Қазақ қолжазбалары

№1 мусштас. Ак мэрмэрдан жасалган. Басы мен ею колы опырылып калган. Он колы он иыгымен, сол колы шынтакган опырылып тускен. Кдйырма жагалы узын шекпен кипзш , белше кум1с (мумюн алтын) куймалы белбеу буган. Дурыс каусырынган. Он, жэне сол мыкынында кос юсе. Клсенщ сю жагына салпыншактар шшген. Белбеушщ кансырма куймаларына терт жапыракты гул бсйнеленген. Ортасы терт бурыш теактер. Мусш калындыгы - 14 см, тугыртасымен коса тутас мэрмэрдан шауып жасалган. Галымдар бул мус1нд1 Б1лге каганньщ мусш1 деп таниды. Барыкушндюше орналаскан. Кеуде тусы - 40 см, бел1 - 35 см, ею Т1зе арасы - 85 см, бш ктш - 94 см, калындыгы - 40 см. Тугыртасы элденеше кабат сырмак бейнесшде мусшделген. Алгашкы орнында сакталган. № 2 мусштас. Ак мэрмэрдан жасалган. Бшге каган мусшшщ сол жагына орналаскан. Барык ушндюшщ ортасынан табылган. Малдае курып отыр. Шапанын оцнан солга немесе терю каусырынган. Белбеус13, эйел мусшь Ол Бшге каганньщ эйел1 Бубу-Бепмнщ мусшь Артык-ауыс салпыншактары жок. Мусшд] астьщгы тугыртасымен коса тутас мэрмэрдан шауып жасаган. Кеуде тусы - 38 см, бел1 - 35 см, ею т1зе арасы - 80 см, бшкт1п - 97 см, мусшнщ калындыгы - 35 см. Сол жак Т1зе уст1не сол колын бос тастай салган. Ею колы иыгымен коса опырылып кираган. Тугыртасы элденеше кабат сырмак немесе тесешш бейнес1нде мус1нделген. Алгашкы орнында сакталган. №3 мусштас. Аккек мэрмэрдан жасалган. Басы опырылып калган. Кос т1зерлеп отыргызып мус]ндеген. Дурыс каусырынган. Ею колын алдына (белбеуден темен) кушына устап, курмет керсет1п тургандай бейнеленген. Астындагы тугыртасыньщ калындыгы - 15 см, тугыртас тутас мэрмэрдан шауып жасалган. Белбеушде оюернек жок. Он капталында К1се. Б ш кпп - 68 см, кеуде тусы - 45 см, кеудесшщ калындыгы - 20 см, белуар тусы - 27 см. № 4 мусштас. Аккек мэрмэрдан тугыр тасымсн коса тутас шауып, тургызып жасалган мусш. Астындагы тугыртасынын келем1 - 17x45x32 см. Узын шекпендь Шекпеньпн он жэне сол жаныныц шабулыгы жырык. Он каусырынган. Етепнен ет1пн1н басы шыгып тур. Он колын кеудес1Н1н тусына койып сол колымен кынаптагы кылыштьщ сабынан кыса устаган. Сол жакмыкынында юсе жэне белбеуден шген саппыншак, кын-кынаптар. Белбеушщ б1р ушы артына кыстырылган. Басы мен он колыньщ б!р саусагы опырылып кираган. Мойнынан 1ргетастын астынгы ернеу1не деЙ1н - 150 см. Етектщ ушынан мойынга дешн - 133 см, кеуде тусы - 60 см, 101

калындыгы - 32 см, жалпы клем1 - ] 75x60x32 см. Алгашкы орнында сактаулы. № 5 мусштас. Кекшш граниттсн жасалган. Басы сынып тускен. Б1р пзерлеп отыр. Кдз1р бул мусш жогалган. Мусшнщ сызба сурет! В.В.Радловтын атласындагы суретп пайдалану аркылы жасалып отыр. № 6 мусштас. Бул мусштасты турж-моцгол б1рккен экспедициясы 2001 жылы Б1лге каган кешенше казба жумыс журпзген кезде тапкан. 0лшем1 47x42x30 см. Мусшнщ басы, оц колы сынып жогалган. Сол колы кеуде тусына буге, кесе устатып мусшдеген. Белше белбеу буып, мыкынына кынга салынган пышак ш нген. Белбеудщ жалпактыгы - 3, 5 см. Пышактыц сабыныц жалпактыгы - 2, 4 см. Мусшнщ б1раз жер1 (49 см) комшген. Бакатас: 2000-жылгы Монголия мен Туркия б1рп<кен экспедициясы бакатасты казып шыгарган (231). 2003-жылга дейш бул экспедицияныц толык есеб) жарык коргеи жок. 2002 жылы караша, желтоксан айларыида Моцголияда болып осы бакатастыц, устыннын толык олшсмш алдык. Бакатас кумайг аксур гранигген жасалган. Тастыц минерал туГпрш1ктер1 угтлген, бакатас кап ы бул1нген. Басы мулде жок. Бакатасыц денес1 иыктан бастап аргкы шапка дсЙ1н кигаштанып белшш калган. Аягы, колтыгы, куйрыгы жаксы мус1нделген. 0лшем1 — 234x154x72 см. Аркасында ойылган уцгысыныц мелшер1 - 84x39x30 см. Устщп устын суцгысы к!рет]н унгы тым терец кашалмаган, содан устын кулап тускен. Устыннын «серке» тацба кашалган б1р1НШ1 бет1 басында шыгыска емес, батыска, каган мен бепмнщ мус!Н1 орналаскан барыкка карай кулап тускен. Койтас: Археологиялык казба кезшде ек1 койтас табылган. Олар устыннын шыгыс жагында 01р-б1рше карама-карсы кешен корганыиыц 1ШК1 ею босагасына орналастырылган. Басы сынып тускен. Оц жак босагадагы кой мусш1 ак сур граниттен жасалган. 0лшем1 (улы денес] астыцгы тугырымен) - 91 х89х43 см; сол жактагы кой мус1Н1п кок сур граниттен жаеаган. Олшем! - 96x66x43,5 см. Басы мойнымен коса опырылып жогалган. Тугырыныц калындыгы - 14 см. Жолбарыстас: Ак мэрмэрдан жасалган. Бутш сакталган. Аягын ту баста муешге коса бейнелемеген. Куйрыктан танауга деЙ1н - 90 см, аркадагы жатдан буктелген Т1зерл1кке дей1н - 45 см. 102

Текшетас: Аксур граниттен жасалган. Терт бурыш. Ортасына донгелектеп ойыкшыгарган. Ойыктьщ диаметр1- 70 см. Текшетастьщ келем1 - 200x200x110 см. Бшге каганнын кайтыс болганы туралы деректер: Бшге каган байыргы турю кунт1збес1 бойынша ит жылы оныншы айдьщ 26 куш коз жумган. Бул Григориан куштзбес1 бойынша 734-жылдыц 18-кантарына келедь Ал, байыргы турю кунт1збес1 бойынша лагзын (доцыз) жылы бесшип айдьщ 27-куш киел1 кешенд1 б т р ш , тасаттык берген. Бул Григориан кунпзбеа бойынша 735-жылдын 19-тамызына сэйкес келедк Бул куш киел1 кешенд1 ашумен катар ас берш, ат жарыстырып, Тэгпрден т1лек т^леп, келер кундерден жаксылык кутед1. Тамыз айында Орталык Монголияда мал сем1р1п, ак молайып, адамдардьщ арка-жарка болатын шагы. С.Г Кляшторный «Жерлеу 735-жылы 22 маусымда болды» (74.60), - деген. Б1р1нш1ден бул жерлеу емес, еюнинден 22 маусым кез1нде орталык Монголияда кун жана гана жылынып, жер енд1 ж1би бастайды. Бул уакытта ас бершмейд1, той-думан отпейд]. Кун1 бупнге дей^н жиын, той-думан Орталык Монголия Орхон бойында маусымныц сонында емес, пплденщ 10-ы мен 1 -кыркуйектщ аралыгында етк1зшед1. У нпнайдсн, байыргы турк1 жана жылы 22 наурыздан басталатынын естсн шыгаруга болмайды. 735-жылгы акпанныц ортасында Тан астанасы Чананьнан шыгып Орхон бойындагы Бшге каганньщ Орда-балык каласындагы ордасына Бшге каганнын киел1 кешен1н тургызып, мус1ндерд1 кашан, барык кетер]п, кабыргасына каганнын т1р! кез1ндег1 жорык окигаларын салуга, Тан императоры Сюань-Цзунньщ кощл айткан жубаныш грамотасын устынга кашауга Ли Цюан (тур1кше Лисун Тай сенун бастаган) маман шеберлер! бар, атшы-косшылары бар бас-аягы 500 адам келген. Олар Орду-балыктагы Б^лге каган ордасына алтын, кум1с, лагыл, Ж1бек, торгын, шынар агаш 1спетт] асыл буйымдарды да коп ала келген (БК.Ха. 10-11). Кытай императорынын кещл айту жубаныш хатын тарихшы Ли Жун жазып, Сюань Цзунньщ ез колымен жазылган мэт1нд1 шебер хуснихатшылар устынга кашап тусгрген. 103

Б 1пге-Каган м э п ш : н н : : -гетга: к т : : т к : е н т н ш : ч ^ ч ь я ^ : т н г ^ • • • 4: г-**: 4<^- ■ -4€уг* : к т • - т н : йтг*к- ■ г н » л : г г у м : еу^гчл'хг? : 4 » у з я ч : -тагану?1 : 4 » 4 « ч 4>: «-®Ч4>: >ук : -гч»*4 <» : г ч ^ ч : : 1 ^ * 1 : т м » * > : - т » ; йтг'н : ит^ь: е т г е д у : 4 - м : 41*1''*: г н т ^ т о т (Ч: гтчьчг'ч): 44^ : »х<нг: 4У)«>*; м м .1><1 у п : т а р : и м : ктг^н: : т 4 > ; *хнг; п ' о> : 1ш н ш : : м т суг: д о м : ш г : ч т : : # т : н т в т г « ; » х № ь : с а п : ш . г с : ю у м г ч н ; & х к к : ш : л м т : »хум :ген: ш т е м и : >чу : н ч о < т : н ш : »хуг<|: геь: ш м ; л ч <«> : т ч > в : г еь : ш ч : : н-хун|: гсь; т п ш < : ? м : и п т г : » т : ш г : т : шг<?: м и » : т г я : ) ш : к ш : т л > : г х ч ш : * т г ? : н* : г ^ ч ч > а : о ^ > 4 : г ь ^ 1 г : : ) > ^ 4 <» ; й ш : мгу : вглм!; м : ш : а т : т р т г с л у ш : у>#«мчг: 14: г|‘гу : н ш : ж : стам : т ^ : етгш; ш п : т ^ н : >чго: » т : т > м*т :т м : » т : г т ч и ) : ш п и : ^ х : ш п : ш г * : ^ х <«, » м : г м : л г ш : п # м : т с> : ч ш : п п т к: 1ч>^ч: л мгу ; н м : ш * : егАг<| : : д о : ж * : ччгуг* : > ш : етрн : ш с : ш ; в т : № : гньуег<к: ^г9: ш Батыс 6ет|. ВТС I 1-47 104

: и№ч: -здуг* : )ш : ктмь; /пгь^го)>4: те. т^тгйгу : гшо: т!тннг: » т : тти: ^ : т : чнт^: мсь: тнтш: нех: пт:* м : 1ча: >чго: 14: у<м> : т : смг*: суг* : 6НУ1*; гу : д а ; гН1глнуг* : ш : к т : т » : р т с п » : ж : 40 уч><Мг»* : чкг: т г н : т : 14.»: гг? м: п т : мгаш : ^^^уг : ж* : ччч4>: т : чш* : гг*: ж ш * : ш ; мш *:)» : ж © ; н ш г 1: ш ча: мкггс: т м : м м : ж н ; и ж г : доаг* :1>4>&ч: ти: тш ^: тн; ^ : 4^1> 4; п : # м : т з д р : т н : еьтн>&ч>о; рун : т : т>: я н ; ш : д о а м : п п : т д а : У ) м ш : т ч < н : п : т а : ш -ш ; н ч м е т : г « ш ^ : ^мгн: гок ; ш д о : д а п в т : М 1 : г » о ш : т а : в т : 4М: гн^|у^: ино: пч>: т<): ин^тг: ^ч>: 4НУ $: ж* ; т : т : : пч> т«» х м : т * : ша : т : кт№: т * : нтнччч:» я : а «: ^ : м г а ж о : 1 » т е * : л к т ю : я : гш: )ш: нм: ^НгНх«; мтнуч: гш* : 4©у чо: ш > н : т : егл^хй: гтг : да: кт т : : ^ х*: ш ; ^ г ш г а г : ич>$ : п т : I ^: лм: шнм: тг# : ш и а нуг* : к т ю : п м : т < :4>т1тг:.гнтг:лш:т : л:н $Г4* ^: ттп: ^хгьгй : т т : шн*: -гнтчет ь ш : т : ж ь г * : е н г см : п т >: чуг^

: ш п : : к ч : г а : ^ : т ь : : ш и » а ; ш : : п м : » ш : му>: где :^)ш: п т : )1^>: чт: )ш ыг: )ш « ': п т * :гкг: п т *: т ъ: Л 1н т : г ) т и м : н т : гР1УН1г»1; | т у о : 1>н : ч м : ь т г щ ч : т ш б : | ш ; # т : и т и : щ д : м » : ген-гн^г?: ш н ; г^твуг: ! г г т о : е ш г ь : № г ч . т : 1 № н : ш н ш м : т ч кого: т г * : и т м а : л : п т : чнв н*шхг тпи :>т»т: ш г*; ш ш а : и т ш : \ь л : еуг: ™ п ; » г дон: ш ) ш : ш т * : • : I т : т о ь : г ^ ^ в г г : я г : т п : ш т * : т : п и р : гл^уп ; гл’ао : 1 ш : ч т ар» : #ичм; т : 41: ычрн : а ш : уеу^А: г т : мча: )»м: ям: г т : та: : т п 4 ^ : г г ш : ?у п ; : » ш р : ш ж • : : гыт : пггнг; : * т и м > ш : т т ; >г|мл : т ш 4 М : внгннн: г л > : т ш : еЬгНПГА о м : *т|И.1>: т: ш ; * п т : т: #м^угй : я т т н . ш ; т ш г с : : г-и : | Ш * н : )ткт: #ан : м д о н : п ш : г т п : гуга : гугнг: т р : гШганн : доар : т п : »^Г4^ч>ун>р : ш в м : гуе*: <»ад : # ! Ш № 1 : имя-: » в д : т г : йхууг : ш : в т : <шр : ш : ш » : а т : ним*: т г ? : ю у н : ш у я :гм><ип: « м у м м : чум : гм>«м>н: м ч > : т * : г ш ^ : ж : т * ; п т : т у м : кп»ь л ш : к т : т п : #г ^ : к т 14 ( Г) 15(2) 16(3) 17 (4) 18(5) 19 (6) 20(7) 106

>$: ж : т у г ; т г а : еАтег : Л1еу: ««> : унт; пт*: г*9уг*| : ген: шн: тм : ш уг : ж гн: ауп : тга : т м : ген: «гнгшк ; у^я: -гнн: в т : итаи: гндот: нг =ви: г т * : »уг: *ь?ш: т г : |^ги^: »«> : м г: )т; У4Ш : !^тггн: мч»УгНН: руг : 4- : »ттгн: тр тгс : шадг: ш им : гшун : 1^>огуо : 1Н)Уг1: кт: ш> : ш : 1иаг : . т : ш >: >мод; мы: и т о »<■»> трур: ш : т : т ж : мштгттог №: т: то: >ш: !^ттгн: гтшуч>: гт : мт&гктм: п т н : ктг*и; 4* : > т > л : « т ; » х т : : «-на-: т о : г ^ т е 9 г ь 9 : > т . г « : . т ч л : й*мгн и г ? : г^г<Ч1*»-о: Ч!>*1 • ■ •: н * т ч : л > А т : т о : с т п ч ! : 4 $ > - н х : А’л л ^ : : ’. о « м : «•хум : <»> : е н и > : ^ х у н г ч : 4-«*<} : т о г : гнучгч : н ' ^ г ^ ы л : » т : ^ 4 -й г : л и л : . т о : гй-т ^ ? : : м т е т : к ■ и : к-хуг*]; и * 9 гь: ч,> н *г*н ч: г н т : )»> л : ш ъ : . м - т : ч ^ и : м т т : г г * , • -4н : - г у ^ г я г * !) : ; <+,41: г}*г*чц-ал : » х у м : - т «<» : ч г л : т о : ч , « > т : м т у н : ^ : гнпгч: ^ х ^ н м : : .г а ч м : г т а т : 4-у т г * : ч ы ч м : )«>•<> »••••: у ш л ч . : ш н : . т м : » х * н м : • г ы ч г г ': «-хугч : ^ х у р | | : . т : ч ы ч и : ^ т о : ч л » г и : м г е у - - • : : ч ^ н ч г о : 1(ГЧ>о: д а ) - * - : ’я г ч : : . с я м : т ч н а ь : т т г ч : - м > ч : г т * : ^ т и : > и > ч а : - г » > : ш м : 4 - я 4 т > - : : й*уг : : г т т н : »х*нг<1 : *»гч>о: . ш : : ж т : . г * : т < » > « '4 ■ - т : к т р н : 4-а«-> : п м : : Ю 'р ь : т ы : к т ^ Ь ) ; г т : -глч>^ : м т у р г ^ г » у : г Ж п ^ о : > т г н : Ч та -х ^ ги :4 '« ш > а ш> ; > ^ х у г ч : т : « 4 л х : 4 > * о : : » « - 4 4 ~ и : > т : < ( 4 л я : м т о т : 1 н : ^ и м - • : ^ х у ч н : г 4 > о т : 4ч<4>4-»><ш : п п : г п ш о : к ■ ■ ■: # г н г * п : ^ г т г : п ^ ч : 41'&■>: г«4,>: »^аг<г> : < Ш 1й: гнуч : Г4УН> 107

: т т ; ч>»й : т р г : : т л : 4 4 н н : 4>Н№: т г * <29? : \ < п > 4 : 4 4 Ч г ! > х э н г ч : 4-»у<5: 4 - # т « - : г м « г . 'о :> т Ч - - Т Г к :) Ш '.4 4 Ч Н - хГ»х...........^ и - Г ^ Н Т У Р ; Т 7 : т ь : г - ь т « * м : -ы 1» ; да')-: 1Ш ) ^ # к /гу>г‘ ■. нгхм: гнлг*; | Ш ’.'4>л : а ^ о г к к 'и н ^ н л и т г л : г м м г у р : # а г < : к х е н : м о т д а : - Г 4 П ^ : ^ - х у н и : , и > < ш : у п ъ : п у м : «-х у н гп : « - х у н м : г « > у н < а : г ^ п - . г т : 1 л ч : гн ч ьн ?: €*ь€Н : » х * # к : 4 -« г ^ < зу > Л |: : гнгуг> : : (('и м : ( ш о : г - т н н # : х м : етрн :»-« у : г ж м : .п ^ у ч : о-чо; .г 1ь > г и ' : « п : т г х : г ^ > ’/1 4 г ? : т $ : ^ : г н у г г ы - и : г ш т р : ^ т х т м ш ' ■ •.(: т ш ; ^ г н : т - : т > - л т ; 4 - ^ ^ м н ! : * х н м : т а я : г « е ‘ь : т ш ч : ) у ч > н г г » : 4 ш н ч г н - • ■ - и л - • т г ч а р ; л а д ; т > а ; т : т : | » № п : г ь т : щ т : м п у г : * х у м ; т : ч л > » » : 1г н : г м м : ч , < ш о : г ю т л : п м : % т ^ : г ь т : ч и п : т л : м ш : у н ч л м ; п м : ч ч п : гнуч : г . ш : 4 1 ^ н т : ы ь : т п : ш : г т : г у ж м : г м : * ж г < з : г1чг<: ш * : а г с - • ’я > :?■■ - ш т : к т ; я м ; т л » : я ш ш ч р : г тч н : т ь <»> : ч ч м у *ь я : >С4У^: ш ; г'бУгИ г.н^: : ш « к т м г к т ; г а ш : ю : г ь т ; гайур : ) ш : в т : я ч ш г • • ■»■ ■ . о т : т - ■ ■; ш т : ч ж - ■ т т т м : т : т п : н п : ы $ : ж > т > : т и : #гнча: т <*> : *нмг*1 : * х я м : н м : ш ч : - т у ; г ь у ч : ч у т ь : Ш 4 Ч 0 : г т • • . « г а д : ш р : я г у : т м : е у в д : а д : г т . •. а р : ^ ч ' ш : . •. N: я4 А1» • ■•АМ : т 1 : ) у н . . . ^ т : 4 » г : т ь : п 1 | . • • т ( г » » : ж : гнг^>ч: г т : ) # м : «ь у > : : т ш - ш : г н ш : - г х т ^ . . . : : . . . аул * : м л : > ч ш л « - • ■ • ш • • •: я ч г н : я ^ г 108

: .гхг?м: гм>л ь : п т ; 4чш^ ^ : 4тгг* •.. шм «» ; : н $ Ч 4 > : я н : № : м : г м м : ч>н: л » ^ т е у г и ш г н : г т . -. г<-.. : к т м .......9:4гт...»г:^ ,,'угхс? : ) ш : м у . ' ш ш : ш ч : м м : м д о м : . т ( т : .шчм: )учи : лн>о: г«н: 4чп: гьуг'.гют : гмм : т^ну : ш : т с: ,ш : : гшчл: т •.■(ьтУГ.'тАЧ#? : : м е г м : угнг9л> : гкгл-г: ш : й(Т1чю <м> : 1»м1«: г ь т п : ш у .» * - : 1ч.ь: ч я » : м о ; нчрн : ^^44-^: й'гч! : ,|‘Г4(У>-) - -.: >н>ч: 4-ху(Ч| ■ ••■ш.чутуп • г л : г^х: ш г о : п / т : .м г/чау^ : ш :г<ш ' : у)йм : шрш : гмгнш^: геьр .... > 4 ; (4 Ш 1 )уШ>1 ; ГНУЧ: 1УТГН: ПН1...... Н4П ■ 44ЧН: 4‘? т г * : : >ччг«1>ч: т т ? ; 4чиу • ••«4о> : г и ч т г ; п ш : : 1гн: 4-у м : т з ш : А т : ж у 1 : ю т и : 1гк: т з п : г х * ш ч - < « ' > ..... б м г м ш ш : ш - г ч я : т ж ш т ...... т ш ; м т г * : ; №хр; гш : гуда ; гу^н : ш ч : >нуи): его .««> : : I* • • •: 4тш : тсь: ^ нм>а : м д ; ш и .. • ; ген 109

: ем: чгйги : гш : мша: пи: у#: кт «<•> ; 1 >4 ; д а т ; т \ ; в с ; и т т и * : д а ; т г Ж1У—. : л т н ; т : т ь : чл I ; и ш > ж у й : г м 44 <« -с да); т : г т : ун> : м ^хуг<| • •. м ч а : Ш 1 • • Чг^>о: гШУ> «<» Ш ) * Щ ) , .. .д а . .. .Ш 1 48 ^ : моеу : : ш ; м : 1Ш : »нгги: ш «<* ; 4 т : ги • • • я ■ • • уй» : т ш: ш : г т : гктсом: кгмим:»))! »<» .........г и г ........г * ; *к - : о т : д а м * : т т : т ...гт:ш* : 4<ш: м м ш ; ш < ш : 1чу : ш ; м : гншр м № : н ч 4 > : д о : я ? : т ю : у >$ : м : т : етуг : ж .»; ш : 4Г?: те п : . . . т : г - ш ш : ш : #ь?г*: »у*ш): гнм: м ш : лттм<»» : п>: м ш т : рт: 4гт: )уй : ин; 1)УЧ1Н > нт?: у>р: т$>: гьг?: ш : лч: №4: ш ...■п>*:ум : Н4Н>4; гнуч : тми*: >т: даю^: догу : м*«о» : угчи : у>о; гнтг<у^ : ‘шетч: иж: )ш...N • • • ■ *чв1^: п т : ауг : ма : г т : т : пт : г*вх: т г .... о: й»мш : »нгач : )ш: ; п т : ^ч)ч: нш: ^ : мп: 1чй : |Нтш : гм : 1>1 Он жак бет1. БК.1У.1-15 110

: м : )ун : 4-еуг*: в т : у п ч о : т н : €кгтнк »»» : т : йтг»н : т ш 4 > : >ун: .куг*: йтрк : >нн : >С4>: >04«: ч м м : ?уе* : тт: ш п : туе* ... ж л : туе*: мч»: ш р : туе*: ^гау : ш м : ) > т ) п .... туе* : з-т о у : >04>: >м*» 5б<>4> : у ш : г ф ю м г .. ш ы : : )ншм40><» : ш н : и я : туе*: т : ш : т>л : > ш : ^нчг :икт : м ы : м ш : т у е * : к т - - : т к : м ь т 57"» : чгт:).. о ш н я ь .- гх е г *: гхкг: т к : м 1 » : .... ) ш : туе*: к т ш м а т . .. : л> л Солтустж бет1. БК.Н. 1-16 : « ш : гя#ш: нтг^н: 4^гш4>: тк: ян «<*> : ш т : п р : м : ш.ш: гтчн....: ш : мм... г.... ^хкч?: ад: ?)ш: гишм: № : д о т: У4>: мы :••••: жм: мм :1€тнн : й1» ...... Ткк^кТГШ :.. • о: »ыгш; т ш : д о т: эд: мы: мм « «®> > тм : ееучл: : уш- •■ • №>иж ...лн:4.шо:т?:^,сть:4Ч1Г' : т у г : )ша: вхм: ш н : вх*ги: № ««■> нтр......: >*пгч>4: -м.... : нтетг*.... п : т : гтгке!: вун*п: т ш : ш учм: н т н •••(я,р|т:4,ин:1нгчм:я,т у ,ы‘ 111

;^ и т г 8 : : п л м : ш т : : чм м<>2> : • • • •; т г ■...: м м : % ш • ■ ■■: ^нтгйгнг • : т : к?1*к: : ш : н и ш : чхег: - м ™ < >з» : т : м т :...: м г г * :*•••: ш н : втсн : ш)ш: г ■ • • • : птг^н: йш? : • • • • т >*: йтг'н : ч ч ш : п т : | х т е * м : т о м : м г а н т п : л * ; ш м г м ; № х : н м 71 <>4> : м л т м м х * : : г т • • •: ш н м : чн: г гг; е и ш : п т а г :...: г м п : т : д а ........ч>ч,х*: т : е т н : ^гаг : ш - ч в : нчл: т : ж * : ш : т т л ; к ь : т * ; . и ш : 4 » 72(151 : ..->д; » х г ш : т п $ ......: т г п : **■ - • т ч <1 : уйчл : г т : »хкг«: ^ е т н ш ы ш л : т : «теугя» м <«> : г ш о : д о : .исгьу4>о : пг* : >ти--’.%>: сч,х* .••: *ьч>х*; (ф-хгнгй : т : д а н т Шыгыс бет1. БК.1У.1-9 7 3 ( 1 ) 7 4 ( 2 ) • • . т ь : - г н г ^ : ч ч м ю 7 5 ( 3 ) • • • # ; г А Т к : п т ^ 7 6 ( 4 ) 7 7 ( 5 ) . • < ш ж : | № Ч > ж 7 8 ( 6 ; ) у н : «►‘ы * : « « т 7 9 ( 7 112

Транскрипция Батыс бет! /БК. I. 1-42/ 1. Тецп 1е§ 1ецп зага1ту8 Тйгйк ЬШ§[е яауап заЬут. ()а]1з у т Тйгйк ЬШ§[е цауап] [Ьбс1ке о1ш1ут]лз. Апс1а агп1у а1.../3 эрштщ орны бар/ ... [а1]1у С51Г64, 1оциг оуиг 1<1165, есИг ]ег66 Кй1й§ Ье§1еп67 Ьоскту... /22 эрштщ орны бар/... Тйгйк 1е[г)]п 2. Оге цауап о1иг1ут. 01игШс]ута 61Ш есе$168 8аяупуута. Тйгйк Ье§1ег Ьоскш [б]§шр зеЫшр Ш81уту869 Ю 21 зй§егб70 кбгй. Водке б гй т о1игур Ьипса аууг 1бгй§ 16П Ьи1ипс1аяу [Ъос1ипуа 11]сНт. Оге кок 1ецп а8[газауугзег цу1упШяс!а е к т ага к181 оу1у цу1упту$] 3. К181 оу1упёа Оге есй т ар ат Ьишуп цауап Ы егт цауап о1игту8. 01игирап Тйгйк Ьосктуц, Шп Ш гш т Ш1а Ыгпш, Ш Ыгпш. Тог! Ьи1шз цоирзауу е т ш . 8й 8й1ереп. Той ЬиШцёацу Ьоёипуу [циир а1ту§ циир Ьаг цу1ту8]. Ва81уууу зйкйпсШгпш. Т1г11§1§ [збкйгйпш. 11§егй цас1угцап зузца 1е§1, кеш] 4. Тегтг царууца 1е§1 цоопскнгпуз. Е к т ага кН оцзуг кббк Тйгйк [111] апса о1игиг е т ш . ВШ§е цауап е т ш , а1р цауап егпш. Визгицу []еше]71 ЬШ§е егпш еппс. А1р егпш еппс. Ве§1епзете, Ъоскту [)ете Шг егпш. Апу] йсйп Ш§ апса Ш1ту8 еппс. Ш§ ШШр 1бгй[§ кпш. О21 апса кег§ек Ьо1ту§. 5. .1оусу, 8ууу1су бцге кйп и>я8уяс1а ЬбкН сб1[1й]§ И, 1аЬуас, Шрй(, араг, р и ш т, цуугцуг, йс циигуцап, 0Ш2 1а1аг, ЯуЦ), 1а1аЬу Ьипса Ьос1ип кеНреп зуу1ату8 зоу1ату8. Апс1ау Кй1й§ цауап егпш. Апс1а к1зге ПШ1 цауап Ьо1ту8 еппс. Оу1у1а цауап Ьокпуз еппс. Апс1а [к18ге 1П181 ес181п *е§] 6. цу1уптас1иц еппс. Оу1у чаг)уп 1е§ цу1уптас1ия еппс. ВШ§812 цауап оЫппуз еппс. ^Ы ац яауап о1штпу§ еппс. Виз’гияу з е т е ЬШ§812 е т ш еппс. 1аЫац е т ш еппс. Ве§1еп Ьоскту Ш2812 йсйп 1аЬуас Ьос1ип 1еЬН§т кйг1й§т [йсйп агтаясу]8уп йсйп тШ [есШ кек$йгШ]кт йсйп Ье§П [Ьос1ип1уу] 7. .ГоцшгШцуп йсйп Шгйк Ьоскт ШесШк П т усууп[и у](1тув. 0ауап1аёиц цауапуп зкегй ус1ту8. ТаЬуас Ьос1ипца Ье§Нк игу оу1уп2 65 Эрозияга ушыраган 13 э р т л калпына келт1рд1к. м В.Томсенде «[. . . ]11Я1 ег», В.В.Радловтан соц «я1г» деп окыган. й5 В.Томсенде «1к|», В.В.Радлов, С.Е.Маловтарда <ф(]ткег». ы‘ В.Томсенде «ес!!?. кег», В.В.Радлов, С.Е.Маловта жок. *’ В.Томсенде «кег кй!駻, В.В.Радловта « кйШ^». ,л В.Томсен. В.В.Радловтарда «окес1бе». В.Томсенде «гогцатуя», Радловта «1о^1ату§». 7“ Бугаи лейн■ барлык галымдарда «|6рсги». 71 Бул соч мэтшде жок. Демек байыргы гурк! т1Л1ши грамматикасы (юйынша болуга »И1С. 8-158 113

ции.1 чу11у. ЗШк цууг оуу1уп кйд ^у\^у. Тйгйк Ье§1ег Тйгйк а1уп [1Ш]. ТаЬуас[уу] Ье§1ег 1аЬуас [а*уп ШШрап. ТаЬуас яауапца кйптпз. ЕП§ )УЦ 8 .1с1§72 кйсй§ Ь тш з. 11§егй кип Юцзуцца ЬбкН цауапца [*е§1]73 8й1е]й Ыпшз. (}иигууаги 1егтг царууца 1е§1 зйк^й Ь тш з. ТаЬуас яауапца Шп Шгйзт а1у Ьшшз. Тйгйк ^а^а цашау Ьоёип апса (шиз. Ш§ Ьоёип [егйт, Шгп агп!у цапу? Клтке цагуапигтуп 1к еггшз] 9. С>ауап1уу Ьоёип егйт. 0>ауапут цапу? № яауапца 1С1§ кйа§ Ы гйгтт?41г епш§. Апса йр 1аЬуас цауапца ]ауу Ьо1туз,. 1ауу Ьо1ур Шпй ]ага*упи и таёи я ]апа 1С1кгшз. Випса 181§ кйсй§ ЫгШкегй74 зацупта*у. Тйгйк Ьоскхпуу о1йг[1е]1п75, игиузуга^'уп йг елшз. Оге 10. Тйгйк (едп81, уёиц }1г 8иЬу апса ейшз еппс. Тйгйк Ьоёип Ьо1ша2ип *ут, Ьоёип Ьо1сип 1фп яадуш ЛКепз цауапуу, б§йш ПЬШ§е цаШпуу 1ег)п 1брезтёе ШШр ^§егб кбШгй елпс. (^ацут цауап §1пш епп 1а8уц[ту8. Ту зга] ^гэдиг йрп кй езгёхр Ьа1уцёацу Шууцшуз, 1ауёацу 11. тгп 18. Т тН р |'е1ггпз ег Ьо1ту§. Тецп кйс ЫгШк йсйп яац у т цауап 8й81 Ьбп 1е§ еггшз. 1ауу цоо] 1е§ еггшз. 11§егй, циигууаш 8й1ер к т ш з 76, цоЬга1туз ^атауу ]ей ег Ьо1туз. 1ей ^ 2 ег Ьо1ир е1з1г[е1шз, цауапзугатуз Ьоёипуу кйцеёгшз, ц и и кёту з Ьоёи]пуу Шгйк 1б[гй8т усууптуз]. 12. Ьоёипуу есй т а р а т Шгйзтсе ]ага1ту8, Ьозу[иг]ту8. ТбНз, 1агёиз Ьоёипуу апёа кпш . 1аЬуиу, заёуу апёа Ь тш з. Вкуе 1аЬуас Ьоёип ]ауу еггшз. 1угу]’а Ьаг цауап 1ояиг оуиг Ьоёип ]ауу епшз. Руу[гцуг, циигуцап, оШг 1а1аг, яуЦ), 1а1аЬу цоир ^ауу еггшз,. <3а1]]ут яау[ап Ьипса....Ьоёипуу.... ] цугц [аПицу] 13. ] III ^1 у зШегшз. Л §п гт зйцйз зй[дйз]т18.Тедп ^а^1у^аёи^ йсйп Ш1§1§ Пзн-еШпз. 0ауап1уууу цауапзуга^туз. 1аууу Ьаг цу1туз. Т1гН§1§ збкйпшз, Ьаз1уууу ]йкйпШг1шз. р а д у т цауап [Ш§ 1бгй§ цагуапур иса Ьагтуз]. ^ а 1^у т [^ауап^а] Ьа81а^'и Ьаг цауапуу Ьа1Ьа1 Ик[т18. Р ад у т] 14. цауап исёицёа б гй т зек12 ^а8ёа ца11ут. 01 [1]бгйёе йге ес1т цауап о1иг1у. 01игирап Тш*йк Ьоёипуу ]1се 11ё1, ]1се Сууа]уу Ьа^ Яу1ёу, агуу йкйз яу1ёу. Ес1т цауап о1иг(иц(я)а бгйш й § т егк [...] у ..[...] 1едп ]а1у 1яаёия йсйп 72 Эдетте ЯГ деп жазылатын сотд1 РАГ деп бурымгы ережесш бучып жазган. 75 Бул арада да «1ец!» сечш калдырып жазган. Б13 калпына келпр/ик. 74 Т.Текин «Ыгтйк(к)еги» деп окыгам. 75 Мэтш жазушы «6Ипе)1П» дегеп свздеп «I» армии тастап кетксн. 7л Бугаи деЙ1пг| зерпеуш1лер «Г1ГШ18» деп окыгаи. 114

15. Тог! .р § тш ]азутца Ш'ёиз Ьоёип иге зас1 о1ш1ут. Еспт цауап Ыг1е 11§егй з‘азу1 й§йг, запс1ид ]агуца (е§1 зШесШшг. Оиигууаги 1егтг царуус1а 1е§1 зйЫ йш г. К б§теп аза яуугцуг зепце 1е§1 зй[1есНгт2]. О атауу Ыз 0Ш2 5й[1есНт]12 [ис _р§епш зй1]йзсНгш2. 1\\щщ Изеге11т 12, Яауап1уууу яауапзуга^ушуг. Т12Й§1§ 16. збкйгйгшг, Ьаз1уууу ]йкйпс1йгШш2. Тйг§ез Ьос1ип Тйгйкт! Ьосктут еПл. ВИтесШкт йсйп Ыгще зацуШицуп^ загупскцуп, йсйп цауапу бШ. Вц)[гиц]у Ье§1еп ]е т е 6Ш. Опоц Ьо(1ип ет§ ек кбгН. Е сй [т12] аратуг 1и1т у з рг] зиЬ кНз12 ца1тагип [1у]1п][а2 Ьоёипуу Шр )‘ага1ур Ьагз Ье§] 17. ег11. Оауап а!уу Ьипс1а Ыт. Ыгйгтг. 8113ш т циипсищу Ыпйшг. 621 з'адуИу, цауапу б1й, Воёипу кйд ци1 ЬоЫу. К б§теп зиЬ 1(11512 ца1тагип 1у т аг цуущуг Ьосктуу 1[йр] ]ага1ур ке1й [гт2, зйцшсИгшг... ]апа ЫгШгйг.11§егй] цаёугцап ]у[зуу аза] Ьос1[ипуу апса цоопйийутуг. Апса ксИгтг. Оиигууаги] 18. кецй 1агЬапца 1е§1 Тйгйк Ьоёипуу апса цоопскиЧутуг. Апса 11[сф гт2. 01 бёке ции1 цииПиу, кйц кйцШ^ Ьо1таз77 егп. 1т з 1 [ес]1зт ЬНтез егй. Оу1у с]а1]уп ЬНтег егй. Апса с]агуаптаз78, апса к т е з 79 И1Ш12 [16гшш2 егй. Тйгйк оуиг Ье§1еп Ьо](1ип езМ! Иге 1едп Ьаз[тазаг азга] ]ег Ш ттезег 19. Тйшк Ьосйт Ш дт, 1б ш § т кип уг1а1у. Ш асу ег!1. Тйшк Ьоскт егйп80, бкйп. Кйге§йг)т йсйп 1§11гт§.[ВШёе] Оауапууа еггтз, [Ьаггпуз. Её§й] еНце кепсШ]а1]у1ёуу 1аЫац к1§1гШ§]агац1уу цапёап кеНр ]апа 1КсН. Зш]й§Н§ цапс1ап [кеНр] зйге 1[11с!1. Удиц б[Шкеп] ]уз Ьоскт Ьагёуу. 11§егй [Ьагуута] Ьагс1уу. Оиигууаги 20. Ьагуута Ьагдуу. Вагскк] ]егс1е ес1§й§ о1 еппс. (}апуг) б§йгсе ]й- §йг(1.3йг)йк1§ 1ауса ]а1с!у. Ве^Пк игу оу1удуп яии1 цуШуу, зШк [<\уут. оу1у^уп кш]] чу1с!уу. 01 ЬИтесШкщт йсйп ]аЫацудуп йсйп ес1т яауап иса Ьагёу. В а з^ и цуугцуг цауапуу [Ьа1Ьа1 йксйт]. Тйгйк Ьоёип а1у кй51 ]оя Ьо1тагип 1у т яад у т цауапуу 21. б§1т ца!ипуу кбШгй§те 1едп, И Ь т § [ т е 1]е1зп Тйшк Ьос1ип а1у кйз1 ]оц Ьокпагип 1п 02й т 1п о1 *ег)п яауап о1шу1[ду еппс. N6^] ]у1зуц Ьоёипёа йге о1иппас!ут. 1сге аззуг, [узга 1опзуг з’аЬуг ]аЫац Ьоёипёа [йге о1иЛут. 1п1т Кй11]1§ т ек1 зас! т 1 т Кйй[Н-сог Ыг]1е зб21езс1т 112. Оадутуг 77 Б^ган дейш «Ьо1тух» деп еткен шак ет1ст1кпен окып келд1. Бул сойлем магыпасыпа сэйкес келмейд!. Сондыктан «Ьо1гпая» (осы шак) деп окыдык. 7" Бул да солам. 74 Б^л да солай. В.Томсен. В.Радловтарда « е т г» Т.Текииде «егТ1п» /1969. Бет1. 234, 329/. Аудармасы «бач кешпек». 115

22. есйгшг цагуаптуз Ьоёип а*у кй$1 304 Ьоф тагип] 1у т Шгйк Ьоскт йсйп Шп ис1утас1ут, кйпсШг о1штпас1ут. 1ш т КШ 1[щ т] Ь1г1с ек! вас!] Ыг1е о1й ЛШ яагуапс!ут. Апса цагуапур еЬгек181 Ьос1ипуу о1 зиЬ цу1тас1ут. М еп[бгйт цауап о1иг1ицута] 8а]и Ьагтув Ьос1ип Цадаууп ]а1ацуп] б1й ЛШ [)‘апа] 23. кеШ. Воёипуу 1§к1е_)т (утз'угуаги оуиг Ьос1ип 1ара, 11§егй цуЦь 1а1аЬу Ьодип {ара Ьт§егй 1аЬуас 1ара ек1 ]1§1г т 1 [зШесИт], зйдйзсНт. Апёа к15ге 1еуп )агуЦас1иц йсйп ции1у т , й1й§1т Ьаг йсйп б к е а Ьоёипуу 1т§ ги 1§к(1)нп. 1а1аг) Ьоёипуу *оп1иу цуШут. Сууа] Ьосктуу Ьа] яуМ ут. 24. аг Ьос1ипуу йкйз яу1с1ут. Ууаг еШ§ёе ууаг цауап1уууус!а ЯуМугп. Тог* Ьи1ицс1аск]у Ьосктуу циир Ьаг цуШут, ]ауузуг яуИ ут. С>иир тац а кйг!1.^ётш ]а$ута 1ади11ара 8й1есИт. Таци! Ьо<1ипуу Ьигёут. Оуу1уп _)и[Ш2]уп2, зу1цу8уп2, Ъагутуп2 апс1а ак у т. 8ек12 }[- §1пп1 ]а§уша аку §иЬ [8оус1ац] 25. (ара $й1есНт. Вос1ипуу апс!а Ьигс1ут. ТаЬуас Од-Шиц Ьез Шт е п 8й кеШ. Ус1ис] Ьа8с1а 8йцй8сНт. 01 8й§ ап^азооц яу8с!ут. Л § тш ]а8у т а Ьа8ту1 ус!ис](ц)и1 оуизут Ьос1ип егй. Агцуз ус1таг 1у 1П зШескт. С)...[...]...т ю§еЛ1Ш. С*а1у1][уп] сЬш кеШгйт. Ек! оШг]а8у т а 1аЬуас 26. 1ара зШссИт. Саса зеуйп 8ек12 Штеп [8й] Ыг1е зйдйзсНт. 8й8т апс!а бШгйт. Аку о и ^ а з у т а с1к Ьоскт цуугцуг Ыг1е зауу ЬоШу. К ет кесе а к 1ара 8й1ескт.Огрт1е 8йуй8сИт. 8й8т запсуёут. Де(1 оШг |а8уша цуугяуг 1ара 8й1есИт. 8й1]й§ Ьа*уту 27. цагуу збкйреп кб§теп з'узуу 1оуа М гур] яуугцуг Ьосктуу и(1а Ьавдутуг. ()ауапуп Ыг1е 8оуа ]у8с1а зйдйзсНт. 0»ауапуп бШгйт. Шп апс!а а к у т . 01 ]у1ца Шг§ез 1ара акип ]узуу а§а егй8 й§й21§ кесе ]огу[с!ут. Тйг^ез Ьос1ипуу] ис!а Ьа8(1уш. Тйг§е§ цауап 8й81 о1са Ьогса кеШ 28. Во1сис1а вйуйзсШшг. Оауапуп2, )аЬуи8уп2, 8ас1уп2 апс!а б1йгП т. Шп ап1а а к у т . ОШг ]азу та Ье8 Ьа1уц 1ара 8й1е(1йп. Аку зо1у 8й1]й8с11т ...[...8]й81п яиир бШгПт. Апс1а 1сгек1 пе82 кШ 11(1)183. [1с11] ]оя [Ьок]асу ег[й. . . . ]к18181 Ьоёипута ицуа1у84 ке1й. Вез Ьа1уц апу йсйп огс!у. ОШг аПияу 29. Ыг ]а§ута цаг1иц Ьоёип Ьидзуг [ег]йг Ьагиг егкШ зауу ЬоШу. Т атау у<3иц Ьазс1а 8й^й8ё 1т 12. Оагкк] Ьодипуу б1й111т . Апс1а а к у т [...] 1,1 Зерттеушшер ГУ'ТЯ свЧ1п "Ыгекь Ыгек!» деп окып келд|. Бул окылу сейлемн1ц магынасыма келмейд1. Сондыктан да жаца окылуып усынып огырмыч. :Гг('ГУТХ сегаеп кейш : 'кос нукте/бар. м Жогарыдагы сведем сои /кос пуктедеп сок-' ГНГ^-ГУ сви кслед|, сдан соц гагы да кос нукте. м Г»урыцгь! х'рттеупплер «очууа!у» деп окыган. 116

с1ут. Вазту1 ^а^а [Ьос1ип] цагкц Ьоёип Пп[Ир кс1й з й д й з ^ т б1йг1лт. То[циг оу]иг шсшу Ьоёипут ег11. Тецп ]ег Ьи1уацуп йсйп ос!11зе85 30. кйш 1е§ёйк йсйп]ауу Ьо1ёу. В1г ]у1ца ШгГ ]о1у зидйкИт. Ец Ик! 1оуи Ьа1уцёа 1оу1а б§йгй§ кеар. 8йз1 [кеШ]. ЕктН апёагуиёа86 зйдйзсПт. 8 й зт запсёут [... й]сйпс [сиз Ьазупёа зй^йзёкп. Тйгйк Ьоёип аёац ц атаз у1[1]у, ]аЫац 31. ЬоЫасу еШ. Ога ]щ & кеН§1т е зй зт ауу1(1)ут. Окйз б кеа апёа 1тШ. Апёа 1ог)га]'у1рауи1у Ыг оуизуу 1ог)а18711§ т ]оуупёа 1§1ге (оцуёут. ТбгШпс ег§еп1 цаёугёа зйдйкИт. 8 й зт апёа запсёут.88. [. . . ] ]аЬуг у1[ёиц1а [бШгйт]89 ОШг агШцу еЫ] ]азу та Мауу цогуап цуув1аёицёа ]и1 Ьо1ёу. Загуца 32. оуиг Шра зй1её1т. Пк1 зи 1аз[уя]туз ег11, е к т (1)1 8й еЬёе ег1л. Ос оуиг зйз1 Ьаза кеШ. .1аёау ]аЬуг Ьо1ёу йр а1уа1у кеШ. 8уцаг зиз1 еЫ§ Ьагцуу зи1уа1у Ьагёу. 8уцаг зиз1 зйг)й8§еН кеШ. В12 аг егйгтг. .1аЬу2 егШ тг. Оуи...[...]1]ау...[...1едп] кйс ЫгШк йсйп апёа запсёут. 3 3 .1а]ёут90. Тедп ]агуЦаёиц йсйп т е п цагуапёиц йсйп Шгк Ьоёип [апса] ^а2у ап ту8 еппс. Меп тШ §й Ьипса Ьаз1а]и цагуаптазаг Тйгйк Ьоёип бкеа ег!1, ]оц Ьокасу ег1ь [Тйшк] Ье§1ег [Ьоёип апс]а зацупуд, апса ЬШд. Оуиг Ьоёип [...]ё уёта]уп 1ут зй[1её1т]. 34. ЕЫп Ьагцуп Ьигёут. Оуиг Ьоёип 1оциг 1аГаг Ыг1е НпНр кеШ. Ауиёа ек! и1иу зйдйз 8йдйзё1т . 8 й зт Ьигёут. ЕНп апёа а к у т. Апса цагуапур [а11ут]. [Тедп^агу1цаёиц йсйп т е п 0Ш2 агШцу йс р азута ЬбШк ]ауу... ]]оц еП! Оёзщ 6ШП§ кис 35. щ кгтз. А1[р цауапуда]]аду1ёу. Оге 1едп уёис] }ег зиЬ [ес1т цауап ции(у 1ар1атаёу еппс. Тояиг оуиг Ьоёип зепп, зиЬуп уёур 1аЬуасуаги Ьагёи. ТаЬуас [...]Ьи ]егёе кеШ.1§1ёе]т 1ут зая[упёут... ] Ьоёип [...] 36. ]агис]1а [...Ы]п|е 1аЬуасёа а!у кйз1 )оц Ьо1ёу. Ви ]егёе тац а яи1 Ьо1ёу. Меп б гй т цауап о1игШцут йсйп Шгйк Ьоёипуу [)аЫац]у цу1- т а ё у т . [1П§ 1]бгй§ ]1§ё1 цагуапёут. Уё[иц Ьазёа] йгНр р[...] 37. [Апёа зш]]йзёт1. 8 й зт запсёут. Ш к^йпе 1С1кё1. Воёип Ьо1ёу. 01й§ппе бкь 8е1еде цооёу ]огурап. Рагауап ^уу8ука еЫп Ьагцуп апёа Ьигёут. [...] ]узца ауёу. Ц|уиг екеЬег ]йгсе епп П^егй 1ег1р Ьагёу. 38. [...]й. Тйгйк Ьоёип аас ег11. 01 ]ук]уу а1ур 1§й(0т1. ОШг агШцу ШП ]азута оуиг 1ег1р 1аЬуасс]а к1г11. О кйтр 8й1её1т. 8ицуп[ у т 1§пр о]у1уп ]иШгуп апёа ак у т. Ек1 екеЬеп§ Ьоё[ип...] "* В.Томсеиде «б(Лг)е», С .Е.М алота «Ос1|Г)»- “6 В.Томсеиде «игуийа», В.В.Ралювта «апс1агхис1а». к7 Карлы к черпеу пилер «СОГ]а» - деп окыгам. нк В.Томсеиде «уаЬугуйут» ( 18%. с. 125). Бп жамгырпык. В.Томсеиде <фуЛут», баска зергтеуш1лер <фпс1ут» - деп окыгаи. 117

39. [......] 1а1аЬу Ьоскт 1аЬу ас с^ауапца кш11 .ЫаЬасу е(1§й заЬу 6Ш- §1 кекпег [укдазуп зШескт. Восктуу апс1а Ьигёут. ^Щ [узуп Ьагутуп апс1а акут.... ] 8й81 йгШр кеШ. Раёущ ап ]уз яоо^уЦ а]... 40. [...........(иг]уаяу1]а]епцегй, зиЬуцаги цооп1у. В1г|]е цаг1ия Ьоскт 1ара 8й1с йр Шскт ]‘ат1агуу и(1)кп. Вагйу [зйцйзй яаг1иц] 1кеЬег ]оц Ьокпуз. 1п181 Ыг цоогуа[пца 1е21р Ьаггпуз. . . . ]. 41. [..............] ащузу кекпеск апу аг)у{а]уп йр зйкскт. Ооогуйи ек! ис к181Н§й 1ег1р Ьагс1у. (}ага Ьоскт цауапут кеШ йр б § [т р зеЬЫь . . . а1зуг ца1туз]яа аа* Ы гйт. К1С1§ а(1уууу и1иуаг1с1ут [................] 42.9|[............кок] б1]й§]оуаги 8й]огур ШпН кипП ]111 бсШзке зиЬзуг кесскт. Согаяяа (е§1р]о!иусу еп§92 [............... ){ кестке 1е§...[.......] Солтустк бет! /БК. II. 1-16 / 1. [..........1аЬ]уасуу зйз! Ь1г Штеп агкцу ]ей Ьиг) зй§ Ша кип б1йг11т. .1ас1ау зй зт е к тй кип циир бШШт. В][...........]ПпНр Ьагс1[у. . . . ] 2. [..........-Ло1у зи1ескт. СИиг агШцу зекк ]азу та цуузуп я у ^ 1ара зШескт [. . . .оШг аг1иц]у 1[ояиг ]а]зута ]агуп2 1а1аЬу *ара зй[1ескт. . . . . .] 3. т е п [...] бШгйт. Оуу1уп2, ^ у г у п 2, [)у]1§узуп2, Ьагутуп2 [акут. .. |]‘еге ции[р] Ьо(1ипуп1 4. Ьос1[ип. . . . ]о]1угуп2 яуШ ут [........................................................ ..........] 5. М у р ........................................................................................................... .......] 6. $ш][й§скт................................................................................................... . . . .] йсйп 7. [Ьег]йт. А1р епп бШп’р Ьа1Ьа1 яу1и ЬеШ т. Ек§ ]азу та 1а1аЬу Ьос1ип цууШ)'с1а аёг[уку............1б]цкег 1аус1а93 [................................................. • ■ ]• 8. Ои зецйп Ьазаёи 1бг1 Штеп зй кек1. Тбцкег 1аус1а 1е§1р (оцуёут. Ос Ш теп зй§ [б1йг]йт. В1[г...................] егзег [..............з]бкит. Та1аЬу [........... • 1 9. 0[1]йгп. 1Лиу оу1ут аугур ]оц Ьо1са. ()ииу зецйт^ Ьа1Ьа1 пке Ь М т . Меп 1оци2 ^ т ш ]у 1 зас! о1иг!ут. Тоциг [)1§1‘г]гш зу1 цауап о1- иг1ут. II й и ёут. СНш? агШцу Ыг р а зу та ...................................................... ............ ] 1,1 Бул жолды Томееппеп баска чертгеумллср келесч бетке сиг пгеп. Бп I беп е калдырдык. В.Томсен «]о1уасу........... [д]» - деп окыса, В.Радлов. С.Е.Малов <^о1иуса (?)» - десе, Т.Текин ^сИиусу [ег]|д» - деп окып келген. В.Томсенде «*ог]ке5 Га»; В.В.Радлов, С.Е.Маловтарда «гиг)кег 1а». 118

10. Шгиклте Ъосктута ]1§ т апса яагуапи Ы гйт. Випса яагуапур Яау[ут ца]уап [у]1]у1 опипсу щ аку оШгяа иса Ьагду. Ьаугуп]у! Ы втс а] оШгца]оу егШПкп. Виция ШШя[..................................................... ] 11. яацу Ывип 1а] вецйп Ьавади Ыв ]йг егеп ке111. Оиия1уя 6[. . . ] аКип кйтйв кег§екв12 кеШгй.1оу ]урагуу йке Ьегй. Суп1ап ууас кеШпр 02(1) ]аг[а!:с1у]. 12. Випса Ьос1ип васуп яииЦаяуп [Ь]усс1у. Её§й бгНк а1уп цага кь 51п, кок идедт вапвуг кеШпр циир цоо1[1]у. 13. Теуп (е§ 1едп]агайпув Тйгйк ЬШ§е [яауап] ваЪут. р а ц у т Тйгйк ЬШ§е яауап о1игШяупс1а Шгйк ат(;у Ье§1ег, Ывге 1аг(1ив Ье§1ег Кй1 сог Ьав1а]и и1а|'и вас! ару!94 Ье§1ег, 613ге 1б1ев Ье§1ег, ара 1агя[ап] 14. Ьав1а]и и1а]и вас! ару1 Ье§1ег Ьи [........] 1атап 1агяап иу ияия Ьо|- 1а Ьауа 1агяап ик)и Ьщ'гия [................ ] 1с Ъи]гия 8еЫ§ Кй1 егкт Ъав1а]и, и1а]и Ыугия Ьипса а т 1у Ье§1ег яац ут яауапяа ег1ецй 15. еЛецй 111 т а у 95 ЯУ1*У- [ат{у. . 1]йгйк Ье§1епп Ьосктуп2 ейецй 111 т а у ксИ; 1§с1[196.. я]а1]уш яауап [йсйп] аууг *авуу ]оуапур97 Тйгйк Ье§1ег Ъос1ип 1((сН), ]аг[а(ур ке1]нИ. О гй те Ьипса 16.98 [ЪШ§е] яауап Ы[11§т] ]о1(1и)у 11§ т ЫйсНт. Випса ЪагуяУУ Ьеё 121§ [Тйгйк] ЬШ§е яауап а1уву ]о1(1и)у й § т т е п а] агШяу 1бп кйп о1игур ЬШсНт, ЬесНгОфйт. } [. . . ]. О нж акбет! (БК. IV. 1-15)22 1. Тецп 1е§ 1еупс1е ЬоЬпув Тйгйк ЬШ§е яауап Ьбс1ке о1ш1ут. 8аЬут у п Шке*1 евк1. 1Ла]и 1т ]е§йш т, оу1апут еЪгек1 оуивут, Ь[о(1ипут 11§егй кйп] 2. Тоуувяута100 Ьш§егй кйп огШвуцаги яиигууаги кйп Ьа^увяууууа ]угуаги Шп огШвуцаги апс1а 1сгек1 Ьоёип яиир та ц а кйгйг101. [Випса Ьоёип яиир] 11сИт о1 а т 1у ]ау102 ]оя> Тйгйк яауап бШкеп ]у§ о1игзаг Ше Ьиг] ]оя. 11§егй вапс1иу [)агуяа *е§1 вШесНт. Та1и)яа кющ {е^тесШп Ь[т§егй 1[ояиг 44 Бжган дейшп зерттеуштер «зас)ару1» - деп б1р1кт1рт окып келдк В.Томсенде «ей тау(?)»;Т.Текин «йтау» (1968, с. 246). В.Томсенде <од. . . «;С.Е.Маловта «одсИ», (1959, с. 19). 01 В.Томсенде [. . ]у»(189б, .с. 131) С.Е.Маловта «|оууп(ту5)»0 959, с. 19) Т.Текинде ф уап уу» (1968 с. 246). *" Бжган дейшп галымдар сол орналаскан бетше коспай арнайы болт караган. ** Б.К. II бетчжн 1 -8 жолы КТ. М-нщ 1 -8 жылындагы мзт1нмен 61рдей. Буган дей1нг1 зерттеуш^лер «Гоя$удута» - деп окыган. 1111 Зерттеуштер «кошг» - деп окыган. Зерттеуш1лер V > соз1н «апуу» - деп окыган. 119

3. Егеепке 1е^1 8й1её1т. ТиЬШке к1С1§ 1е § т е ё 1Ш. ()иигууат ]1пси й§йг кесе 1егтг царууяа 1е§1 8й1её1т. .1угуаги ]1г Ьа]угции ]еп1]е 1е§1 8й1есНт. Випса^гке 1е§1 ]огу1ёут. О Ш к е п ]у § с !а 1сИ ]оц еггтз. II Ш18иц ^1г б[Шкеп ^у§ е т ш . Ви з'егёе о1игир 1аЬуас Ьоёип Ыг1е Ш2Ш[1т 1]. А1- Шп, китйз, 181§[й] 4. (^иит] Ьидвуг апса Ыгйг 1аЬуас Ьоёип 8аЬу 8йс1§ аууву ]ут8ац е т ш . 8йбц> 8аЬуп ]уш8ац аууп агур угац Ьоёипуу апса ]’ауи1уг. 1ауги цоопШцёа к18ге ]ау ЬШ §т апёа Щиг ептм§. Её§й ЬШ§е к!81§, её§й а1р к181§ ]огу1ша2 е т ш . В к кхз! ]ацу1заг оушу Ьоёипу Ьезйкйзе *е§1 яуу*- т а г 5. е г т 18. 8ис1§ 8аЬуп ]у т8 ая ауузуда агШгур йкйз Тйгйк Ьоёип 61Ш§. Тйгйк Ьоёип Шезкц). В куе сиуа] ]у§ Тб§и1Шп )а.т.у цоопаз'уп (18ег Тйгйк Ьоёип Ше81к1ё. Апёа ]аук181 апса Ьозуигиг е т ш . Угац ег8ег ]аЫац ауу Ыгйг. .1ауиц егзег её§й ауу Ыгйг йр апса Ьозуигиг епгш. ВШ§ 6. ЬПтег к131 о1 8аЬуу а1у ]оциг егй§103. Тедп о1 ]ег§егй Ьизаг104 Шгйк Ьоёип бКеа 8еп.ОШкеп ]ег о!игур агцуз 1к к 18 узаг пеу Ьиуиу р ц . ОШкеп]у§ о!иг8аг Ьец§й И Ш1а о1иПасу 8еп. Тйгйк Ьоёип 1оц агуцоц 8еп аасзуцаг1051озуц й т е г 8еп. В к 1оёзаг аасзуц б т е г 8еп. Апёаууууп йсйп 1ёд1гги8 цау[апуцуп] 7. 8аЬуп а1та1уп2. 1ег з а ^ Ьагёуу циир. Апёа а1цупёуу агу1уу106. Апёа цакпузуп107 ]ег за]и с]иир 1иш о1й108 _)01у)иг ег*щ. Тецп ]агу1цаёицуп йсйп б гй т ции1ут Ьаг йсйп цауап о1ш1ут. ()ауап о1игур ]оц сууа] Ьоёипуу циир цооЬуга1[1]ут'0<). Сууа] Ьоёипуу Ьа] цу1ёут. Аг Ьоёипуу йкйз цу1ёут. Ви 8. 8аЬ утёа 1§к1 Ьагуу. Тйгйк Ье§1ег Ьоёип Ьипу ез1ё 1у. Тйгйк Ьоёипуу 1еуп110 Н Ш1узяуцуп|М Ьипёа иЛ ут. ,1ауу1ур бНзЫ ут112 ]‘е т е Ьипёа иг1ут. Ы еу т113 8аЬут егзег Ьк у тазц а114 иПут. Ауаг кбгй ЫШу, Тйгйк ат1у Ьоёип Ье§1ег! Вбёке к и гй ^ те Ье§1ег б§й! .1ацу1ёасу 812. О ауут________ В.Томсеиде « о1заЬуу а1ур ^ауи^и Ьагур йкйз к(51 61гйд» - деп окылып жазылып кеткен. (1 896. С. 1 1 7). Б*дан кейж баска зерттеуинлер осы катет кеш1ре берген. "й «*ег]П П(1)|д о! ^е^де^й Ьизиг» сойлем В.Томсен, В.Радловтарда мулде жок. Б*л сейлем де тупнжскада таска кашалган калпы тхр. Эстампажда да бар (карацыз Радлов В.В.1892. с. 37) Тупн*скадагы НН1А^ созш В.Томсен жэне баскалар «асзаг» (1 896, с. 1 1 7) - деп окыган. В.Томсеиде «агу11 [....]» (1 896. С. 118). "’7 В.Томсеиде «[. ]1т[. . ]» (1 896, С. 11 8) - деп окылса, М.Ергин «ра1ту$уп»(1 970. С. 72) - деп окыган. |и* В.Томсеиде «Гиги о[. . . ]» (1 896. С. 1 1 8) - деп окылган. В.Томсеиде «яор С)оЬаг1ут»(1 896. С. 1 1 8). "" В.Томсеиде «[иг1р |]1»(1 896. С. 11 8). 1,1 В.Томсеиде «шг$удуг)уп»(1 896. С. 1 18). 112 В.Томсеиде «СПе51к1Г)т»(1 896. С. 11 8). В.Томсеиде «пег)пег]»(1 896. С. 1 1 8). 114 В.Томсеиде «5аЬ [. . ]г Ьег)дй Газда иг!ут»(1 896. С. 11 8). 120

9. чауап, ес1т цауап о1шЧицуп(1а Сбг* ЬЫипёацу Ьос1ипуу Ьипса и[пи§], Ьипса зага1ту8. Тецп ]агуЦа[с1ия й]сйп бгйт о1иг1ицута 1бг[1 Ь]и1идёацу Ьо[ёипуу ксНт. 1аг]а1(1ут. [..........................]цуЫут. Меп Шг§е§ яауапца цуугу[туп Ьегйт]. Ег1едй и1иу Югип а1у ЫгШп. Тйг§[е8 цауапуг)] 10. цуугуп ег!ег)и и1иу 1бгйп оуу1уша а1у ЫгПт[т] Тйгйк цауап|15[10 эрттщ орны бар]г2 яауап1уу [Ьбё]апса Ы гит.116 Р[18 эрттщ орны бар]12 егйтш 117. Тбг1 [Ъи1иг)с1ацу Ьоёипуу] Ьаг цуМуш. Ваз1уууу ]йкйпёйтш. Т12П§1§ збкйгШп. Оге 1ецп азга зег з'агу^аскц йс[йп] 11. кбгйп кбгтесШк, цииЦацуп е&ётеёйк Ьоёипутуп 11§егй кйп 1оц[8уяу1]а] Ьн^егй [кйп огШ5уг)]а, яиигууаш [кйп Ьа1у8цуг]а ]угуат Шп оЛизуца цооп1иг1ут. Загуу аИи]пт2, бгйд кйтй§т цуугуау1уу ци*а]уп2 ктН§118181§й8т , бгШк а*уп, аёуугуп2, цага к18т , 12. кок 1у 1Г)1П Тйгйк1те Ьоёипута цагуапи ЫЛ1т , 111 Ыг1дт [. . . еН т]т Ьицзуг цуШут. Оге 1ецп егкШ§ [... . ]Ь^[.........]апса епшё [. . . цу1тап] 2[...........]йп [Ье§1]еп§ Ьоёип 13. кН119 1§сНц. Ет§е1тег). То1уа{та1]!01ш1ут!120 Тйгйк Ъе§1ег, Тйгйк Ьоёипут [.... ] о1[иг] 1а(аг ег^121. Оауапут Ьоёца 1оу[.... ] т 12122 цагуапур Ьа1Ьа!123 [...]1а1аЬу Ьоёипуу [. . . . ]у124 Ьи с]ауапудс!а Ьи Ьс§1еп§ёе зепцёе, зиЬуцёа аёугу1та8аг Тйгйк Ьоёип 14. бгйг) её§й кбЛеа 8еп, еЫце к!г1:ес1 8еп, Ьиг)8у2 ЬоНасу зсп! йр125 [бШп1лт. . . . апёа]126 к18ге 1аЬуас цауапёа ЪесПга цоор ке1йг11т. Метц 8аЬушуп 8утас1у. 1с^ек1 Ьеё12С1§у1(1)у. Ацуг 1асуу, Ьагуц загажу т . 1с1п, 1усуп аёупсуу ЬесНг и[г1уг1;]ут. [Та8 (с^уШут кбцйМек! 8]аЬутуп [игШг1ут]. 15. Оп оц оу1уда Шуда 1е§1 Ьипу кбгй ЬШц! Вец^й 1а81оцу1д у т [.. ... ] )ег!е [.. ] 1оцу1(1ут, ЬШё1т. Ви[пу кбгйр апса ЫП13! о1] 1аз Ьагуцуп2 [. .. .] 115 Бжган дешнп зерттеуштерде жок. Бжган дейшп зерттеуштерде жок. 117 Бжган дейшп зерттеуштерде жок. "в В.Томсенде «ектПд» (1896. С. 132). 119 В.Томсенде мулде жок (1 896. С. 1 32). |2" В.Томсенде [. . . . ]т (1 896. С. 1 32). 121 В.Томсенде «[.... ]а* [. . . ]егПт» (1 896. С. 1 32). 1:; В.Томсенде бжл жол мулдем жок (1 896. С. 1 32). 133 В.Томсенде «дагуапур}ац [. . . ]|» (1896. С. 132). 124 Б*ган дейшп зерттеуштерде мглдем жок 1:5 В.Томсенде жок. 126 В.Томсенде жок. 121

Батыс бет! (БК. IV. 1-9) /Цыгай мэтшнщ устщ п жагындагы жазу/ 1. [........... Оге [.............] 2. ВШ§е яауап исёу. 3. 1а| Ьо1$аг Оге 1е[г)п] 4. кбЬйг§е81 е1егсе 5. 1ауёа зауип Шзег127 [апса] 6. ваяупигтуп2 я ад у т я[ауап] 7. Шяуп128 б ги т с]ауап ,г7 В.Томсен, В.В.Радлов, С.Е.Маловтарда «1егзег». 128 В.Томсенде ас)[.......]; В.Радлов, С.Е.Маловта жок. 122

Бине-каган мэпнш щ казакшасы Батыс бет! (БК. 1.1-42) 1. Тэщр тект1, тэшр жараткан турж Бшге каган С031М. Экем турж Бшге каган бедке (так киесше) тутка болды. Онда ип ....[........... ] .... алты ес1р (так), тогыз-огыз иес1, ед13-жершщ данкты бектер1, халкы .........[.....................] турж Тэщрк.. 2. Жогары каган отырдым. [Каган] отырган сон ел ген Агамды ойладым. Турж бектер1, халкы марапаттап, куанып, керер кез1 [каган] ушне бурылды. Бедке (так киесше) ез1м тутка болып, муншама ауыр тер (ук1мет) (кпн) терт тараптагы халыкка орныктырдым. Жогарыда кек Тэн1р1, теменде кара жер жаратылганда, ею арасында адам баласы жаралган. 3. Адам баласы устше ата-бабам Бумын каган, 1стем1 каган [такка] отырды. [Такка] отырып турж халкын, елш (мемлекепн), терш орнапы , калыптастырды. Терт тарагггагылар карсы жау болды. Кол аттандырып, терг тараптагы халыкты багындырды. Багындырып бейбгг кылды. Басы барды жугшд1рд1, Т1зелш1 букпрдь 1лгер1 Кадырхан-жынысына дешн, Кер! - 4. Тем1ркакпага дешн иелешп, коныстандырды. [Кезшде] ек1 аралыкта иелжс1з журген кек туржтер [бупнде] осылай отырар ед1. Бшжт! кагандар болган, айбынды кагандар болган. Буйрыктары (колбасшылары) да бйпкп болган, айбынды болган. Бектер1 де, халкы да тузу болган екен. Содан елдж курып, тутка болды. Ел болып терш орнатты. Сейтш ездер1 кергек болды. 5. Жоктап, жылап-сыктаушылар: куншыгыстагы Бекш шел1 ель нен, табгач, тубут /тибет/, авар, ур1м, кыргыз, уш-курыхан, отызтатар, кытай, (кидан) татабылардан осыншама халык келш жылапсыктады, жоктады. Осындай дацкты кагандар ед1. Одан соц шкп агасындай 6. болмады. Улы экесшдей болмады. Бшкс1з кагандар [такка] отырды. 0ЛС13 кагандар [такка] отырды. Буйрыктары (колбасшылары) да б ш к а з, элс13 болган едь Бектер1, халкы тузу болмагандыгы ушш, табгач каганныц алдауына сенгенджтен, арбауына кенгенд1ктен, шш-агалыныц кектенгенд1пнен, бектер мен халыкгын 7. ымырасыздыгынан турж халкы ориаткан елшен айырылды. Хандык курган каганынан айырылды. Табгач халкына бек улдары кул болды. Сул1ктей кыздары кун болды. Турж бектер] турж атын 123

жойды. Табгачшыл бектер табгач атын тутынып, Табгач каганга багынды. Елу жыл 8. 1сш-кушш берд1. [Олар] шгер1 - куншыгыста - Бекл! каганга дешн жаулады. Кер1 - Тем'ркакпага дешн жаулады. Табгач каганга (басканын) елш, терщ алып берд1. Тур1ктщ кулл1 кара халкы былай дестк «Елд! халык ед1м, ел1М енд1 кане? Клмге ел курап беремш?», - дест1. 9. «Каганды халык ед1м, Каганым кайда? Кай каганга 1С1МД1, куппмд1 берермш», - десть Осылай деп табгач каганга жау болды. Жау болып, карсы турып, эрекет етш, [кайта] кулады. [Табгачка] кайта багынды. Буйтш юш-кушш берплер1 келмедк «Турж халкын кырайык, урпагын жояйык», - дест1. Жогарыда 10. Тур1к Тэц]р]С1, киел] жер-суы былай дептк «Турж халкы жок болмасын деп, халык болсын», - деп экем Елтерк каганды, анам Елбшге кагынды Тэщ р1 тебесшде устам жогары кетердг Экем-каган он жет1 ер жинапты. Тыста /сыртта/ жортып жур дегенд1 бор1 естш, каладагылар тауга кетп. Таудагылар 11. сонда барып косылды. Жиналып ж еттс ер болды. Тэщр1 куш бсрген ушш Экем-каганньщ эскер1 бер1 сиякты ед1. Жаулары кой сиякты ед1. 1лгер1, кешн шапкылап [кол] жинады, [халыкты] кетердь Барлыгы жет1 жуз ер болды. Жет1 жуз ер жиналып елс1реген, кагансыраган халыкты, кунденген, кулданган халыкты, турж тершей айырылган 12. халыкты Ата-бабам тершше орнатты, уйрстп. Телес, тардуш халкын сонда курды, ябгу, шад [атагын] сонда бердь Алдагы табгач халкы жау едь Сыртта Баз-каганныц тогыз-огыз халкы жау ед1. Кыргыз, куры хан, огыз-гагар, кытай (кидан), гатабы - бор! жау ед1. Экем-каган мунша . . . [.........]. . . . халыкты...........кырык 13. жеп’ жолы жорыкка аттанды. Жиырма рет согысты. Тэшр1 жарылкаганы ушш елд1 еларетпедй кагандыкты кагансыратпады. Жауын баз кылды. Тгзелш1 букпрдй бастыны жупнд1рд1. Экемкаган елш, (терш) орнатып, уша барды. Экем-каганга бас етш Базкаганньщ балбалы койылды. Экем - 14. - каган елгенде ез1м сепз жаста калдым. Ол тердщ устше Агам-каган отырды. Отырып турж халкын кайта орнаггы, кайта ип егп. Шыгайды бай кылды, азды кеп кылды. Агам-каган [такка] отырганша ез1м тепн . . . [.........] Тэщр1 жарылкагандыгы уипн 124

15. он терт жасымда тардуш халкыныи устше шад болып отырдым. Агам-каганмен б1рге шгер1 Жасыл езенге, Шацдун жазыгына дейш жорык жасадык. КерьТем1ркакпага дейш жорык жасадык. Кегмен жогасын асып кыргыз жерше дейш жорык жасадык. Барлыгы жиырма бес рет жорыкка шыгып, он уш рет согыстык. Е л д т н елсь реттж, кагандыгын кагансыраттык. Т1зелш1 16. букпрдж, бастыны жупщцрдж. Тургеш халкы турюм, халкым ед1, б ш м естт упнн, жанылгандыгы, жаза баекандыгы ушш каганы елд1. Буйрьщтары, бектер1 жэне елд1. Он-иелж халкы бейнет кердг Атамыз-бабамыз туткан жер-су иес1з калмасын деп аздаган халыкты курап, [.........] Барс оларга бек 17. болды. Каган атын сонда б!з бердж. С1ЦШ1М (карындасым), хан кызын берд1к. 031 жанылып, каганы елд1. Халкы куц, кул болды. Кегмен жер-суы иес1з калмасын деп Аз, кыргыз халкын курап, жаратып келд1к. Согыстык........ [............] кайта бердж. 1лгер] Кадьфхан жынысын аса халыкты анша кондырдык. Анша етт1к. Батыстагы 18. Кецу-тарманга дейш гур]к халкын 613 анша кондырдык. Анша егпк. Ол заманда кул кулды болган ед1. Куц кущи болган ед1. 1н1С1 агасын б1лмес ед1. Урпагы экес1н бшмес ед1. Анша кураган, анша еткен ел1М13, тер1М13 ед1. Тур1к, огыз бектер1, халкы тыцдацдар! Жогарыда Тэц1р1 баспаса, астында жер тйпнбесе 19. турж халкы, елщд1, тер]цд1 юм жояды? Б1р1ксец етт1. Тур1к халкы, ед1ц, ек1н! Б1рл1гщ жасап ед1, 61Л1КТ1 каганыц болып б1рак ед1. Жаксы ел!не ез1ц кунэлющ, жацылдыц. Жаман шатастыц. Карулылар кайдан кел1п киратты? Суцг1л1лер кайдан келш жайратты? Киел1 Отукен жынысы халкына бардык. 1лгер1 барган жерге дейш бардык. Батыска 20. жеткен жерге дейш бардык. Барган жерден не береке таптык? Каныц езен боп акты. Суйег1ц тау боп жатты. Бек ул урпагыц кул болды. Сул1к кыз урпагыц кун болды. Б1лмест1Г1цнен, парыксыздыгыцнан Агам-каган дуниеден ушты. Бас етш кыргыз каганыныц балбалын Т1КТ1М. Турж халкыныц атак - данкы ешпесш деп Окем - каганды, 21. анам катынды улыктаган Тэшр1, ел берген Тэц1р1, Тур1к халкыныц атак-данкы ешпесш деп Тэщр! меш каган отыргызды. Ец болмаса дэулетп халыкты билемед1м. 1пн ассыз, сырты тонсыз, элс13, нашар халыкты баскардым. 1н1м Култепнмен, ек1 шад, 1шм Куул1-чормен акылдастым. Окем13, 125

22. агамыз иелж еткен халыктыц атак-дацкы ошпесш деп, турж халкы ушш тун уйыктамадым. Кундп отырмадым. 1шм Култегшмен б1рге, ею шадпен 61рге олш-талып иелж етпм. Осылайша иелж етш, ебтеп халыкты озчипнен жауластырмадым (от-су кылмадым). Мен оз1м каган боп отырганда жер-жерден боскан халык жаяу, жаланаш, е л ш -ж т п кайта 23. келд1. Халыкты кетерейш деп тер1стжге огыз халкына, шгер1 кытай (кидан), татабы халкына, туспкте табгачка карсы он ею рет аттандым. Одан соц Тэщр1 жарылкап, кутым-багым бар болгандыктан, неабем бар болгандыктан, вл1мип халыкты т1р1лтт!М. Жапакаш халыкты гонды кылдым. Шыгай /кедей/ халыкты бай кылдым. 24. Аз халыкты кеп кылдым. Ыгыр елд1кт1, ыгыр кагандыкты иг] (тыныш) етт1м. Торт тараптагы халыкты багындырып бейб1т етТ1М, жаусыз кылдым. К061 маган К1р д 1. Он жет! жасымда Тангытка жорыкка аттандым. Тангыт халкын талкандадым. Эулепн, ханымын, жылкысын, дуние-мулюн олжалап алдым. Он еег13 жасымда Алты баулы согдакка 25. аттандым. Халкын онда буздым. Табгач Он-тутук бес тумен / елу мьщ/ колмен келд1. Ыдук-басында согыстым. Ол колды ондажойдым! Жиырма жасымда Басмыл Ыдыкут басыбайлы иел1к халкым ед1. Керуен ж1бермед! деп жауладым...........[••••]• • • багындырдым. Калынын (малын) еб1ме келт1рд1м. Жиырма ек1 жасымда Табгачка 26. карсы аттандым. Чача-сеиунн1н сепз тумен /сексен мьщ/ колымен согыстым. Колын онда жойдым. Жиырма алты жасымда Чж халкы, кыргызбен б1ргг1п жау болды. Кемд1 [езен] кеш1п Чжке карсы аттандым. Орпенде согыстым. Эскерш шаншыдым. Жиырма жет1 жасымда кыргызга карсы аттандым. Суцг1 батар 27. карды сопп /кеш1п/, Когмен жынысын айналып ©Т1п , кыргыз халкын екшелей кудык. Каганымен Соча жыныста согыстым. Кдганын елт1рд1м. Ел1н жаулаи алдым. Ол жылы Тургешке карсы Алтын-жынысын асып, Ерт1С озен1н кеш1п, жорыкка аттандым. Тургеш халкын екшелей ку алады м. Тургеш каган колы отша, боранша келд1. 28. Болчуда согыстык. Каганын, Ябгуын, Шадын онда елт1рд1м. Ел1н сонда алдым. Отыз жасымда Бесбалыкка карай аттандым. Алты жолы согыстым. Колын багындырып жойдым. Анда Ордадагы адам126

дар тугел кашып кеткен. [Басшысы] ж азаланды..........[••••] к!С1С1 угыскалы келд1. Бесбалык сол ушш кирады. Отыз 29. б1р жасымда карлик халкы ойламаган жерден б1рде ерш, б1рде кетш журш жау болды. Тамаг Ыдук-басында согыстык. Карл у к халкын кырдым. Сонда алдым. Басмылдьщ кара халкы Карлук халкымен б1р1пп согысуга келдь Согыстым, жойдым. Тогыз-огыз менщ халкым ед1. Тэшр1, жер киесше ушырап 30. тасаттык беретш куш /одще куш/ жау болды. Б1р жылда торт жолы согыстым. Ец 1лк1 Тогу каласында Тогла езешн жузш кешш етп. Колы кедщ. Нкшпп рет Андаргуда согыстым. Колын найзамен шаныштым. Упинии рет Чуш басында согыстым. Турш халкы бытырап, жаман 31. элс1ред1. Оза келген колын шаптым. ©л1мш1 болгандары кайта Т1р1лд1. Онда Тонра, Иылпагутыннын б1р иел1г1н Тонал-тепн кешен1- не коршап алып шаптым. Тертшип рет Езгент-кадазда согыстык. Колын онда шаншыдым, талкандадым. Отыз ек1 жасымда Магы корганды кыстаганда жут болды. Жазында 32. огызга карай аттандым. 1лк1 кол шайкаста ед1. Ек1нш1 кол ебде ед1. Уш огыз /карл у к/ колы жет!п келд1. Жаяу - жалпы калды деп алгалы келд1. Жау колыньщ жартысы ебт1 жулгалы (талкандауга) барды. Жарты кол найзаласкалы келд1. Б1з аз ед1к. Элс1з ед1к. ..]... Тэщр1 куш бергенд1ктен, онда ж ецдк, (шаншыдык), 33. ыдыраттык. Тэн1р1 жарылкагандыктан, мен ез!м бил1к журпзгенд1ктен, Тур1к халкы осылайша иел1к ета. 1н1С1, мен, осылайша басшылык етш, иелш етпеген болсам, тур1к халкы, ел1мнп болар ед1н, жок болатын ед1н. Тур1к бектер1, халкы, осыны ойлап, осыны бшгейс1н. Огыз халкын жаулаймын деп аттандым. 34. Ебш, баркын буздым. Огыз халкы Тогыз-гатарлармен б1рге жиылып келд1. Агуда ею улы согыс жург13Д1к. Колын талкандадым. Елш онда алдым. Осылай багындырып алдым. Тэн1р1 жарылкаганы уш1н менщ отыз уш жасымда эдеш [жауласкан] жау жок ед1. Уакыт талабыныц кушг 35. [бэр1н де] жасайды. Алып каган да жацылды /кателест1/. Жогарыда Тэц1р1, киел1 жер-су Агам-каганньщ кутын колдамады. Тогыз-огуз халкы жерш - суын тастап табгачка барды. Табгач [. . . ] бул жерге кслдь [Б1р] ипл1к 1стей1н деп ойладым. . . . халык. . . . 36. Жанылганда . . . [.............. ]. . .туст1кте Табгачтьщ агак-данкы жок болды. Бул жерде [олар] маган кул болды. Мен 031м каган 127

отыргандыктан, турж халкын жаман кылмадым. Елш, терш ип етш, иелИ мде устадым. Ыдук-басында жиналып. ...[....] 37. Онда согыстым. Колын шаныштым. 1шке (Ордага) багынышты болды. [Менщ] халкым болды. 0 л десем елдь Селещш ылдилай жорыттык. Кураган шаткалында ебш, баркын онда буздым. .......... ]-жыныска бурылды. Уйгыр елгебер1 жуздеген ер1мен 1лгер1 кашып кетп. 38. . . [..............]. . . Турш халкы аш ед1. Оларга жылкы алып, тойдырдым. Отыз терт жасымда огыздар кашып табгачка юрдг вкш ш аттандым. Ашуланып келш улдарын, катындарын олжалап алдым. Ею елтеберлж халык. .. [.............................]. . . 39. . . [.................. ].............татабы халкы табгач каганга багынды. Елимсшен жаксы сезш, жылы леб13 келмед1, - деп жазында аттандым. Халкын онда буздым (талкандадым). Жылкысын, барын анда алдым. Колы жиналып келдг Кадырхан жынысында кой жылы [. . . 40. . .. [.........] [оньщ] турагына, жерше, суына конды. Туст1ктеп Карлукка карсы аттан деп Тудун-ямтарды Ж1берд1м. Ол барып согысгы. Карлу к Елтеберш жойды. 1н1С1 б1р корганга кашып барды. • • [........... ]••• 4 1 .... [..........]___ керуеш келмедг Оны жазалайын деп аттандым. Корушы ек1-уш к1С1лер1 кашып кетт1. Кара халык каганым келд1 деп колпаштап, куанды. Атсыз калгандарга ат берд1м. Атагы к1Ш1лерд1 6С1РД1М. 42.........[..........] Квк-ещ пш /Онгийн езен1/ ерлей колмен жортып, жет1 тунд1 жет1 кунге жалгап сусыз кешт1м. Чоракка аттанып жолшы ерд1 ...[....] кеш1нде шап[тьщ]. Солтустж бет! /БК. II. 1-16/ 1. [..........] табгачтын он жет1 мын эскер1н алгашкы кун1 кырдык. Жаяу эскерш ек1нш1 кун! куып кырдык. [..........] жиылып барды [. . ...]. 2. [......... ] рет аттандым. Отыз сепз жасымда кыста кытайга (кидан) карсы аттандым. Отыз тогыз жасымда жазда татабыга карсы аттандым. [.......................................................................................................... ...................... ]• 3. Мен. .[.........] елт1рд1м. Улын, катынын, жылкысын, барын алдым. [...] багындырып халкын 4. Халык . . . .[.....................] катынын жок кылдым 128

5. аттанып [......................................................................... ] 6. согыстым [......................................................................] уцпн 7. берд1м. Алып ерлерш елтгрш балбал кыла берд1м. Елу жасымда татабы халкы кытайга (кидан) багынды. . .. [....................... ] Тецкер-тауда. .. . [.............................................................. ] 8. Ку-сецун бастаган торт тумен /кырык мыц/ кол келдь Тенкертауда шабуылдап жауладым. Уш тумен /отыз мын/ колды кырдым. Б1р [ ] болса [...........] талкандадым. Татабы [.................. ]. 9. кырылды. Улкен улым ауырып кайтыс болды. К|у-сенуннщ балбалын Т1п п /тургызып/ берд1м. Мен он тогыз жыл шад болып отырдым. Он тогыз жыл каган [тагында] отырдым. Ел тутдым. Отыз б1р жасымда................[.............................................] 10. Турюме, халкыма осынша игш к жасадым. Бунша иелж етш Экем-каган ит жылы оныншы айдьщ жиырма алтысында уша барды. Доныз жылы бесшлй айдын жиырма жетюшде киел1 орнын жасаттым. Букук-тутук [................................... ] 11. ханы Лисун Тай-сенун бастаган бес жуз адам келд1. Сэнд1 кыш ыдыстар, алтын, кумгс есепаз экелдь Киел1 орынга жупар [агаш] (бэйтерек) Т1п п /отыргызып/ берд1. Шынар агашын ездер1 отыргызды. 12. Осыншама халык кулагын, шашын кест1. Жаксы ездж атын (бэаресш ), кара булгын, кек тиынын /кундыз/ есепаз шашып таратты. 13. Тэщр тект1 Тэц1р1 жараткан тур1к Бшге каган (менщ) сез1м. Экем Тур1к Бшге каган [такта] отырганда тур1кт1н каз1рг1 бектер1, арттагы тардуш бектер, Куул1-чор бастап уласкан шад, апалар, бектер; ещре телес бектер, апа тархан 14. бастаган, ылги шад, апалар, бектер; б у л ... [............ ] ... Тамантархан, Туй-укук бойла бага-тархан, ылги буйрьщтар (колбасшылар), [............. ]----- Орда буйрыгы (колбасшысы) Себ1г Кул-ерк1н бастаган ылги колбасшылар - осыншама бупнп бектер Окем-каганга ер тен! /узецгшес; арка суйер, суйен1ш/ болды. 15. Ер тешн [ол] мактан егп. Буг1нг1 тур1к бектер1н, халкын мактан ет1п, марапаттады, сый-сыяпат усынды. Сонысы уш1н Экемкаганньщ мус1н тасын, киел1 орнын, тур1к бектер1, халкы дайындап экелд1. 0 з1ме мунша. . . [.................................]. . . . 16. Бшге каган б т п н /жазуын/ Иоллыг-тепн мен жаздым. Осыншама барьщты, мус1ндерд1 тур1к Б1лге-каганныц аталасы Иоллыг-теГ1н мен б!р ай терт кун отырып жаздым. Мусш жасаттым. [.............. ..............] 5 -1 5 8 1 9 0

1. Тэщр тект1, Тэщрден жаратылган ту р к Бшге каган бедке /так иесше/ отыр дым. Сез1мд1 тугел еепндер! Уласкан Ш1, тумаларым, урпагым, ебтеп-иелйтмдеп халкым! 1лгер1 - 2. - кун шыгысындагы, берп-кун ортасындагы, [жэне] арткыкун батысындагы, тыскары-тун ортасындагы, мундагыньщ (бэр1) Ордалык халык. Муншама халыкты багындырып басын курадым. Ол [сез1мде] агаттык жок. Т у р к каганы Отукен-жынысында отырса, елде мун жок. 1лгер1 Шацдуц жазыгына дешн жауладым. Тещ зге сэл жстпед1м. Тусткке карай Тогыз3. - Ерсенге дешн жауладым. Тубутке сэл жетпед1м. Батыста 1нжу езенш кеше Темф-какпага дешн жауладым. Т еркткте Жер-Байырку жергне дешн жауладым. Мунша жерге дей1н жорык жасадым. ©тукен жынысында иг1 ие жок едь Ел 1у;татын жер осы Отукен жынысы ед1. Бул жерде отырып табгач халкымен туз1лд1м, (жарастым). Алтын, кум!с, дакылды, 4. жчбект! есепс13 берер табгач халкынын соз] тэгп, акыгы асыл ед1. [Олар] т э т сез1, асыл /'казынасымен/ арбап, жырактагы халыкты ез]не соншама жакындатар ед1. Жакын конган К1С1Н1 жаман кылыгына уЙ1р кылушы ед1. Жаксы, бш кт! юс1, мыкты, алып К1С1 оган кенбес ед1. Б1р К1С1 жацылса, иел1г1ндег1 халкы бес1Г1не деЙ1н /бесштеп урпактарына дей1н/ кутылмас ед1. 5. Тэтп сез1, асыл акыгы на алданып, тур1к халкы, елд1ц. Тур1к халкы [сенщ] улес1и. Бер1де Шугай жынысына, Тегултун жазыгына конайын десец, Т урк халкы, ез улес1Ц. Сонда жау кюшер былай азгырган ед1: «Жырак кетсен жаман акыг /казына/ берер, жакын журсен жаксы акыг /казына/ берер», - деп осылайша азгырган ед1. Б ш к 6. бымес (акылсыз) К1С1 сол сезд1 алып /сенш/, жакын барган ед1. Т эщ рлк ел1н ол жерге барса, ту р к халкы, ел1мш1С1н сен. ©тукен жершен керуен аттандырып койып отырсац, еш муцьщ жок. ©тукен жынысында отырсан, мэцг1 ел тутып отырар ей сен. Т урк халкы, сен токта арык иел1кс1ц. Аштыкта токтыкты туешбедщ сен. Б1р тойсац ашыкпайтындай боласыц сен. Сондайлыгьщ уш1н игш1к жасаган каганьщныц 7. сез1н алмадьщ. Жер-жерге бардык шашылып. Сонда алкындык, арыдык. Онда калганы жер-жерге тарап ел1-т1р1 жур1п жаттык. Тэн1р1 жарылкаганы уипн, ез1мнщ 1сутым бар ушш каган /тагына/ отырдым. Он жак бегл /БК. IV. 1-15/ 130

Каган [тагына] отырып, жок, шыгай /кедсй/ халыкты багындырып жинадым. Шыгай халыкты бай кылдым. Аз халыкты коп кылдым. Бул 8. соз1мде артыктык бар ма? Турж бектери халкы, буны естщдер! Турж халкын Тэщр1 ел етш бергенд1пн мунда /таска/ бастым, жацылып улеске тускендшщц де мунда урдым. Не айтар сез1м болса б!р устынга урдым. Муны керш бшщдер, Туржтщ каз1рп халкы, бектерИ Такка юрштар бектер. Жанылгышсыздар - гой с1здер! Экем9. - каган, Агам-каган отырган кезде терт бурыштагы халыкты мунша уйыстырып, мунша орныктырган ед1. Тэщр! жарылкаганы ушш, ез1м отырган да [да] терт тараптагыларды халык егпм, [ел етш] уйыстырдым. [....] кылдым. Мен тургеш каганга кызымды берд1м. Ер тещ улына тер /еюмет/ алып берд1м. Тургеш каганньщ 10. к ы з ы н , е р т е щ у л ы н ь щ т е р т у л ы м а а л ы п б е р д !м . Т у р 1К к а га н [ ....] [м е н о л а р г а ] к а г а н д ы к б е д (т а к к и е с ш ) о с ы л а й б е р д 1м . [ ....] е р г п м . Т е р т т а р а п т а г ы х а л ы к т ы бей б1 т к ы л д ы м . Б а с г а р ы б а р д ы ж у г 1н д 1р д 1м , Т1з е л е р ш б у к т 1р д 1м . Ж о г а р ы д а Тон1р1, т е м е н д е Ж е р ж а р ы л к а г а н д ы г ы у ш 1н 11. кез кермеген, кулак еспмеген халыктарды 1лгер1-куншыгыска, бер1рек-ортасына, аргга-кунбатыска, сыртта-тун оргасына дей1н кондырдым. Сары алтынын, ак кум1с1н, улп1лдеген ж!бег1н, мае (кылатын) 1ШК1Л1Г1Н, езд1к атын, айгырын, кара булгынын, 12. к е к т и ы н ы н т у р к 1 м е - х а л к ы м а а л ы п б ер д 1 м , ж а с а п б е р д 1м . Ел1мд1 мунсыз кылдым. Жогарыда Тэщрдщ куД1рет1мен [................... . . ] солай болды. . . [ ...........] кулман [................] ун бектерд1 халык 13. иес1 етпк. Бейнет керме. Киналма! [Такка] отырдым. Тур1к бектерИ Тур1к халкым [....................] отыз-татар ед1. Каганым бедке (так киесше) [......] иеленш, балбал [....]. Татабы халкын [................] Бул каганьщнан, бул бектерщнен, жер1ннен, суьщнан айырылмасан, тур1к халкы, 14. езщ жаксылык кергейс1н, сен! Ынтымакты болгайсьщ сен, мунсыз болгайсьщ сен!, - деп тшед!м. Кейш табгач каганнан шебер келттрп1м. Менщ сез1мд! сындырмады /бузбады/. Орда шебер1н Ж1- берд1. Акыр (мус1н) тасын, баркын тургыздырттым. 1ппне, тысына сурет, ернек салдырттым. Тас токыттым, кещлдеп сез1мд1 бастырдым. 15. он-иел1к эулет1не, юрмене деЙ1н буны кер1п б1Л1ндер! Мэнп тас орнаттым. [киел1] жерге койдырдым. Жаздым. Буны керш, будан бшндер! Ол тас барыкын. . [тургыздырткыздым]. . . .

Шыгыс бет! /БК. III. 1-9/ /Кытай матшшщ устщ п жагындагы жазу/ 1. [....................] жогары [............... 2. Бшге-каган уша барды. 3. Жайы жогары Тэщрде болсын. 4. Дабыл кагылса 5. Тауда марал жортар. [Солай] 6. Сагынармын [сен1] Экем-каган 7. Тасын ез1м Каган 8. [........................................................ 9. [........................................................ Бы ге-К аган м эп ш н щ тусннктемесЁ БК.1.1: 1) «Вос1» (карацыз. Култепн тусш1ктемес1 КТ.1У. 11: 47 а, б, в) 2) «[а1]1у С81Г» - алты есир (так). (Караныз: «е5ш> Култепнтусш1ктемес1 КТ.1У. 11:47С). В.Томсен «[. . . . ]1ш ег» (249.122), В.В.Радлов (112.15) , С.Е.Малов (98.15) «[............] 1у$у ег» - деп транскрипциялап «. . . . мужи» - деп аударган. Мунда Ь (л) эршшен сон уш эрш эрозияга ушыраган. Оны 613 бул сезд1 «[а1]1у е81г» - деп жацгыртып окыдык. Бшге каган сезш арнап турган алты тактыц иелер1 К1мдер? Кандай тайпалар? Тогыз-огыз, ед13 жер1н1ц кул1к бектерш олармен тенсст1р1п ерекше атаган. Бундагы алты так иелер1 Кутлуг Ел-терю, Бглге каганга деЙ1н улы каганат курмаса да, К1Ш1 хандык курып такка отыргандар болуы мумк1н. Олардьщ иел1к еткендер1 тур1к б1рл1пнде улкен орны бар турж тект1 тайпалар ед1. Олар к1мдер? Б.з. У-УШ гг аралыгында тарихка мэл1м т у р ж теки тайпалык улкен б1рлест1ктер: кыпшак, тогыз-огыз, басмыл, карлук, тургеш, отыз-огыз. Осы алтауы гана. Осы алтауы - Тур1к т е р 1Н1н алтын баганасы. Бул алтауы б1рл1к - ынтымакта болса, каганат айбарлы, каЬарлы. Алтауы араз болса, каганат элс13. Турж каганатыньщ кек туыньщ астына жиналганга деЙ1Н олардьщ езд1-ез1Н1ц каганаты болган. 132

«Алты так иегерлерЬ) деп Быге каган сондыктан да ерекше атап отыр. Осы алты кшп хандыктьщ ордасы не деп аталган? Танкаларлыгы соншалык, К1Ш1 ордаларды М.Кашкари «алачу» (а1аси) - деп жазыпты. XI гасырга дешн халык санасында калыптасып, XI гасырдын басында жазылып хатка тускен атау. «А1аси» - К1Ш1 орда. (МК.1.136-12; 111.205.16). Бул тарихи дерек. Алты улкен тайпалар одагы алты юли хандык курып турган. Туржтер каганат орталыгын Орда деп атаса, ханды ктардьщ орталыгын «алачу» (алаш) - деп атаган. Олай болса байыргы тур1ктердщ осы алты тайпасы кешн «Алты Алаш» атанып, куш бупнге дешн халык жадында сакталып калган. Бул атау еуразия курлыгындагы улы дала кешпелшсршщ уранына айналган, бутш огыз, кыпшак, карлук, басмыл, он-ок тургештердщ кешнп урпагы - казак халкынын уранына айналган. «Алты Аласи» кек тур1ктердщ ураны болуы да мумкш. Ол заманда «Алты Алачу» - деп уран салып ту кетергенде, букш турж б^р тудьщ астына жиналган да болар. Олай болса, алты ес1рдщ (так) Алты Алашы кек Тур1ктщ аналогы болмак. Б13Д1Н, бул ойымыз эл1 де терешрек зерттей тусуд1, зерделей ту сущ кажет етедь 3) «1оциг оуиг 1сН, есНг ]ег КйШ^ Ье§1еп». В.Томсен: «1оциг оуиг 1к1 есНг?кег КйН§ Ье§1ег» (249.122), - деп окыса, В.В.Радлов «(ояиг оуиг ]есНшк ег, Кй1и§ Ъе§1ег» (112.15), (С.Е.Малов, В.В.Радловты кай галаган), - деп окыган. Б13 осы жалгыз сейлемд1 аныктау ушш Бшге каган устынын кайта-кайта кенлрумен, алгашкы кеш1рмем1зд1 тексерумен болдык. Мэтшнщ бул сейлем1 аздап эрозияга ушыраган, ор1 «оуиг» деген атаудан кешнп «1сН» сезшщ ё кесюнш к деп окыганнан кате кеткен. В.В.Радлов бул эршт! мулдем оки алмаган. «ЕсИг» сезш В.Томсен дурыс окыса, В.В.Радлов соцгы Ъ эршш н деп тусшш, «г» эршн «п» эршне ауыстырып алган. Соцгы «]ег» сезшщ ] кескшш В.Томсен де, В.В.Радлов та к кесюш деп, «]» эршш «к» эргнмен шатастырган. Дурысы: «1оциг оуиг 1сН, её1г ]ег Ки1й§ Ье§1еп...» - « т о г ы з- о г ы з иес1, ед13 жершщ кулуг (дацкты) бектерь..». БК.1.2: 4) «Ш81ату8». В.Томсен «1ог)1ату8» (249.122) В.В.Радлов (112), С.Е.Малов «1о81ату8» (98.16), - деп окыган. Бул сезд1 бэр1 де «керд1», - деп аударган. Ти8 - гусу, багытталу, кезше кершу, кезбен, кпен карсы алу, кездесу (ОВ1Ч.3146; ТТ.Ш прим. 71; 1Л§.Н1.368; ТТ.У.В71). 133

БКЛ.28: 5) «1к]уа1у ке1<Л» -угы скалы , (кшпскелО келдь В.Томсен «ос]уу1у кеШ» (249.124), В.В.Радлов «11цуа1у кеШ» (112.26), С.Е.Малов «Ицуа1у кеИЬ> (98.17), - деп окып «покориться», - деп аударган. Аударманын жалпы маганасы дурыс. 11цуа1у - кел1суге, угысуга деген магына бередг «Тусш беру» мен «угысу»-дьщ аргы мэш баска. БК.1.34: 6) «1ояиг-{а1аг» - Тогыз-татар. Монгол тайпасы. БК.11.14:7)«ег1е1зй»ертец] (ерге тенболу, суйеш'ш болу, узецплее болу, арка суйер болу). В.Томсен (249.131), В.В.Радлов (112. 36), С.Е.Малов (98.23) «ейецй» - деп транскрипциялап, магынасын тусше алмагандыктан аудармай кеткен. Ег-ер; 1е1]й-тен1, (111§.Н.4813; 24712; ЮгВ98; МК.ИЛОЗ). 8) « 1С Ъщ’ги ц » - о р д а н ы н б а с к о л б а с ш ы с ы . К а р а ц ы з : К у л т е п нтус1Н 1ктемес1. КТ.1.3: 10; БК.1У.6: 9) «Тецп еН§ о1 ]ег§еш Ъизаг». Сейлем В.Томсен, В.В.Радлов, С.Е.Маловта мулдем жок. Тас бетшде жэне В.В.Радловтын эстампажында бар. Бул сейлемд1 «Тэщ’рлж елщ ол жерге конса», - деп аударылды. 10) «Ъизаг» - тусу, конактау, кону (МК.И.78;) «Ьауици» (каз1рмонгол тшшде Ьииц), ортадагы - у - дауыссыз тусш калып Ьииц туршде енген. -8аг/8ег - козгалыс, кимылды бщщретш журнак, «спускаться, сходить, слезать, высаживаться, останавливаться, располагаться, оседать» (Большой академический словарь, монгольскорусский словарь, М ., 2001.с.296). БК.1У.4: 11) «Везйк». В.Томсен «Ызйк» (249.127), В.Радлов «Ьгёйк» (239.38) - деп окып, екеу1 де аудармай кеткен. С.Е.Малов «Ы$йк» - деп окып «целые роды (даже свойственников (до брачного родства...» (98.34), - деп мэтшге аударма жасай отырып, ецбектщ соцына сезд1пн бергенде «Потомство», «Родство» (98.34), - деп аударган. Эрине С.Е.Малов сейлемшн магынасына суйене отырып аударган. «Ьез1к, Ьшк» - бес!к (1_^.1.717; МК.140.13;254.5;469.11). Олай болса «Ьезйк» - бес1к деген магына береди Бул сездщ ауыспалы магынасы «урпак». БКЛУ.14:12) «Ацуг 1৻. В.Томсен «аг)аг ас!упсуу», - деп окып «мусшгастар», - деп аударган (249.132). В.Радлов «ацаг 1азуу», - деп 134

окып, «я велел вытесать камень» (239.42), - деп аударган. С.Е.Малов «адаг ас1упсуу 1азуу», - деп окып, «я велел вытесать камень», - деп аударган (98.19, 24). Б1з «ацуг *а§уу», - деп окыдык. Тупнускада хУФИг деп кашап жазган. Казак гш нде «ацуг» - ацыру, мэцпру, мелшию деген магына беред1. Байыргы тур1ктер адам мусшш осылайша «ацуг» - деп атаган. «Ацуг №8» - мусштас (ан,ыр тас, анырайган тас). БКЛУ.15.13) «1а1уг)а» - юрмеце. В.Томсен (249, 133,), В.В.Радлов (112,43) «1а1ууа» - деп окып, «внук» - деп аударса, С. Е. Малов «инородцев» - деп аударган (98.24) 1а1 - тат (тем1рдщ таты). Бул алгашкы магынасы. Осы сез Тур1к заманында юрмелердщ атына айналып кеткен. Орта гасырлык М. Каш кари сезд1гшде «1а18у2 Шгк Ьо1таг, Ъа88у2 Ьогк Ьо1таг - ю рм еаз турж болмас, бассыз берж болмас» (МК.И.281), - деген макал бар. БК.1У.4: 14) «кбЬйгё е» - дабыл. В.Томсен «кбЬги§е81» - деп окыса (249.133), В.Радлов «кй Ьег§йзЬ> - деп окып, «вестники» - деп аударган (112.44). С.Е.Малов В.Томсеннщ транскрипциясын алып «небесный свод» -д е п аударган (98.25). Туркия зерттеуцлс1 Т.Текин «кбЪйг§е$1» - деп окып, «дабыл» - деп аударган (250.247). 15) «е1егсе» - кагылса, какканда (МК.1.171; т.т.У136; Цт^.1.296; ДТС.186); - ег - келер шак журнагы; -се - кимыл, козгалысты бшд1рет1н журнак.

ТУЙ-УКУК КИЕЛ1 ОРЫН КЕШЕН1 О рны: (47°'/2, Е=107°) Орталык Монголия. Тев аймагыньщ Баян-зурх сумыны. Улан-Батырдан 60 шакырым. Баянцогт тауыныц солтустж етепнде. Зерттелу1: 1897 жылы Е.Н.Клеменц тауып жариялады. 1898 жылы В.В.Радлов окып, транскрипциялап, аударды [20; 21; 154]. 1909-жылы И.Г.Рамстедт стратиграфияльщ казба жумысын журпзген [155.19-24]. 1925-жылы Б.Я.Владимирцев, Б.Бородиндер казба жумысын журпзген [156.41-42]. 1957 жылы фин галымы П.Аальто болып кайтты [157. 3-8]. Сол жылы монгол археологы Н.Сэроджавтыц басшылыгымен Туй-укук кешеншщ 80 м2 алацына казба жумысы журпзш ген [120.29-30]. 1978-1982 жылдары мэтшш К.Сарткожаулы кайта келпрш, кешеннщ сызба-жоспарын алгаш рет тус1рш, археологиялык сипаттамасын жасады [158; 159]. Археолог Н.Сэроджавтыц казба жумысы кезшде табылган барыкгыц кабырга сылагына жазылып сакталган жазуды К.Сарткожаулы 1979 жылы окып, транскрипциясын аудармасымен коса жариялады [160. 32-35]. 1997 жылы археолог Д.Баяр [161.83]. 2003 жылы КСарткожаулы [132] мусштастардыц сипаттамасы мен сызба - суретш жариялады. Сипаттамасы: Туй-укук кешеш байыргы турж мураларыныц 1шшдеп ец жаксы сакталган ескертюш. Кешен ез заманында жатаган корганмен коршалган. Кдз1р уйшген жал. Жалдыц 1Ш1 айналма - дэл1з. Кешен курылымы батыстан шыгыска карай орналаскан. Квлем1 - 57x41 м. Жал тортбурыш, бурыштары догалдана жасалган. Жалдыц еш - 6 м, бш кпп - 35-40 см, жал 1ш шдеп айналма дэлгз жолдыцен1-4м. Дэл1зд1цтерецд1п - 20-30 см. Ортадагы кешен алацы жер децгей1нен эдеЙ1 бижтетшген. Кешен алацыныц батыс жагында 6 такта тас бар. Кезшде зерттеушшер бул текше тастарды табыттас (саркофаг) деп атаган. Ту баста олардьщ тертеу1 шарбактастыц 4 кабыргасына, б1реу1 еденге койылган, б1реу1мен шарбактастыц бетш жапкан. Бетк1 какпактастыц ортасында т е с т бар. Алгашкы орнынан козгап тастаган. Олардьщ колем1 - 260x150 см, сырткы бетоне гулдесте, оюлар шеккен. Ем жаныныц (сол жэне он жагы) юш1 тактатастарыныц колем1 - 170x120 см. Шарбактыц тобес1н жапкан тактатас бес жерден бел1н1п сынып калган. Какпатастыц ортасынан тесЧк шыгару Ек1нш1 Тур1к каганат заманында кец колданылган. Ондай тес1к Эрдэнэмандал IV, Култег1н, Бшге каган кешендер1нде тортбурыш текше таста кездеседь 136

Туй-укук кешеш шарбактарыныц киылыскан бурышы арнайы бурыш тастар аркылы каланган, кст1пне шарбактастын кыры юрГ131ле кондырылган, сырты гул ернекпен эшекейленген. Кешсн мацайында казылган ею-уш шуцкыр бар. Сол жактагы шункыр (Сэроджав, Рамстедттердщ казганы) - 10x12 м, он жактагы эллипс тэр1здес шункыр (Сэроджав казган) - 5x7 м. Терещцп - 100 см. Кешеннщ дэл131 мен жалды киясын 1957 жылы - 13x6 м келемде, 120 см теренджке дейш Н.Сэроджав казган (сызба-жоспарды караныз №1). Орталык аллеясы жаксы сакталган, келем1 - 21x15 м. Аллеяньщ дэл ортасындагы 5x6 м алацга теселген юршигп копарып алып кеткен. Аллеяга куйд]р1лген кек юршш теселген. Осы юршш теселген аланныц шыгыс жагына (какпа жакка) мэтш кашалган кос багана орнатылган. Б1ршпи аксур гранит багана он жак босага жакка орнатылган. Мэтшнщ б1ршш1 бет1 тура батыска, барыкка караган. Б1ршцп беттщ устщ п жагында V формалы аналык эулеттщ символы кашалган. Бул багананын келем1 - 225x50x20 см, 1-36 жол мэтш шегшген. Ек1нш1 багана сол жак босага жакка, б1ршнп баганадан шыгыска оза орналаскан. Колем! - 200x40x20 см, 37-62 жолдыц мэт1ндер1 кашалган. Жазу оннан солга карай жазылган. Ескертк1шт1 гургызып жерге кадап орнаткан. К,ос багананын арасы -7 1 5 см. М этшдеп эр1птер жаксы сакталган. Б1рш!ш тастын ек1нш1 бет1Н1н устщ п жагын Кенес Одагынын солдаттары 1974-1976 жылдары мылгыкпен атып, эрштерш еш1рген. Ек1 багананын ортасынан какпага деГпн дэл1з жасап куйд1р1лген кек юршш теселген. Дэл1зд1н ен1 - 180 см, узындыгы - 300 см. Теселген юршш дэл^здщ тура алдынан, жал какпаныц сырткы сызыгыньщ бойынан бастап шыгыска карай 1280 метр жердщ узына бойына 286 балбал шаншылган. Есепке алып улгермеген балбалдар Т1збег1 ары карай 3,5 км жерге дейш созылады. Жал какпасынан басталган сег131нш1 балбалдыц мойнына «V » формалы уш бу:рыш «ту;мар» тацба салынган. Туйукук кешен1н1н тер1ндег1 тасшарбактын шыгыс жагындагы 12x10 м аланга барык орнатылган. Барык шинде кез1нде Туй-укук пен катынынын мус1ндер1 болган. Кешен аллеясындагы 5 мус1нтас, 1 жолбарыстын сынган мус1Н1, 1 акыртас /жозытас/ жэне граниттен жаеаган кумыра сакталган. Мусштастардьщ алгашкы орналастырган орнын аныктайтын мумюндш болмады. №1 мус!нтас. Акс^р гранит тастан кашалган, малдас курган кушнде бейнеленген. Сол колынын шынтагы мен басы опырылып тускен. Оц колын жартылай буггп, кеуде ту;сына кесе устаган. Оц 137

колыныц шынтагынан саусакка деш нп б о л т кираган. Айкырма децгелек жагалы. Белбеуаз. Бшктсп - 80 см, кеуде тусыныц жалпактыгы - 62 см, еш - 35 см. Егде тарткан адам бейнеленген. №2 мусжгас. Аксур гранит тастан кашалган эйел мусшь Тургызып мусшдеген. Белбеусгз. Тер1с каусырынган. Ею колын кусырып, кулшылык етш турган кейште. Ею жак (он; жэне сол жак) етегшщ ойындысы бар. Басы опырылган. Уш бурышты догал айкарма жагалы. Бшкп'п - 134 см, кеуде тусы - 54 см, калындыгы - 17 см. №3 мусчнтас. Турегелш турган еркек адамньщ мусшь Басы опырылган. Он иыгы мен оц кольт кираган. Ею колын кеуде тусына кетерш кссе устатып бейнелеген. Каз1р кесес1 жок. Уш бурыш айкарма жагалы. Белбеу1 бар, жалпакгыгы - 4 см. Сол жак мыкын тусындагы белбеуде кынга салынган пышак ш нген. Арт жагынан Караганда, белбеуге ш нген салпышлактыц 1лмектер! (эрб1р 5 см сайын сызып) белг1ленген. Он жак мыкынында К1с е , алдыцгы жактагы белбеу астында т1к сызык бар. Бул сырт кшмнщ каусырындысын белплеген. Би)кт1п - 100 см, кеуде жалпактыгы - 42 см, калындыгы - 2 3 см. №4 мус!нгас. Аксур граниттен кашалган еркек адам. Басы жок. Кеп булшбеген. Кос колдап кесе устаган. Айкарма жагалы. Дурыс каусырынган. Белбеуде ою-ернект1ц бедср1 жок. Эрб1р 5 см сайын белбеудщ шмектер! кашалган. Кос колдап аса устаган. Шивэт Улан, Бшге каган ескертюштершде аса устатып бейнеленген мусштастарга уксас. Бул сонын б1р варианты. Аса - бшпк иес! дегещц б1ЛД1рет1н символ. Би1кт1Г1 - 140 см, кеуде тусы - 41 см, еш - 18 см. Бул Туйукудтыи мус1Н1 болуы эбден мумюн. №5 мусштас. Аксур граниттен отыргызып бейнелеген. Басы, сол жак колы кирап жогалган. Он жак колыныц иыгы мен шынтагы да кираган. Б1р т^зсрлеп отыргызып бейнелеген. Уш бурыш айкарма жагалы. Белбеус1з. Туй-укуктын бепм1Н1н мус1Н1 болуы мумюн. Би1кт1п - 75 см, кеуде тусы - 45 см, еш - 25 см. Н.Сэроджав 1957 жылы Туй-укук кешен^не казба жумысын жург1зген кезде 8 муслнтасты Т131мге алган екен. Б1з алтауын гана сызып улпрдж. Н.Сэроджав мундагы мус1нтастардьщ археологиялык сипаттамасын жасамагандыктан, фотога тус1рмсгенд1ктен, оларды аныю ау мумк1н болмады. Жолбарыс тас: Кеуде жагы опырылып кирап калган. Аяк жагыиьщ калдык сыныктарына Караганда шоцкайып отырган 138

жолбарысты мусждеген. Бш кпп - 38 см, алдыдгы жагы - 34 см, калындыгы - 16 см. А кыртас. /Жозы тас/ Барыктьщ орнынан табылды. Жан-жагы майдаланып тепстелген. Узындыгы - 100 см, жалпактыгы - 45 см, калындыгы - 26 см. Ешб1р бсйне, ксскшнщ (аннын, адамнын) сурст1 жок. Кубк Монгол археологы Н.Сэроджав 1957 жылы Туй-укук кешень не казба жумысын журпзген кезде аузы тар, туп жагы денгеленген, аксур граниттен жасалган тас куб! туралы акпарат калдырган. Онын археологиялык сипаттамаеын толык бермеген. Сурет1 сызылмаган. Фотога туЫршмеген. Б13 бул куб1Н1н суретш 1983 жылы сызып алдык. Фотога тус1рш сд1к, сэтт1 болмады. Кубшщ аузы жайпак, туп жагы кушык, ту б I сынган. Ауыз жагын шункырайгып ойган. Эуслде тас куб1Н1 сом граниттен жасаган. 0К1Н1ШТ1С1, 1997 жылдан ол оз орнында болмай шыкты. Жогалган.

« я т : » © г м : 4чугау<*$ : « н м а : I : -г^угй <п г н г т т р в : 4 - Н А У л г : п > ) н : г©4)н: гмч#: т у л а : .То4>*ы'г)н; э и м э т а> т * > н : яп>»к~г?: г т н н : м л т о : т н л у а г : ш и г : » н NN: * п т г < : п м к : й'а м в х ш : ч х ш ; 1 « н : ничзн <л> т : м м т п : чтрн ’ гмьцв ; ^он^гнУN : )«><ят 4-ЬЙ4 : г м ^ ъ ^ г ь ? : 1)ча>4: № 4 Н : 4 - т . г ч > г : г#»4н«>л <4> : е п п : 1ь р?г и ; гн тгй о : г г у г г г * : г ы у 4 * : г е у т у г * : » м г . ш -1»ур : г х г ы ’Д ): п - т » * : т > : , г т # > <5> ы: ш > < ц ч > $ : »©нч: # - х к , т > ч м » » У й : и э т е : м ш ъ ж . г ш н ^ ' т у г * : л н . г ш ч > - $ : 4'А >а ^ 1: п у г й (6) ЧГН5УН: в ^ г * : гРа р в и ч к у г * : т н : х т т г © : »© )НЧ«ГЛШС>а : 41 3 > « т Г Х : « г н - т р : уа’.м г : т * • ш > а : )У Н 1 ТкУ г: 4 -у тг* т -гв^* : г ш : п т : гитуг * : в т » : у ч ^ о ч г с : уз ч м г : ч н 4 > : т н 4 - ч н : г т м о п А : «-к Б1ршш1 тас. Батыс бст1. 140

т | « : т м : )«>л; ‘и ь т н ч л : т т а з : г*9г9=19:ч <»> >4-?: Ч1» ь т : : ЧчГ*: г н т ш а> : 4 - т : ч^уо : гн гкуч^'тнч : )©«ч,у > : т г т ч ч л : т^и^•5Ч^>: )у н : : ч л ^ г м : уо га ч ^ т^ е ») г : е^ -г ч -о з: > н т м : 1»«г : еЧ |Н т> *: >чглг^ $ )8>о=1Т1^и; 4-знч!: ж > г .ш ч : т > : : п г а >у о : |>Ф•Т1^: п у н : №тчогч>й о») ттн!4 : , » ч т г н : г а ь т г ^ : У А У < и м 'Г !: п т ч а : п п : у ъ 'л м 'гй : м г г ь : гльтуг^ : т м : ?« г о : е к г т х т я : л т : л ч т чгаитур о п : 4 - м * т ; )»> 1> т т т г ‘и : > т е ь : ) о о » ч г т : ем* : »4чг<ц&гхгчч>: ^ н ^ г х г л>: ‘ЬНг^г'ч: г х » у ч : - н г в » ^ : 1x 1: т а и > : ^ т н 02) уа$ : : ш а д ш у н : р т ы и © : г х > т > и й ч ч м : г»ш<»: т < : ’ш : а >ь: т т - м о в : ш ш * т : )ч$: г а ^ : ш а м н <п> а д : м в > о ; 4)А> г у ^ а д : т т - г т : ^ т ч ^ и у л 4 - ш : | » г и : 14>у л > «: чи> « : 4 - т ; 4 - # т < : 4 -т ч н : ^ т ш у ^ : ч ч 4><»у >9 « и : ч гх а г 'п : 4-»Ч1У>-: 4-вчго: 4 - е » ч н : 4-оч>н: : » м ' ы ш : 4>тч<5: ч-чннуч : ч л и т * р х | : , т ш ш 1 н м < : 44э>*4-аг$ : * ч , т : » ) у н «*) >чучг<?г#*чьр ; >ч у>о : едаг'ч: г х ь ч ^ : .г а -ш м : гь : гиуч1ь у> : 4 ч ш > ^ : п я у к ч ^ г : 4-кч,»)-: с гт чн: ч,^хц!«|; ч#нт : ч г л п : ч,гй : 1^тчгаА«п?!| («> у н : 4 - м : 4-м>о.ида :т х| рн: : г ; ш ч гиуч ; ||,п ч )у >: т г и - о : квги еугй: » ч # г Н * : : г э ш ч т :<?) в н т т <п) : т а : п т ::1х|: г н н ю н : : 4-д.т : 4- : гиуч)»>а: п т ч н : мочг-9: моч>4 В1рш1ш тас. Он жак бет!. 141

т ^ н : р л ч 4> : : гм ^ р ш ш : ч>+ым гап о#) ун : 1»т т М н>рн : : . м . м х г ч г . г т : зунч ^хьуг^( ;.1 ^ н г': - ж : г » п : « т ^ А Р ; « н п ч 'н : * : .г«.ш > о ч (1»» т ч ^ уо ; )у н а у л $ : г н т ч м н >&р : т ч > 9 : >«ом)г1> : г н т ^ г р : п у н п > : гн У€г*: » 'н ш > : гм ^ ч^ у в : ) у н т г ч : 1ь и ч г < : 4 « ч ао> : ^'гг^н-гтчг': ж у г г * . п : 1» н * л ^ н : -гч^чи)» « 4 : и : о т . » : т п ч ч д н : т у р и н : : >н у >ун : м к гл и ту г * : т н г м у н : 1 * т т г * п г а>уо : | * т 1 л т . ап : )ун : к т : ! * н : » - к г < ш п : * у у р|; ш н : . т 'А Р ! » н : т г 'т - г а + т л 'Ы '* : к ш ->ч.]>: 1»ф-и4^>ин & : ^ г 4 1 У > 1 » ^ > ш > . т т > * т ^ й <22> г ь т ^ у ч : *и1Н-4>: г н т ч ^ у ч ^ в » : : 1 x 1: )г Т«еНЧ^о 9Ы »> « : | ^ т т г « : N > 0 : ^ р г 'к > х н •. ■ т м : ,г • • аз> у на ; » х у н г а г ? - .«•х ь г а ^чо ; ччгч> с : и > о л : гх|,н ^ м . т т ч ^ е ) Г ) : 1 » г : г 4 н > « т г * : 1 » т • • '* > у ш • - » ш : »ЧдР <24> ы> : ччгм>е: >4>оа>: г н ы м а у - и т г * : п о ч н ; 1*ча -г » ) ун : * с и ч : * х Б1ршш1 тас. Шыгыс бет! 142

* : .га чу^т ь н : » х н : $.1$ ;^«4Г'|>РН1: * М 'нр <25> ' / г : ) т « в ^ и ч ? : ж о : * х ш • у ч н -т т м 1* : > > ? ■ ; 14. *ч> « у ; >)$>& А оо, 4 - Ч г т » :а д - м 1г 'к и > в : 1ь т : ин а п т?к>чу>о (эд : г с ^ т > л ; 1 л о т= ): г а т 1) : 1ь »«ч*> : р т г « у > « : м 1 * и т в т : ) ун : н и «•итм ^ н' м у ^ ч : ‘ш и л : г#>1л>ч.1>: +4НЛ: уа>чг> а?) : т : . М г т : -г^ р в : % » н т ч >р л : -г и г : у ? : % ’ : 1ш*ч^4'Н> ’. у ч ы и м : : : ча хне м : т т и : п г ч : п н : ч т и ц : *+"€чг*1 <2«> и г Ш ; г х ч т : г>«>а : н1ннг<: .гнэун : ч ^ н г у г * : ,т г | : ч^ нуч : р т * : у ч ш ' ^ в : ч ^ е в ; г N ; е о га ч: г н у ч ^ т т е : - г о у н к т р к : Ч тю о ; .га чж чм т г14Г)\,*н: Гг^ЧчГй : ч|»ч>о: ^ и - л г ч и м : и ’.о у н г ^ п г - ш н : | » т т г * : пга>уо ; I» » : г х г н 1 * < Ш ': г г м г е т : 1 » н : в з г а ь т у ^ ; Г г Г -ш (Эд у< ш > : | » тч а : п м у л з - : т г и : {« м ч ^ ч л ш : п#>«ц : гх гь г1 'г9 ^ к : и - ш 1* : « у и : 1x 1 : •$л: г х н : нчл!*!: гх и ^ го «и у > р п : г н т м - ш с : » « н <.и> >4,4.1: « ч т т : ) у н у >»'г : гч^(«|: гх м ч 4 > : -г^ чго » : га д ; : т э т е у г х ; г х н ; .** : ^ го о -М -н ы 4* : о-г а н у ч н в : 'л т о м ; г х г и : н у^м >л до» у л ч у л -к : 'п т ^ ь ^ у ч : т -н у^г* : т г ^ в : т и г т т : гхгн : $ ч : т г о » « 4 : г х г к : ч>4>м ': пг*| 1 » : г й т т у н : т г » : г л : г ш и п е т с в А Р до» у л ч4 > : 1 » н т т : 4-«гч1&ччо: т : г « т : 411Г4Н х)оулч,|'рон; » т < ш > : >чу)ун : 1 x 1 : 4у ч > : гн р е х: >у ч н : 4 > У 9 : 1+н: гм ги ч 4 > : ги у ч см> г г : > чш ч$ 4 -1 : |»«го4->: > ччл : )ун е г»*: и>н: 4 > $ н л : 4>Ч1^: 4>у г * : и * > $ 4 - т х : | « « г : ачо- » $ 4 : : 1хг,м ч4>: ч*4-)> : (ГА хн н н гчд а ! (ад <!'нь: ч^ ха ч : , н .1т : е а д и т т : » « ч ^ Ч 1и>о: учп> : ‘ь ^ х р ь : р т ь г т ^ : 4 - н ш ^ : Б1рш1ш тас. Сол жак беть 143

Ек1н1ш тас. Батые бс п • гьуты'ч ; г * н » «гйгадчче.' у©Г'Лч;гйт!<у:ш г ? <зб> ) м : т у м 1х|у^> : т А1 з>$\г^'УШ'а; : гхн: ??г $а>угч : >м)о ш> €Ч>еР1иг: ч^ ьуч-гч : тчгпз>«и: п « г : : т о > $ :г х г ш : м > т : т у т ч <эд ; ‘ь т 'ч ж : -г=ы4: т ь т ^ ч а : ахт гн»геи: : ггскч.: ч^ н н и н -г у 4 : »га1г<к а») гнуч : й'тегм 'п : ^ » г в о : ч^хеи: »х : п ч ч м т п : -ги^чкгй: ч ^ х и м : г ь у т м п ь т с и*» ч^гй : 1 «ы № : ^ л г ш ы л ч о т ь : г т « ч т{: ч ^ ш : г»<*: -гч«ч : 1н т : ч^ х и м ; ч ^ а м ч и (41) : г)'г«ч: |{'м>уао: Ч 1 + # т : й4пу ; >рч«ит к 5 : : 41>нт« : т п е у : гнгур.го («> л>1 : г)»><): т ш » : 1x1: у<ш>: Ч1» *г т о : 1нг: г т ш : г н т е * : , г » т : г м ^ ? : гьуч мз> . ■ »хьугч| : » ш ш )> : г н 'т ч ж : >«><5: -га >41 7>п#гь: п ч : р ч ^ т : ч,»н тп : Чт^хуг*!: т . . . : УУ6 1( У-^: . г т о : N Екшип тас. Он жак бет1. ■ • -м ш у ^ г : чик ч>©рто : ч^нтг: ген: тн’пнти-к Н5> • - нч-чч.^: чгъь т -гнгИГ'вл)-: гн у ч ш : ) ш : н * т ч ’.м ш ч : м т .го <4б> ,гну-мт»н: )« > < ж т : гнен г|«й : .пт9.1>: 1 »?ш х п »ен : ^«у^^у^аш ж гнгн «47> ({‘АРПЬТГ^Н : 4-4*>« : -Г€УГХ ч : чл-олгу : гангте : 1ь«>1 1ьг<*: н д а т м : э т у н ч ню .с у м 'г к у г * : )ун1тнуг : гьт ру ч: &тм: гхигч: г т п г ь ч : ■ гнА 'т: г п м т и т : п»ш о: гхннн* : тнч.у>: гхщчгги : тн)у я1те:уг : » Ы г т и : п а гя> : >Ч:тв: гр*: т»9 <5«> • • ■ н т н ш 'т : -гюунг'еявтг'И • • 144

: )УН)У1Н (я> г н т ^ : ^ты -чн: гьвь: м н ^ м : г«>и-1> : 41Нг+*р*в <52> т г : 4>9: е т т : : в ^ т е л т : ^ ь т т г т т : у гу с : 4 > У )ч л : » « « ч у 4> : у >унно >нн <^з> > 4 о ш о т ь : чыф-хнум : |Ш ун у з р у ^ н : т т у ч : у г у о у д я ч о : 4 - н ) ш в т м (54) : т ч м у ъ н : )ун 1тн уг : гнтгл и г-ю : : 4>9у г : чч*о’ш : » ч # г т » > (55) г ш т о у ^ н : ^ у т : ^ ^ т о у ъ н : : ^ммгчнмг* : гм><ш м: 4 Ч 9 )«м : г м м у г : 4-н у г <56) : : уд)уи : п х т 9 н ,г : »м>.п'4> 1 т л и т ч а : м ^ - м 1 : п т ч а : генгнр* (*’ ) Ш > « \Г € У Г * > « : » х н г ь г * л у г : ) у н т г * в т <58> Екшип тас. Шыгыс бети. Екшцн тас. Сол жак бел. з^^-гвУГй^Чч^г*1» : Т 1 Т Г Н Т Ю : ч ч ^ э у н ^н : ) у н 1г т н у г (5«> п т ^ н т ш 1* : чч»)Уч1н : 41 4 > 9 )» > < ): 4 * 9 ш : 4 Н г ^ г т 9 : » > < т 1 в т : )УН)У1И <«» : гнтглктдогхг: 4-м п гс: н и : ) У Н ) У 1 Н : г1'а г н о у 1ь н : и з т е у г * : >у н 1т и у г « и > >аг^«гн>о: м м т г ш т ^ х е г ; у)»>ач,у>: ' т ы т г ш г р ь : ) У Н : т г * в г р н («> Ч>Ч4> 0 -1 5 8 1 4 5

Транскрипция. Б1ршип устын Батыс бет1. 1. ВШ§е Тц)-1Н}1К},29Ьеп б гй т 1аЬуас Шуе яуу1упс1ут130. Тйгйк Ьоёип 1аЬуасца Кйгйг131 егй. 2. Тйгйк Ьос1ип яапууп2 Ьо1та]уп2 (аЬуасца ас!угуШу, яап1ап(1у. ()апууп цооёур (аЬуасца]апа кпксИ. Тедп апса 1егт8 еппс. ()ап Ьегит. 3. (^апудуп яоос1ур 1акс1ц). ШксШк йсйп {ецп б1й1гшз еппс. Тйгйк Ъоскт оШ, аЦупс1у, ^с] ЬоШу. Тйгйк езп*132 Ьос1ип зешШе 4. Вос1133 яа1тас!у. Ус1а 1а§<1а ца1тузуу цииЬгапур ]ей }йт. ЬоШу. Екп й1й§1 а11уу ег11. В к Шй§1 ]ас1ау егй. .1ей }йт. кп81§ 5. Ш и гу у та и1иуу зас1 егй. 1ау(у)у1 1есИ ]аутузу Ьеп е111гп ЫН§е Ти]-ис]1щ. Оауапут[а] ицууза]уп134 (есИт. 8аяупс1ут. Тигиц Ьиица1уу, зегшг Ьшца1уу уугацёа135 6. еЬНзег136. 8егшг Ьшща, (игиц Ьиица (ерп еЬНгшг137 еггтз,1е]т апса зацупёут. Апс1а кнзге 1еуп ЬШ§ ЬегШк йсйп б гй т бк яауап я у зё у т 13*. ВШ§е Т^чкцая Ьо]1а Ьауа 1агцап 7. Ыг1е 1кеп8 яауап ЫЯаруп. Вегуе 1аЬуасуу, бцге я у ^ у у ]уга|а оуигуу йкйз бк б1йгп. ВШ§ ез1 саЬ е81 Ьеп кйгШ т139. Сиуа] цигуп2, ()ага цитиу о1ишг егйгшг Сол жак бет! 8. Клрк ]е]й140 (аЬузуап з е ^ о1ишг егйгшг. Воскт Ьоугу 1оц егй. Дауутуг 1е§1ге исия 1ея ег11, Ыг зе§ егНгтг. Апса о1игиг егкШ, Оуигс1ап1ап кбгй§ кеШ. 9. Кбгй§ заЬу апс1ау:-Тояиг оуиг Ьодип Оге яауап о1иг1у, -(ег. ТаЬуасуаги С?ипу зедйт^ ус!ту8, яуЦ^уаги Тоцга зет]§ ус1туз заЬ апса ус!ту8 Аг-яу)а141 Тйгйк Ьодип Бугаи дейшп зерттеушшер «(одицис]», - деп окып келедк 11(1 Бугаи дешпп галымдар «цу1утут», - леи окыган. |Л Барлык галымдар «кбгйг», - деп окыган. Барлык галымдарда « 51Г». ш «Вб<1» (КТ. III. II; БК. III. 8). 1,4 В. Радлов. С. Е. М аловтарда « .. . т и ^у8а^уп». 135 В. Радлов, С. Е. Маловтарда «агцаЛа». |1Л Бугам дейш «Ы1*ег» - деп окыса, Т.Текин «Ьйдхег» (1968. С. 249). 1,7 Барлык галымдар «ЬИшег». - деп окыган. 118 Барлык галымдар да <^ухс1ут». А.Аманжолов аудармасып кабылдадык [156. 180]. '•'"С. Е. Маловта «кбпйт» (1951. С. 61). |4" Бурынг ы окуларда «д|й»( 19 5 1. С. 6 1). 141 С. Е. Маловта «агцуца» (1951. С. 61). 146

10. .)’огу)иг епшз, цауапу а1р епшз, а|уису8у ЫН§е епшз. 01 екл к 181 Ьаг егзег, 51т {аЬуасуу о1йг1ес1 геггшп. Оцге О у у ^ у у б1ш1ес1 1епшп. В1П1 оуигиу 11. б1ш1ес1 бк 1епшп. ТаЬуас Ьепйещеп 1е§!(}уу1а] ог)с1еп]еп 1е§! Веп з'угёапсЩап 1е§е]т! Тйшк езк142 Ьоскт ]епп!е 1сН зогутагипШ зиг 1сН 30ц цуу8а1ут 12.1епшп. 0 1 заЬуу е51с11р Шп ис1узцут ке1тес11. КйпШг оШ гузцут143 ке1тесН. Апда б1гй цауапута бШпйт, апса оШпИт. ТаЬуас, оуиг, цуу1а] Ьи йсе§й цаЬузаг 13. ца!с1асу Ыг бг 1С1 1узуп144Шйпуз 1с§ Ыг. Луца егкНщ 1ор1ауа1у исиг епшз. .Ппс^е егкШ§ иг^еН исиг, ^ ‘ца ца1уп Ьо1заг, 1ор1ауа1у а1р епшз. Лпс§е 14. ]оуоп Ьо1ваг, йг§Шк а1р епшз. Оуге ц у у ^ ё а , Ьегуе 1аЬуасс1а, Яигу]‘а цигу<1апс1а]угу]а оуигёа ек1 йс Ьуу зшшг, кекеспшг, Ьаг т и пе? Апса оШпШп. 15. О ауапут Ьеп б ги т ЬШ§е Ти]-ициц бШпШк бШпс1гшп сз1с!и Ьеги. КбуШусе ис1иг 1есН. Кок бцй^ )’оуаги ОШкеп ]узуаги ис1иг1ут. 1п§ек кбШкгп Тоу1ас1а оуиг кекь 16. [5й81 йс Ьуу] епшз. В12 ек1 Ьуц егШшг. ЗйуйзсШшг. Теуп ]агу1цас1у ]а]с1ушу2145. 0§йгке Шзск ]а]скц146 ]о!с1а ]е т е бк1 йкйк147. Апс1а б1ш оуиг цоруп кеШ. 17. кеШпйп йкйк. Тйгйк Ьосктуу ОШкеп )егке Ьеп б г й т ВШ§е Тш-ициц ОШкеп ]еп§ с]ооптуз, -1е]т е81с11р Ьегуек! Ьос1ип, циигу|ацу 0131гек1 Ьоскт кек]. Шыгыс жак бет1. 18. Ек\ Ьуц ег[Шш2. Ек1] 5й [ЬоМу]. Тйгйк Ьоскт ц[у1уп]уа1у148 Тйгйк цауап о1игуа1у запс!иу Ьа1уц[ц]а 1а1ц) б^йгке 1е§1Ш5 ]оц ептш. Оауапуша бШшр 5й еН и кт149 19. 8апс1ип Ьа1уц[ц]а [1а1и| б§йгке] 1е§йгиш. Ос оШг Ьа1уц зус1у. Изуп ЬипёаШ150 ригик^аШ ца1иг егй. ТаЬуас с]ауап ]ауушуг ег1к Оп ос] цауапуу ]аушуг егй. Бурыцгы окуларда «лг» (1951. С. 61). 145 С.Е.Маловта «о1игяуцут» ( 1951. С. 61). 144 Бурыцгы окуларда «1а$уп» ( 1951. С. 62). 145 Бугам дейшп окуларда «рдй уту/». Буган дейшп окуларда <фг|с11К|». |4' Бугаи дейшп окуларда «кик». 1411 В.В.Радлов. С.Е.М алотарда «о1игуа!у». 144 Т.Текштхи е1кс1|т»( 1969. С. 250). И" Бугаи дейшп окуларда «Ьип(а1и». 147

20. АгПк1[у яуугцуг] кйс[1й§ яауап ]ауут]уг Ьо1ёу. 01 ис цауап б§1ез1р А1Шп ]у8 Оге цаЬу82а1ут 1епш. Апса б§1езпш. Оцге Шгйк цауапуат зШеНт 1епш. Ацаги зШетезег, яас пег) егзег о1 Ы гт 21. [цауапу а1р]етш. Азуисузу ЬШ§е е т ш . ()асап [п]ец151 егзег оШг1ес1 йкйк. Осе^йп цаЬузур бШсНш. Ез1ё!152 1р ияяуу8а!ут1531епш. Тйг^ез цауап апса {егш8:-Вешц Ьос1ипуш апёа егйг 1епш. 22. Тйгйк [Ьоёип зеше] Ьи1уапс о11епш, оуигу зете 1агцапс о11еШ18. 01 заЬуп е81ё1р Шп ]ете иёи82ц у т ке1тег егй, кйп ]ете о1игузцут ке1те2 еШ. Апёа зацупёут... 23. [Лк1 цуугцу2 ]ца 8й[1е8ег ег]пш {еёта. Кбб^теп ]о1у Ыг еггшз. Титиз 1с)т ез1ё1р Ьи ]о1уп ]’огу8аг ]агатасу 1её1т . .1егс1 Шеёйп. Сб1§1 аг еп Ьо1ёут154 24. [о]гйт аг к181 е т ш 155. [)’ег]т Апу Ы[1тег 1е]т ег]гшз156. В1г а1 огиияуу157 е т ш . Апуп Ьагтуз. Ацаг а^ур'58 Ыг а!1уу Ьагтуз (е^п.01 )о1уп ^гузаг ипс 1её1т. 8ацупёут. (^ауапута Он жак бет! 25. бШпйт. 8й _)’огуу1ёут. А*1а*1её1т. Ац 1егте1 кесе оуигцаЫ ёут159. А! Оге ЫпШге яагуу збкёкп. 1оц[ц]аги а! ]е!е ]аёаууп ууас ШШпи ауШг1ут. Одгек1 ег 26. ]оуигса [уёу]р у Ьаг Ьаз азёутуг. 1оЬа1и160тШшг. Оп Шпке ]апёаяу Шу еЬгй Ьагёутуг. 1егс1 ]ег ]ацу1ур Ьоуиг1апёу. Вицаёур цауап:- ]е1и кбг, -1её1. 27. Апу зиЬ[уу] Ьаг[а1уш]. 01 зиЬ яооёу Ьагёутуг. 8апауа1у Шзйг- (1Ш12. А1уу уяа Ьа]и егШшг161. Кйп ]ете Шп ]ете ]е1й Ьагёутуг. Оуугцугуу ица Ьазёутуг 28. [...] зици^т асёутуг. Рапу зй81 ПгПгтз. 8йдйзё1т 12, запсуёутуг. ()апуп бШШгтг. ()ауапяа яуугцуг Ьоёип 1С1кё1, ]йктй, ]апёутуг. Кбб§теп ]у§уу еЬгй кеШгшг. 151 Т.Текинде «цабап [п]ег)» (1969. С. 250). Ту пи ус ка да +8 дегем сечд1 Сиз «ез1(]» - деп окыдык. |5? Тупиускада тЬкПц) дегеи сездЬ>у| иццууза1у1П» - деп окыдык. 154 Бугаи дсйшп «ЬиНиш» - деп окып келген. 155 С.Е.Маловта «Аг ^пт»(1951.с.62 ), Т. Текинде «екипт аг^г»( 1969.С.251 ). |5,> С.Е.Маловта «апу Ы1. . . . ептш» (1951 .с.62 ), Т. Текинде «апу Ыг1е»(1969.с.251 ). 157 Т. Текинде «аг отцу» (1969.С.251 ). 1,11 Т. Текинде «а]гур» (1969.с.251 ). !« у Текинде «оуигца1аг<1ут»( 1969.с.251 ). |№ С.Р-Маловга <<|оЬа1и» (1951 .с.62 ), Т. Текинде <уиЬи1и»( 1969.с.251 ) '''' С.Е.Маловта «Ьа^г егИгтг» (1951 .с.62 ), Т. Текнидс «Ьа^г егНгшг» ( 1969.С.251 ). 148

29. (}у у ^ у2с1а ]апс1у т у г . Тйг§ез цауап апс1а кбги§ кеМ заЬу ап{е&:- Одс1еп цауапуаги зй ]огуу1у т {епнз..1огутазаг Ы гт, цауапу а1р епшз, а]уисизу ЬШ§е е т ш цае [п]ед егзег 30. Ыгш б!йг{ес1 [и]кйк {епйз. Тйг§ез яауапу {азуятуз {есН. Оп оц Ьоскту яа1уузуг {азуцтуз {ег. ТаЬуас зйз1 Ьаг ептпз. 01 заЬуу ез1сИр Яауапут Ьеп еЬ§еги Ш зе^т {есН. 31. (}а{ип ]оц Ьо1т у з егй. Апу ]о у1а!а]ууп {есИ зй Ьагуд {есИ. Акип ]узёа о1игид {есИ. 8й Ьозу 1па1 цауап:-{агс1и5 зас! Ьаггип {есИ. ВШ§е Ти|- ициц[ц]а Ьада а^с^у: 32. -Ви зй§ ек {есИ. С?у]упуу кбдНдсе щ. Веп зада пе а]а]уп {есН. КеНг егзег кйг162 ик1йг. К е1шег егзег {у1уу заЬуу а1у о1иг 1есИ. Акип ]узс!а о1ш1у т у г . 33. Ос когй§ к131 кеШ. 8аЬу Ыг. ()ауап зй {азуцёу. Оп оц зйз1 ца1уз1уг {азуцёу {ег. .1агу5 ]агус1а йгПеНт {егшз. 01 заЬуу ез1сНр цауапуаги о1 заЬуу у{[{]ут. (^ап{а]ап заЬуу ]апа 34. кеШ. 01игиу 1п {егтз. - М т е цагауи е<3§Ш1 игуу1, ЬазуШтаМегтз. В6§й яауап Ьадаги апса а]с1у т у з1. Ара (ащапуаги юге заЬ ус1т у з 1. ВШ§е Т\у-ияиц а]‘уу о1, бг о1 агЦаг. 35. 8й )'огу1уш 1ес1ес1. 11патадЮ 1 заЬуу ез1сНр зй ]огу{с!ут. Акип З узуу^ зугуп азс1у т у 2. Егйз б§й21§ кес1§312т кесскгтг. Тйп цаШушуг. Во1сица {ад йпШгй {е^скгшг. Е К 1 Н Ш 1 \ С Т Ы Н . Батыс бет1. 36( 1).Ту1уу ке1йг{1. 8аЬу апс1ау:1агуз]агус1а оп Штеп зй {епШ {ег. 01 заЬуу ез1скр Ье§1ег цоируп 37(2).»А]па1у т ! Агуу иЬи{у^§», -{есИ. «Веп апса {егтт:В еп ЪШ§е Ти|-ицис] Акип ]узуу аза кеШгшг, егЬз о%пт.щ 38(3).кесе кекншг. К.екшз1 а1р {есП, {и)'тас1у. Тедп ита] ]ег зиЬ Ьаза Ьег{1 еппс. Nеке {егегЫг? 39(4).Окйз {е^п пеке цоогцииг Ыг аг {е]т, пе Ьазупа1угп? Те^еНт {есНт. Те§{1Ш1г]а]с!ушуг. Е ктй кййп кек]. 40(5).Ог{се яугур кеШ. ЗйдйзсПгтг. В1гт{е ек'\ ису, зудагса аг{иц еП1. Тедп ]агу1яас!ия йсйп йкйз {е]т 41(6).цоогуцтас1у т у г 163, зйдйзскгтг. Тагёиз зас! ага164 ис1у 165]а]с!ут у г 166. (}ауапуп {и{с1у ту г. 1аЬуизуп заёуп2 С.Е.Маловта «Ки ег»( 19 5 1 .с.63 ), Н.Оркунда (1987.С.110 ), «код» Т. Текииде «кйг» (1969.С.251); МК: I.143,273 «кйг». ,м С.Е.Маловта «чогяшас1уту/!»(1951.с.63 ). II,4 С.Е.Маловта «зас1 ага»( 1951 .с.63 ), Т.Текииде ««ас1га»( 1969.С.252 ). >,л С.Е.Маловта «Ьас1у»( 1951 ,с.63 ), Т.Текииде «ис!у»(1969.с.252 ). |ы’ С.Е.Маловта «^агк!уту2»( 1951.с.63 ), Т.Текииде «^аI1сIутуг»(1969.с.252 ). 149

42(7). апс!а о1шЧк ЕН§ ес!г167 1ик1утуг. 01 оц оШи Ьо(1ипууп2 за^и уу1[1]у. 01 8аЬуу е51сНр оп-оц Ье§1еп Ьос1ипу ицир 43(8). кеШ, зйкйпи. К еП ^те Ье§1епп Ьоёипуп2 Игр еПпшг168. Аг Ьо<1ип {егпш егй. Оп-оц 8й8т зШесНт. 44(9). В12зешс зШесШтпг, апу сгф ]й тг. Лпсй б§йг1§ кесе 1т 81 оу1у ]а1аута ЬецНк Ек,6° 1аууу сгШ [гйт]170. Он жак бет1. 45(1). Тегшг царууца й'Игшг. Апс1а {апШПутуг 1пе1 цауапца [. . • • • ]УУЯа *С21к, 1оцагу8уп2 46(2). апс1а виц171 Ьаз1уу 8оус1ац Ьоскт ицир кеШ. 01 кйп!е 1С1к*1172. Тйшк Ьос1ип 1егтг царууца (йш оу1у 47(3). Т1П81 оу1у за1ауша'73 1ауца 1е§1Ш8. 1ск ]оц егпш. 01 ]сг1с Ьеп ЬШ^е Тщ’-ициц 1е§1гШк йсйп 48(4). вагуу акип, бгйу кйшйз, цууг циис1иг 1§ т 1еЬе174 ауу Ьш]82у2 кеШгй. Ш еш цауап ЬШ§ е8[т йсйп] 49(5). А1руп2 йсйп 1аЬуасс]а )’е1:1 ] 1§1г т 1 зйцйзек. Оуу1а]с]а]е<;1 8йуизс!!. Оуигца Ье8 зйцйзсН. Апс1а а)уису 50(6). 1ете Ьеп бк егйт. А]уису82у ]е [т е Ьеп] егйт. Шепз цауапца Тйшк Ъб§й цауапца, Тйгйк ЬШ§е цауапс]а[............] Шыгыс бет! 51(1). Оарауап цауап з'ей о(игца [цауап о1игс1у ]апс1а [............ ]еги. Оарауап цауап о1иг1ут. Тйп ис1уша1у 52(2). кййпШг о1штпа(у. Оугу1 ц апут 1бк*1, цага 1епт ]й§1гй. 1$1§ кйсй§ Ьегйт бк. Веп б гй т игип зе1те§ ]е т е у1[1]ут 53(3). Агци] яугуиу и1уаг1с1ут. Вазупуута ]ауица кеШпг епйп. С)ауапутуп2 зШескгшг {ецп ]агу1цаги! 54(4). Ви Тйгйк Ьосктца )агац1уу з’аууу кекйгтескт. Тб§йп1^ аСуу ]й§йг1тес1]ш. Шепз цауап цагуаптазаг 55(5). Ш и Ьеп б гй т цагуаптазаг П ]е т е , Ьоскт з е т е ^ я е11ес1 ег1й Оагуапёицуп2 йсйп ис!иу Ш т175 цагуапёицут йсйп ''■7 С.Е.Маловта «еП§се»(1951 .с.63 ), (1951 .с.63 ). Т.Текинде «еН}>се»(с.252 ). С.Е.Маловта <уууур»( 1951 .с.63 ). Т.Текинде <уууур»(с.252 ). |<>ч С.Е.М аловта «Ъец1щек»( 1951 .с.63 ). Т.Текинде «ЬецНд ек»(с.252 ). 17,1 С.Е.Маловта жок, Т.Текинде «епи»(с.252 ). 171 А. Лманжоловта «а§иц» [ 15 6 .17 9 ,184]). 173 Х.Оркун, С.Е.Маловта «1екп»( 1951 .с.64 ). |7' С.Е.М алов. Х.Оркупда <фГу1ута»( 1951 .с.64; 19Х7.с116 ). 174 Х.Оркун, С.К.Маловга «е§1г 1еЫ»( 1951 .с.64). |7' Н.Оркунда <<еНт» (19X7.с. 118 (.С.Е.Маловта «огит»! 1951.0.64): Т. Текип «02ит»( 1969.С.253 ). 150