * ! ' ^ ..........® : > г » ^ н ] » т з (11) г * т н : 4 чп » т 9 А Г Ф т : 1 Н Ш Г 1 > : ) Н * г ч > р ...(ш а м а м е н 2 6 э р ш е ш к е н ) С* (2 э р ш е ш к е н ) ^^>У чГ® ^хН М | (12) ... (1 0 э р ш е ш ш к е т к ен ) [ * ] У Г * * Т х С Г :1 'т Г > Н ^ 4 1н : 1 > н у н и * 4 р : ^ и ч н л г * : ^ < и г ^ ^ г :т 'Г 1 ^ .ч г® г М « Б1Р1НШ1 (шыгыс) беТ1 216

АГ1 ... (8 эрш ешкен) ... НУ ... (12 эрш ешкен) ... !Гх ... (4 эрш ешкен) ... ^Г®;ГИТГ^ (13) >43 ... (4 эрш ешкен) ... 1Н*Н)ЗУ]Ч33 41>43>ГгиГР)41У.ЛТ4^Н Г*4‘ШГНгНИ1^Н)ННН)&Н>Ю«>«*4ЧН:ЬМ1.Г. .4Ч&><441 >Тл1> ^ ^ . . . (5 эрш ешкен) ... ГНТЯ![А]^!ГУГ|/1Ч'Н!ГУ|+,$НРГхНЧ ^ (14) : 4 ч н А т х с У г т : 4 ^ г о т т /т : , г и г ^ )у н > р ч т * > м > гч гт тл>у.гчнАР*:.гхЧ11гт:1*н)**м * у :г * т у н т * : № н у :г 1 ы м : > г х т И:Г»^ (1-5) > з ч > ^ * н 1 а ) з » з н : т ) У н : г * т > з н т ^ х г н ^ и м . г т п ^ г Нлх т :4 » Г )Н ? « 1 :1М т © Г У УШ1НШ1 (батыс) бет! н » з н :т й у : > у н : т ш н у : у > н > < } : > г х т н (16) :4‘© г т , т : 4 ‘®ГА>гНх^гНш:1>*:у*>>*ну*)У >1Г1)Г*:>ГгитЛЧ>.Гги ЧО:Т^^ГА (10 эрш ешш кеткен) г)^>^:ч1чг,у:4"©гу>-^ч>:1+,5 1 н г ' 4 ' < и г р > (17) ^ ^ г н г е т к ^ м р о ^ г г ю н т и г : г < * г т н :< м г н г л :» н ^ н з : > т и > -а :г ^ ^ у 3 1 :г т н * :п ^ г^^У:^АГ<«Н6ГТ941У^4чНТ:гНАИ4«г^НРГТЧИ? )*»лГгтНУПЗ&>ГТ |* : ) » м г > м у у > з г т 4 'т ж г н м г ^ т ^и'гг'и (19) У1411М>УЛУЧЗ:^1>&:У^[>:4>Л4 'т> > У Ч > « т,ЧН:Г*хУН:Гаи:<МУ > -тч > < м н^ таг^ ч^ н^ ^ ун4* р»нГгНхнн:гтан,к:ГА^хУГ1+ .н :^ « н ^ > ,. ч ^ (20) 9М :М Л Зт> :Г Т 9гтР:)К Ш ® Н :.Г Ч гП ® Н 4* 9 г т : :ГА>-гНх*:1Г9) >мгА^т^гтй:гу)Унгн>^>аУО ... (5 эрш ешкен) [. . 4'хТ9М]!г1'УтА>Г‘/т У г ^ т мг)» м :г у т т » ^ ^ у« |^ ну:^ ^ ^ :4 чхГтнн (21) :41>^«-:4.нр>,»У4»нч^:т»)ГГТ«»:4.нр>ат:1^ ч ^ м к у т у а ч ^ 9 1 * м к ^ м |[> з 4 'т 1 » н м »)ГЧ1н:у^>гу^Ч1Г<91х» ) Г Н Г а М У К Т У ^ У ^ Н Ч т К Г У ^ И Н Ч » (22) у л н г а м у к т у т м т ^ т а г т у м н т :т н г <л *:угчлуг[у н и з ]г^т€Уг^:умт г чниург^г*н1^науг:1^гуа (жогаргы жагынан 95 см тастап жазылган) (23) !)Н0>-ЗТТа;Т!41Г,941Н>3 (65 см-деп эрштер ешш кеткен) 4Ч Г «*т,П Н Ч *,.Ч> (жогарыдан 170 см тастап жазган, 217

онымен катар 5-6 эрш ешкен) (24) ... (8-10 эрш ешкен) ... 4ЧГлГ)**>л4А31УН4ЧГл;Г)#М Тертшип (солтустж) бет! * и ^ и ч » : г н т т т > * : т ь ? * н > > й 1 т н (25) : т * * и » н : П € т ч > ............................. у> ГиУ Ч ^Ж ^г^М Н ТГ* :Ы1Ч1^9:ГМ:УЧ1У^Н)Н (шамамен 14 эрш ешкен)Г1^ГА ъ 1 т д ж п г $ т т г . ъ > 1 ъ г , ' 4 ъ : ь ш г ' \ \ 1 (26) :4х*хНГ^гНМСНГтл4,[У]>4ЧГлНМ1>Гх,ГЧН> Г,'Л>МГ ЛГКГА! г т '* и * :|у н г у < ы у ч > * \4 > ) н г ^ ч ^ н У ч ^ ч ^ А Ю г т Н > Т Л & т Г , Ч > : У Н т т * : М т ) Н 1 т Ь (27) ^г^г»ч|р^:>пт1+1г>^>^>гчр^41[у]1:г>«>«4[г^т]9в1:гуи^ гжм> уа^:>^^а^>>-с5^ичнАг*:©а&н®<[^]-ГхТчч>^ П Ч ^Н :» А ... (7 эрш ешкен) ... :1 У Н Ь т * ]Г .т > > Н 1 т н (28) ^р:г>^>^н4мч1Ус>а:г^н^>-^)уч«>г>«>-с5 Г)и>л#а:>и>л.г»«и**414*:у* М®1>Н®г1:>ШЛ4а >Г6ГУ$;4'^УЗЧ&Г)>^>ГЖНГ$ (шамамен 15 эрш ешш кеткен) (29) ^ & ) м > ф ) г « : у ) * * > < т м г т р н ч ^ у .т н ч>:нлМ 1 .г т '.ч * н :г х н ч ю г о с т н : [гн]ч>1>т>:г14М 1 ) г т у .т н > у * .п н ч > :у .т н > г т .г е у ^ т^^ч ^^ч о ^т^^и ч ^ (30) Бакатас сауыгындагы жазу ^ 4ч$$4‘^УЗЧРГ)>6 25,М зтш транскрипциясы Бтршип бет! (шыгыс жагы) 1. (Шамамен 76 эрш кесюш бузылып кеткен) го1[1]иу цауап [1] г[ат у цауап] Ьитуп цауап йс цауап о1игту5 ею тйт гу1[2] о1игту§ 2. (шамамен 74 эрш ешш кеткен) Ъоскте цуга Ъагту$ ис[йг йкйН]...[Ыг]... ею а!1уууп бШке Ьагтуз. цуёуг252, цазуг, Ье<^1253 Ьелз П254 а^аг255 оуиг 251 М.Шннэхуу (1975.80), С.Г.Кляшторный (1980.91). Т.Текин (1983.804) «цас1уг». 2" М.Шинэхууде «Ьоц1?» (1975.81), С.Г.Кляшторный «ЬесИ» (1980.91), Т.Текин «еЬсИ» (1983.804), КСарткожа «ЬесИ» (2002.42). 253 М.Шинэхууде «Ьоп? 5Л?» (1975.81). С.Г.Кляшторный «Ьегм!» (1980.91), Т.Текин «ЬегеП» (1983.804), К.Сарткожа « Ь е т Л» (2002.42). -54 М.Шинэхууде «|и1и2» (1975.81). С.Г.Кляшторный «а|1аг?» (1980.91), Т.Текин <уагуг» (1983.804). К-Сарткожа «а^аг» (2002.42). М.Шннэхуу (1975.83), С.Г.Кляшторный (1980.91), К-Сарткожа (2002.42) «кок». Т.Текин «кбок» (1983.804). 218

3. (шамамен 80 о р т кесюш енпп кеткен) есй т а р а т зек1г оп гу1 о1игтуз. ОШкеп еН 1е«;1ге51 еП е к т ага огцип б§игс1е 4. (шамамен 85 э р т ешш кеткен) гу1 о1иг[туз] ап1а (4-5 э р т ешкен) гу1 Ьагтуз а(атуп Оге кобк256 гедп азуга гаууг гег гапа 5. (шамамен 80 э р т ешш кеткен) п1аг а1ап1ут зек1г оШг газта гу1ап гу1ца Шпк еНп апГа Ьи1уас1ут ап1а угШ дут 6. (шамамен 78 эрш ош т кеткен) а*1уууп 2ит$ас1у, Ьуг]а 20гус1у. О гт у з 1ед т ос!игуап1:а 2огу]иг257 *ес]| апу а1уу11есП 7. (шамамен 72 эрт ешш кеткен) • [|г11 т дага д и т а§ту5 кодйгс1е]258 к о т й г *аус!а гаг одйгс1е йс 1иу1иу Гйг(к Ьос1ипда а т а г е й п а а] 1 0 гц Иднггпке 8 . (шамамен 76 эр т ош т кеткен) аШа ЮдуГуПут дапу (5 эрт ешкен) а т а год Ьоку (21 эр т ешкен) 1йпк Ьос1ипуу а т а к д е г й т а т а гапа 9. (85 эрш ешш кеткен) ... Гад О гт у з 1 ед т дап Ьо1{у. Ооо] 1у1да гогус1ут Еюнш! (он жак) беп 10. е к тй [зйуйз ец \\к\ а] а11у гацаца259 (оцуз1ут]260 (шамамен 72 э р т ешкен, онын 22 кесюнш жангырттык) Ы ст гу1ца гогудут (шамамен 24 э р т кесюш ешкен). ЗидизсНт ап1а запсуёут цапуп ап1а 11. Ш1(1ут [цаШпуп ап1а аН ут]2ы (шамамен 50-ге жуык э р т ешкен, онын 8 -т жангырттык) ап(а к1зге Ьазу кеШ (шамамен 12 э р т ошкен) 1ацууи гу1ца гогуёут. гШас1ут Ь езтс а] йс г о т и к е ац1азс1у262 12. ЗйцйзсИт, ап1а запсуёут (2 э р т ешкен) Ье§ (шамамен 26 э р т ешкен) . . . П т 1С §еп р 1§сПг Ьб1[йк] (10 эр]‘п ешкен) ЬигПа к1зге у1 гуЦа йс цаг1иц гаЬу1уц263 [2] зацупур 1еге Ьагс1у, циг]’а оп оц[ц]а (4 э р т еш кен)..... сН...(12 э р т ешкен) 11....(8 э р т ешкен) йс ^ М.Шинэхууде «|Огу |ог» (1975.84). С.Г.Кляшторный «ргург» (1980.91), Т.Текин «]огу|иг» (1983.804), К-Сарткожа «|ог^иг» (2002.42). 257 2оту|иг мундагы зрш кескшдер! буюлдей еинп кеткен. М.Шинэхуу Могойн Шинэ-усун мэтнп бойынша (МШУ.1.8) жацгырткан. ;м С.Г.Кляшторный <^аг]уча» деп транскрипция жасаган. Тубф|апа//аг)а, -ца багыт-багларлы бктдфепи жалгау (Карацыз.ДТС.660). М.Шинэхуу, Т.Текин жацгыртпа жасамагап. С.Г.Кляшторный (1980.92). К-Сарткожа (2002.42) жацгыртпа жасаган. С.Г.Кляшторный (1980.92), Ц.Сарткожа (2002.43) жацгырткан. -м «ач1а5с1у» М.Шинэхуу мен Т.Текииде «яа1у&1у» (1975.88; 1983.805). С.Г.Кляшторный мен К-Сарткожала «ас]1а§<1у» (1980.92; 2002.43). -1’2 «2аЫу(|». Буган лейшп барлык енбектерде «|аЫац». «(иг-а^пк М.Шинэхуу «и>г|ап» (1975.90), С.Г.Кляшторный «(ицап» (1980.92), Т.Текин «Шпууп» (1983.805), К-Сарткожа <(1иг-а|уп» (2002.43). 219

13 . кп"11 апХа (ш амамен 26 эрш еш кен) йс цаг1иц ег 1аугуп гу1ца 1оциг 1а(аг [уу 1оцус1ут] (10 эрш еш кен ед1, оны ц 6 эр ш ш ж ангы ртты к) 1оциг Ьщ'гиц (4 эрш е ш к е н ). л 8ег)й1; цага Ьоёип 1иг-а]уп264ц а д у т цапца бШ пй. есй ара аХу 14. Ьаг 1ес1] ОШ кеп еН 1е§ге81 еН265 кй[с] ЬеП1266 [3] (5 эрш еш кен) . . . ап!а гаЬуи а1ас!у ап!а к18ре кйз§й гу1ца е8тП§с1е267 кйс цага Ьоёип е ( т 18, евеп812(1е кйс цага 8иЬ е т ш цага Ьоёип Ш г-а]уп цауап 15 . а1а<3у. Тецпс1е Ь о 1ту8 е1 е*гш8 Ы 1§е цауап а*ас1у, е1 ЬП§е цаш п аХаду. О ауап а1апур цаШп а!апур ОШ кеп огШ8уп!а 8йг)йг268 [4]Ьа§цап ускц Ьа§ к 1сН пт[1е] б п * т Ьип1а еШ сНт У Ш1НШ1 (батыс) бет! 1 6 . 1ег)пс1е Ьо1шу8 е1 еШ ш Ы 1§е цауап е1 Ы 1§е цаШп цауап а1ау ца1ип а1ау а(апур, бШкеп кесИп иеуп1а 1ег Ьа§уп1а б г § т ШЭДсИт269 (10 эрш е ш ш кеткен) су(270ап1а 2ага1у1(1ут Ьаг8 г у Ц а гу1ап гу1ца ек1 гу1 17 . га]1ас1ут[5] и1и г у Ц а ОШ кеп ог1изуп1а 8 Ш ]й 2 Ьис1ипи ус!иц Ьа§цапуп1а щ Ы дут . б г § т ЬипШ гага1[у(]с1ут, су ! Ьип1а 1оцу1с1ут Ьуц гу1[1]уц Ш т е п кйпПк Ь Ш §пш п Ь е 1 § й т т Ьип1а 18. газу 1а§ца гага1[у1](1ут, 1о1ици 1а§ца 1о ц ук 1ут[6 ] С г е кок 1ег)п гаг1уцас1уц йсйп авга гаууг гег 1§й({)йк йсйп еШ ш п Ш г й т т ейпй. бцге кйп (оу8иц<1ацу Ь оскт к181*е а] (оузицдацу Ъос1ип 1 9 . 1;ог1; Ьи1иг)с1ацу Ь о скту кйс Ьегйг, г а у у т ЬбШк ]оц Ьо1[1у]. га^ау г а ^ а у у т 271, 1а гу у 1у у у т 8ек12 зекца огцип 1оу1а 8иЬу[7], 1екШ272 цагуа, Ьо17и о1 г е г т е п 8 и Ь уте п27 - цопаг кбсйгЫ п274 [8] 264 М.Шннэхуу, Т.Текинде «ОМкеп еП» (1975.91; 1983.805). С.Г.Кляшторный «1е§гез! еП» (1980.92), К-Сарткожа «ОШкеп еИ, 1е§гез) еН» (2002.43). 265 М.Шннэхуу «812с1е ЬеП1» (1975.91), Т.Текин «к1/с1е еЫт 11 [с!1 б/йтш ]'.’» (1983.805), С.Г.Кляшторный «..ЬегТ1» (1980.92), КСарткожа «кис Ьегп» (2002.43). «езтИд^е». М.Шннэхуу « зт е1|§ёе» (1975.91), Т.Текин «ят1едс1е» (1983.805). С.Г.Кляшторный «е$тН^йе» (1980.92), К Сарткожа «ез» (2002.43). 367 «зициг». М.Шннэхуу «збцйг» (1975.92), Т.Текин «аз цпции» (1983.805), С.Г.Кляшторный «зйдйг» (1980.92). К-Сарткожа «зйдиг» (2002.43). ^ «т[1]сИт». М.Шинэхуу, С.Г.Кляшторныйда жок. Т.Текин [ешсНт] (1983.806), К-Сарткожа (2002.43). 2,Л «су!». М.Шннэхуу, С.Г.Кляшторныйда жок. Т.Текин. К-Сарткожа «суЬ> (1983.806; 2002.43). 270 «га^ау га^ауут». М.Шннэхуу. С.Г.Кляшторныйда «зек 12 ага у!уут» (1975.69; 1980.90), Т.Текин «[ОШкеп еП, (ецгезт еН е к т ага у1уат» (1983.806), К-Сарткожа «га^ау )а|1ауут» (2002.43). 271 «К>у1а зиЬу, !еУй». М.Шинэхуу <<юу1а [б^иг], ге1(1й» (1975.69), С.Г.Кляшторный «юу1а зеЬеп, гигсШ» (1980.90), Т.Текин «1оу1а зеЫп, 1е1ес1и» (1983.806), К-Сарткожа «1оу1а зиЬу, (е1с1и» (2002.43). 272 «о! ?егтеп зиЬушеп». М.Шинэхуу «о1 )егтеп. зиЬутеп» (1975.69). С.Г.Кляшторный «о! ]ег е к т *иЬутуп» (1980.90). Т.Текин «о1 |е п т 1П, аиЬ итт» (1983.806), К-Сарткожа «о1 |егтеп зуЬутеп» (2002.43). 275 «кбС'игЬт». М.Шинэхуу «кис ег Ьеп» (1975.69), С.Г.Кляшторный «косигЬеп» (1980.90), К-Сарткожа «косегЫп». 2,4 «^апи] киипи] Ьеп». М.Шинэхуу «сцшси) кипе) ...» (1975.70), С.Г.Кляшторный <^опаг косигЬеп» (1980.90), Т.Текин ^агуц | кййпщ Ыг» (1983.806), К-Сарткожа «цату, кипи| Ьеп» (2002.44). 220

20. 2 а ]1 а у у т о Ш кеп ц и гу к е ё т и с у 1 е г Ь а зу б ц ё й ш я а т у кй й пй ) Ь е п 275 [9 ] [ е к т ага ц у ]с а 1 у у т 276 О Ш к е п г е п о п у у 1 а1 ц ут277 [1 0 ] зСу г а у у Ь о ё и п ц а у а п у у у 278 [11 ] Ь е п § егй и су а к и п г у з, к е ё т и су к б ^ т е п , Ш §егй и с у к б Ш п 279 [1 2 ] [Ь и г е г ё е ...] (5 э р ш е ш к е н ) 21. 1ецпёе Ь о к п у з е1 е п ш з Ы1§е ц а п у т 1сгек1 Ь о ё и п у а к у т у з [13 ] 1С Ьи]игиц Ь а зу у п а п си Ь а у а 1агцап, и1иу Ы у и г и я 1оциг Ь о 1 т у з Ы1§е 1:а^ зедйп о у у Ь е з г и г Ь азу, Ки 1й § о д у б г у п а п си Ьез г и г Ь азу, и1иу о г уп а п си 22. игици гйг Ьазу, и1иу игици ТбНз Ье§1ег оу1у Ьуд Ьазу, ТбНз Ки1и§ егеп 1агёиз Ье§1ег оу1у Ьуц Ьазу, 1агёиз Ки1й§ егеп [1агёиз] узЬагуз Ьез Ьуг) ег Ьазу, а1р узЬага зецйп гау1ацаг 23. ... (шамамен 50 эрш ешш кеткен) . ..{о ц и г^г ег Ьазу. куяап и1иу Шгцап Ьициу Ьууа 24. ... (шамамен 30 эрш ешш кеткен) ...Ьоёипу Ьуца, цауаз а1асис] [14] Ьоёипу Ьуда Т е р Т Ш Ш 1 (с о л т у с т ж ) б е Т 1 25. 1едпт цапут 1етк *е^ еН§280ШШп ЬеП1281. Ц)уиг 1агёиз282 (шамамен 10 эрш ешш кеткен) 1Лиу283 а§31 ацупси284 а1р Ы1§е п§31... (шамамен 14 эрш ешкен) цап ишц285 [15] оуигуу286 аку. гиг зедШ Ыг Штеп Ьоёип цагуап^у 275 «[ект ага цу]са1уут». М.Шинэхуу «...1д а1уут» (1975.70), С.Г.Кляшторный «...са1уут» (1980.90), Т.Текнн «,..ба1уат» (1983.806), К-Сарткожа «[екш ага чу]с1ауут» (2002.44). 270 «1а1цут». М.Шинэхуу «(агцап» (1975.70), С.Г .Кляшторный «а11а[пс!у]» (1980.90), Т.Текин «1агцап» (1983.806), К-Сарткожа «Ыцут» (2002.44). 277 «8ц| гауу Ьо<1ип цауапууу». М.Шинэхуу «ящ |ауу Ьос1ипцу цауапууу» (1975.70). С.Г.Кляшторный «яц | _|ауу Ьойип...» (1980.90), КСарткожа «хи] |ауу Ьо(1ип цауапууу» (2002.44). «кб1ип». М.Шинэхуу «Ки1т» (1975.70), С.Г.Кляшторный «|б1ес» (1980.90), Т.Текин «ко1п» (1983.806), К-С'арткожа «коШп» (2002.44). 270 «1егшг (ец еП§». М.Шинэхуу жартылай эрозияга ушыраган осы сездерд) дурыс кеилрген Гяз кайта тексергенде растыгына кеэ жетп (1975.53-54. 74). С.Г.Кляшторный «1екпп 1едПц» (1980.91). Т.Текин «икт! 1е§ еП§» (1983.807). К-Сарткожа «1егтг 1е§ еН{>» (2002.44;. -И1 «шгип Ьег1|>>. М.Шинэхуу «шгип Ьегш (1975.53-55, 74), С.Г.Кляшторный «Ш1с1у Ьея» (1980.91). 2К| М.Шинэхууде «Ц|уиг (агйия» (1975.74). С.Г.Кляшторныйда. Т.Текинде. К.Сарткожала жок. 282 «1Лиу». М.Шинэхуу (1975.74), С.Г.Кляшторный, Т.Текин, К-Сарткожада «яи!1иу»( 1980.91; 1983.807; 2002.44). -83 «аяупси». М.Шинэхуу «цупси» (1975.74), С.Г.Кляшторный «цапби» ( 1980.91), Т.Текин «ацупси» (1983.807), К-Сарткожа «цапди» (2002.44). !М «цап игицл. М.Шинэхуу «цап агс!у» (1975.74), С.Г.Кляш горный, Т.Текин «цаи апк]» (1980.91; 1983.807), К-Сарткожа «дап игшр) (2002.44). 285 «оуигуу». Осы сездеи кейш «Ьос1ип» ссгй снятый 4 эрнгпк орын жок. М.Шинэхуу «оуиг» (1975.74). С.1 .Кляшторный, Т.Текин «оуиг Ьос1ип» (1980.91; 1983.807), К-Сарткожа «оуигуу» (2002.44). М.Шинэхуу «аг Ьщгиц» (1975.74), С.Г.Кляшторный, Т.Текнн «аг Ьщгис)» (1980.91; 1983.807), К-Сарткожа «Ьирпк)» (2002.44). 221

26. 1ег)п цапут айууу 1оциг 1а1аг гей г1§1ггт аг Ьи]ипщ2><? 1ог)гас1а зедШ Ьица о[уи]г288 Ьоскту 1е§Ш тт. Ьи ЬШс1йкс1е цапута 1игуац[16] Ьазу цауаз а1асиц Ье§г1к ег С1§51 Ьу1а Ьауа (агцап ис гиг 1игуац 1игёу 27. 1едг1 ц ап ут оу1у Ы1§е 1аг[скдз] и1иу289 Ы1§е гаЬуи циИиуу290 [17] 151§ ге[пп] Ьоскту, зе[к]1г291 Ьа^ции [18] Ьойипу аг азра Ц) зег]йп Ьоёипу 1оцгас1а [аЬ]уя, зац а ^ а з292 [19] ис цаНиц Ьипса Ьос1ип гаЬуи Ьоёипу 2 8 .1едп ц ап ут оу1у ... [Ы1§е гб1ез]293 (7 э р т ешкен) сас! ци11иуу294(4 эрш ешш кеткен) [пи Ьоскту]‘ос!игу ап Ыупщу295 саЬуз зецйп Ьоскту ^ и г Ьа]агяии ^а8 ца]а$ а к у ту з296 [20] 1оциг Шаг Ьипса Ьос1ип сас! Ьоскту 29. ...(шамамен 10 эрш ешкен) [ЬшсНт] Ый§1т е 297Ьипу гага1уута Ы1§е ци11иу 1агцап зедип Ьипса Ьос1ипуу а*уп го1уп гаута а1ит С1 § П 298 ек1 гиЛёу [20] ^и^1иу Ы1§е зецйп, игизи ци11иу 1агцап зецйп о1 ек! гиЛ[с1у] 30. гаг1уцаёу. Ьа]агци 1агс1из[21] ЬШ§е 1ащап ци*1иу гау та *аЬуас зоус!ац Ьазу ЬШ§е зецип оги! оц егкт 247 «о[уи]/». М.Шинэхууде жок. С.Г.Кляшторный, Т.Текин, К- Сарткожа «цууиг» (1980.41; 19X3.807; 2002.44). Мэтмщ1 тастан кайта тексергенде алгашкы > (о)-дан сон екч эрштщ орны бар. Одан сон 4) (2 ) кескш сакталган. Сондыктан, [уи] эрштерш жацгырггык. 21№ «1агс1и$ и1иу». М.Шинэхуу «игс1ш> и1иу» (1975.76), С.Г.Кляшторный «(агцап ци1]иу» (1980.91), Т.Текин «1агс]и$ и1иу» (1983.807). К-Сарткожа «Гагс)и5 чиг1иу» (2002.45). >ч М.Шинэхуу, Т.Текин, К-Сарткожа «циг1иуу» (1975.76: 1983.807; 2002.45). С'.Г.Кляшторныйда жок. 200 «яе[к]12» - К-Сарткожа (2002.45). М.Шинэхуу, Т.Текин, С.Г.Кляшторныйда жок. 2‘' 1 «[аЬ]уч, яац а)Ьа»». М.Шинэхуу «ас] Ьая ачу а) ЬаЬая» ( 1975.76). С.Г.Кляшторный «Ьаз с|а|Ьах» (1980.91), Т.Текин «... уч Ьая аЬа Ь৻ ( 1983.807). К-Сарткожа <<ац Ьаз ца] аЬа Ьа$» (2002.45). М.Шинэхуу, Т.Текин, К-Сарткожа «ЬПре ТоИя и1иу Ы1де» (1975.77; 1983.807; 2002.45), С.Г.Кляшторныйда жок. М^нда чад лауачымды сол канат (телес) басшысы болу керек. 203 М.Шинэхуу, Т.Текин «сас! чи(1иуу» (1975.76; 1983.807), С.Г.Кляшторный, К-Сарткожада жок. 344 М.Шинэхуу, Т.Текин «Ьи)гис]у» (1975.77; 1983.807). С.Г.Кляшторный, К-Сарткожа да жок. 21,5 «чах ца]а5 акутух». М.Шинэхуу «ац Ьаз ачу а] ЬаЬа§ т а 5» (1975.77), С.Г.Кляшторный «да]га Ьаятуа» (1980.91), Т.Текин «ац Ьай ца] аЬа Ьа^ту!» (1983.807), К-Сарткожада жок. 2'*' М.Шинэхуу, Т.Текин, К.Сарткожа «Ыи§ппе» (1975.77; 1983.807; 2002.45), С.Г.Кляшторный «ап1а 1е§сИ» (1980.91). 247 М.Шинэхуу «а1ит ац$1» (1975.78), С.Г.Кляшторный «1ит с т » (1980.91), Т.Текин «а1ит-с181» (1983.807), К Саргкожа «а1шп С1цП» (2002.45). ^ М.Шинэхуу «|ог 11(11» (1975.78), С.Г.Кляшторный <<|огук1у>> (1980.91). Т.Текин <^иг 1еЛ» (1983.807). К-Сарткожа «|иПс1у» (2002.45). 222

Бакатастыц сауыгындагы жазу Ьипу гага(уута Ьоке 1и(ат Б1р1НШ1 (шыгыс) бет! 1. ... (шамамен 76 эрш кескш1 бузылып кеткен). Жоллыг каган Ж[амы каган]... Бумын каган уш каган [такка] отырды. Ею жуз жыл отырды. 2. ... (шамамен 74 эрш еш кен )... халыктолкыды (кнын жагдайга туст1). Беделд1 атактыларыныц екеу] тшек бшд1руге (к е л 1С1м ге ) келД 1. Кыдыр, Касыр, Бед1, Бер1ш ел1, Айтаз огуз 3. ... (шамамен 80 эрш ешш кеткен) ... Бабаларым еексен жыл бил1к курды, ©тукен ел1, Тепрес! ел1 екеушщ арасындагы Орхон дариясында 4. ... (шамамен 85 эрш ешкен) жылы отырды. Онда (4-5 эрш ешкен) жылы барды. Атамды жогарыда Кек Тэщр1, теменде Кара жер кайыра [жарылкап] 5. ... (шамамен 80 эрш ешш кеткен) ... атандым. Жиырма сепз жасымда жылан жылы (741 жылы) турш елшде кетерййс шыгардым. Сол жолы [елш] как жардым 6. ... (шамамен 78 эрш ешкен) ... Атты косынын жумсады. Мыцдыгы жорыкка шыкты. Озмыш-тепн Одурганнан [22] [б1зге] жорыкка аттанды дед1. Оларды алыцдар (басыцдар) депт1. 7. ... (шамамен 72 эрш еш кен )... Каракум асып, Кегурдег1 Кем1р тауында Жар езеншде Уш тулы тур1к халкы сонда жетшгш айдыц он тертшде 8. ... (шамамен 76 эрш ешш кеткен) ... Онда б1р]'мен-б1рш ургыздым. Ханы ... онда жок болды. (21 эрш ешш кеткен) ... Турш халкын сол жолы багындырып алдым. Сейтш кайтадан 9. ... (шамамен 85 эрш ешш кеткен) ... Озмыш-тепн хан болды. Кой жылы (743-жылы) шабуылдадым. Екшш1 (он жак бетП 10. Ек1нш1 [согыста жылдыц ец алгашкы (1лк!) айынын алты жацасында б1рге шайкастььм] ... (шамамен 50 эрштщ орны бар) ... мешш жылы (744-жылы) жорыкка атгандым ... (шамамен 24 эрш еш кен)... согыстым, онда найзаласып шаншыдым ханын сол жолы 11. туткындадым [катынын сонда олжаладым] ... (шамамен 42 эрш орны бар) одан сон Тауык жылы (745-жылы) шабуыл жасадым. Бес1нш1 айдыц 13 куш олар акылдасты. 223

12. Согыстым, онда найзаладым ... (2 эрш орны бар) ... бек ... (шамамен 26 эрш орны бар) ...дым. Багындырып, 1гд1р [тайпасы] белек ... (10 эрш орны бар) одан сон, осында Ит жылы (746-жылы) Уш карлук жаман ой лап (сенбей) кашып кетп. Батыетагы Он окка 13. К1рд1. Сонда ... (шамамен 26 эрш еш кен )... уш карлук. Доныз жылы (747-жылы) тогыз-татарды жаулап алдым. ... (10 эрш ешкен) ... тогыз буйрук (колбасшы) (4 эрштщ орны б а р )... Сецгундер, кара халыктар Тур-айын хан экеме етшдь Ата-баба аты бар дед!. 14. Отукен ел1 айналаеындагы ел куш берд1 (кемек колын созды) ... (5 эрш орны бар) ... сонда жабгу атады. Онда сон,ыра тышкан жылы (748-жылы) ынтымак б1рл1кте куатты куигп халык етш жасады. Ынтымак б1рл1ктен айрылганда агынды (куигп) кара су едж. Кара халык Тур-айын каган 15. атады. Тэщрден жаратылган Ел етуип Бшьсп каган атады. Елдщ 61Л1КТ1 катыны атады. Каган [атак] атанып, Катын [атак] атанып Отукен ортасында, Сунуз-басы тауы [21] мен Ыдук-бастьщ сол жагына Хан ордасын т1кт1рд1м. УШ1НШ1 (батыс) бет! 16. Тэщрден жаратылган Ел егуш1 Б1лге каган, Ел Бшге катын каган атак, катын атак алып (атанып) Отукеннщ сол жагыныц ушында Тез [езенш^н] басына Хан ордасын Т1КТ1М. ... (10 эр1п ешш кеткен)... Чьгг онда орнагып, барыс жылы (750-жылы), жылан жылы (753-жылы) ею жыл 17. жайладым. Улу жылы (752-бет) Отукен ортасында Сунузбасы тауы, Ыдук-бастьщ сол жагына жайладым. Хан ордасын осында Т1Г1Г1, чыт мунда орнаттым. Мьщ жылдык, тумен КУНД1К бтПМД1 (жазуымды), белг1мд1 (елтацба) мунда 18. жаеаган таска жараттым, устын таска шек1Д1м. Жогарыда кек Тэщр! жарылкагандыгы уш1н, геменде кара жер колдаганы уш1н ел1мд1, ек1мет1мд1 (тер1мд1) орнатты. Алдьщгы кун шыгыстыц [ел!], одан сон ай туар жактьщ халкы, 19. [дуниенщ] терт бурышынын халкы куш-куатын берер, [ойы] белек жауым болмады. Жайлар жайлауым, ег1н алкабым сег1з Селецп, Орхон, Тогла суы (дария бойы), Телду, Карга, Боргу ол жерлермен, сулармен кеш1п-конып журд1м. 20. Жайлауым Отукен кузыныц сол жак ушь1 Тез (езен1н1н) басы, [онын] оцтуст1Г1нде Хануй, Кунуймен ек1 арасы кыстауым. Отукен жер1ш’н алдьщгы жагында Кытай корганы (Улы кабырга). 224

[Ол] Суй жауымыздын халкынын кагандыгы[нын жер|]. Онын берп жагындагы ушы Алтын жынысы (Алтай тауы). Оньщ солтустж жагынын ушы Кегмен (Саян тауы). Шыгыс шекара Келен [кел1]. Бул жерде ... (5 эрш ешкен) ... 21. Тэшрден жаратылган Ел ступи Бшге ханым 1ШК1 (ордалык) халыкгы карамагына алды. 1шю буйрук (колбасшы) басы Инанчу Бага тархан жэне тогыз улы буйрук жасакталды. Бшге Тай-сенгун ноян (князь) бес жуздж басы, Кулж (дацкты) ноян Оз-Ынанчу бес жуздж басы, Улы Оз-Ынанчу 22. Уруну жуздж басы, Улы Уруну Телес (сол канат) бектер - улы мьщ басы, толес кулук ер Тардуш (он канат) бектер - улы мьщ басы, Тардуш (он канат) кулук ер Тардуш Ышбарыш - бес мын шерж (эскер) басы, Алып Ышбара Сецгун жаглакар 23. ... (шамамен 50 эрш ешкен) ... тогыз жуз шерж (эскер) басы. Той ханы (ресми рэам басшысы) улы Тархан Букуг мьщ[дык] басы. 24. ... (шамамен 30 эрш ешкен) ... халкынын мындыгы, Кагас атачук халык мындыгы ... Тертшцн (солтустж) бетт 25. Т эщ р1м ханым тем1рдей [тэртшпен] ел жасады. Уйгур тардуш (он кол) ... (шамамен 10 эрш ешкен) ... Улы 41га Акынчу, Алып Бшге Ч1ГС1 ... (шамамен 14 эрш еш кен )... хан урык огыздарды карамагына алды. Жуз сещундер, б1р тумен (он мьщ) халыкты иеленд1. 26. Тэщр1м ханым атты эскер1 тогыз-татар, он жет] Аз-буйрук, Тоныра [тайпасындагы] сенгундер мындыгы, огыз халкымен жасакталды. Бул бгпгге ханымнын тургак [эскер] басы Кагас Атачук бекзат шер1ктер1 (эскерлер) Ч1гс] Была Бага Тарханнын уш жуз Тургак колын хагтадым. 27. Тэщр1м ханым улы бш1кт1 Тардуш (он кол) У луг Бшге Жабгу куты - Ыстык жер (Гоби даласыньщ) халкы, сек1з - байырку халкы, Аз-Ашпа Тай-сенгун халкы, Тоныра [тайпасы], абык, сак Ай-бас, Уш-карлук мунша халык жабгу ха1жы. 28. Тэщр1м ханым улы [Бшге Телес (сол кол) Улыг Бшге] чад куты ... (4 эрш ешкен) ... халкы, Одурган буйруктары (кол басшылары) Чабыш-сенгун ха;жы тогыз-байырку, Кашкар каласын алды [жэне] гогыз-татар мунша халык чад халкы. 29. ... (шамамен 10 эрш ешш кеткен) ... б т п м е муны жаратушы (жазушы) Б1лге Кутлуг Тархан-сенгун [Ол] мунша халыктыц аты15—158 225

жешн, жол ын (ко гам да иеленетш орнын) хаттады. Эл1м, Ч1гш ел журтты (елдО К,утлуг Бшге-сецгун, Уршу Кутлуг Тархан-сенгун ол ею журтты (С Л Д 1 ) 30. жарылкады (баскарды). Тардуш канатынын Байырку [тайпасыньщ] Бшге Тархан куты Жагма (Ягма), Табгач Шогдак басы Бшге сенгун Озул ец-Ерюн. ' Бакатастыц сауытындагы жазу Муны жаратушы (жазушы) Богу [алдында] бас иемш [23] Тусшнстеме [1] «2о11иу» (Жоллуг) - жолды. Бурынгы дэстурл1 транскрипция бойынша «Иоллуг». Осы каган ес1мшен кешн еюннн каганньщ ес1М1 ешш кеткен. Оны С.Г.Кляшторный «Истеми» - деп жацгырткан [1980, с. 94]. Бул гылыми дэлел1 н еп зсв усыныс. 1стем1 каган ес1М1 Бумын каганнан бурын аталмайды. Мундагы Жоллуг каган да, аты белпсгз еюннн каган да Бумыннан бурын болган улы кагандар. Аттары алтын эртп ен мэцгш к таска (ескертюшке) жазылып сакталуга ТИ1СТ1 атакты кагандар. [2] «гаЬу1уц» (кара: <^'аЫац»). Бупнп кыпшактш гобында «2аЬу1уц -гаЫ уя» [ЭСТЯ. 1989. с. 47-49; МК. IV. 23; ДТС. 222, 249; ТТ. VIII. 103; 1Л§. II. 28]. [3] «ОШкеп еН Те§ге51 еН кис Ьегй» (Отукен ел1, Тегрес1 ел1 куш берд1). Отукен бупнп Хангай жотасы. Ал «Тегрес1 ел1» дегендеп жер атауы емес. Бул «мацы», «айналасындагы» деген угым бередг Тубф «1е§ге» [ДТС. 548; Туй. 8; МК. I. 490]. [4] «5йг)иг Ьазцап». Бул арада Отукен - Хангай жотасыныц дэл ортасындагы бупнп атауы Дулан-кайырхан тауын «Сунуз башхан» - деп атаган. Осы таудыц сол жагындагы алдыцгы арткы Теркш езендершщ куйылысындагы ерекше бтм д1 шошак тауды «Ыдукбаш» - к а с и е т п , к и е л 1шокы д е г е н магына бередг Осы таудыц сол жак баурайына чыт (арнайы топырак тепп, отпен аластай тазалап бшктеткен 1ргетас-фундамент) орнатып, соныц устше каган ордасын Т 1 к к е н о р н ы б у п н г е дейш сакталган. Хан ордасы сол ж е р д е н к е ш к е н кезде онын журтына (чьггка) каганат тарихы жазылган ескертюш орнатып кеткен. 226

[5] Дол осы Ыдук-башханда орнаткан чытты 750, 753-жылдары Тез (бугшп атауы Тэс) дариясынын басына орнатып хан ордасын тшкен. Хан ордасы т1плген журттары ею ден боп, бупнге дейш сакталган. Жерплпсп халык бул ею децнщ бгргн «Ногоон толгой», еюнгшсш «Кек толгой» деп атайды. Тэс (Тез) ескертюшш 6)3 «Ногоон толгой» - деп аталган децнщ (журттыц) касынан тапкан ед1к. [6] Бул жолда (18 жол) «га$у 1ак]а ... 1оЦи 1а$ца» деген ею лексикон бар. «2а$у/]'а$у» жаеаган, жендеп кырнап майдалаган [ДТС. 244, 245] деген магына бередь «1о1ци» туб1р1 «1оЬ> (толы). Ал устыннын терт жагын кырнап жасагандыктан ол ез1 толы дунпе болып тур. Осы бейнесше карай туржтер устын тасты «1о1ци 1а$» - деп атаган. [7] «зеклг 8е1егзе» (Сепз Селецп). Рашид-ад-динде [Сборник летописей. Т.1. Кн. I. М.-Л., 1952, с. 113] «зеклг шогцп» (сепз дария). Осы аймакты Д.Г.Савинов, С.Г.Кляшторный Оцтустж Тува жерше апарып танады [Карацыз. Савинов Д.Г. К вопросу об этнографии Севера Центральной Азии предмонгольское время /7 Проблемы отечественной и всеобщий истории. Л., 1973, вып. 2, с. 26; Кляшторный С.Г. Терхинская надпись // Советская Тюркология. 1980. №3. С. 94]. Бгз бул ею автормен келюпеймгз. Турюлер дэу1ршде Селецп дариясына куятын сепз езенд1 атаган. Олар бугш п Хануй, Кунуй, Идер, Дэлгэр-мерен, Терюн езеш (Селецпге куяр тустагы атауы Чулуут-гол), Ариг, Эг, У р. Бул сепз езен Селецп дариясын курайды. Кейш Сепз-мерен (езен) аталган. [8] Жогарыдагы Д.Г.Савинов, С.Г.Кляшторный осы жолда атауы аталган Телду, Карга, Боргу аймактарын тагы да Оцтустж Шыгыс Туваньщ Каргы (Карга), Ка-Хем (Бургу) езсндер1 деп жогарыдагы ецбектершде тагы да кателескен. Ойтсе «Телду» атты езен кайда? Байыргы турюлердщ дэу1ршде аталган дэл сол атаумен Орхон дариясына куятын Карга, Борго, Ерее езендер1 Солтустж Монголияда бар. «Телду» деген агауы гана Ерее болып езгерген. Бул аймак епн егуге колайлы. Нулы, сулы, кара топыракты. Табигаты жайлы. Сондыктан да турюлер осыдан 1300 жыл бурын сол жерлерге епн епп, «1агуу1ууут» (епн алабым), - деп атаган. [9] «цату, кийпи)» (Хануй, Кунуй) езен атауы бупнге дейш Монголияда сакталган. Селенп дариясына куятын езендер [Сарткожа К- 2002. 50-6.]. Кытайдьщ орта гасырдагы тарихшысы Ван Боныц «Тан Хуэйяо (Тан патшалыгыньщ жинагына шолу)» атты енбекте: «Тоира [тайпасыньщ] жылкылары байырку [тайпасыньщ] жылкыларымсн б1рдей торы тустг Юлин тауыныц шыгыс жагын, 227

Цзюиюэ (Хан-гай) тауынын сол жагындагы Хунно езеншщ онтустж шыгысын мскендсйд1» [ТХЯ бвл1м. 72, Т.З. 1305-1306 б.] - деп Хануй езеш б.з. VII гаеырыньщ б1ршип жартысында кытай тарихында белпленшть Онымен катар Чжан Мудын «Мэнгу Юму Цзи (Монгол кешпелшершщ баяны» атты енбепнде: «Мундагы езен Кунуй деп аталады» [МГЮМЦ бел1м 8; Чэнь Чжунмянь, 1958 а, 771-бет],-деп Кунуй (Хунуй-мон) езеншщ аты белгшенген. Монгол жершдеп осынау Хануй, Кунуй атты ею езен атауы ертеорта гасырдан бугшге дешн озгерМей сакталган. [10] «ОШкеп йег оцуу Так]утп» (Отукен жердщ он жагындТалкым). а). «ОШкеп 2ег» (Отукен жер). Турю-кыпшактардьщ алгашкы бас б1р1кт1рш топтаскан байыргы мекеш. ЦХР-ньщ солтустж батыс жагындагы 96’-102’ бойлыкта, 36’-40’ енджт] орналаскан Наншань тау жотасынын солтустж бет1н байыргы тур]’ктер «Отукен жер» - деп атаган [Сарщожа К- 2002.50-6.]. Турж ордасы Отукен жерден, бупнп Орталык Монголиядагы Хангай жотасына орда тжкенде ол жерд1 «ОШкеп ]уз/2у8» (Отукен жыныс) деп атаган [КТ.1У.З-4; МШУ.21; Туй. 15, 17; МК.1.138; И$р. 7317]. Ал Саян-Алтай тау жотасында «Отукен 1 р 1 н» (ОШкеп 1пп) деген жер атауы бупнге дей1н сакгалып отыр (Потопов Л.П. Народы Беклинский степи // ТИ. М.-Л., 1963, с. 282-291). Сезд1н туб1р1 «6Ш§» (тшеу, сурау, жалбарану) [МК.1.199; С>ВЫ. 419! -; 1Л§.1.377; ДТС.393]. А л казак ортасында жер атауы жэне адам еам ш е Отукен атауын бер]’п келген. Наранкол ауданындагы жер атауы Отеген, атакты батыр м уЙ13Д1 Отеген деп аталады. -уап, -§еп, -цап, -кеп еткен шак ет1ст1кт1н жалгауы. Отукеннщ толык магынасы «Т1леген жер». Тэшрден турштердщ 11 леи алган жер1. Шыгыстагы Кытай корганынын сыртындагы Наншань тауынын солтуст1гшен бастап Орта Азиядагы казак жерше деГйнг1 мын жылдык улы кеште жер ауыеып жана коныска келген сайын туркыер ата-бабасынан бермен карай касиет тутып атап келген жер атауын умытпай кастерлеп жана коныстарына койып отырган. Сонын бгр дэлел1 осы «Отукен» атауы. Дэл осы 1спетт1 тагы б1р жер атауы-Алатау. Наншаньтауында Алатау (Алашань - Хэланынань) Кемерова мен Хакасия аралыгындагы 300 км-ге созылып жаткан тау - Алатау, Жетюудагы - Алатау. б). Отукен жердщ (Наныиань тауынын солтустж бепнщ) он жагы Талкым (Так]ут). МШУ ескертюгшнде «Огукен жершщ онтуст1пнде Ирленту Талкым» [МШУ.Ш. 10], - деп белплеген. Та1цу 228

(каз.) - тер1 илейтш курал [КТТС. 2008. 779-6], Т а^у (мои.) - тер1 илейтш курал [МХТТ. 1966. 517 б]. 1а1клк (мои.), 1а1цапс1ау (каз.) - унтактау, талкандау, кинау, азаптау, т.г. с.с. магына берсд1 [ДТС.213]. топыракты угш талкандап юрппн кую, сол юрпии, кссектен корган, дуал тургызу т.с.с. магынасы аркылы «1аЦут» (корган, дауал) дегсн атау бершген сиякгы. 0йтсс, ерте орта гасырдагы байыргы турштердщ «1а1цут» лексиконы Кытайдын Улы корганын атаган атау сиякты. в). Талкымнын онтустнтнде Суй халкынын кагандыгы деп осы сейлем жалгасады. Бул арада Талкым жер атауы емес, Улы корганды атаган атау [Сарткожа К- 2002. 51-6.]. Ал Наныиань тау жотасын кытай нускаларында «Онтустж тау», - деп атаган [Малявкин А.Г. 1989. С. 194. Комм. 344]. Орта гасыр кытай нускаларында Наньшань тауынын солтуст т н д е п Улы корганды Чжэлучжан кабыргасы (бекппс!) туралы кептеген тарихи мэл1мет сакталган. Б.з.б. 141 -87 жылдар аралыгында У-ди патша далалык армиянын колбасшысы Лу Бодэге тапсырма берш, Чжэлучжан бекпне корганын алгаш тургыздырткан. ЮХЦСУ тупнускасында: «Бул Улы корган Цзюцюань уездш каласынын солтустж жагына осы каладан 240 ли (120 км) кашыктыкта орналаскан» [Малявкин А.Г. 1989. С. 135; Морохаси, 1966-1968, Т.XI. с. 168; Таскин 1984, с.300, прим. 23]. г). «ОШкеп 2ег оцуу Т аЦ у т зй] 2ауу Ьоскт цауапууу» (Отукен жердщ он жагында Талкым Суй жауымыздьщ халкынын кагандыгы) [Терк.III.20]. Талкымнан бастап Суй патшалыктын жер1 деп таска тацбалап кеткен. Кытайда Тан патшалыгы бола тура ерте орта гасырдагы Б1р1ккен Турж каганатынын басшылары оларды бурынгы патшалыгыныц атаумен таска ойып жазып кеткен. [ 11 ] «а1Шп 2уз/)уз» ( Алтын жынысы)- Алтай. Кытай нускаларында Цзиньшань (Алтын тау) деп белплеген [Малявкин А.Г. 1989. с. 166, комм. 244]. [ 12] «кб1цп» - Монголия Республикасыныц шыгысы, Солтустж Кытайдын Ресей шекарасына таяу орналаскан Келен-нур кел1. ЖерГ1Л1КТ1 халык Далай-нур деп те атайды. Рашид-ад-динде «Кулэ-наур» -д е п белгшенген [РАА. Т.1. Ч.П. С.52, 129]. [13] «1сгек1 Ьос1ип» (1шю халык) - Ордалык. [14] «Оауаз а1асиц» - коргаушы карауыл басшысы [Сарткожа К2002. 51-6.]. цаууз (каз) тасадан коргау [КТТС.476]. чауа1з (моц.) - корганые [Цэвэл Я. МХТТ 633]. Тарихи озгер]сл ^ауа5~ цаууз ~ 229

цауа1$ ~ цауа$ - ер журек [ЛОК.27]. Улы каганньщ коргаушыларына мыкты, куатты азаматтарды ал атын болган [МКД1. §225-227]. Осы «цауа$» атауымен байыргы турктер каганньщ кузет колыньщ немесе 1ШК1 эскердщ уландарын атаган. Ата - ата -с сез тудыратын журнак, -иц/йк, -уцЛк - еЫ мдк журнагы. Мысалы, асис], Ьигиц, цу1уя, 2агис]/)ашя, гаяиц/^агиц, ЪесШк, 1егйк. Олай болса, «а1асиц» - карауыл косыныньщ басшысы. [ 15] «цап игис]» (хан тукымы, хан урпактары). Мемлекепн оц (тардуш), сол (телес) жэне ордалык (1чрею) деп ушке белш баскарганда Ордага хан тукымдары немесе хан урпакгары жэне огуз тайпалары юргенш сез етш отыр. [16] «шгуац Ьазу» — Тургак кол басшысы. Моцголдыц купишеж1рес1нде [МКШ] азаматтарды арнайы 1ржтеп алып, Шьщгыс ханныц тунг! кузепне койган. Осы эскерлерд1 «1игуац сеп«;» (тургак эекер) - деп атаган. Байыргы турнсгердш осы эскери жуйесш Моцгол имперпясы сол калиымен, атауын да езгертпестен кеппрш колданган. «Тургак» корганыс колы. 117] «цШШуу». 1. ци1 - кут, -1иу/1й§, -1уя/Пц, -1ау/П§ - сын ес1м, зат ес1м тудыратын эр1 гэуелд1л1кт1 бшд1ретш жалгау. Мысалы, еШ§, цауаЫуц, 1оп1иу, кипН§, Кй1й§. III жактыц тэуелдж жалгауы. 2. циН иКщ. ци1 - кут. йКщ - у л еа, сыбага, белж, пай [МК.1.72; Туй. 4; ОВЫ. 827; ТЬв. 11.102; ДТС. 625; ЭСТЯ.Т.1.627]. бул сараптамалар «ци11иуу» лексиконы меншпт, улес1, сыбагасы, кугы деген магына беретшш керсетедг Ойтсе, каганат орнаганнан кешн улы каган оз шщ ею улы на каганаттыц оц, сол канаттарын олардыц менШ1Г1, улес1 репнде белш бергенш наш етедг «0и11иу» лексиконыныц 16 турл 1 магынасын ашып сараптаган А.Бомбачидщ макаласын карацыз [ВотЫхп А. 0>и11иу Ьо1&ип // ЬТУ. 1965. Уо1.36. 8.284-291; 1966. Уо1.38. 5.13-43]. [18] «зекк 1^'угции» [Терк. 27]. Б1ржкен турж каганатыныкаганы байырку тайпасы ею белш сепз байыркуларды оц канатка (тардуш), тогыз байыркуларды [Терк. 28] сол канатка (телес) енпзшп. Каганатты колга алган Ел-етъпш Бшге каган 752 жылы ел 1шшде эюмшш ж территориялык белппстер жасаганда байыркуларды осылайша ста канатка белш енпзген. Кейш еепз-байыркулар «найман». гогыз-байыркулар «керей» атанган [Сарткожа К. 2005. К Г. №4.2005. 17-22 6.]. Кытай нускаларында тогыз-огыз байыркулар [Малявкин А.Г. 230

1989. С. 141. Комм. 52 ,53] б.з. 606 жылдан бастап белгшенген. Орналаскан жер келем1 шыгысы Хянган тау жотасынан батысы Хангайга дешн, онтуспп Улы корганнан солтуспп Байкал келше деш нп аралыкты алып жаткан [Бичурин Н.Я. 1951. Т.1. с. 343-344; Малявкин А.Г. 1989. С. 141; БШ., гл. 99. С. 196, 3; СШУ, гл. 84. С. 18а, 6; ЦФЮГ, гл. 986, с.7а, 3; ЦГШ, гл. 8, с. 76, 2; СТШ, гл. 124, с. 86,3]. Сепз-огыздар туралы тарихи деректерде мол белпленген. Ата М элк Жувейнде «сеюз-ок» [Сарткожа К- 2005. №4. 14-6.], Жемаль Каршиде «Кучлуг хан ас-секизи» [Бартольд В.В. Т.У. 1968. С.470], Абу-л-Фараджде «секиздер» [тагы сонда. С. 104] деген атаулармен сакталган. [19] «зац а]Ъаз» кандас сак айбас [тайпасы]. Будан бурын байыргы турю б т г жазбаларында кездеспеген дерек. «зац» ежелп сактар. Казак тйннде «сакара», «эл1м сак», «сака» деген коне создер сакталган. Мундагы «сак+ара» сез1 «сак» эрине ежелп сак болуы бек мумюн. «Ага» кещ сткт1 б1лд1ред1. Сондыктан да, казактар улы даланы «сакара» деп атап, оздерш «сакара халкымыз» дейтш. «0Л1М сактан» ежелп дэу1рден деген магына бередь «Сака» сез1 жеплген, толыскан деген магына беред1. Ойтсе ежслг1 сактар турк1 халыктарынын жадына бурыннан сакталгандыгын керсетед1. Кытай деректершщ кпаби окылымында «сэ» немесе «сай» деп окылады [Малявкин А.Г. 1989. С. 189. комм. 189]. Кытайдын «Цзюаньду елинщ баяны» атты деректе [XIII., гл. 96А, с. 19 б, 8] сактар туралы арнайы бол1м арнаган. Сак (скиф) тайпаларынын туракты мекендер1н керсеткен деректер сакталган. Онда Гуй-шуйда (Амударияда) сактардьщ жекелеген тайпалары ем1р суред! деп белгътсген [ХХШ, гл. 88, с. 20а, 2-4; Малявкин А.Г. 1989. С. 189. комм.318]. Мше, сол сактардьщ Айбас тайпасы Б1ржксн тур1к каганатыньщ он канатына (тардуш) б.з. 753-жылдары ен1п, Улыг Б1лге жабгудьщ (ябгу) карамагында болганы туралы мэт1нде жазып калдырган. [20] «цаз ца]аз» Кас (нефрит) кала. Теркш мотшшде уш мэрте X эр1п кеск1Н1 кашалган. Буг1нге дешн байыргы ту р к мэтшдершде М эрш кесюш темендег1 ескертк1штерде кездесед1. Жазу мэтшдершде эрш кесюш ретшде: Талас саганасы (Ашыктас) - 2 мэрте. Уюк-Аржан (Е. 2) - 1 мэрте (ег а1ут цузцаз). Бай-Булун (Е. 49) - 1 мэрте (ег а1уш с|аз1уц). Карбан (Таулы Алтай) - 1 мэрте. 231

• Талас VII - 1 мэрте. Туй-укук мэтшшде (Туй. 26) - 1 мэрте. • Тайхаргасы - 1 мэрте. • Бэгэр мэт1Н1 (Монголия) - 1 мэрте. • Теркш мэтшшде - 3 мэрте. • Барлыгы - 12 мэрте. Осы эрш кесюшне В.Банг «Ь৻ [Тигсюа // «М1НеПип§еп ёег ^гёегазгайзсЬе ОезеПзсЪай» .1§.1916, Ье1р2щ, 1917. Р.289], С.Е.Малов В.Банпнщ окылыМын тура кабылдады [Малов С.Е. 1959. С.70]. Р.Жиро «-са/ -се» [Сягаис! К. Ь’тзспрНоп (1е В а т Тзок1о. Р.52], Г.Клосон -пуц» [С1оизоп О. Тигк1зН апс! М.оп§оНап зШсИез. 8.78], И.В.Кормушин Г.Клосоннын усынысын тура кабылдады (1997. С. 172, 258-260), Т.Текин «Ьаз» [Т ект Т. А § га тт а г оГОгкЬоп Тигкз. 1968. 8.24], А.Аманжолов «-гЬ> [Аманжолов А. К генезису тюркких рун // ВТ. №2. 1978. С.81], И.Л.Кызласов «-зу/ -§Ь> [Кызласов И.Л. Рунические письменности Евразийских степей. 1994. С. 133- 134] деген окылымдарды усынды. Зерттеушшердщ кеб1 «Ьаз» деген окылымды кабылдаганымен, оган куджпен караушылар, сенбеушшер тобы кебейдг Н.Р.Кормушин Г.Клосоннын «1уц» окылымын кабылдаса, беделд1 турколог А.М.Щербак бул окылымдардьщ б1рде б1реуш кабылдай алмады-. Б13 аталмыш галымдардыц усыныстарын жогарыдагы 8 мэтш деп жекелеген лексикондардьщ орнына коя отырып сараптаганымызда, И.Л.Кызласовтыц окылымы этнол ингвистикалык тургыдан да, грамматикалык жагынан да жакын келгешн мойындауга тура келдь Нэтижесшде И.Л.Кызласовтыц «зу/ 31» окылымын «аз/уз» «за/зу» дсп турю тш н щ уйлеам зацы бойынша тек кана жуан айтылатын свздерге гана колданган болуы мумюн деген тужырымга келдж. Сейтш байыргы турж М э р т кескшш «аз/ уз» - деп транскрипциялауды жен кердж. Теркш мэтшшде (хм М м «зац а^аз» [Терк.27], УРНIXН «цаз цауаз» (Кас каласы) [Терк.28]. «с]аз» - кас тас (нефрит) [МК.Ш.52; ДТС.431 ]. «Разу» - Кашкариядагы жер атауы [МКЛП.224; ДТС.430]. «^а^а5» - кала. Ерте орта гасырда «цага ца]аз» [МК.Ш. 172; ДТС.424], «заругу ца]аз» [МК.Ш. 172; ДТС.485] деп аталатын калалар болган. Кашкар каласынын ежелп атауы болуы да мумюн. бйткеш , бугшге дешн Кашкарияныц кас тасы (нефрит) элемге белгш . Буюл бутш нефрит тауынан элемнщ тукшр-тукшршен келш кас тасын алады. Жогарыда 613 сез еткен сак (скиф) атауын жэне осы Кас кайас каланыц атын туржтер ежелп буын жазуыныц дэу!ршде касиетп 232

деп аталган М танбамен белплегсн болуы да мумюн. Байыргы турю б т г жазуына реформа жасалганда ежелден елдщ елтанбасы (рэмш) болган, тайпалар мен тайпалык одактьщ касиегп танбасы болган касиегп, эр1 киел] танбаны турю б т г сапынан алып тастай алмаган сиякты. Ойткеш улттык дэсгурге бсрж турюлер бул танбаньщ киесшен корыккан болар. Б1р заманда осы кесюнмен буюл бутш сактардьщ атауын белплеген болуы да эбден мумкш. Ал кас тасыньщ касиетш элем халкы ерте танып б ш п кастерлеп, кад1рлеп, киел1 тас ретшде багалаганы гылымга ежелден белгий. Мше, осы киел1 ею атауды «8» эршшщ баска кесюндер1 бола тура киел1 кеск1нмен белплеген. Сойт1п, жуздеген жылдар бойы сактармен (скиф) кас тасын белгтлеп келген дэстурд1 бузбай XI танбаны «а$/$у» мэнд1 эр1п кесюншщ орнына колданган болуы да мумюн. Б1зге жеткен археологиялык акпаратка жуг1нсек бул кеск1нд1 хз ежелг! еуразия кешпелшер1 темендег1 ек1 уш турл1 колданыста пайдаланыпты. Солардьщ б1рльжарымын дерек рет1ндс керсетсек: 1. Тайпа тацбасынын орнына жэне елтанба (рэм1з) рет1нде колданган археологиялык деректер: • Тэвш-ула петроглифь Кола дэу1р1. Б.з.б. Ш-1 мьщ жылдык [Окладников А.П. 1980. С.253-256]. Батыс Монголия. Кола, тем1р дэу!р1. Б.з.б. III - б.з.б. Х-УШ гг аралыгы [Дорж Д., Новоградова Э. 1975. С. 147-179]. • Цахир петроглиф!. Тем1р дэу1р1. Б.з.б. Х-1 гг. [Цэвэндорж. 2004. С.22, 274-276]. 2. Ежелп турк] б т п н щ буын жазуын да. • Сарезен I. КХР. Б.з.б. XIV-VIII гг. [Сарткожа К- 2007. 114-6]. • Сарезен И. КХР. Б.з.б. У11-1У гг. [Сарткожа К- 2007. 116-117-6]. 3. Реформадан бурынгы турк1 б1т1гте. • Хунну (сюнну) жазуында [Сарткожа К- 2007. 125-6]. Орта Азия бгпгтершде [Сарткожа К- 2007. 125-6]. Бул археологиялык тарихи деректер X] кесюн б.з.б. Ш-1 мынжылдыктан бастап арада уз1л1сс1з турк1 б т г жазуына дей1н ежелп сак (скиф), туржтердщ касиепч рэм131, нышаны (символ), кей1н логограммалык жэне силлобограммалык жазу рет]нде колданыста болганына кез жетк1зем1з. Ойтсе, ежелп сактардьщ (скиф) касиегп символдары ай, кун, тауешюлермен б1рдей денгейде бул символды колданган деп батыл тужырым жасауга болады. Онын тагы б!р бултартпас айгагы Бор-Бургасун (Таулы Алтай Республикасы, Кош-агаш ауданы, Шуй бойы) мэтш] кашалган тастыц 61р 6ет1не

^ ■ А осындай танба сызыи «1и1т у 5» (тупы м ) - «бас ид1м», «табындым» деген магынада кашап калдырган. Касиетп оо танбага турж каганатыныц символы (нышаны) болган таутекенщ мушзш сызып калдырган. Бул тарихи деректер ежелден халык жадында киел1 (касиетп) деп сакталган кесюнд1 турюлер жазуына реформа жаеаган кезде мулде алып тастамай, касиеттш пне бас иш, киел1пне табынып дэстурл1 турде колданып келген 1Н корсетедг [21] Тардуш (оц) канатка юрген байырку тайпасынан шыккан когам кайраткер1 Бшге Тархан мешшгше Бшге Сецгун, Озыл Оц-ерк1ндерд1 бас етш, жагма (ягма), табгачтарды (кытайлардан турю коластына юрген халыкпгар), шогдак (кезшде турк1 коластынан кашып шыгып, кытайлардын иел1Г1не юрген огыз тай пал ары) елш бергеш туралы сез еткен. [22] «8(113112 Ъа5 цап» - С’уцуз баш тауы. Егер «Ьав» сез^нен кеЙ1н «с]ап» сез1 жок болса Суцуз кайнары (езешпц баетау басы) деп аударылар ед1. Мысалы, Тез башы - Тез кайнары, Кейре башы - Кейре езен]н1ц бастау басы, т.т.с.с. Бул арада «цап» деген сез тургандыктан, «тау» - деп тусшш, солай аудардык. [23] Бакатастыц сауытындагы «Ьипу ]ага1у у та Ьбке 1и1а т » деген б1р сейлемд1 зер'пеуш1лер темендепдей аударган. 1. М.Шинэхуу: «Буны жасатып бер1к орнаткыздым» [1975.35-6.]. 2. С.Г.Кляшторный: «Тот, кому выпало соорудить этот [памятник] - Беке Тутам» [1980. С.94]. 3. Т.Текин: «Вшш уарап Воке Тутам (сНг)» [1983. 5.811]. 4. К-Сарткожа: «Поклоняюсь творителью Боку (глава религии)» [2002. С.50]. Сейлемдеп сезд ер толык тус1Н1кт1. Демек, терт зерпеуш 1 4 турл1 магынада аударган. М.Шинэхуу «ескертюшп бер1к етш орнаткыздым» деген аудармасында «уага1уу та» , «Ш1а т » сездер аударылмай калган. «Ьбке» сезш моцголдыц «Ьбк» (берк) деген сез1Н1ц магынасымен аударган. Нэтижесшде сейлемшц дурыс аудармасын бере алмаган. С.Г.Кляшторный аудармасында «Ьбке Ш1а т » деген Т1ркес адамньщ аты ма, элде не екен1 6елг1С13 болумен катар аудармасы тус1н1кс1з болып шыккан. Т.Текин бул ескертю цт Беке Тутам деген адам жаеаган деген магынада аударган. Ал К-Сарткожанын аудармасында ескертК1ШТ1 жаеаган Д1Н басы Бекеге бас пемш деген магына берген. Бул с е й л е м д е п «Ш1а т » , «Ьбке» д е г е н е ю с е з д 1Ц т о л ы к м а г ы н а с ы н а ш ы п 6 е р м е Й 1 н ш е д у р ы с тус1Н 1к алу м у м ю н б о л м а й т у р . 234

I. «Ти*ат». Туб1р «Ш1». Байыргы жэне каз1рп турю тшдершде кеп магына бередг Онда: туту, гуты ну, колдану, сактау, устану, устау, жупну, бас ию,табыну,т.т.с.с. Мысалы, итипс 1е13п§еП11- у м 1т(сешм) Тэщрш тут (сешм Тэщрше бас ию) [МК.1.133]. Опу кйс!§ ШНу - ол мсш куштщей (куигп деп) мойындады [МК.1.376]. 01 Ьаца е1щ 1иПу - ол меш ел етт1 [МК.П.292]. Е1щ 1и1уупса о1 ии -- ел тугканша, от тут (елге бас игенше, отка бас и) [МК.И.292]. КегШ пошяа ца]тас1уп, 1ег5 1е1ги ]ад1ия 1бт§ 1иШг1аг - нагыз гылымды устанбай, тер1с билжТ1 (занды) устанды [ТТ.У142]. Вн п о т ЬШ§ке 1арушр,- уазуп еШгт^е Ш1туз кег§ек - бул жазбага табынып, тумарга бас ию керек [ТТ. VII. 14)0]. - а т / - у т - 1 жактьщ тэуелдж жалгауы. II. «Воке». Алтай тш тобынын турю, монгол плдерш деп магынасын, колданысын алып карастыралык. 1. «Ьбке» - айдаЬар [МК.Ш.227]. 2. Ьбке~Ь б§е-куш т1, куатты. Тур. диал. 05., кир., алт., ГАЯ., Баск. Туба., ЯК., Р IV. 1299, Р IV. 1693-1694., ДТС. 11 7., ЭСТЯ. 1978.211- 212., Цэвэл. МХТТ. 100., М ^Ш (Козин).596. 3. Ьбке/Ъбкб - балуан. Тур. диал., 0 8 ., алт., Баск. Туба., тува, ЯК., Р IV 1299.. Р IV. 1693-1694., Г.Клосон (8ап§. 95, СЬ.324), Буд (Чиг)., 2еп (Шыгыс Турж)., ДТС.116., Яат.К\У6.55„ Цэвэл. МХТТ.98., МКШ (Козин).599. ЭСТЯ.1978.211-212. 4. Ьбке~Ьбки~Ъб§й - бш1мд1, б ш к п , бйн’мд1 басшы, акылды, дана, данышпан, абыз деген магынамен тусшд]р]лген. Кдрацыз: 11АЖ32.1-2 бет1 79., Мап.Ш.288„ ЭСТЯ.1978.212., 1Л§.И.44.33., ТТ.V.А. 107., 8А.2 б., 8иу.899., ДТС. 116., Мал. ПДТП.373., Тур. диал. 08.11.764., Буд.1.286., МК.Ш.228, 303., СаГ. Е1Г8. 260. Каз1рг1 турю Т1Л гылымында Ьбке~Ьбкй~Ьб§й сезшщ магынасын осылайша туснццрш келд1. Демек, жогарыдагы туспццрменщ тортшнп керсетюиннде зерттеушшер агат кеткеш аньщталып отыр. Байыргы турю тш н деп «Ьб§й» сезшщ накты магынасы Алтай тшшщ 1шшдеп турю жэне монгол Т1Л тобында сакталган. ХШ-Х1У гг мурасы кыпшак тш н щ Кодекс Куманике тупнускасында «Ьб§й» архаизмш араб тш н щ «эулие» деген сез1мен тусшд1рген [Курысжанов Э. 56]. XIII гасыр мурасы «Моцголдыц купия шеж1ресшде» «Ьб§и» - дш, эр1 дшбасы [М1^Ш]. Кдз1рп монгол тшдершде дшбасы жэне байыргы дшш «Ьб§й» деп атап, колданыста жур [Цэвэл. МХТТ. 100]. «Моцголдыц купия шеж1ресшде «Тэв Тэнгэр Кокечу богу» деген дш кайраткер! бар. Осы сейлемд1 казактыц «Салиха, Сэмен» жырына тупнускадан аударып енпзген. Сонда: «Тебе Тэщр Кекше эулие» деп «Ьб§й» атауын «эулие» деп аударган [Салиха, Сэмен...]. 235

Орта гасырдагы туп нус кал ард а осылайша колданыста болган болса, одан аргы 1Х-Х1 гасырларда «бегу» сез1 кандай магынада колданганын накгы дерекгермен алып карастыралык: 1. А п л е т е Глпхиапуд бгепйпеп бк Ьб^ип ке!^т Шутацу - Онда тагы Линхуа гулщен Бегун [кайта] тумак [1Л§. II. 4433]. 2. ЦпШп зууащу Ьигхап1аг ЫизуШа Ьо§й1ег ци\таууп(а ]аутиг ] а у т у 8 хиа сесек |а у т у 8уп $ацупту$ кег^ек - Ол дуниеде бурхандар елшде, богулер кубмрыгында (дпшйлдерге) жацбыр жаугандай бойшешек жауатынын ойлау керек [ТТ. V. А 107]. 3. Ус1иц Ьб§и Ьигхап - Киел1 бегу б ш к п бурхан [8и\\ 899]. 4. Оп кйс1й§ Ьб^й ЬШ«Н§ иуап аггу1аг - Он есе кушт1Бегу бш жт! парасат тшектер1 [8А26]. 5. Ьб§и еП§ кйсШ^, ]агиц {ецп - Бегу ели (сен) криретп, нурлы Тэщ ркщ [Мап. III. 288]. Осы тарихи деректерде бегу кудайдыц куд1рспнше кайта тумак (№ 1), олар Д 1 н и адамдар болгандыктан бурхандар елшде (ол дуниеде) жумакта ем1р сурмек (№2), богулерге Тошрдщ нуры жаугандыктан акылды, кушт1, 61Л1КТ1, оныц ортасы касиегп (№3, 4, 5) дейдь Ойтсе, бегу сезш карапайым гана бггпмд1, б ш к -п, акылды, дана, данышпан деп тус1нд1ру дурыс емес екеш кершш тур. Мунда букгл бутш дшдк дшнщ басшысын «бегу» деп атап керсеткен. Б.з. XI гасырга дешн сакталып келген темендеп дерекке жупнелж: ЬШ§ш 1гс!есНт, Б ш м д 11здед]м, Ъбкйт йгйгсНт. Бекуш тандадым. бгй тш аёугёут, 0 з1мд1 айырдым, )а1уу1 а1у т ] ‘а21упиг [МК.Ш.228]. Атак дацкым жазылар (мэцгш кке калар). Бул елецде б ш м 1здеп, бегу дшш тацдап, езш-ез1 ортасынан шеттетш кеткенднт ушш, Тэщр жолына тускендпл ушш атак-данкым кешнп урпактыц жадында мэцп сакталар деп жырлаган. Дш жолы - ауыр жол. Дш жолы - кудай жолы болгандыктан, осылайша кущренш ем1рден баз кешш отыр. Х-Х1 гасырда тургын халыктыц Бегу (б1здщше Тэщршшдж) дшше карсы ислам, будда дш ш щ арасында ж ан кеи т шайкастар журщдь Нэтижесшде, Бегу дш1 ысырылып, турю халыктарында ислам Д1Н1, монгол халыктарында буддизм непзп улт дш1 болып калыптасты. Сол кездеп халыктыц кайгысын темендеп елецде былайша керсеткен. 236

]ег§е 1е§1р зийШг [МК.II 1.303]. Ы1§е Ьб^й 7йп21сИ, Агип ей гапсуёу. Егёет ей 1упсу1с1у, Б1Л1КТ1 Б в Гу ЖуНЖ1Д1, Заман оны жаншыды. Абырой ТЭН1 ЖИД1Д1, Жерге с щ т жогалды. Ондаган жуз жылдар бойы турю, монгол халыктары устанган неп зп дуниетанымы, идеологиялык алтын багынаеы болган бегу (Ьб§й) дшш, философиясы мен идеологияеы жэне дши канондары берш калыптаскан классикалык ислам, буддизм дшдер] ю р т келш ысырап тастаган дэу1рдеп халыктыц рухани куйзелюш осылайша керсеткен. Дш ауысканда халыктын тарихи устанымы, менталитет!, психологиясы, идеологияеы жэне ем1р суру жуйес1 тубегейл1 езгер1ске туседг Осы езгерктер дуниеганымдык атауларды умыттырды, езгертп. Жана атаулар, жана угымдар пайда болды. Сол кезде «Ьб§и» атауы да умыгылып турю ты ш е «эулие» деген араб лексиконы юрш келген. Ал, монгол тшдершде «Ьб^и» атауы сакталып калган. Махмуд Кашкаридан бурынгы Орхон мураларында да «Ьб§и» (тэн1рш1лд1к) дшше байланысты акпараттар сакталган. Орхон ескертюштершщ мэтшдершде - Бегу каган (Ьб^й цауап) - [Туй.34]. Туй-укыкпен бтрге далалык согыста б!рге журген дш басы. Байыргы турю, моцголдарда улкен согьтс, шабуылга шыгарда, кандай б!р жакка аттанганда дш басына айтып, керсетш, алдын-ала болжатып барып козгалатын болган. Бутан дейш зерттеупплер Бегукаганды Капаган каганньщ улкен улы деп келген. Дэл осы к п етп дш басшыларынын, ес1М1 б!зге жеттг Бегу-каган [Туй.34-50], Бегу-хан [ТТ.Н.АЗЗ], Беге-будрач [МК.П.27], Беге-Иавгач [ОВ1Ч. 3966]. Байыргы турю мэтшдершде тагы да «Ьез зидйз зиуйзсШкёе КииН-сог апса Ы1§е саЬ ев1 егп, а1ру, Ьоке§1 егй» (Бес жолгы согыста согысканда онда, Кулльчор бйш< иес1, сез и еа болды. Айбары, бекес1 болды) [К.4.17.4] [187.235]. Кешпелшер туралы тарихи шеж1ресше жазып калдырган кытайдьщ кене деректершде кандай сезбен жазып калдырганын алып керелш. «Поклоняющся духам, веруют в волков (кит. «Ву» означает и Волхвов)» [188.231], - деп белплеген. Ойтсе кытай дерепнде де «Бегу» деген атаумен сакталган екен. Жогарыдагы сараптамаларга тужырым жасасак, байыргы жэне оргагасырлык турюлердщ Ьбке~Ьбкй~Ьб§й атауы Тэщ рлк дш деп гылыми жэне кепянлш эдебиеггерде колданып келген ежелп дшнщ непзп атауы жэне сол дшнщ дш басы. Ойтсе, Терюн ескертюшшдеп «Ьипу гага1уута (]ага(:уута) Ьбке 1и1ат» деген сейлемд1 «буны жаратушы бекеге (дш басына) бас иемш» деген магынада аударуды усынып отырмыз. 237

ЕЛ-ЕТМ1Ш Б1ЛГЕ КАГАННЬЩ УШ1НШ1 ЕСКЕРТКПШ (Могойн Шинэ-ус устыны) Орны: N 48°35’031»; Е 102° 13’30,0». Орталык Монголияныц Архангай аймагыныц Хайрхан сумыны мен Булгын аймагыныц Сайхан сумыныныц шекарасындагы Оргет тауыныц оцтустк шыгыс бектерш (долина) Могойн Шинэ-усун (Жыланды жаца су) алкабы деп атайды. Бул алкапта Ар-нуур (Арткы кол) деп аталатын юшкентай келыпк бар. Осы келпйктен Могойн-гол (Жылан су) деп аталатын шагын булак агып шыгып Хануй, Кунуй езендерше куяды (Сарткожаулы К- 2002. 56-бет). Могойн Шинэ-усун алкабынан Хануй, Кунуй езендершщ куйганындагы ППветьулан кешснше дешн 45 км. Хануй, Кунуй езендер1 солтустжке карай багытталып агып, жолай Чулуут (Тасты) езешмен б1р1пп Селенп дариясыныц б!р саласы болып Селенп дариясыныц улкен агысына косылады. Ескертюш орналаскан кешен Могойн Шинэ-усун алкабындагы Ар-нуур келш щ солгуспк жагына (2,5 км) орналаскан. Архангай аймагыныц Хайрхан елдьмекенш щ орталыгынан ескертюш кешенге дешн - 30 км, Булгын аймагыныц Сайхан елдьмекен орталыгына деГнн - 45 км кашыктыкта. Ескертюш кешеннщ солтуст1пндеп Оргет (ставка) тауы тещз децгеГпнен - 1700 м бшкт1кте. Таудыц ушар басына шымнан кешен тургызган. Бул кешенд1 1960 жылдардыц соцында, 1970 жылдардыц басында осы мацнан су шыгарып кудык орналастыру жумысын журпзген Кецес Одагыныц инженер-техниктер1 эксковатормен казып талкандап кеткен. Дол осындай кешендер жогарыда сез еткен Шивэт-улан (Кутлуг каган мазары), Култег1н кешен1н1ц оцтустж шыгыс жагындагы Шивээт-хайрхан тауыныц устш деп Б1лге каган (Кек турш каганы) кешетп, Тарнийнгол (Тарылы езен) жагасындагы дец уст1ндег1 турю аксуйепнщ мус1Н1 тургызылган кешен сиякты терт жерден табылып отыр. Ерте орта гасырдагы турюлер, орта гасырдагы моцголдар кагандарыныц, улы адамдарыныц мурдес1н таудыц уст1не жер уй орнатып соган жерлейт1н болган. Жер уйлердщ уст1н таспен толтырып, тертбурышты немесе децгелек кешен орынататын болган. Осыныц долелдер1 жогарыдагы 1 урк1 кагандар кешен1 мен Бурханхалдун тауыныц уст1ндег1 улы Шыцгыс хан мен оныц балалары Огедей, Тулуй, немерелер1 Менхе, Куйж кагандарга тургызылган кешендер болмак.

Жогарыда соз еткен Оргот! (Хан сарайы) тауынын устше орнатылган кешен Ел-етм1ш Бшге каганнын мурдесш орыналастырган орын болуы эбден мумюн. Онын дэлел1: а) Таудьщ аты Оргот1 (Хан сарайы) деп аталып отыр. б) Мунда улы хандардын мурдесш орнататын кешен табылып отыр. в) Култегш, Бшге кагандардьщ барыктары (гибадатхана жэне устын орналаскан кешен) мен мурде койылган касиегп орын б1р маннан табылып отырса, Могойн Шинэ-усун (будан былай МШУ) устыны орналаскан барык мацындагы Оргот тауынан каган мурдесш орынаткан касиегп орын табылып отыр. Оргоп сол манайдагы ен биж тау. Батыс, шыгыс, оцтустж, солтустж жагы сай-сай болып тармакталып барып етеп кецейш улы далага уласады. Шоб1 шуйгтн ат тгзерлпшен келедь Орта есеппен шеп 40-50 см бижтжте эр1 ныгыз еседк Жер1 жумсак. 0ргот1 тауынын шыгыс оцтуст1пндеп Могойн Шинэ-ус бектергнде гана су, булак бар да, баска жагында су жок. Осындай малга ынгайлы шуйгтн жер болгандыктан социализм заманында шыцырау кудыктар казып соргымен су шыгарган. «Могойн Шинэ-ус» деген моцголша атау «Жыланды жана су» деген магына бередь Б.з. 760 жылы тургызылган осы МШУ ескертюш шщ мэтшшде «ЗеПуе кгсИп, ]у1ап-цо1 Ъепс1еп, зуцаг 8уп-Ьа§упа (е§1 сеп§ ксНт - Селецпнщ солтусттнен Жылан-колдыц алдыцгы жагына дешн жартылай шып-басына дешн шерж (эскер) аттандырдым» [МШУЛ1.3], - деп жазып калдырган. кене туржше «цо!» судыц тармагы, булактыц тармагы, алкаптыц тармак етеп [МК.Ш. 134; ДТС.453; ЭСТЯ.Том. Буква «К», с.38]. Монгол тшшде «цо1» - озен [Цэвээ. 1966. 6.148]. Ойтсе, МШУ м эпнш деп Жылан-кол (Могойн гол) ескертюш орналаскан жер екеуппц сипаты айна-катес1з б1рдей екеш корппп тур. Бул б.з. УП-УШ гасырлар дереп, ал орта гасырлык (XIII г) «Монголдыц купия шеж1ресшде» «Иылан-кол» деген атаумен тагы да белпленген [МЬуШ.§.65]. XIII гасырда бул жерлерде турю тект1 керей тайпасы ом1р сурш турган. Керей тайпасы батыска коныс аударганнан кешн келш мекендеген моцголдар «]у1ап-яо1» атауын «Моуо]п-уо1» - деп аударып алган. Жылан-кол (]у1ап-цоГ) ежелп дэу1рден жылан тотемд] (Караныз; Терюн ескертюпмнщ бакатас бушршдеп жэне МШУ устынындагы танбаны) бгр огуз тайпасыныц тургын (автохтонный) мскеш болган. Жы239

лан тотемдк жылан нышанды (символ) тайпа мекендегендктен, «]у1ап-цо1» (Жылан-кол) атауы бул жерге бсршген болуы мумюн [Сарткожаулы К- 2002. с.56]. Ойтсе, сонау Хошу (кит) (Кулан - Ван Говэй) Кул Бшге каган (Кули Пейло), Ел-етмкн Бшге кагандар осы жылан символды, жылан тотемд1 тайпадан шыккан болып табылады. Ойткеш, МШ У-да былай деп жазады: «Ьипса Ь т § 1§ Ьеп ЫйсНт Оийиу (агцап вецйп - Мунша б т г п (жазуды) мен жаздым Куплугтархан Сенун» [МШУ.27]. Ол Ел-етмнн Бшге каганньщ екнпш ескертюнн - ТерюН м эпнш щ де авторы [Кляшторный, 1980. с.85]. Оныц дэлел! Терюн ескертюшшщ тугыртасы - бакатас бушрше гагы да танбаны кашап, «Ьипу гага^ууута Воке *и1ат», - деп жазып калдырган. Бул аз десецгз Терюн мэтш ш щ 29 жолында «... ЬШсНт Ь й щ те Ьипу 2ага1у у у та Ы1§е ци*1иу 1агцап $ецйп - Б т п м е (мэтшге) жаздым, муны жараттым бшкт1 Кутлуг-тархан Сецун», - деген дерек калдырган. Билн< журпзуип (Ы1§е) ЬОутлуг-тархан Сецун каганаттыц телес(сол) канатыныц сас! (чад) лауазымды билеушкл. Сондыктан да, онын атына «Ы1§е» деген лауазымды косып жазган. Ол туралы Теркш устыныныц 29-жолында жаксы акпараттар жазылган. М этш д1 жазып отырган 031 болгандыктан да солай болган болар. Онда, б и л к журпзуип (Ы1§е) К^утлуг-тархан Сенуннщ кол астына Одургандык Шабыт-сецун халкы, тогызбайырку (кейш п тогыз керей), тогыз-татар (моцголдар), отызтатарлар (моцголдар) бершген. Ескертюш орынатылган Оргет! (Хан сарайы) тауы, Жылан-кол алкабы ежелден б1р огуз тайпасыныц соныц 1шшде жылан нышанды Ел-етмнн Бшге каганньщ шыккан тайпасыныц тургын мекеш болган. Зерттелук Финляндияныц Фин-угор когамы тарапынан жасакталып, тйиш галым Г.И.Рамстедт баскарган экспедиция 1909 жылы маусым айында монгол жерше келедг Олар сол кездеп Тушетхан аймагыныц жер1мен журш етш, Хандван ппркеушде болады. Жерг1Л1кт1 тургын халык Могойн Шинэ-усун алкабындагы ескертюшке Г.И.Рамстедт экспедициясын 1909 жылы 12 тамыз кути ертш келш, тарихи ж эдкерлкт1 керсетедг Г.И.Рамстедт кешендеп ескертюштерд1 фотога тус1рш, мэтш кашап жазылган устынга эстампаж жасап, мэтшд1 толыктай кол мен кеилрш экетедь Жасаган эстампажын Санкт-Петербордагы Ресей императорыныц Шыгыстану институтыныц мурагатына етюзедь 240

Бупнп куш ол уйым Ресей Фсдерациясы Гылым Акадсмиясы (РАН) Шыгыстану институтыныц Санкт-Петербордагы филиалы деп аталады. Мунда сакталган МШУ ескертюппнщ эстампажын к о р т 613 таныстык. Бул эстампажды пайдаланатын мумкшдж жок. Себеб1, эстампаж сапалы жасалмаган, эр1 дурыс сакталмаган. МШУ ескертюпп туралы алгашкы акпаратты «Селенп тасы калай табылды?» деген такырыппен 1912 жылы Санкт-Петерборда жарияланды (Рамстедт Г.И. 1912, вып. 1. т. 15). Ал, 1913 жылы осы жэдкерлжтщ сипаттамасы, тупнуска,' транскрипция, аудармасын С1ш§ип5сЬе Клтепт$сгШеп 111 с!ег Моп§о1еЬ> деген атпен Хелсинюде жарияланды (Рат81е(11 О. 1913. рр.3-63). 1914 жылы орыс галымы А.Руднеев бул макаланы орыс тшше аударып жариялады. Кешн турю галымы X.Н.Оркун турю тшше аударып басты (Огкип Н. 1936-1941. т.1-1 V). 1959 жылы С.Е.Малов «Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии» (М., Л., 1959. с.30-44) атты хрестоматиясына МШУ мэтшш орыс тинне аударып жариялады. Жогарыдагы осы жариялымдардан дуниежузшщ турютанушы зерттеушшер! коипрш басумен келедь Финляндиялык зерттеупн Р.Аалго Г.И.Рамстедттщ байыргы турю руникалык мэтшдерше байланысты ецбектерш жинакгап, саралап, жаеаган ецбепнщ кундылыгын багалап, 1958 жылы «Ма1епа1еп т с1еп А11Шгк15сЬеп 1п$сгШеп с!ег Моп§о1еЬ> [73РОи. Уо1.60 рр.3-91] деген жннак шыгарды. 1976 жылга дейш Г.И.Рамстедттен баска б1рде-б1р галым МШУ устыныныц мэтшш кайта конпрш, алгашкы зерттеу шшщ ецбегшщ кем-кет1пн аныктап, толыктыру жасамаган. X.Н.Оркун да, С.Е.Малов та, Г.Айдаров та Г.И.Рамстедттщ тупнускасын, транскрипциясын, аудармасын пайдаланган. Оздер! тупнускамен жумыс жасамаган. Осы жолдардыц авторы 1976-1982 жылдар аралыгында МШУ устынында 4 мэрте болып, 3 мэрте кайталап коппрдг Кешн оз кош1рмелер1м1збен Г.И.Рамстедт кжшрмелершщ арасындагы айырмашылыктарды кайталап аныктау ушш 8 мэрте тексерю журпздж (Карацыз: Харжаубай. 1982. Отчет). 2008 жылы жазгы маусымда Казакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат м инистрлтнщ тапсырмасымен, Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университет! жабдыкгаган экспедипиясын баскарып, Моцголияда жумыс жасадык. Ал, 2008 жылы 25-шыдеден 10-тамыз аралыгында МШУ кешеншде болып, жазу жазылган устынныц калыбын жасадык. 16-158 241

Нэтижесшде устынныц калыбын атакты реставратор-шебер Кырым Алтынбекке берш, МШУ ескерткпшнщ кеппрмесш жасанды тастан куйгызып, Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ «Жазу гарихы» муражайына орналастырдык. Ь\аз1р бул муражайда белгш саяси-когам кайраткер1 И.Н.Тасмаганбетовтыц белсене ю ркуш щ нэтижесшде жапондыктарга тапсырыс берш жасаткан (2001 жылы) Култепн ескертюшшщ кеиирмес1, осы жолдардын авторы К-Сарткожаулы мен реставратор-шебер Кырым Алтынбектщ Казакстан Республикасы Мэдениет жэне акпарат м инистрлтнщ тапсырысы бойынша 2006-2009 жылдары Моцголияга барып, калыбын алып, жасанды тастан кушан Туй-укук, Теркш ескертюштершщ келпрмса орналаскан. Онын сыртында Ел-терк Кутлуг каганньщ тупнуска бас м уаш де осы муражайда орын геикен. 1996-1998 жылдары жапон зерттеуш1С1 Осоко университетшщ профессоры Т.Мориясу, Моцголиялык тарихшы А.Очирлердщ баскарган экспедициясы монгол жершдеп байыргы турю ескертюштерщ тЫмге алып, сипаттамасын жасап, СР8-пен орнын белплеген. Далалык экспедиция барысында Т.Мориясу МШУ ескертюшшщ мэтшш колмен кеилрген кершед1 [Мопуа8 Т. е* ОсЫг А. (еёз). Ргоуь 8юпа1 герог* о!' ге8еагсНе8 оп 1н81опса1 8ке8 ап(1Ш8спр1юп8 ш Моп^оНа 1тот 1996 *о 1998// ТЬе 5оае*у оГ Сеп1та1 Еига81ап зШсИез, Озака Ш ь уегзйу, 1999 (товйу т Трапезе)]. Б13Д1Ц колымызга бул есеп туспедь Интернет сайттан (Ьир: //аЬ81гас1а1гап1са.геуие8.ог§/с1оситет36186.Ь1ш1) фрагменттерш керш калдык. МШУ коипрмес1 осы енбектщ 177-195 беттерше орналаскан екен. Оныц озш шала пайдаландык, толык пайдаланатын мумющцк болмады. Сипаттамасы: МШУ ескертюштер1 алгаш тургызган орнында сактаулы тур. МШУ кешеннщ курамы темсндепдей. Онда: 1. Корган жэне барык. Ортасы шуцкыр децгелек формалы уйметас. Диаметр1 - 1 2 м, конус формалы шункырдыц диаметр! - 4 м. Корганныц сыртын коршай тертбурыш формалы дэл1з жол (арык) жасалган. Муны зерттеушшер бутан дешн арык деп аныкгаган. Ту баста уйметастыц сыртын коршай тертбурыш формалы корган орнатылган сиякты. Мыц жарымга жуык жылдыц мерз1мшде жасалган кабыргалар жел мен судыц, жанбыр мен кардыц эсершен жслшш, ец соцында денге (вал) айналган сиякты. Оныц 1шю жагында 1ШК1 аландагы кешенд1 айналып тэуе теттн дэл1з жол (арык юпетп) пайда болган. Ал уйметас орналастырган орталыктагы алац дец боп калган. Кезшде жер бетшен котерш топырак тепп бшктеткен болу керек. Уйметас боп шашылып жаткан тастар орталык алацга 242

тургызылган барык (гибадатхана). Барыктыц кабыргалары кулап тускендс ортасына конус формалы шуцкыр пайда болып, кабыргалар корган тасындай боп шашылып калган (Карацыз: МШУ корганыньщ план сурет!). (Сарткожаулы К. 2002). Сырткы корганныц оцгустж шыгыстан солтустш-батыска багытталган (А) кабырганыц узындыгы - 52 м, оцтустжтен солтустшке багытталган (Б) кабыргасы - 50 м. Дэл 13 жолдыц жалпактыгы - 1,80 см. Ескертюштщ тугыртасы - бакатас жэне устын кешеннщ 1шю алацыныц солтустж бурышына орналаскан. Корганмсн коршалган кешеннщ ес1п оцтустж шыгыска багытталган (Сарткожаулы К- 2002. 57-бет). Бул кешенге археологиялык казба жумыс журпзйтмеген. Сондыктан, кешеннщ алгашкы архитектуралык бет-бейнеа кандай болганын айтып бере алмаймыз. 2. Бакатас. Устынныц тугыртасы - бакатас тустьсур (светлосерого) гранит тастан жасалган. Узындыгы - 120 см, келденещ - 100 см, бшютп - 37 см. Сыртын ендеп, ромб ернекпен безещцршген ( К а р а ц ы з : с у р е г № 2 ) . Э р б 1р р о м б е р н е к т щ ш и н е Н"! д е г е н у ш Т1СТ1 т а ц б а к а ш а л г а н . Б а к а т а с т ы н о р т а с ы н а у с т ы н о р н а т а т ы н у ц г ы к а ш а л г а н у ц г ы н ы ц у з ы н д ы г ы - 4 4 с м , к о л д е н е ш - 3 0 с м , тер ец д1 Г 1 - 20 см. Бакатастын бакасынын басы еынып тускен. Каз1р орнында жок, жогалган. Бакатастын ею кабыргасына баканыц торт аягын кашап жасаган. 3. Устын. Мэтш кашалган устын сур-туст1 граниттен жасалган. Жалпы узындыгы - 367 см. Устын трапсц формалы. Томенп жагы жуан да, жогарлаган сайын жщ ш керш келедг Устын ею бол1Н1п калган. Б1р1нпн бол1Г1Н1ц (жогаргы жагы) узындыгы - 120 см. Сыныктыц теменг1 жагы - 45x30x28 см, ушар басында суцгы бар. Суцгы - 7х20х 10 см. Устынныц томенп сыныгыныц узындыгы - 240 см. Бул сыныктыц теменп жагы (бакатаска орналастырылган жагы) - 50x42x32 см, жогаргы жагы - 45x32x28 см. Бакатасгыц уцгысына юрш турагын устынныц астыцгы суцгысыныц туп жагы - 43x28x20 см. Уш жагы - 40x28x20 см. 4. Мэтш. Устынныц жалпы узындыгы - 367 см екенш жогарыда айттык. Оныц 7 см жогаргы суцгыныц бинптп. Одан томенп б1ршип бетшщ осы 20 см-не З '° ”'г ^ ^ деген уш тацба кашалган. Калган уш бетшдеп осы 20 см-ге жазу жазылмаган. Жогаргы жагыныц 120 см келемдеп сыныктыц 100 см-не гана мэтш кашалган. 243

Б]ЗДШ б 1 р 1IIМП беТТеН Н0М1рлегеН ШЫГЫС жак беТШЩ бI р 1МIII] жолын устынга кашап туаргенде, жогаргы жагынан 35 см орын калдырып, 13 жолдын мэпнш жогарыдан 135 см тастап, 14 жолдын мэтшш жогарыдан 235 см орын тастап барып теменп жагындагы 100 см-ге гана мэтшд1 кашап туарген. Еюнип (он жак) бетшщ 11 (немесе 26 жол) жолды жогарыдан 175 см орын тастап барып мэтш кашаган. Ушшин бетшщ (батыс жак) 1-жолын устынга кашап туаргенде 228 см тастап барып жазу жазылган болса, 2-жолынын мэтшш жогаргы жагынан 182 см орын тастап барып мэтшд1 кашап туарген. Тертшип (солтуст1к) бетшщ 1-жолын (42-жол) жогарыдан 120 см орын тастап барып устыннын кырына жазып туарген болса, осы беттеп 11 жолдын (52-жол) мэтшш жогарыдан 140 см орын тастап таска шексе, 12 жолдын жазуын жогарыдан нешшин см-ден бастап жазганы белпс13. Устыннын теменп сыныгынын аяк жагына мэтш кашалган белп бар. Дэл кай жерден басталганын деп басып табу киын. Бул жолда б1р де б!р эрш кесюш сакталмаган. Устынга мэт1нд1 неге булайша кашалганы туаш ктк 0 йткен1, устынды алгаш дайындаганда томенп жагы жалпак (жуан), жогаргы жагы ж щ ш ке ет1п транец формалы жаеаган. Оныц себеб1 бакатас - тугырдыц уст1не гургызып орнатканда кулап кетпеу уш1н жаеаган архигектуралык шеипм. Устыннын ек1нш1 сыныгынын шыгыс жэне солтустж беттер1нде11 мэт1н эрозняга кеп ушыраган. Булардыц эрб1р сантммстр1не дейш анык керсетуге тырысып, эрб1р жол, эрш кесюндершен сон эрозияга ушыраган жерлершщ елшем1 пакты бершд!. МШУ мэтшдерш кеш1р1п, кайталап тузету журпзу уш1н кешенге мен ез басым 12 мэрте бардым. Устындагы мэт1нн1ц эр1п кеск1ндер1н кеш!ру оцайга тускен жок. Эрозияга ушырамаган керппп турган мэтпци кеш1ру, эстампаж алу, эрине, киындык тудырмады. Жартылай жэне толык эрозияга ушыраган эрш кесюндерш калпына келт1ру уш1н аюдай алысып ецбектенд1к. 1300 жыл бурын жасалынып сакталган устындагы эрб!р эрш кесюндерш жацгыртып калпына келт1ру аркылы мыц жылдан бурыцгы баба сезш, бабалар аманатын орындау деп туешдш. Мыц жыл бурыцгы бабалардын б!р сез1 I тонна алты имен тен ретшде багаладык. Б13 арман-максатымызды, махаббатымызды, 0М1р1М13д1 арнадык. Тарих алдындагы, бабалар алдындагы жауапкерш1л1г1м1зге кагал гакауыр койдык. Биологгыц тышканга катынасы децгей1нде емес, турю тарихына, турк1 мэдени кундылыгына адал махаббатымызды арнадык. Ол ушш кандай эдютемемен устын мэтшдершщ 244

кеппрмесш, жацгыртпасын калай жасаганымызды айта кеткенд1 жен кердк. 1. Жартылай эрозияга ушыраган эрб1р кескшдсрд! алгаш эрш кескшдерш кашаганда кашаудьщ туз1 кандай сызык, ойык туарди осы сызыктардыц багытын, кашаудьщ тузшщ 131Н аныктап отырдык. 2. Эрозияга толык ушырап, эрш кескшдсршщ он бсп жойылып кеткен танбаларды мумюндпшше аныктап жащыртуга тырыстык. Ол ушш темендеп эд1стемелерд1 колдандык: - Тан Сэрщен кун батып б1ткенгс дешн жер бетше тускен кун нурыньщ эрб1р 20-30 минут сайын езгерш туратын сэуленщ устын бетше тускен туам ш пайдалана отырып жацгырта кеинрме жасадык. Куннщ козгалысына сай устын бетшдеп эрш кесюндершщ 1зш, сызыгын аныктауга табиги сэуле тус1М1 мумк1нд1к беред1. Бул кезде жай кезд1н сыртында куаты кушт1 улкейтк1ш лупа (линз) пайдаландык. Линз тастын минерал талшыктарыныц орналасу рет1- не деЙ1н жаксы керсетед1. Буган эрине тез1мд1Л1к, ыждагаттылык сонан сон жогаргы дэрежедег1 шыдамдылык кажет. - Кун сэулес) дэл тебеге келгп, жогаргы денгейде ысып турган кезде суык суды кеьшрме жасап отырган нуктсге куйып Ж1бер1п тосу керек. Б^рнеше минут 1шшде су кеу1п сонында кашаудын туз1 ти1п токтаган нуктеге су кел1п жиналып калады. Осы сэтте жиналган су аркылы бейнеленген танбаларды кегшрш отырдык. - Кеш1рме жасап отырган нуктещзд1 дымкыл матамен кайталап сурт1п отырып кашаудьщ 1з1н аныктау аркылы эр1п кеск1ндер1н жацгырттык. - Алдьщгы жэне арткы немесе ортангы сакталып калган эр1п кссК1ндер1 аркылы устын бет!ндег1 мэ'пнн1н баска жолдарындагы эр1п кеск1ндер1мен салыстыра саралап кескшдсрд1 жацгырттык. - МШУ мэт1Н1Н1ц кейб1р жолдары мен Теркин мэтшшщ кейб1р жолдары, сез пркестер161 рдей боп келед1. Осы ерекшел1ктсрд1 пайдалана отырып жацгыртпа жасадык. Бул б1здщ далалык экспедиция кез]‘нде колданган эд1стемем13. - Далалык экспедицияда колга келген мэтппм1зд1 б1зден бурыцгы жэне соцгы кеш1рме жасаган нускалармен салыстыра сараптап куд!к тудырган эр1п кескшдер1М1збен сез сейлемдер1м1зд1 тупнуска устынныц езше барып турып кайта карап аныктап отырдык. Осылайша жумыс жасаганымызда темендепдей б1р жай б1зге анык болды. Б13 1976-1982 жылдар аралыгында устыннан кеипрме жасаган кезде болган б]раз эр1п кеск1ндер! 2006, 2007, 2008 жылдары 245

барып тексергешмвде эрозиям а ушырап бузылып кеткеш аныкталды. Себебь б1здсн кешн (1976-1982 жылдардан кешн) 61‘раз зерттеушшер устыннан кецпрме жасаган. Олар устынныц ауыр тасын (орта есеппен 15-20 тонналык) аунатыи, тоцкерш орнынан козгаганда тем1р саймандар колданган. Устынныц асгына агаш берене, тактайлардан жастык коймай тас койган. Тужырып айгсак, тарихи муралармен дурыс каты нас паган дыктан, эрш кесюндер1 жойылып кеткен. Оныц сыртында устыннан конпрме калып жасаган кезде устын таска зиян кел'прмей коргап туратын химиялык арнаулы ерш щ ц пайдаланбаган. Устынга б1рден сликонды жагып, калып жасаган соц, оны тастан босатьтп алу кезшде мэтшнщ эрш кескшдер! бузылып кетедк Мше, осындай парыксыздыктан бурын бар б!раз э р т кескшдер1 кешнп кезде жойылып кеткен. Келешекте Монголия тарапы конеден жеткен МШУ юпеттес кайталанбас б!р гана дана, нэзж те сирек кездесетш мураларды сактау мэселесше ерекше кецш белуш сураймын.

Мэтш Б1рШ1Ш бет! (Устыннын жогаргы жагындагы колдснен сызыктан томен карай 35 см тастап барып мэтш кашаган). (1) ... (83 см -де42 эрш ешш кеткен) ( ... хГТНН ... (165 см-де 82 эрш ешкен) [ [1]У^[Н] _(81 см-де 40 эрш ешкен) [ ... М^[0Тч]...ГУ:4'^!1^'Г!4"ЧУ11Г^>У11^ ч ^ : > г ч т :г у г |т е и :г у г т г |. (2) ... (163 см-де 81 эрш ешш кегкен) ... (53 см-де 26 эрш ешкен) | ... ;|^Ч^НГР1ЬН(?;«ГЧ1^|41У>'1Ь4 3 Н>■ VР>)>I >#>а:гинн:.г<с»а«1>у. (3) ... (156 см-де 78 эрш ешкен) ... Л-хН^М» 1Ч>\*Г ... 70 см-де 35 эрш ешкен [ ... 4 н[У]Л4 НГ!4к^У0Ч1^>ГМ!4ЧУГ$Т!< к:1ии>:^грбу:г1ла[гн]:*тг‘н. (4) ... (157 см-де 71 эрш ешкен) ... >М&> Н[А]>Ул1> [ 1^....(б см-де эрш ешкен) :)у н 4 ^ у г$ у р ? > н н > ж ;гзч л н ^ тгю # - >#>л:4Лг>Ч1Н>«:г[хУр н к )1>. (5) ... (161 см-де 80 эрш ешкен) ... ... «ГЧ^ ... (45 см-де 22 эрш ешкен)... . гл®р:гНхчм:^хТ‘9УГ^ ГЧ>ФМ. (6) ... (222 см-де 111 эрш ешкен) ... ^ © ш г н м 'У т * [:пи|)н:4чхг«^гг'ялн:4к© гуа:>гт9у>»гн^4')р:1 Т 6АГ. (7) ... (224 см-де 112 эрш ешкен) ... ГГ. (8) ... (222 см-де 111 эрш ешкен) ... 4 ^ м к :4 н м ! > [ г м :о г т :н м :г ь т » т ч > Ф :4 ч л т н :1 > м > < ш :г т ь м т . (9) вгНвГН!1^Ч1>... (222 см-де 111 эрш ешкен) ... ^ ш т у н ^ п г * |:4 0 :г м м |р н у )г :> г ® :)« м « т и н > м :4 и :)г » - .(10) 1в>-3)>-...(220 см-де I Ю эрш ешкен)... НтШТгШ^Г .(11) У4-3 ^З^СУавЗ ...(104 см-де 52 эрш ешкен)...)**М...( 112 см-де 247

56 э р т ешкен)... [ [ю л ]г < )» м > г ч н :г * т :)у н н н .\г г |г ? :т г * * ^ у л 1 > .(12) #-#А)У ... (9 эрштщ орны бар) ...1!»-#)>-...(90 см-де 45 эрш еш кен).... ...!!)...(110 см-де 54 э р т ешкен)... (Устынныц жогаргы жагы жщ1шке, теменп жагы жуан жасалгандыктан. (13) 13 жолдагы мэтшд1 жогарыдан 135 см тастап кашаган) ...(31 см-де 15 э р т ешкен)...Л>.> (32 см-де 16 э р т ешкен)... >Г® ;У4-'$>'$'>Г[€УГ$1>'^]...(12 см-де 6 эрш еш кен)...Р..-1.x...(165 смде 84 эрш ешкен)...)НН^ (Мэтш 13 жол 1спегл жогарыдан 235 см тастап, теменп жагындагы 100 см-ге гана мэтш кашалган екен. .(14) Оныц 14 эрштср1 ешш кеткен терт эрш кана сакталган) Екшш! бет! [№ А И ]г т » н о у .г ® :> н ж г ч :т т н з [«нчр:>ГАГУ>хН9:[>г]*етг<*.г ®:[^ГНГЦР]ТГ«Р>А^^>У:4'®>^^^ .(15) ти :У )» » Л » Н ^ > 4 > Н > х нм|>чу>^ ^41Н>^Ч1>.г>-Ч1У1:^ГхЯ€огчм«:1^У'г[Г] н т : ^>^у^т4унн[:гнтгй ГН ТтО .Г9.(16) ^«р:[)^]гн:^^^и>[р)]гт[г]нигр)гннаг^гя:^«>^игн 1 Ъ?п >гаг9:гх^ у? > ^ ч^:1^н > хГкну?:н ^ > хГи» ^ ) ^ : г<Ьг11? |:)Г угн4[ГР]:4ч® ^ ^ ^ у^ х н м :[>гнгн]Р1+1Н>«:р>и т ^н> хИ9:[>г]^>уч>- а > и т г .(17) :т1:гт:г^н:н««414^:^>-41?1:гнут>-:мг*мту*:)гч1*» *хнгетА:гсн:4чгуа1ГУ:чнгу:^хТ5ин:)ЛГ!>:гНхГ* ^>н,н> ^:р>уг«:гхнг [^ТАТ^И^^НУГГА^МГНУУ^Т^^ГУЛГУ^Г У Н У .Н ^ т .(18) :г14й:г^на:г»н^'|у|:г|?^>мгнгч1р>^>у:4чнгу:4чу'|у|>»>у:4'®.>х нг«1:>гнн1 >^гт)к1^т:>гхнм>**гч>&:н*>-:>ш:>му| :^ ) р:чхН9:чиум:^)« [ 248

>-$:4Ч'УГ*&$ .(19) : & ^ 1 : г х т * х н н т ? > х г н : у т * е А т '1 Г : 4 чАГ9>хГИг+ч:гАМ9: га* у р:уу т т :н < у з :у > з > х г н :)г & г ч > ж 4 чн м 0 'т г а :^ н м 1>г? [:& > 4 1 ?1 :гт> & гч > ф :т:)гу & :гх гь:тт:гу & :гн у ?:г Т!4>У9 .(20) н?:чму )>*>л:гчнгун*гн>з:гзн:4чу т г 0 з з : ^ х р у т т г ,гул:4ч/т > илугн [ :^гтг:г14янг<>х|ни:4ч)1):>г®:гнтг^:^н.....)«>^:гннгт:гх ?У .(21) итг«:>гн)^^:|уг|н :у ^ ч з > и т г й ^ :^ у > у <)р:4'^^>-гу>^м)у>а:>г)у м:>г**у& 4'х^^:4'?г^^г^9:н/гми:ркг^ г^ :^ ^ гч^р:^1^ з г а > ньг:4‘® : ^ тн [>^нинУн:>т®:гуа41>гн:4'®:ГА>^х?:^«ь^Л' .(22) :1к»низч& :>г® :гтнг*:^т'у*:>нш & :>г® :,гн& >*ир1>:4ч®&0:)н* т з : ^ ® :у < * :4 « г :г ® т [ ч и м ^ Ф У ^ г р г т ^ и л г о н ^ н с н ^ н ^ г * . (23) н г а > * г т * :4 '® т > * и з ч & :4 '® :г ^ т 1 ^ > ш & :4 ч®:4чн гп ть у * :у н^зУаР^Ьг^хГ? 4 ч у з т : 4 '® г ^ т : г т 'н г * а у т : г н ^ н г ш г 1 > !4>9-1...4- ..> (6 эрш ешкен) [ ... КГНУ^ГТУ^'Я ... (3 эрш ешкен) ... :>Нт434ЧУЗ>4-Л>-3»Н*ЗЗНР .(24) :'|<уз4^^I:I^^^:т.^п«4^нн^^^:I^н^>^)V4^>а:>^нн:^т«^тN:I^у?1^^V № ъц>ъ: (28 см-де 14 эрш ешкен) [ ... ЛУ-1ГЖ№ГНН ...(7 эрш ешкен) г Н Г Т ^ ^ Ь Р Ж Н ^ У а Н .(25) :» т 4 ч г л :4 'п т :т :4 -з> зУ н > > * * г ч > Ф м :4 ч м [> 4 1н>з:^А !иг& г нигр 4'нг^гтг:^^^г‘у :г )н ч 1 н н г н > х г н т ^ > з г т 1+1:>п^т9:г|г (Устынныи жогаргы жагы ж щипке, теменп жагы жалпак жасалгандыктан жогарыдан (26) 175 см тастап мэтш кашалган). ^ © т ч г ^ г т т м ^ г т т ^ г ж т ^ т ч н ^ ^ т н ч л * .. .9: ^чг>н:1^^ и г^:у^у^ 249

У ш иш и бет! .........)Н-1...(устынныц жогаргы жагынан теменге карай 228 см тастап тастыц кырына мэтш кашалган). (27) !-Г>>ч1>хНГ#!гН$ ;0 (2 эрш бар) УЗ ... (3 э р т ошкен) ... ^УЧ ... (6 эрш ешкен) . ..^ Я ^ Г г ^ 'Я б У Н ^ ^ Т * ^ ^ гН М 1[)н ]ч*:[У 4]*н :*хн г*гтен * (Устынныц жогаргы жагынан 182 см тастап мэтш кашалган екен. Ондагы эрштердщ кеб1 ешш кеткен. (28) (8 эрш ешкен) №>^Л>031^Л.,>ГУ;«ГА9;ГНУГ?4Ч? ... (28 см-деп эрштер епп'п кеткен) [Г^ЧЛ^ЧчНИ^Н;^АЧ*ОГ^ ... (5 эрш ешкен) ... Ч^УГЯ ... (30 см-де 18 эрш ешкен) ... |^13;ГЛЧНМ;гРТгН?НН:ГхГН;$х^У *>мпг:,ичг1:гну?/г : .м г |м > т . .(29) зм н * ?:у ... (21 см-де 10 э р т ешкен) | ГИУ?;>ГТГ(1:^ГНГ^:У)^>15УГЛ^х1Г,Н;-Г)Р :> г ® > * * т :.г ® . .(30) :у ч а т г > н т г * :4 -^ > -^ :> г н > т т :> н ш & :т 4 'Н & :1 н и м :г т г А :г у Л41-ГН.. . : т г ^ : ^ т н : г и у ? т : , г ® : (45 см-де 24 эрш ешкен) 1 т и » : - г ® : « г т (24 см-де 12 эрш ешкен) [ :4Ч? Г ^ Т П 1Г*;ГНУ?>^1ГНТ^ЧНЛУ1)Г|1Т Г ^:4^У З...... (31) : г т н т т : ш : ) н ^ > р : 4 ч н : г н У 1 т ^ г : 4 ч® :т г А г ^ х Г * > ь у т : ^ нуг*у:>у|>^ 4-и Ч Н 1 Г ^ (60 см-де 30 эрш ешкен) *М*ГЧ>-1»-ЧЗ> (20 см-де 10 эрш ешкен) [ )®**ТЗ\№ЮГ&У.1>Лг^Я!«ГТТ!№ГН#-Г (4 эрш ешкен) ... * :№ # Г Т |> т ]...... (32) г т ь г н а н м е т (74 см-де 37 э р т ешкен) : ^ Н Ч З ^ Ш ^ Ч Н А ю ® » » у » х » т т ):г * и ^ т » 5 п * * г у & :л г > т :№ н :)г р у а н (18 см-де 8 э р т ешкен) [ 1АШАПН*>У:^©:)ЫНМ:4ЧЧ1* т * 1>> 1*>«4>^:>Г® тГН 9. .(33) :1 * т |р н > г (и :тл :1 и > ф :т:1 л :)гч ^ :у 4 ^ ч н :к гг1 н :р гн г^ ® :» н * > Т>Н>У>^[гНГ^У] (100 см-де 50 эрш ешкен) ( ► Н>\Г)!Г#Ч«Ш‘1'$‘гНГТ9!1Ч>>'$ (31 см-де 16 э р т ешкен) ...[,ГИ]> А ^ Л У Л тч ^ У !). .(34) ^нтг:4ч0 ^ « н :4 чкун^:4'и>р:>ги^г|^т:г1'^й > ^гч^:н ^гн я1)> ч1тг>1:)н 250