Қазақ қолжазбалары

Култепн М этш к Култепн. Батыс беть КТ.1.1-40. ■ : Т 9 : г п о : .г ч ч : т н : <п : : 4-#г<: - г ^ м ’л : п п : ю л » : г и у > ; м п : в т м ь : у р ш : *»Н4> : >унг»ыг: )у н ж а : 1^ - г г * : г н г : | > т * : т з - : : гнгуг - и м : н т : г т м ж : | » т г у с : т > н ; н - ы : н т а> т о к ? ; у\ч*<1: оФ-игн: н м ч н : 1» л > н : ш > * : гн# : г е ь . м * г 9 : ) н и « н : т у г : : т > т < : I» - г ч ^ г ч ; 1 И < ^ > |: г с ш у ш ^ ь : г ^ т п т )уи : т г * : |»тч>»и>: .г»: в т : чнв >п н >гхг а» л ч » г и : > ? | » т : 4-^ у г * : г и м н о м : ^ т э г н и : № -г> : € у г : т т : 1 » т т : . г и ю ш : - г » 9 г т у ? * : : 4-н -г* ^: ! * * г : : ч - т с у г : * т : : л * н ч т : д о й : - т р : г а г у п : г ау > о : !^><а : ч е т ч <<о а н : м ч м : и и : 4 1 : н т о ь : ш г : у р у г'А : : г т ч : > « > а : : « м : ч $ $ г т : ) н г ч н : г г - т г ^ : |» г > ’. ч : с у г я : у ^ : ! > ш у > о : ; < т т : >уи : г т : м г ^ г : 1 п п ^ : я т . м ) У Н : « и у » : и н н м <я : т # » > 4 г н : ш ^ н : г т : т ш л - н : е м 'м г л : и ч и 4 > : )ун : н . ш : т и и » - : >ун : гРМвУГ» : ? т т н - ы о : я ' ^ ^ угй : л > 9 : г ч и : ^ г в У й н : : (п н : : п ш : т < ? » «» п : гу га : ш т : н^ а р : г ш ш - н : ■ т с : т м : т $ ч > ч н > о : у м к м : г у м : ^ ^ ан : . т н г г ч н ! : | * - » г : >-);у а ]г : > т г : к х у у г ; х м : к т ; т р : ч у е » : . г н э ш : ш ъ : 1»#г-: т г » : ) п у н : ш э у н сп : г м > « я г * ч : и у ^ г < 1 : ч у м : гм > < и ы : .ш у > г н > : т у р * : г у а у п : т ; : п т : т * : в т • ш у н : а у л $ : т > « - : ^ г $ , г : а у л з >$ : » т : н т е у г : п т * : е А ^ ч в ^ : 4 Г 9 е у : ш : >иуч>4 : п т * : т м : г е ь : -гю у н : т с * : т « н ч у у г : -гн )ун : а у ^ « : п т * : т м : г-еь : . г н у 1 > т н : т » н : 4 -н н : в т и ь : и т ш : ^ г т т ^ н : 51

: г з н т : » у г : м т з ш : е у у г : | » г ш : з ш т : » н т : ш > л : У4)УН : 1 » т г г к : г * ^ ч » у # н : € у г : ^ : 1 » г т : ^ » т т * : <?а н = 1 № : -м з у н -ГгР : г з>ю у н : |^><1Г,ф ; -ГН5УН: а у л * : 1 Г № : 4 * > а : |> н а г : 4 ) 0 ; 4 * т : » > « ч о : г ^ н г : 14> а г,ф <н» -тг^уг» : )«><*; в т : т ж : т в н т г * : в л и ^ г г г**и: | » т : м г ч 4 : н * н > р : | « т т г н : » н м ч ч у ч > : г т : г т т « г е т ; п т н ; в г с н : 4- : г т : »гН ^4> *1: 4 > о : )»><>: йгг*и : | т > : г<»ч (ч> ? у т г : н г » : узуш тнуг : и н : #9гсо>А4><> ; з«>л ^ 'г н н г 'ч : : п > « м - и - и р ь : т ь : у » » И 4 : 4-ч*$ : |>м*«: гРт: »*те9ГкГ9 : з у н и н : ж : м т : 1» < у « : м « < ш : 1х | « ; # 9ги: ч>оч>о (12) : гНЛР*: кйтг* : аг*й : п м ь : : чутгь: I» у г : | » т ш > 4 : г г л з : № т : е н т » а : п и : з уя н н ; т н : т н а н : * т н : 1 у м : и у и > 1 : р т е : ничзун: 1ФПУ: - т а : г # Р 9гн9 : 1»4« : г » т л пз> : г Ж ^ т : в т : у з ш : 1^«4>а : |*хню : уз«>а > у * > а : | ^ ч р : г ? г т т : » л т : у з ш : ю у а г : * > « ч « : и т м и гуо : з«>л: А’ш : 49тй ; | > т : ^ : у«у : у ш о («о <з: и т у о : » ш : ^> #> 4 ^ ; ) у , ш : 40нг9 : |»т г у о : 1 > 4 : ш ъ : з * т < : : з н г ч н : #ичг 4 - » а : з у я н н : 1 » т NN1: NN1: г»те9 м^ур** : N >0: гь9: п « ч : нчм с?) у 4 ) у н : 1 » н т ! У : е т г : т р : 1 » > и н о : г т н н : I» : 1^тнчр*( : ш н ^ н : : у г у с : г ^ и ^ з у и : у Тр1ачМ9 : УУ4« а ; >р4Уа: гнзун: и н : ИФ-ча: 4-а> : 13У#н : ентни о*) >: зун^га : 4-#р : 4-хнтг<Н4>: 1>нгь: 4< ш : узун# : г х и г : г а г 9 : у з » м ; к т н н ; 31Н4>: зу н ^ га : г « н и у а у г л : гнет » у : 4,# г * : т л : у н т : : 4 - * и « н 4 > : з у н ш о?» г+*о: : ^ р и у о : р т р у г : 4 -у т г й : з у я » а : » к г х у г 1 |: г е н : 4 -яу 1 Н т» |1 : > ч щ > 1 : г ^ х у м : г е ь - м г 52

у г : : г * т т г * : : # г > т ; г ш : ееугиги; гЖ ^ Ч 'оун : у у ш н : # * х и 1Уг : €€У т ; ) у н : 1 € т : г н н т ^ ш : г п и ; т т э д а>а; гну^ : пун ; долг»: г ^ ш н о : 4ч » т ; гшг< т : г н т м : : т * : г» : гиу^ : ш ; т с * : г * н гн; )>№4>*; # 1х г : ж т г ? ; 1* т : н*»4ч : г^г*л ч о : 1нг: ш > м : ^ : » у ч п ; № и ? п : ш : «г****: ъ т : г н т : т н л <2о> : п ш : гьуг* : ш н ; г ж о г н 1*»: # * и т ; ш н 9гю>н^н : # ! х г : <*>чтг?; ; т ы : л н д а г ч т т : # м ы # : # п : ш > * ; х * ; у*<?; ) т т н : т у : # * ь г п : ^> о <2п : г е н : 4 ч о > т ? ж ; и у н н : , ш и т : I : л х г м > : г и ^ х и т ^ : ; т > < ь : в т н т : т > б ; У 4 л > 4 : а> у > : п т N N ; г н т : : « т : \ т : т \ < # т т ) ; т г ч ч : н ч * ч а ; п м ь т * ^ ; ч х | ; п н : г т у с ^ : # г г : г н г * т : г н у : т * : и г т : т и ^ у ь т : тн)ун : т г * : ! * х е г : № № : г н г ^ т ! ^ : <2з> нчг): е н т н е п : ? ш р : у ж р : г ^ с г н у г ^ х ; т т т м ; гт = 1 ; > ^ и : т н г ч : г х н у ш : 1У:1 ; ) ^ н : \<4 ( т ^ й н ^ т ^ х н у ^ € х : 4"хтг9 : и т : \ ч т ; т н а : т г ч н : \ ч т т ь : п у з : ш т : г н т т ; т а # ч : н:ы : <иг»ч; 'Ш*> #г< ну! : г и ш н : ш т > : т е * ; п п т к т т т : гм> : ш > л : йтг*н : * х з г н ; ; ш ж н н и : > ш д (25) : У ) > ^ € 1 * : у ) у и и н : ^ г н : # > № 4 > д 1 Ъ : п н г ^ ; ш д : ггг* й : г т ч н х ^ т г ^ у г ; т н : у ^ т н н и ) > < 5 ю : п н 53

таг : т ч 4> : : у у ж # : >тг««ч4> : зун а«> : О'гнг*: : г г е и : 4-ч у « : ^ : 4' н н : ^ х у у ' ш : -туп» : >№гкум; : а ^ г : »$Ч4> г^Н 1 гН^А I г}' 4> : м . т ; » т к » - т : т г < : т л : к трь: т е н а ъ у р ; 4-утг* : а т : 4- у г м : гнсгнур*=*: ^.+*г: « м ч ; 4>ч^>: у з ш ; п т г * : 1) \ т п ; ^ у # н : г<ьгт г»'»: »»>ы гн' т : г м и - т : ) « : т * о : нш^уг»: з » ы : т л <гя» тсуг : л «■: ж й # ч > : иучг? : й*?гк; . т х е г : уз : 4- т т : р т г т : г п : п и : гз « « : ш < : I* т р 9п : МУ4> ч * : и р у р : гНарчл:»ш : ^>ичо: т н : 4-п п т : У )« > 4 Н 4 о : » ь е г : н т т ь : ш >*: гаьуг» : г^г^аг* « 4ГНУЧГ': ’ш м # : » м г г ш : ’п ш : зуга : У4)>« : г х т ч у г : » ч : 4 - # : - м : » м м : ^ п у о : » м г > ш : 1 н : ? ) # м о<» г : т м : е и ч » н : 4Ш : тнтг* : ^аг»=!€1г : гьтр* ш > : эгннн : г м ж е т ч : г>м*р: «^гьум : м г ? : гнргиунч: : 4-» , и т :ч^егиум: : л » > | : з>«н: : еьс»> <зо : ^ п м г с к : # г у г : зун»га ; л п г о : г м ч я т : гм> г ж ш а : г И * х у |ч |: 4 - 1 « и » у ^ : а>лг«4: г ^ у # > т м г * ; т - и > : к \ (т : ч о : грглч^п: т « - » : гхвн>сл>: зу а д : ^гкУгц с-«> : : Г84Н : : гчшнчо: п т ^ . т : У4н г*1: 4чч^^н1)4'АА: 1-чгур : г т т г * : # > а : нч>а ш « : гчун : г^ хун : гхеи: ш * : у «#><4 : ч«тч<>уг : гнгнп: гйур до> ч>а-: т х ч : н ей : ^ у п ^ п : т : гкуг* : 4- ^ 4> гч>»40: 4-^гнчо: гьуг* : 4-^$ 4> : г хеь : 1 г^гй : ^у и г * : 4ч г у а : а ч д а ч : т > з > 1 :4 г Чг^р»9 : -г^ 54

с-гса; ^ 14> : # п тгуг«1> | ; туе* ; к т с к : ^гкхеи <з-*) >^гуо : гм т п '.)> : ( ш ч о л г ? : г п п ^ и : ч^йугн! ч т т > : 1+*^«г+1>^: 4-иуг^ : » у * ю г с т : ш о : гм гН ^гьу^ч : п и л : 1 # н : * ^ т : . Ж г П : учи : : е г н м : г ^ х у м : т # н ч м ; 4чгуо <Д5» )»><»: гничг<: ч т : г л « : у у п : : й'пм ,уч|ч|; г»^г9гч^ч: п т : гЮун : г т ч л : 4ч»> : у )>4НО<з:^гиугц:^х «>: е т п : т ш : е т : г г * : гхеь: >ол>: т * (-«) : гШ4»>-: учу»н : ЧгН> 1чо«1: 4-хйхш> : т ч : >чу * « 4 : > т г : ^ ь т у г < : л'пун : # н ч м : т > : >сп NN : -ГН4Г94> : ^ : у в ><5 : к т : ^«гч>-о: п ч : : 4-у>« <з7> >4 : х ш : 4- # ш м : м м : )ун : к т м : г Ж Ш4ч*> 1 > т : т л р л м : ^гну^ч : г ^ х у - м : г т : п н =): ^><»ууа: гхрн т с н : п п : 4' ) Р ^ : и ^ м г г ^ : г ш п : « г и т <з«> » ю у н : г # т т : у н : г и о > л : ) у н : к 1>4 : )»>а: 1е т 4-чн: л ^ ^ ^ г у г : г^нтур : 4-^ >н: ш и . ш : У ) # ш > : с х ш т * к : 4-ач: : м г с : г ^ п ^ т ы : ) ш : н*тч <з<» : п > л : к т 4 - н н : 4 - т 1 П 4 - ^ : г ^ х у т : г е н : - м л н # : ; ч > « : г з-: Жгис*: г ш : л я т - в : ш > # у р т : п т ш : гьт4>&: гм> сгну^ч : -ы4^ : . п х р у ^ : г н т у ^ н : 4 Ч # г ( $ » : Т 1 4 <-*о> 14: : УН(<1У4>: > т г : и т т г : # т # ; 4^ ; у >»>л: 1бтнь4-нн: *»еь: т * : т я : ш * : 1чуо : 4-)о: **-4 : **тг* 55

Шыгыс бет! (Кытай жазуы бап бетП. КТ.Ш.1-3. ,..................... гнум : ...........т)«ч>| ш ; ) у н , г т » : в т г ' н : ш ф п г «>и > : : . м н о • ...................................... : у $ . г : ) » т ) у ч р : л : >м<г а> ж г ь у . м : п г « : г и т у м : 4 - ^ м * * : е ы а : . т л сз) : 4 - н ^ 4 '« : « : 4 - н у ^ > ^ : 1 ч ^ : й )р':1 ; г ^ т т : ^ х г ы ' й : ^ ? г Н Н ) 4 У > : ч у г : » х г ы я : . т ь \ м > в : ш Г г Р . т и А к ^ е ь т : т р х е г : . г х а : 4 ч * г Н ) > у о $ : т = 1 х б т г ь : т ь

!*>.>: ш : т г * : к т р н : : л-хгтнь: е ь т ь о * г ^ ш * г : : у е х м : г н ^ н : : »з»и>-: . п х у т г т : т г * : м ш : ш > : п т г * : « л > : г ^ « > : т у ? * ; г ч ы ; ? я ч « : . т н : т « и : х м : г н ^ х : : п ш т е * : #у>#>4« а> н ч : т е т г * : . г > т г> $ : > т : т у г : - г л г ь : т : >чучг9 : . м г < 1 ^ : > т : и у г ч н : ж п > « ч > - : # * : 1 > 1 : п>л: п т а г : 4 - ^ : ж п > $ ч > : г^г»и > ш : т : н ' и н р * : >ун : в т : г р у з : г « > н > : » х н г : 1>1 <з> : г с ш г г г о : ; т у г : 4-м>«>: т г : ччч4>: : # > 1 « : г * т € т г « : » х » е н : с а п : х > ю т ; »хуг»! и > 1 ; т е н : с а п : тчнми^н: » х у м : геи: . п г п т бР'Г'н: и у : > - и в < т : >чучг9 : » х у м : г ^ н : - г н ' л н т ^ н ; - ш (4) : н>о: г с ь : : «г)>^: » х у г ч : ге н : л г т и |;м": т г 9 : я ч т у г : 1 » т : т х г : т : -г»УГ9: ^км* : . т г * : ) » > ^ : а у л ^ : 1Ч-1>: 4 - х ^ ^ : * » т * г 9 : # : г^ч ч > а : о ^ > 4, : г н п г : ^ ^ г |:1 : ) > « 4 : ^ й У # 1 дн (?) : н * > т : мгу : ргар1! : глч: т * : аул$ : т н т г ш ур-г? : у к ш ч г : 1 н : ^ г у : н * » 9 : ж : егАсч: 1 » т № : е у г ш : г м п : т ^ н : >чуо : 1 » т : т т : 1 » т : т и : № т : # » ^ ч > о : < ? п п и : р ?х : е п п : т г * : нех <*> « и : г е н : л г й 1г * : т » л : г у у > : н ч . м : п п т г * к : 1 ч > « ч : л м гу . : л г а ч : с т а м : : т » : нч|у|ч: : к т : енуг»: )#>а: в т : I* : ^ ну е г*ь : * г ? : о у>а Оптуспк' 6ет1. КТ.1У.1-14. 57

: п т * : ■г^ и у н : : к т : п г м г о » * : <7> т о : г р т т у ; илар: т н ч г : | » т : ч и >у у к * : .г* : 1» т : ч н > у у > < » : - г и г и : т с т г й г у : г ^ х : п т : I п у ^ : ш : н у о ; - и : Ш4> : н п : ии>ф-угй : ? уг« : е н у р » : г у : гнчмнг*: гИганун : уш : п т : ччм^: р г т . » <»> : # к н г < : 4 0 ’. ч ж г ! ’ : н ч г : у ч т г ь ; у н ч : 1 Ч 4 > : г г ? м ; р т к ь : гН1гл^чл>: . г « т г : ж * : ччч4> : *Г9 : чч»>* : г г * : : н1А.г: >м>мч.и: ># : ж < з : . » т 1 » : Н1А.г ч л : >очтг9 : # г « » м : > ш ч : ю у н : у * х е г : <«) 1>г>оч: г гг : г у - м н - г ^ : у * 4 4 : : - г ^ 1 н : у # : н ' ш * : т * ш ч о : п м ь : е н т ч > о ч > р : г*уг* : н > $ : 1Ч4>; >ун : »$ч.1>: ун : т м а : » т : ^ г * : г)»>а п т а : »«$ч<!>4: 1 > 4 : т м : зуга 40 <к» ; >уч<адг : 4 -« ^< 5 ч > 4 > # : ^ м г н : у ^ в : у > ш (н : » м г 1 т к т г % : ч х п : г з м : в * м ; т у е * : к т : ш : гнч=*|уг*: г ш : » « ч > : 4 - ^ > ^ : ж ч т у г : ?ч>: ^ у « : : п т : *.гс: : жч;> ^ < 5 <п> : т у е * : ) * м : г « » : к т ; н у г - » : р т м ч ч н : *• н ; а а : г!4* : #п г а ж с : н т е * : т т г с : л : г м и : » ^ ч : *м > »: и ^ х * : м т т : г а ^ х й : .г<ау ч й : н ч а у т ж : т : т > т : п т а г : ч)у н : аул « <»2) : »$ч>-$ч>: г + 'х * : у г >» : г1*гу $ г т г : > т > « : л г ^ « : .г 4>: )» л ч : п н у н п : »$^гн> : у $ р и * : чугй : н т м : г > ^ : геь : ^ т 1т г : . г н т т е г т : - г > т : Т 1Т : <5: * » ш> г » ; 1 т м г ) : »Ф-хгнг«: : у з ^ м й : - г к т ' к т н ч ч > о ; и г ^ : т к г * : с н г й м ; *•« : ч у г * : с т ^ н ) г ^ ч а : > г у г у : ^+^^^»Ф•N=^: э п > « л : - м т у ^ < н ) : ^ р г и : ^ р * ■ > л $ : у р > $ : т о : ) п ч н : з у г а , < г ш и : у -ц >ф : * * ь г * : у ^ ...........< г т н н : т м 58

: -г у т г я : 4 $>$>у>а): 4" г т - ■• о е г к у м : г к т р у ч : 1>4-: г^1 м ' 1 Ч 1 * ш * г * : к т ^у н ;: у ч т : н и ^ т м т : )»><>: -и ч я : 4чгур : гИ «>гиг?: ^ : гн^-хн^!: 4-«у<»: * # г у +$-: г м м г у о : г Г<«-| : ГА4У14 : ГкТН>0У0|4'«> ^ х у - ^ и » : , Ш к ' - (2) 4нн: г ш : >ч у «> : е - м ч » : г х е н : >041>: 1 т : ^ уг*ичн: г м о ^ т ) : : # » $ 4 : # > н т у н : уч. У 1 4 : г н т ч >оуо : н н м т г » : г » т у ^ : г ^ х у н м . .гн : ^ с н : ГА4 04-^: ) « > ^ : 1 ч т « : е т * и у # : г х е ь ^ 0 4 П ) ,^ гй <з> у г : ) « > л : « 4 > л : у * м : г у г : ш ф г а : ж ш » х у н м : 4 - у т г « : : у ^ г н г : 4 - ^ и « 4 > ^ : п е я г г ш * : ,1‘ г н : Г А 4 У 1 4 : . т и у ^ : # : гнур: • • • : уег+чп. - ^ к : 4 ^ « 4 > : г(х).. «41» <4> м : т г 9 : т и : г и т : : г'к.нч: ) ш : ^у >н1> ^ 1: г4>оуг« : 4'Н4г|?тгй : ж м г у о : . т ^ : ^ г н ’,'4 : нчхунсч : 4-?»<»4^у>$ : ч у м : ^ х у *ч: ( - т т : гхек: >ал>: 1г**г*: у н ) ^ : т к у г ^ <5> >ш у н : г н г В : ш а 4г < : т и н : 4-^пгр(к N1: г» г * : г т г а д : ^ г к у ^ : г ^ х ч н м : . г у ' Ш г Р х : 4-<* : т ч : е т т г « : т : >ол>: 1# н ; гну!*4'^ : > » м : ^ ( х ): г ш « ; 4- т е : е т , т * «.> : г р р с к у м : н ч х у н м : 4 - у п г г Г . ^ : 4-ю- ■ - и м : »а : г^гуг : г ж т : гнпг<!: г«>ч: гхрк: 1,+»г«: ун)*# : в т : г ^ х у н м : 4 - ^ ш : у >а : * к т : г ^ > т г ч : №У(Ч)4‘г»*>: Г к т г - • г ы г ш о ; г # т > д а : ) ш <?> е г » : >У14; у у т * : 4-чч>$: 1 $ у : • • гиум : < т г м ^ : и г * : т т у т е : 4-^гу>в : ^ г к 4Ч>^: : ^ г н у м : г ^ х н м : 4- у т г * : ,ру> : 4-х#(*н : ^ < Г 4 )0 : т ч : т = » : г х е < ы : : гНСгР/м' <«> 4чггНР: 14Угн: > г н н : гу>ф- : (у : т и ь п ж ч * » ; ^ « г н ; > Р 4 У ^ * : нч' и у м . ^ « н у ш ; и У г т : г т ь у н : г«чл: у>«н>: п а д у » Солтуспк бет1. КТ.П.1-14. 59

: у>»ч>: г « > ч : н ' Т г т - 8 - : ъ т : ( ш ш е р <«> 4 В » 4 : »>*фчуч : » т у ч : г г у ^ : и и > : » « н ^ г * : г ач>в: гпгн : г ь т г а м ж р ч : гртгь : . г * ш > 4 : и : г ^ е н т : гамн >$р : . т > о : ^ уг«ч: м г : # е ь т ; ганун : щ ; т и ч о : ^ е г н у м о«) : *тРг»ч: т и ^ ч ; : гм><>: ч е т ч : » н т ч м ! » : гп><»: е ь ^ у г * : » е у г * ; т у г » : е м ^ т п : 1^1чпг^н; г у о т : 1 Н : м у >пгч : ч ч о : т к х ^ : ^ : г / п : 4-иу#ч : ш н : т ч у о : 4-х^ич; * ^ и ч : 4-> о о г : ; *>*гч ; » ^ ч : г х у « н : ^^>нч: и ^ в : т т . Н4<ю : гунмфч : т ы : > т е * : «4У>- . 6: мз-з-; ; г а $ у п : глу>о . » < ^ ч : 1гыам>л : ; >»> * : гкуч : ч я г у : г91г: 4- ^ у н а у ^ : гнуч : г?М1ч«> (и> : н м ^ и : г н т р у ч : # в е т ч ; у » 1 * ч » ^ 4 : г ш м т г #у>ч: м » н ч $ л . : .гоны: гнуч ; г г п * * : х ^ у и . )нч«4У)>: : 4-^»> а: ммчнм : т А т * : : гьуч *. гИуу : г л т : лчн^: 4-^ун : 16-тнн: >ыу>: п> оз> > » г : у н т : 4-^у>1: # и ч м : гьуч: Г А т : -гвуг « р й г * : 4 > у ^ ч о : «+ЗД: гаг^ ы : ннл: гнуч : ч>а : гнуч : гНгчиа : пнга : )ун : т г : гАг*енг: ;о>гНН> $:г»л>: . г ю - ' т : г ш ; 4-Н4Г9: э н : ^ е г нунч <н) нгй : гНГг^х»: гнгнна: т т т : у>о: - г н н ^ г и . »НШ1>1 : 4'Н#«>ГЬГ9 : 0>ИГ9: 4-И4Г9: г^ГАГЙ■ • . * « ■ $ : ш м ; -шг-нг а « ч : ни м-• N : » т к у м : # : г ь т ^ у ч : т ш : )ур>$ : т # х * : 4->м... у 60

Транскрипция /Батыс бе~п/ КТ. 1. 1-40 1. иге кок 1е1]п, а$га ]ег яу1упШц(1а е к т ага к181 оу1у цу1упт у з 1. К181 о ^ у п ёа1 иге есй т а р а т Ъитуп цауап, 181егш цауап о1игтуз. 01игурап Шгйк Ьос1ипуп е1т, Шгйзт 1и1а Ы т ш , Ш Ыгпш. 2. Тог1 Ьи1шз цор(цоир-С.К.) ]ауу ептш. 8й 8й1ереп 1ог1 ЬиЫцёацу Ьос1ипух (яиир-С.К.) яор а1шу8. (Зор(яиир-С.К.) Ьаг яу1ту82. Ва§1уууу ]йкип(1йгш18, збкйпшз. 11§егй цаёущап ]у8ца *е§1 к!ги *егшг царузда 1е§1 цопскптпуз. Е к т ага 3. 1сИ оцзуг кббк Шгйк3 апса о1игиг ептпз. ВШ§е4 яауап ептш, а1р цауап ептпз. Виртцу ]’егпе ЬШ§е егпш еппс, а1р егпш еппс. Ве§1еп ]е т е Ьоскту ]е т е Шг ептпз. Апу йсйп еН§ апса 1Шту81 еппс. 1Н§ ШШр 1бгй§ Штш. 0 x1 апса 4. кег§е§ Ьо1ту8.1оусу^ 8ууу1су одге кййп Шу'зуцёа ЬбкН сб!Н§ с1 1аЬуас, Шрй1,араг, ригит, сущут., йс-яиигуцап, оШг-1а1аг, ЯууЦ], 1а1аЬу Ьипса Ьоёип кеНреп 8уу1ату81 ]оу1ату81. Апёау кйШ§ цауап егпш. Апёа к18ге 1Ш81 цауап 5. Ьо1ту8 еппс. Оу1у цауап Ьо1шуз1 еппс. Апс1а к18ге 1Ш81 ес1з т 1е§ яу1уптас1ия еппс. Оу1у яадуп 1е§ яу1уптас!ия еппс. ВПЩ312 цауап о1игту8 еппс. ЛаЫад цауап о1игту8 еппс. Ви]гицу ]е т е ЫП§812 еппс, ]аЫац еггтз еппс. 6. Ве§1еп Ьоёипу Ш2812 йсйп, 1аЬуас Ьос1ип 1еЬН§т кйг1й§ йсйп аппаясу81уп йсйп тШ есШ кекзйгШкт йсйп Ье§Н ,Ьо<1ип1уу ]ода8игШцуп1 йсйп Шгйк Ьоёип Ше(1йк Шп уступи уётув. 7. (ЗауаЫаскн} цауапуп ]ййгй уётуз. ТаЬуас Ьоскшца Ъе§Нк игу оу1уп1 ци1 ЬоИу, зШк яууг оу1ип1 кйг) ЬоШу. Тйгйк Ье§1ег Шгйк а1уп1 уКу. ТаЬуасуу6 Ье§1ег 1аЬуас а1уп1 Ш1рап. ТаЬуас ца^апца 8. кйгпш. ЕП§ ]у\ 151§ кйс1§ Ьепл18. 11§егй кййп Шузуцда ЬбкН цауапяа 1е§1 8й1е]й Ыптш. ТаЬуас цауапца Шп 1бгйзт а1у Ыггшз. Тйгйк Яага цатау 9. Ьодип апса 1тш . «е1Н§ Ьос1ип егйт. еН т а т!у цапу? К1тке еП^ дагуапиг т е п», 41г егпт18. «0ауап1уу Ьо(1ип ег^ т. О ауапут цапу? 1 о кескшдерд! В.Томсеи катан жоне у.яц айтылатын сочдерге б|ряей колданады. В.Томсеп кэтац /жуап п1; -пс1 - деп окылатыпы дэлелдегеи. /Томсен. 1Н96. с. 41-42/. 2 Байыргы турк1 консонантизм ережесчп бузып, оэдппн ) (п 1) кескш орнына (п ') деп жазып Ж1б ергсн. 3 Байыргы турк1 алфавитждеп К кеск!нд| В.Томсен кемпде-йк,-йк,-ки.-кб деп окыган. Орыс черттеуш1лер1 В.В.Радлонтап бастап муиы кабылдамаган. Ал, кей|пп кечдег) элем туркаанушылары В.Томсен теориясыпын дурыстыгына кеч жеткпд|. Осы теорияга сэйкес сел 61ч «кок шгк» деп емес. «кобкШгйк» деп окылык. 1 4РУГ* соип черттеуинлер «ЬЛце» деп окып келд1. Бп сопы колдаймыч. ' Т у н н у с к а д а ^ГВНТСП^Г - к |к ^ й п й к т . У ипнш ! к е с к т Ь(г)) ем ес, ё (к). 6 В.В.Радлов, С.К.Маловтар «саЬуабуу» деп окыган. 61

N0 цауапца 181^ кисг§ Ыгйпшп», -йг ептпз. Апса йр {аЪуас цауавда ]ауу Ьо1ту§. 10. .Тауу Ьо1ир 1йпи ]агаШпи итаёидзапа 1с1кш13. Випса 181§ кйсщ ЫгШк^еги $ас]упта(у «Шгйк Ьос1ип бШге^п, иги^зуга^уп», -Ш* ептпз. „Уоц уёи7 Ьагуг епшз. Оге Шгйк { ец т81, Шгйк ус!иц ]ег1 11. 8иЬу апса 1егш8. Тйгик Ьос1ип ]ооц Ъокпагип 1цт, Ъоскт Ьо1сип 1цт цаг)ут И1еп8 ца^апух, б§1т 11ЬШ§е цаШпуу 1ецп 1бре$тс1с 1и1ур ^ е г й 8 кбШпш8 еппс. ()ац у т яауап }И1 ^ п т епп 1а$уцту8. Тузга. 12. .Товдит 1ут кй езкНр Ьа1уцс1ацу Шууятуз,1аус1ацу т п ш 1тНр ]е1гп18 ег Ьо1ту8. Тецп кййс ЫгШк йсйп цапуш цауап 8й81 Ьбп 4е§ еггшз. Зауузу чосц9 (;е§ епшз. 11§еш циигууаги 8й1ер {птшб цоЪгаипуз. О атауу. 13. ^е^^ )йг егЬо1ту8. Ьо1ир еЫгепш, цауапзугатузЪосктуу, кйцеёпш яии1ас!ту8 Ьос1ипуу, Шгйк 1бгй8т ус^уптуз Ьосктуу, есй т а р а т Ш шзтсе ]ага1ту8, Ьо8^игту8. Тб1е8,1агс1и8 Ъос1ипуу апс!а е1пн8. 14. ^Ъуиу, 8ас1уу апс1а Ыгпш. ТаЬуас Ьос1ип ]ауу е т ш . .1у1у]а Ъаг цауап и^иг-оуиг Ьос1ип ]ауу епшз. (^уущуг, циигуцап, оШг-Шаг, яуу1а]10,1а1аЬу циир]ауу епшз. О ап ут цауап Ьипса [..................] 15. С?уущ агШцу ]ей ]о1у зШегшз _)1§1ггш зйцйз зйцйзгшз. Тецп ]агу1ца<1иц йсйп 1Ш§1§ еЫгейшз. ()ауап1уууу ца^ап8уга1ту8. 1аууу Ьаг яу1туз. Т12Н§1§ збкйпшз, Ьа81ухуу]икйпШгт18. О апут цауап апса \\щ 16. 1бш§ цагуапур иса Ъагтуз. ()ацут яауапяа Ьазкци Ьаг цауапуу Ъа1Ьа1 икпиз. 01 1бгй(1е иге е а т цауап о1иЛу. Е а т цауап о1игурап 1игйк Ьоёипуу ]1се йсН, 1§1Ш. С у ^ у у [Ьа] цуМу, агуу йкй8 ЯуМу ]. 17. Ес1т цауап о1ш1иц(а б гй т {агдиз Ьодип иге §ас! егйт. Е а т цауап Ыг1е П§еш ]а§у1 й§йг запёиц]агуца 1е§1зШесНгшг. (Зиигууаги 1егтг царузда 1е§1 зШе&гтг. К о§теп аса с^угц уг^п п е 1е§1 зШесНттг]. 18. (^ата^у Ьзз оШг 8й1есИт18. йс ^^8^^т^ 8й1]й8(Ит12. 1Ш§1§ И81ге1сИш12, цауапуу ца^апзугак^туг. Т12Н§1§ збкйгШшг. Вав1уууу ]йкйпс!й111т 12. Тйг§е8 цауап Шгйкпшг [Ьоёипутуг еШ. ВИте(1йк1п] 19. йсйп Ь121де]аду1ис]уп йсйп бШ. Вц)'гицу Ье§1еп]ете 6111. Оп-оц Ьоскт ет§ ек кбгй. Есйт1г аратуг 1и1ту8 ]1г 8иЬ 1сИ812 Ьо1та2ип 1цт аг Ьо(1ипуу 111р ]аг[а1ур.........] 20. Ьаг8 Ье§ егй. Рауап а1 Ьипс1а Ы г Ь тй ш г. 81ц1Нт яиипси]иу Ь1111т 12. О21 ]ацуМу, цауапу бЖ. Воёипи кйц ции1 ЬоШу. К б§теп ]и* 7 В.В.Радлов, С.Е.М аловгар «|(>час1и» - леи окыгаи. * В.В.Раллоп, С.Е.М аловта <уб^егй» 4 В.В.Радлов. С.Е.М аловта «цош» А л д ы н гы черттеуш !лерде «дугапи» 62

8иЬ 1(11812 цакпагип 1ц т аг цугцуг ЬосШпу^ 1[Нр]" )'ага1[ур кеШгшг. ЗйцйзсИгшг Пт]. 21. 1апа Ыгйгшг. 11§егй цаёугцап ]у§уу а§а Ьос1ипуу апса цоопШЛутуг. Апса йсНгтг. (}иигууаги кецй-{агтапца 1е§1 Шгйк Ъос1ипиу цоопШПутуг. Апса ксНгтг о1 бёке ции1 циПиу Ьо1ту8 егН. [кйц кйц1й§ Ьо1ту8 егй. 1тз1 ес18т ЪПтег егН. Оу1у цацуп ЪНтег егй]. 22. Апса цагуаптуз апса кгшз еНпш, Ш гштг егН. Тйшк. оуиг Ье§1еп, Ъос1ип езхсПг}! Оге 1ецп Ьазшазаг, азга]1г Ш ттезег, Шгйк Ьоёип, еНцт {бгйцт к1Ш уг!ас1у12. Ш1асу... [еп]ь Тйгйк Ьос1ип 23. Окйп! Кйге§йцйп исйп 1§кгш8. ВШ§е цауапуцуп е п т з, Ьагтув. Ес1§й еНце кепс!й ]ацу1с!ух, ]аЫац к1§йгй§. ]агац!уу ^ап(1ап кеПр ]а]13 еШсН14. 8йцй§П^ ^апс1ап кеНреп 8йге еШс!к Ус1иц бШкеп ]у§ [Ъоскт Ьагёух П§егй Ъагуугпа] 24. Ьагёуу. СШигу^аги Ьагуута Ъагдуу. Ватскщ]пх1е ес1§йё о1 еппс. С)апуц 8иЪса ]й§йгй, 8бцйкйц 1ауса ]а1с!у. Ве§Нк шу о^уц Чии1 Ьо1с1у. 8Шк цууг о^1уо кйц Ьо1с1у. ВПтесШк йсйп ЦаЫацуцуп исйп е а т цауап иса Ьагс1у] 25. Вазкуи цуугцуг цауапуу Ьа1Ьа1 йксНт. Тйгик Ьоёипуу а1у кй81 Ьо1шагип 1ц т цапут цауапуу, б ^ й т цаШпуу кбШпгш 1ецп, П Ы п§те 1ецп, Шгйк Ьо(1ип а!у кй81 Ьо1тагип [1цт б г й т т о11ецп 26. цауап о1игу1ёу еппс. Иец ]у1&уу Ьосктца о!игтас1уш. 1сге аззуг, {узга Шпзуг ]аЬуг ]аЫац Ъодипёа иге о1иг1ут. 1ш т К ййМ е§т15 Ыг1е 8021е8сИт12. (^ацутуг е с тй г цаг[хапту8 Ьоёип а1у кй81 Ьо1тагип] 27. 1ц т Шгйк Ьоёип йсйп Шп ис!ута(1ут, кипШг о1игтас1ут. 1 т т Ки1-1е§т Ыг1е ек1 §ас! Ыг1е б1и ]кй цагуапёут. Апса цагуапур Ь1г1к1 Ьоёипу^ (Л зиЬ цу1тас1ут. Меп [021т цауап о1игШцута ]1Г 8а]и] 28. Ъагтуз Ьо(1ип б1й )Ш ]ас1а)('уп ]а1ацуп ]апа кеШ. Воёипуу 1§1с1е- ] т 1цт ]угуаги оуиг Ьоёип 1ара, Н§егй чуу1а], 1а1аЬу Ьос1ип {ара, Ыг^егй 1аЪуас 1ара и1иу 8й ек1 ]1§1г [ т 1 8й1ес11т.. . зйцйзсНт апёа] 29. к18ге 1ецп ]агу1цаги ции1ут16 Ьаг исйп й1й§йт Ьаг йсйп бкес1 Ьоёипиу Пг 1§11сИт. 1а1ац Ьоёипиу 1оп1уу, сууа]17 Ьо^ипуу Ьа] ц укут. " К пр> В.Томсен калпыпа келтйргем А.чдыщы зертгеушшерле «апа1у» 15 В.В.Раялов, С.Е.М аловта <уапа» 14 Алдыцгы чертгеуи11лерде «еНсИ» 15 Тупиускала VИИ (кии!г1д:1п) 16 Тупнускада ^*)4(ции1ут) 17 Туппускада IV Г А (суу;у) 63

Аг Ьосктуу йкйз ц укут. Уууг еШ§с!е [уууг цауап1уус!а ^ ц укут. Той Ьи1ш]с1ацу ] 30. Ьоёипиу циир18 Ьаг ц укут, ]ауу8уг я у к у т. Риир та ц а кйгй19. 181§ кис1§ Ыгйг Ьипса 1бгй§ цагуапур 1т т Кй1-П§т 021 апса кег§ек ЬоШу. ()ап у т цауап исс1ияс1а т и п КШ -й^т ]И[1 ]а8с!а цаЫу. Оп]аз(1а] 31. Ш ш) 1е§ б §й т яа*уп яшкуда 1ш т Кй1-11§ш ег а! ЬоШу. Аку Л- §нтш ]а§уда еснп цауап Шп Шгизт апса цагуапду. Аку сиЬ зоуёац 1ара зШесНгтг, Ьигёутуг. ТаЬуас од-кки§ Ыз 1[йтсп вй кеШ. ЗйдйзсНгтг] 32. Кй1-й§т ]аёаууп оркуи 1е§ск Од-Шкщ ^гсуп ]агая1уу еН§т Пкс1у. 1агац1ууцу цауапца апси1ас!у. 01 зй§ ап1а ]оццузс!уту2. В к о1иг ]аз1да саса-зедипке зидйзсНгтг. Ед Ик! (ас!уяуп согуп Ьог [а1уу Ь1П1р 1е§сН. О! а1 апйа] 33. 6Ш. Ект1л усЬага ]ат1&т Ьог а*уу Ы тр 1е§сИ. О! а1 апёа ок1. Осипе! ]е § т зШ§ Ье§1д кесНтП§ 1огуу а* Ы тр {е§сН. 01 а1 апёа 6Ш. Дагацупёа, |а1тазупс1а \ш. аг1уя оцип иг!у. [Д121де, Ьазуда Ыг 1е§тесН. . • •] 34. {е§(1йкт, Шгйк Ье§1ег ицир ЬШгз12. 01 зи§ апс!а яуз^утуг. Апс1а к18ге ] 1г В а] у щи и20 и1иу к к т ]ауу ЬоИу. Апу )а]'ур21 Шг§1 ]агуип кокс Ьигдутуг. 1Лиу к к т аг уу]&22 епп 1ег1р Ъагду. КиМ 1§т [аку 0Ш2] 35. ]азупацуугцуг231ара зСИесНгтг.$йдййк24Ьа*утуцагуузбкреп25. К б^теп ]узуу 1оуа ]огур яуугцуг Ьосктуу ис1а Ьазйутуг. ()ауапуп Ыг1е зода ]у§с1а зидйзсНпнг. Кй1-1е§т Ьазугциипуд щ аёуугуу 36. Ышр ор1а)и 1е§сН Ыг еп§ оцип игёу. Ек1 еп^ ийузги запсуйу. 01 1е§(1йк(.1с Ьа)‘угдиипуд ая ас!уугуу ис11ицуп 8у]'и иг(и. Оуущуг яауапуп бШгНгтг. Шп аку ту г. 01 ]у1ца 1иг§ез[1ара акш ^узуу] 37. 1оуа егйз й§й21§ кезе ]'огуёуту2. Тиг§ез Ьос1ипиу ида Ьазс1ут у г . Тиг§ез цауап зй81 Ьо1сис1а о1са Ьогса кек1. 8и1]й8ск т12. Ки1-11§1п Ьазуи Ьог а1 Ышр 1е§(11. Вазуи Ьог к[...........] 38. Ш1иг1у ек181п 021 а11угс1у. Ап<^а ]апа к т р Шг§ез цауап Ьи)гияу аг ШШцуу еН§1п кк<1у. Рауапуп апёа бШгШгтг. Шп акутуг. Рага Шг- §С8 Ьоёип циир 1с1ксН. 01 Ьоёипуу 1аЬагс1а цо[пдиг1утуг...........] 18 Тугшускада 1)4- (^иир) 19 В.В.Радлов, С.Е.Маловта «ког11» 20 Тупи.ускада у 4ЧЕ>Л (Ва^у^^Iии^ 21 Тупнускада 1)0 (^а^ур) 22 Тупнускада -ГНг1)(С/'-д>^а) 23 Тупнускада гНМГ4 (чуугчуг) 24 Туппускада ($ц|)ййк) 25 Ллдыцгы зерттеуиллерде «вбкэреп» 64

39. 8оуёац Ьос1ип ке^п 1с]1п ]т с й й§иг кесе 1егтг царуода 1е§1 зШ еёткг. Апёа к18ге цага Шг^ез Ьоёип]ауу Ьо1туз. Кецгез 1ара Ьагс1у. В121Ц зй агу Шгиц агицу ]ооц еЛь .1аЪ^ к181 сг[. . ..] 40. А1р ег Ы211]е 1е § т 18 егй. Апёау бёке бкйшр КШ -й§т1§ аг епп еПйгй уНутуг. Шиу зйцйз зйцйзгтз. А1р §а1су щ а*уп Ышр 1е § т 18. Оага Шг§ез Ъоёип апёа бШпшз а1туз. ]апа]огур [....] /он жак/КТ. II. 1-14. 1. [........] Ыг1е ^оо8и-т^и^ Ыг1е зйдйзгшз. Епп цоор бШптпз. ЕЫп Ьагутуп ца1узуг циир кеШгй. Кй1-1щт о1иг ]азуг)а яаг11К} Ьос1ип егйг Ьагиг егкШ |ауу ЬоЫу. Т атау уёиц Ъазёа 8шзйзё1гт2. 2. Ки1-й§т о1 зшзйзёе о1иг ]аза]'иг егй. А1р за1су адуп Ышр о р ^ и 1е§сИ. Ек1 еп§ иёузиги запсёу. раг1ицуу б1йгйгтг, аку ту г. Аг Ьос1ип ]ауу Ьо1ёу. рага коке зйдйзёйтиг. Кй1-Й§т Ыг цугц ]а8а]иг егН. А1р за1су аяуп 3. Ышр ор1а]и 1е§ёь Аг скеЬеп§ ШМу. Аг Ьоёип апёа]оц Ъо1ёу. Естт яауап Ш цатазуу Ьокицупёа Ьоёип Ш§ ек1§й Ъокицупёа 12§П Ьос1ип Ыг1е зшзйзёптиг. Кй1-й§т а1р §а1су а^уп Ышр 4. ор1а]и 1е§сН. 01 а1 апс!а Шзёй 12§11 Ьоёип ок1. 'П^иг-оуиг Ьос1ип кепШ Ъоёипут егП. Тедл ЪЫуацуп йсйп]ауу ЬоЫу. Вк |у 1ца Ы8]о1у зйцйзёпшг. Ец Пк1 1оуи Ьа1уцёа зйцйзёпшг. 5. Кй1-й§т агтап ацуу Ышр ор1а]и 1е§сИ. Аку еп§ запсуёу. 8й [1а]8у8упёа26 ]к т с еп§ цуу1ус!аёу. Е ктй ци§1иуус]ёа27 есНг Ыг1е 8й1зй8сИт12. Кй1-и§т аг )ауугуп Ышр ор1а]и *е§1р Ыг еп§ запсуёу. 6. Тоуиг еп§ 1§1ге2* 1ж 1уёу. Ескг Ьоёип апёа бШ. Осйпс Ьо[1си]ёа оуиг Ыг1е зшзйзёншг. КШ -й^т агтап ацуу Ышр 1е§ё1, запсуёу. 8й8ш запсуёутуг. Шп акутуг. ТбгШпс сиз Ьазупёа з й ц й з ё ^ г . Тйшк 7. Ьоёип аёац цатаз у1ёу29 ]аЫац Ьока[су] егй. Ога ке1гшз зй зт КйМ ]§т ауу1ур 1013га Ыг иуиз а1рауи оп егщ 1ог)а-й§т |оуупёа 1§ т р б1йг11т 12. В131 пс 1 ег§епН цаёагёе30 оуиг Ыг1с зшзйзсНгтг. Ки1-11§1п 8. аг ]ахугуп Ь1п1р *е§сН. Ек1 еп§ запсуёу. Ва1ууц[я]а31 Ьагтаёу. 01 8й апёа бЦН]32. Мауу чогуап цу§1ар загуца оуигуаги 8и {азуцёутуг. Кй1-й§1п Ье§ Ьа§1аз‘и уц^утуг33. Оуиг |ауу огёиу Ьазёу. Кй1-11§1п 26 Туп пускала -ГоГ1Г*[Ф] свЧ1и «1е§181п1е» деп окыгап. 1^ кескшдер жуам жэне жнщпке дыбысгалагып сездерде, кеб1ие соз басыида катар колданылады. 27 В.В.Радлов, С.Е.Маловтар «ци51аУаяс1а>> - деп окыгам. 28 Зерттеуимлер «есИге» - деп трамскрипциялагап 29 Зер'пеугшлер «цата5к1у» деп грапскрипциялакап. 30 Тупиускада -Гхг^НН деп мэг1Н жасаушы упд1 дыбысталатын туб1рге жпцшке -Гх (с)е) жалгауыи жацылып жазып ж|бср1см. 31 В.В.Радловта «Ьа1уца», С.Е.Маловта «Ьа1уч(|а». 32 «61и» деп жацгырггык. 33 Зерттеушшер «цугутуг» деп трапскрипциялагап. 5-158 65

9. 0§812 ас]уп Ышр 1оциг епп 8апсус1у. Огёиу Ыгтеск. 0§1т цаШп, и1а]и б§е1епт, еке1епт, кеНцйшт, циипси^агут Ьипса ]ет е Пп§1 киц ЬоШасу еПь ОН§^ш1с1а )оЫа ]а*и цак1усу34ег1щ12! 10. Кй1-Н^т ]оц егзег цоир бкеа сг{щ\х. 1 т т Кй1-й§т кег§ек Ьо1- с1у. 0 2 1т зацупёут. Кбгйг кб21ш кбгтег 1е§, Ы1ег ЪШ§1т ЪПтег *е§ ЬоШу, 0 2 1т 5ацупс1ут. Ос11ецп ]азаг, к181 оу1у цоир б1§еН Шшшз35. 11. Апса зацупёут, кбгёе ]а§ ке1зег Ш с!а, кбцйкс зу^у1 ке1зег ]апс1иги зацупёут. ()а1уус1у зацупёут. Ек1 §ас1 и1а]и агца 1§ й т т 36 оу1апут, Ьс§1епт, Ьос1ипут, кб21 яа§у ]аЫац ЬоШасу 11р $ацупс1ут. .1оусу37 зууу1су яууЦь 1а1аЬу Ьос1ип Ьаз1а]и 12. Шаг зеуйп кеШ. ТаЬуас яауапда 15ф Пкец кеШ. В1г Штеп ауу, акип кйтйз кег§ек812 кеШгН. ТирШ цауапёа ЬбШп кеШ. Оигу]а кип Ьа1у8уцс1ацу зоуис! Ьегсекег, Ьицагац п1и8 Ьоёипс1а Кек-8ег)йп, Оуи1- 1агцап кеШ 13. Оп-оц оу1ут 1иг§е8 яауапда таяагас (лтуасу, оуиг ЬШ§е 1атуасу кеШ. Оуугцуг цауапс1а 1агс1и8 упапси сог кеШ. Вагуя к§йс1, ЬесНг ]ага{уута Ь т§ 1а§ й§Шп,1аЪуас цахап суцапу сад зецйп кеШ. 14. Ки1-и§т яоо] ]у1ца ]111 )1§тш ке исс1у. Тоцигупс а] ]111 оШгца |'оу еЛигйгшг. Вагуцуп, Ьескгт ЬШ§ 1а§[уп] Ыст]у1ца ]ктс а] ]'Ш оШгца ицир а1яа[с1ут]у2. К йМ ^т 021 цущ агШяу ]а§уг) ЬоШу уХ. Таз [Ьагуя к§йсп§] Ьипса Ьеск2с1§ иууип ексЬег ке1й[г]Г1. /солтуст!к/ КТ. IV. 1.-14/ 1. 1едп 1е§ 1едг1с1е Ьокпуз (игик ЬШ§с цауап Ъи бс1ке оГиПут. 8аЬутуп Шкей е$к1§П и^'и 1111 )1§йш т, оу1апут еЬ 1гк138 оуизут Ьос1ипут. Вйгуе 8аё ару1 Ье§1ег, ]угу)‘а 1агца( Ье§1ег 0Ш2 [Шаг]39 2. 1(Х]и2 оуиг Ъе§1еп Ьос1ипу Ьи заЬутуп ес1§и1л езШ, ца1уус1у 1уг)1а1. 11§егй кип 1иу8уя(ц)а, Ь1г§еги кип 011и8удаги1, циигууаги кип Ьа1у81яуу1]а, {угууат Шп огШ51удаш апс!а 1сгек1 Ьос1ип яии[р] та[д]а ки!^!40. Апс]а Ьос1ип 3. циир 1М1П1. 01 ат1у ]ау41 ]оц. Тигйк яауап бШкеп ]у§ о1игзаг 1ке Ьиц ]оц. 11§егй §апс!ш]42]а2уца *е§1 8й1ес11т. Та1и|ца к1С1§ 1е§тескт. 34 Радлов, Маловхарда «цакасу». 35 Радловта « и т п я » , М алонта «1б г й т 1я». 36 Раллов атлзсында фип атласыида НЧ. 613 бул созд1 ^гР!Ч'<ЫЧ - "агда 11511111111" - деп гра11 с кри пци я лады к. 37 'Зерттеуиплер <^иусу» - деп транскрипциялаган. 38 Тупм\Х'кадагы Г^ТГ* соии бупш е д е й т зерпеуиплер "Ыг екГ’ - деп окып келд|. 39 Б п тастагы контекст! ескере отырып, эр1 «отуч» - деген санмеп аныкталатып отукеи мацындагы «1а1аг» болуы мумкш деп онлаймыз. 40 Буг1нге дейш галымдар « к о п т ) -деп транскрипциялаган. Сеч тубф ! «ког» емес «кйг». 41 X# дегеи сочд! «ацуу>> - деп окып келген 42 Бурынгы черттеуийлерде « 8 атау » . 66

Вй'^еги Юциг егзсдке 1е§1 зШесНт. ТйрШке к1С1§ одтесН т. риигууаги ]епсй й§йг 4. кесе 1егтг царууца 1е§1 зШесПт. .1угхат1 ]1г Ьазугции з т ц е 1е§1 зШесИт. Випса ]1гке 1е§1 )огу1с1ут. ОШкеп ]1у§с1а 31§ 1сИ 30ц егпш. II Ш1зуц бШкепзуз е т ш . Ви ]1гс1е о!игир 1аЬуас Ьоёип Ыг1е 5. ШгеШт. АИип кйтйз, 181§Н яииЦ] Ьицзиг апса Ыгйг ТаЬуас Ьос!ии БаЬу 8й<л§, ауузузутзац е т ш . Зйс1& 8аЬуп зутзац аууп агур угац Ьоёипуу апса )ауийг43 е т ш . ]ахги я<юп(1ицс1а Ызгезау ЬШ§ апс!а йзйг44 е т ш . 6. Ес1§й Ь111§ к131§ ед§й а1р к151§ зогу1т а 2 егпш. В1г к181 з'ацуЬаг оуизу Ьос1ипу Ъезйк^е45 1е§] цус1туг егпш. 5йс1§ заЬуца ]ут8ас] ауузуца агШгиг йкйз Шгйк Ьоёип 61Ш§. Тйгйк Ьоскт Шезкнз46 Ыл]е сиуа) ]у§ Тб§йксп 7. ]агу. ()оопазуп Нзег Шгйк Ьос1ип Шезкщ. Апс1а )ау к181 апса Ьозуишг еггшз. «угац егзегзаЫас] ауу Ыгйг. 1ауиц егзег ес!§й ауу Ыгйг»- 1]р апса Ъозуигиг ептпз. ВШ§ Ыкпег к181 о1 заЬуу а1урзауги Ьагур йкйз б1Ш§ 8. 01 ]1'г§егй Ьагзаг Шгйк Ъоскт бкес1 зеп. ОШкеп о1игир агцуз йгкьз узаг пец Ьициу зоу. ОШкеп зуз о1игзаг Ьед§й П 1и1а о1иг1асу зеп. Тйгйк Ьос1ип 1оц, агуц47 оц зеп. Аасзуц 1озуц б т е г зеп. В1г (одзаг асзуц б т е г зеп. Апскууцуп 9. Осйп 1§1(1т18 цауапудуп заЬуп а1та1уп. Пг за] и Ьагёуу. Оиир апёа а1цуп<1уу агукуу. Апёа ца1тузуз1г за)и циир Шги б1й ,)огу]иг егй§. Тедп загу!цас1ш}уп йсйп, 021т ции1ут Ьаг йсйп цауап о1ийут. Оауап о1игур 10. )'оц суха) Ьоёипуу цоор цииЬугаШут. Сууа] Ьоёипуу Ьа| цуЫ ут, аг Ьос1ипуу йкйз яуШ ут. Аги Ьи заЪутёа щк Ьагуи? Тйгйк Ье§1ег, Ьос1ип Ъипу е з ^ ц . Тйгйк [Ьоёипуу 1е]пр И ШШзцуцуп Ьип1а иПуш. .1а1зу1ур й1с8кпзт48зетс. 11. Ъип1а иг1ут. Ыец пец заЬут егзег Ьед§й 1азяа ш1ут. Ацаг кбгй ЫПд. Тйгйк ат(у Ьос1ип, Ье§1ег Ъбс1ке49 кйгйёгте50 еЪ1^1ег^й51 ]ацу1*1асу 812. Меп Ьец§й 1аз йкскт. ТаЬуас цауапёа ЬесНгс1 кеШгйт. ВссНг М етц заЬутуп зутас1у. 43 'Гуппускада соцгы 4 кескшшн орнына Т кар1П1н кате жазгап. 44 Бурынгы зерттеупплер «бгиг» - деп окыган. 45 В.В.Радлов, В.Томсенде «Ы!>йк1уе». 46 Алдыщ ы зергтеушьчер «о1йхк.1Ц» - деп окыган. 47 Бурынгы 'зерттеуинлерде «агуц». 4,1 Томсен, Радлов, Маловгарда «йП^кпрп». ” Бурынгы зергтеуш1лерде «Ьо(1ке». Бурынгы ‘.ерпеуинлсрде «когй^1те». ” Бурынгы 1ерттеуш1леряе «Ьец1егцй». 67

12.ТаЬуас яауапуц 1сгек1 ЬесН2б1§ у1(1)у. Ацуг аёупсуу Ьагу^ ]ага1ш1уш. Шп 1у§уп аёупсуу ЬесИг игШгШт. Таз 1оцу1с1ут. КбдйИек1 заЬутуп и[гШг1ут. . . оп-ос] оу1уца] 1а1уца 1е§1 Ьипу коги ЬШд. Вегщй 1аз 13. 1ос]у1с1ут. Ви еп§ 1гзег. Ат1уца еп§ ]1г1е й*8ег. Апса ей§ )й'1е Ьет]§й 1аз {оцуЫут, ЫйсНт. Апу кбпг, апса ЪШц. 01 *аз[уу к^у*]ут. Ви Ый§ ЬШ§1те а1узу .То1(1)иу 14. КйМщпш) аНупуп, к й т й з т , ауузуп, Ьагутуп, Шг[* Ьуц] ]у^у[з]уп, цагазуп ]ау у та йууш Ьи [апёа. . л§1Ш] Ье§1т 11§ т ]й§егй (ецп Ьо1са [............... ]1аз ЬккНт. ^о^1иу ЬйЫгш'г. Шыгыс жак /кытай жазуы бар/ КТ. IV. 1-2 1. ()иигус1ап [си52] кеШгН53.1 ш т Кйй1-Й§т [..............] 151§ кйисй§ ЫгШк йсйп Шгйк ЬШ§е цауап [а^ууп а54к и т Кйй1-й§т1§ кййгесШ55 о1игу{(с1)у. 2. 1пепси ара]агуап 1агяап а1уу5ь [Ыг]Шп. Апу кйгШгпз57. Сол жак кыры— КТ. 1. 41 Випса Ь]Н§ Ы й§те Кй1-й§т а1узу зо1(1и)у 1щ т ЫНсИт. Л § тп е кип о1игир Ьи {азца, Ьи 1атца ицир )о1(1и)у й § т ЬйкНт. Ууаг оуЬпуцгёа Ш ^ипудугсЫ^щШ 601§1сШг ег11§12. Оса Ьагёуууг. Тецгк1е 1 т§ кН61 к1зс [Ып§12]62 Култепн устынынын бакатастагы жазуы. КТ. У. 1-7. 1. [Ь]ос1ип:................ 2. [В]е§1ег:Ьос1ип ^......... 3. [. . 1)1: Кй1-П§т. В1. . 4- [8у]уу1утуп: Ьазёут. 5. [к]б21т ............. у. . . . 6. [б1йг]........................... 7. Ы............................... 51 Бурыцгы )ерттеуш1лерде жок. я В.Томсепде[ ]бгп. 51 В.Томсеиде «ап(?)ич»; В.В.Радловта «]<х]уча». 55 В.В.Радловта «кб/дсИ»; В.Томсеиде <<кбхе(Ш». л Томсенде <<агуу»; Радловта»угуу». 5" Томсенде «[.. ]П. т » ; Радловта жок. О.Гейкель, В.В.Радлов атластарында Култегш устынынын бйринш бел шыгыска карагаи деп таныгап. Бп «серке» тацбасы бар беги барыкка карагапын дэлелдедж. Жогарыдагы черггеутшдер бул беги оцтуспк батыс бетI деп таныгап 59 В.В.Радлов, В.Томсепдерде «1а|уип>>. 6" В.Радловта «кокгиг»; В.Томсеиде «пае 111» 61 В.Томсеиде «11гд;1с1е»; В.В.Радловта «11гцк! к т » . Бгз калыпка келпрд1к. 68

Култепн мэтшнпн казакшасы Батыс бет! /КТ. I. 1-40/ 1. Жогарыда кек Тэщр], теменде кара жер жаралганда, екеушщ арасында адам баласы жаралган. Адам баласы устше ата-бабам Бумын-каган, 1стем1 каган [такка] отырган. [Такка] отырып турж халкына, елше, терше /бш пп/ тутка болган, калыптасгырган. 2. Торт тараптагылар карсы жау болган. Кол аттандырып терт тараптагы халыкты багындырып, иеленгсн. Багындырып бсйб1т кылган. Бастыны жупнд1рген, Т1зел1ш букпрген. 1лгер1 /шыгыста/ Кадырхан жынысына дешн, кер1 /батыста/ Тсм1р-какпага дсГйн кондырган. Ек1 аралыкта 3. Кектур1ктерд1н иес1 иелжс!з осылай отырар едг Бшкт1 кагандар ед1, алып кагандар ед1. Буйрыктары /'колбасшылар/' да 61Л1КТ1 едг, алып ед1. Бектер1 де, халкы да туз (адал) ед1. Сол ушш елд1 осынша туткан ед1. Елш тутып терл1 /бил1кт1/ етт1. [Олар] ездер1 4. Солай кергск болды (дуниедсн етп). Жоктаушы, жылапсыктаушы кун шыгыстагы бекл1 шел1 елшен, табгач, тибет, абар, ур1м, кыргыз, уш-курыхан, отыз-татар, кытай (кидан), татабылардан бунша халык кел^п сыктады, жоктады. Осындай кул1г (дацкты) кагандар ед1. Одан соц 1н1с1 каган 5. болган ед1. Улдары каган болган ед1. Б1рак 1 н 1 с 1 агасындай болмады. Улдары экес1ндсй болмады. Бш1кс13 кагандар отырган ед1. 0лс 13 кагандар отырган ед1. Буйрыктары (колбасшылары) да 01Л1КС13 сд1, элс13 болган ед1. 6. Бектер!*, халкы адал /туз/ болмагандьщтан, табгач халкынып алдауына сенгснд1ктен, арбауына кенгенд1пнен, 1н1л1-агалыныц кектескенд1г]нен, бектер мен халыктын ымырасыздыгынан тур1к халкы елд1пнен, ел1нен айырылды. 7. Кагандыгын ж урпз1п отырган каганынан айырылды. Табгач халкына бек улдарьщ кул болды, ару кыздарыц кун болды. Турж бектер турж атын жойды. Табгачшыл бектер табгач атын тутынды. Табгач каганга 8. багынды. Елу жыл 1С1н-куш1н берд1. [Олар] шгер1 куншыгыста Бекл1 каганга дешн жаулады. Кер1 Тем1р какпага дешн жаулады. Табгач каганга [басканын] елш, терш алып берд1. Тур1кт1н кулл1 кара 9. халкы былай дестк «Елд1 халык ед1м, ел1м енд1 кайда? К1мге елд1к кураймыз?» - дест1. «Каганды халык ед^м, Каганым кайда? 69

Кай кагат а куш-куатымызды беремгз?» - десть Осылай деп Табгач халкына жау болды. 10. Жау болып, карсы гурып, эрекет етш, кулады. [Табгачка] кайта багынды. Буйтш куш-куатын берплер1 келмсдь (ейткенше) «Тур!к халкы» кырылайык, урпаксыз калайык», - дест1. [Турж халкы] жойылып бара жатты. [Сол кезде] жогарыда Турж Тэщр1С1, Туржтщ киел1 Жер1, 11. Суы былай деггп: Турж халкы жойылмасын дсп, ел болсын деп экем Елтерю кагапды, анам Ел-бшге катынды Тэщр! тобесше тутып, жогары кетерштг Экем каган он жет1 сарбаз жинапты. [Олар] тыста 12. жортуда жур дегенд1 бэр! е с т п , каладагылар жиналды. Таудагылар сонда барып косылды. Жиналып жетшс ер болды. Тэщр! куш бергеш ушш Экем-каганньщ эскер1 бор1 сиякты ед1. Жаулары кой сиякты ед1. 1лгер1-кеЙ1н шапкылап [халыкты] жинады, кетерд1. Барлыгы 13. жет1 жуз ер болды. Жет] жуз болып елареген, кагансыраган халыкты; куцденген, кулданган халыкты, Турж тершен айырылган халыкты ата-бабам торшше кайта жаратты, орнагты. Толес, тардуш халкын сонда курды. 14. Оларга явгу, шадты сонда бердь Табгач халкы жау ед1. Сыртында Баз каган, Тогыз-огыз халкы жау ед1. Кыргыз, Курыхан, отызтатар, кытай (кидан), татабы - бор1 жау ед1. Экем каган бунша... 15. кырык жет! жолы [жорыкка] аттанды. Жиырма согыс согысты. Тэш’р1 жарьтлкаганы ушш елджт! елс1ретпед1, кагандыкты кагансыратпады. Жауын баз кылды. Т1зелерш букт1рд1, бастарын жугшд1рд1. Экем каган анша ел, 16. тор орнатып уша барды. Экем-каганга бас етш Баз-каганныц балбалы койылды. Ол торге Агам-каган отырды. Агам каган отырып турж халкын кайта керкейгп, ип етп. Кедейд1 бай кылды, азды кеп кылды. 17. Агам-каган отырган кезде ез1м тардуш халкынын устше шад ед1м. Агам-каганмен б1рге шгер] - Жасыл озенше, Шандуц жазыгына дешн суледж (жорык жасадык). Батыстагы Тем1ркакпага дейш суледж. Когмен жотасын асып кыргыз жерше дейш суледж. 18. Барлыгы жиырма бес рет жорык жасадык. Он уш рет согыстьщ. Елд1Г1н елс1ретт1к, кагандыгын кагансыраттык. Т1зелни букпрдж, бастарын жупщпрдж. Тургеш каган турж1м1з, халкымыз ед1. Бымест!Г1 70

19. ушш, жацылганы ушш елдь Буйрыкы /колбасшысы/ бектер! де 0лд1. Он-ок халкы азап кердь Атамыз, бабамыз туткап жер-су иес13 болмасын деп Азды халык етш курап, 20. Барыс (оларга) бек болды. Кдган атагын бунда б'п берд1к. Слншм - хан кызын бердж. 0 3 1 жанылды, каганы елдк Халкы кун, кул болды. К еп мен жер-суы иес13 калмасын деп Аз, Кыргыз халкын курап келдж. Согыстык. Елш 21. жэне бердж. 1лгер1 - Кддырхан жынысын асып халыкты осылайша кондырдык. Анша еттж. Батысгагы Кецу-Тарманга дешн турж халкын коныстандырдык. Осынша еттж. Ол уакыгга кул кулды болган ед1. Куц куцд1 болган ед1. 1н1с1 агасын бымес ед1. Урпагы экесш бшмес ед1. 22. Осылай иелж еткен, ссылай ел сткен тер1мгз едк Тур1к, огыз бектер1, халкы еспцдер! Жогарыда Тэц1р1 баспаса, теменде жер айырылмаса, турж халкы, елщд1, терицц юм куртады. Ынтымак! Турж халкы, 23. еюн! Топтаскандыгыц ушш ип еткен едь Б ш кт1 каганын ед1. Бар ед1. Жаксы елще юнэлклц, жацылдыц, кунэга эбден баттын. Карулылар кайдан келш, сеш еенд1рд1? Суцгшшер кайдан келш, сеш туралатты. Киел1 Отукен жынысыныц халкына бардык. 1лгер1 жеткен жерге дешн 24. бардык. Батыска карай жеткен жерге дейш бардык. Барган жерден не жаксылык кердж. Ьушыц суша ж упрд1, суйегщ тауша жатты. Бек ул урпагын кул болды, сшж кыз урпагыц куц болды. Бшместшшнен, парыксыздыгыцнан Агам-каган уша барды. 25. Басына кыргыз каганыныц балбалын Т1кпм. Турж халкыныц атак - дацкы ешпесш деп, Окем каганды, Анам катынды кетерген Тэщр1, ел берген Тэц1р1, Турж халкыныц атак-дацкы ешпесш деп ТэЦ1р1631МД1 26. каган [тагына] отыргызды. Ец болмаса дэулетп халыкка отырмадым. 1ш1 ассыз, сырты тонсыз, элс1з, нашар халыкка отырдым. 1шм Култепн екеум1з акылдастык. Экем1з, агамыз курган халыктыц атак-дацкы ешпесш 27. деп, турж халкы ушш тун уйьщтамадым, кунд1з отырмадым. 1шм Култепнмен б1рге, сю шадпен бфге елш -п рш п елд1 курадым. Осылайша курап, б1ржкен халыкты от-су кылмадым. Мен ез1м каган боп отырганда жер-жерден 28. босыган халык елш-жгпп, жаяу-жалацаш кайта келдь Халыкты кетерейш деп тер!стжте огыз халкына, 1лгер1 /шыгыста/ кытай, (кидан) гатабы халкына, туст1кте табгачка карсы улы колмен он ею рет жорыкка аттандым [...........] согыстым. Сойтш 71

29. кешн Тэьир! жарылкап, кутым бар ушш, нэс-1б]м бар ушш 0Л1МШ1 халыкты т1р1лтт1м. Жаланаш халыкты тонды, кедей халыкты бай кылдым. Аз халыкты кеп кылдым. Ыгыр (болган) елд1кт1, ыгыр (болган) кагандыкть[ ип кылдым. Терт тараптагы 30. халыкты багындырып, бейбгг кылдым. Жаусыз кылдым. Багынып менщ коластыма юрщ. 1сш-кушш бердь Осындай терд1 баскарып 1шм Култепн ез! бул дуниеден етп. Экем каган елгенде ш1м Култепн жет1 жаста калды. Он жасында 31. Умай тект1 анам катынныц кутына (багына) 1шм Култепн ер атанды. Он алты жасында Агам каганньщ елш, терш анша мецгердь Алты-баулы согдакка карсы жорык жасадык, буздык. Табгач Оцтутук бес тумен колмен келд1. Согыстык. 32. Култепн жаяуларды опыра шапты. Оц-тутук басшыларын карулы колымен коса багындырды, карулыларды каганга сыйга тартты. Ол колды онда 613 жок кылдык. [Култег]н] жиырма б1р жасында Чача-сенунмен согысты. Ен 1ЛК1 рет Тадыкын-чордьщ боз атын мш1и айкасты. Ол ат онда 33. елд1. Ек1нш1 рет Ышбара Ямтардын боз атын мшш айкасты. Ол ат онда олд1. Уш1нш1 рет Иеген-сйпг /ж и ен -с1 Л 1 г/-б ек т 1 н кеж1МД1 торы атын М1Н1П айкасты. Ол аг онда елд1. Сауыгына, калканына жузден артык ок тид1. Жуз1не, басына 01р1н де типзбедк . [. . ..] 34. Шабуылы тегеу1р1нд1, тур1к бектер1, угын бшерсгздср! Ол колды онда жок кылдык. Одан сон Жер-байырку [тайнасынын] Улуг-еркш жау болды. Онын тоз-гозын шыгарып Тур1к-яргун кел!нде талкандадык. Улуг-ерк1н аздаган сарбаздарымен кашып кетТ1. Култепннщ жиырма алты жасында 35. 013 кыргызга карсы аттандык. Сунгт бойлар карды сехтп, Кегмен жынысын айналып ет1п, кыргыз халкын окшелей кудык. Каганымен Сона-жыныста найзаластык. Култег1н Байыркудын ак айгырын 36. М1Н1П опыра шапты. Б1р ер1н окка ушырды. Ек1 ер1н найзамен шаншыды. Ол айкаста Байыркудын ак айгырыныц 1Ш1 жарылды. Кыргыз каганын елг1рд1К. Ел1н алдьщ. Ол жылы Тургешке карсы Алтын-жынысын 37. айнала, Ерт1С езегпн кеше жорыттык. Тургеш халкын 613 екшелей куаладык. Тургеш каганньщ колы Бол чуда отша, боранша келд1. Согыстык. Култепн боз каска ат мшш шапгы. Боз каска [. . . ] 38. тус1рд1, екеуш оз! сулатты. Сосын тагы шабуылдап Тургеш 72

каганньщ колбасшысы Аз-тутуктын елш жаулап алдык. Каганын анда елтфдж. Елш алдык. Кара-тургеш халкы багынып кол астыма К1р д 1. Ол халыкты б!з Табарга кондырдьщ. 39. Согдак халкын жаулап алмак болып 1нчу озенш кешш, Тем1ркакпага дейш жорык жасадык. Онда Кара-Тургеш халкы жау болды. Кснреске карай бардык. Б1здщ колымыз аты арык, азыгы жок ед1. Жаман юс1, ер [....................].. 40. Алып ер б1зге тшскен едь Сол кезде шарасыздан Култепнд1 аз ермен аттандырып ж1бердж. Улы согыс жасады. Алып шалысты ак атын мшш айкасты. Кара-тургеш халкын сонда жендж, алдык. Жэне жортып [....................] О нж ак бет! /КТ. И. 1-14/ 1. [............ ] б1ргс Коошу-тутукпен согыстык. Ерлерш кеп олт1рдж. Ебш (журтым), барын-мулк1н тугел (калусыз) олжалап алып келд1. Култепннщ жиырма жет1 жасында карлук халкы эр1-сэр1, толкып жур1п (акыры) жау болды. Тамаг Ыдук басында согыстык2. Култепн ол согыста отыз жасар ед1. Алып шалысты агын М1Н1П опыра шапты. Ек1 ерш найзага шаншыды. Карлуктарды кырдык, алдык. Аз халкы жау болды. Каракелде согыстык. Култепн отыз б1р жаста ед1. Алып шалысты агын 3. мшш опыра шайкасты. Аздардын Елтеберш туткындады. Аз халкы сонда кырылды. Агам-каганныц ел1 толкуда болганда, халык пен ел ек1ге бел1нгенде, 1згш халкымен согыстык. Култеггн алып шалысты агын мшш 4. опыра шайкасты. Ол ат сонда кулады. 1зпл халкы кырылды. Тогыз-огыз халкы ез халкым ед1. Тэн1р1Н1н, Жерд1н киесше ушырап жау болды. Б1р жылда бес жолы 613 согыстык. Ен 1лк1 Тогу-бальщта согыстык. 5. Култепн Азбан агын мшш опыра шайкасты. Алты ерш шаншыды. Сол шабуылда жетшнп ер1н кылышгады. Екшпп рет Кушлугыгда Ед1здермен согыстык. Култепн Аз каракер^н М1Н1П, опыра шайкасып, б1р ер1н шаншыды. 6. Тогыз ер1н коршап кырды. Ед1з халкы сонда кырылды. Уш1нш1 рет Болчуда огыздармен согыстык. Култег1н Азбан агын М1Н1П шапты, шаншыды. Эскерш найзаладык. Ел1н алдык. Торт1нш1 рет 613 Чуш басында согыстык. Турж 7. халкы карсылыкка тап болды. Жаман эларедь Жау колынын алгы шеб1не Култег1н [колын] карсы Ж1берд1. Тоцранын б!р алыбын, 73

он ерш Тоца-тепннщ киел] кешенше шрш елт1рдж. Бесшип [рет] Езгентькадазда огызбенен согыстьщ. Култепн 8. Аз карагерд1 мшш шайкасты. Ею ерш шаншыды. Калага бармады. Ол кол сонда кырылды. Магы-корган кыстап, жазына огызга карай кол аттандырдык. Култепн журтты бастап корганыста калды. Огыз жау орданы басты. Култепн 9. Жет1мек агын мшш тогыз ерш шаншыды. Орданы бермедь Анам-катын, кейшп шешелер1м, эпкелер]м, келшдер1м, ханымдарым - осылардьщ бор] кун болатын ед1. 0 л1п журтта, жолда калатын ед1. 10. Култепн жок болса, борщ ол1М1ш едщ. 1шм Култепн каза болды. 0 3 1 М кайгырдым. Корер коз1м керместей, бшер б ш п м бшместей болды. 0 3 1 М кайгырдым. Уакытты Тэшр1 жасар, адам баласыныц бэр1 олгел1 туган. 11. Осылайша кайгырдым. Козге жас келсе-кетер, коцшге шер келсе, умытылар. Кайгырдым. К апы кайгырдым. Ею шад, соцымдагы тугандарымныц, урпактарымнын, бектер1мнщ, халкымньщ кез1, касы оз болады-ау деп кайгырдым. Жоктаушылар, жылап-сыктаушылар, кытай (кидан), татабы халкын бастап 12. Удар-Сенун келд1. Табгач каганнан 1си Ликец келдг Б1р тумен торгын, есепсгз алтын, кумк алып экелдг Тупут /тибет/ каганынан Болен келдг Арткы кунбатыстан Согда, Бершекер, Бу-харак Улыстарыныц халкынан Нек-сенун, Огул-тархан келдг 13. Он-иел1к эулет!м Тургеш каганнан Макараш-тацбашы /мор устаушы/, Огыз Бшге танбашы келдк Кыргыз каганнан тардуш Ынанчу-чор келд1. Барык /храм/ тургызушы бед1з жасаушылар, б т г тас /усгын/ жасаушылар [мен б1рге] табгач каган жиеш Чац-сецун келд1. 14. Култепн кой жылы [тогызыншы айдыц] он жетюшде ушты. Тогызыншы айдыц жиырма жет1С1 куш жерледж. Баркын, бед1зш, б тгт ас ы н мешш жылы жетшнп айдыц жиырма ж етю куш аяктадьщ. Култегш кырык жет1 жасында отп. Тас, барык жасаушылар мен шебсрлерд1 бастап Туйгын Елтебер келд1. Сол жак бетг ГКТ. IV. 1-14) 1. Тэшр тект1, Тэщрден жаратылган Турж Бшге-каган бул заманда [такка] отырдым. Сез1мд1 тугел естщдер! Улайы шьтуыстарым, урпагым, эулет1м, ебтсп, иел1пм деп халкым! Оцымдагы шад, апыт бектер, солымдагы тархат бектер, отыз-татар, 74

2. тогыз-огыз бектер!, халкы, бул созшд] жаксы ест1, мукият тында! 1лгер1 - Кун шыгыстагы, берще - кун ортасындагы, артта - кун батысындагы, сыртта - тун ортасындагы, Ордадагы халык бор! маган карайды. Осыншама халыкты 3. курадым. Бул соз1мде жалган жок. Турж каган Отукен-жынысында отырса, елде муц жок. Шыгыста - 1лгер1 Шацдуц жазыкка д е й т жауладым. Тешзге юшкене жетпед1м. Тустжте - Тогыз Ерсенге дешн жауладым, Тубутке /тибст/ юшкене жетпсд1м. Батыста - 1нжу ОЗСН1Н 4. кеше Тем1ркакпага дешн жауладым. Тер1стжте - Жер-Байырку жерше дешн жауладым. Бунша жерге дешн жорьгггым. Огукен жынысында иг1 не жок ед1. Ел тутпак жер [осы]0тукен жынысы ед1. Бул жерде отырып Табгач халкымен б1рге 5. тузелд1м (табыстым). Алтын, кум1С, 1ШКШ1КТ1, ж1бекп есспсгз сонша берген Табгач халкыныц сез1 тэга, акыгы /казынасы/ асыл едт. Тэтт! соз, асыл казынасымен арбап, жырактагы халыкты езше соншама жакындатар ед1. Жакын конганымызда, жагымсыз кылыкка уй1ретер сд1. 6. Жаксы, б ш кт1 к1стер, алып юсшер шеспес ед]. Б1р К1С1 жацылса, иел1Г1ндеп халкы, бес1г1не дейш (урпагыныц урпагына деЙ1н жапа шегуш1 ед1. Тэтт1 соз, кымбат дуниесше алданып турж халкы, олд1ц. Тур1к халкы, кырылдыц. Шугай жынысыныц берп жагы Тогулден жазыгы 7. Крныстанамын десец, тур]к халкы, (оз) улес1ц. С'онда жау К1сшер былайша азгырган ед1. «Жырак кетсец жамам акыг берер, жакын болсац жаксы акыг берер» - деп азгырган ед1. Бшксгз кпсшер ол Т1ЛД1 алып, жакын барып, коп кырылдык. 8. Ол жергс барсан тур1к халкы, ел1миисщ сен. ©тукен жер1нде отырып, керуен ж1берш отырсац, онда муцыц жок. Отукен жынысында отырсац мэнп ел тутып отырар ец сен. Турж халкы, ток та, аш та болдын сен. Аштыкга токтыкты тус1нбед1н сен. Б1р тойсац ашыкпайтындай боласын сен. 9. Сондайлыгыннан (ез1нд1) котерген каганыцныц тинн алмадыц. Жер-жерге бардыц. Эбден содан алкындыц, арыдыц. Анда калгандары жер-жерде кацгып 0Л1МШ1 бон журд1. Тэц1р1 жарылкагандыгы уш1н, 031МН1Ц кутымныц бары ушш каган огырдым. К^аган отырып, 10. жок, шыгай /кедей/ халыкты эбден кетерд1м. Шыгай халыкты бай кылдым, аз халыкты коп кылдым. Кэне, бул сез1мде от1р1к бар ма? Турж бектер1, халкы, буны естщдер! Тур1к халкын тер]п (жиып) ел туткандарыцды мунда бастым. Жанылып, бытырагандырыцды да 75

11. мунда бастым. Нендей бгр айтар сез1м болса, моцп таска бастым. Муны керш бш ндер, турж халкы, бектер1, бедке (такка) юрштарсындар гой, журтьщмен б1рге жацылгышсыздар гой с1здер. Мен мэнптас тж т1м (тургыздым). Табгач каганнан бед1зип келт1рД1М. Бед1з етпм. Менщ сез1мд1 бузбады. 12. Табгач каганы Ордадагы бед1зшюш жчбердь Мусш, сурет, барык жасаттым. 1шше, тысына ернек салдырдым. Тас токыттым (калаттым). Кещ лдеп сез1мд1 /бастырттым/. . . . [...........] он-иелж урпагыца, юрмелерще дейш буны керш бш цдер! М энп тас 13. токыттым. Бул киел1 жер едг Каз1р де киел1 жер. Осындай киел1 жерге мэцп тас токыттым, жаздырдым. Буны керщдер, осылайша бш ндер. Ол тасты токыттым. Бул жазуды жазган - Иоллыгтепн. 14. Култепннщ алтынын, кумюш, акыгын, дуние-мулкш, терт мьщ жылкысын, (1р1) карасын [каганньщ] айтуы бойынша Туйгундар таратты.......бепм тепнге жогарыдан Тэщр1 болысар . . [................]. Таска жаздым. Иоллыг-тепн (бтз) жаздык. Шыгыс бет! /КТ. III. 1-2/ 1. Терктжтен дауыс келдь 1шм Култепн [..........] юш-куийн берГСНД1Г1 ушш Турж Бшгс каган Ш1м Култепннщ киел! орнына кузет койгызды. 2. Оган Инанчу-Апа-Тархан, Ярган-тархан атагын берд1м. Осылай жасадык. Сол жак кыры КТ. 1.41. Муншама тастагы жазуды Култепннщ аталасы Иоллыг-тепн (мен) жаздым. Жиырма кун отырып бул таска, бул тамга арнап Иоллыгтепн (мен) жаздым. Угар урпагьщызды да, туйгундарьщызды да табындырып, сиындырдыныз. Уша бардьщыз. Тэшрде Т1рлж, иелж кеше берппз. Култепн устынынын бакатасындагы жазу /КТ. У. 1-7/ 1. Халык.........[................. ] 2. бектер хальщ. ■ • [............... ] 3. [................] Култепн. . . [.................] 4. жылап-сыктадым, бастым. 5. К631М. . . [................] 6. елер. . . [ ................] 7........................................ 76

Култепн мэпнш щ туснпктемеа В.Томсен, В.В.Радлов Култепн, Бшге-каган устынындагы байыргы турк1 мэтшдерш окып транскрипциясын жасаган кезде устынньщ беттершщ багытын дэл аныктамаган. Олар 1894, 1896, 1897 жылдардагы жарняланымдарында Турж каганатыньщ символы болган «серке» тацбасы кашалган беттен бастап окып мэтщнщ транскрипциясын жасаган. Осы бетп В.Томсен «шыгыс бетЬ> - деп атаган [134.97]. В.В.Радлов «каган символы кашалган устынныц бет1 шыгыска караган», - дейдь Ойткеш, шыгыс байыргы турштер ушш касиетп багыт деп тужырым жасайды. В.В.Радлов 1897 жылгы еюнпн жарияланымында: «устынныц бетшщ багытын аныктауга мумкш ш ш к болмады», - дейдг А.Гейкель: «Оган мен келюпеймш, ескертюш кытай жазуы бар шыгыс безм ен кулап тускен», - деген корытынды жасаган [16. 7-8]. Б1з бул пшрлерге косылмаймыз. Себеб1: 1) Туй-укук, Куул1-чор, Онгин устындарыныц тацба кашалган бет1 батыска немесе барыкка (храм) караган. Барык 1ппнде кешен иеа-эруактыц мус1Н1 бар. Устынныц танба кашалган бетш дэл осы эруакгыц мусшше тура багыттап орнагкан. 2) Култепн киел1 кешен1ндег1 бакатасты алгаш устын орнатканнан соц 1958-жылга дей1н, немесе Моцгол-Чехословакияныц б1р]ккен экспедициясы келгенге дешн, ешюм орнынан козгамаган. Н.М.Ядринцев те, В.В.Радлов та, А.Гейкель де бакатасты аударып кормеген. Оныц дэлел1, бакатастыц астындагы жазу туралы б1р соз айтпаган, эстампаж алмаган. Л.Йисл, Н.Сэр-оджавтар кешенд1 букш алацымен тазалап казып, кешен корганыныц шыгыс жагында турып бакатасты фотога туарген. Фотода бакатастыц басы Култепн барыгына (храм), батыска караган. 3) Быге каган кешен1ндег1 бакатастыц басы да батыска, барыкка (храм) каратылып орналаскан. 4) Бакатастыц басын устынныц б]ршип бет1не каратып орыналастыруы онсыз да тус1Н1кт1. 0 йткен1, адам атка м1нгенде артына карап емес, алдына карап м1нед1. Будан Орхон бойындагы байыргы турк! устындарыныц б1ршш1 бет1 немесе тацба кашалган бст1 барыкка, батыска каратып орыналастырылган деген корытынды жасауга болады. 77

КТ. I. 1: 1) «Оге кок Тецп, а8га з'аууг 1ег» сейлемшдеп «Тецп» созш В.Томсен [135.97; 1896] В.В. Радлов [18, 1894, с.4-5;1897, с .16], H.Оркун [129. 1936, с.22], С.Е.Малов [136. 1951. с.36] «кок аспан» деп аударган. Дурысы байыргы турюлердщ дуниетанымын, нанымсешмш бшдтретш «Тэщр» (жаратушы) - деген сез. 2) «1аууг .1ег» пркесш В.Томсен «кара жер» - деп [81.1896], В.В.Радлов «темная земля» [18,4-5; 126.16]-д е п аударган. С.Е.Малов «темная земля» -д е й отырып, жакшаньщ 1шше созбе-сез магынасын «бурая» (коныр) - деп берген [39. 1951. с.36]. Байыргы турюлердщ тусш ш нде «кара», «карацгы» - жамандык символы. Соньщ 1Ш1нде Тэшр1 тутьш отырган жерге «кара» - деген созд] мулдем колданбайды. Ойткеш, Жер-ананы (умай ус1иц ]‘ег) касиег, кие туткан. М эпндеп «]ауух» созш М.Капжари создп’шде «Кызыл менен кара тустщ ортасындагы он» [137.111. 9-12;1 V. 728], - деп тус1нд1рген. Бул коцыр оц. Казак г1Л1нде бутан байланысты мысалдарды кептен кездест1руге болады. Мысалы: Конырат (этноним), коныр кой, коныр козы, коцыр уйрек, Байкоцыр (жер аты), т. т. с. с. Сондыктан 613 «]аууг» сез1н «коцыр» - деп аудара отырып, казак Т1Л1Н1Н каз1рг1 нормасына сай «кара жер» - деп алдык. 3) «Тйшк» Култехтн, Б1лге каган. Туй-укук, Куул1-чор, Онгин ескертк 1 штерIндеп мэт1ндерде - деп жазылган. В.Томсен, В.В. Радлов, Н. Оркун, С.Е.Маловтар «Шгк» - деп окыган. Т.Текин «Тйгйк» [134. 231-258], Г.Клосон «Шгкй» (1963. с.84) - деп окыган. Б1з ТТекинн1ц окылуын кабылдадык. Себеб1, Р графикасыныц мэн1, жогарыда айтканымыздай, байыргы турк! храфикасын зергтеген барлык галымдар б1р ауыздан йк, ок/ кй, ко деп транскрипциялауды усынган. Бул байыргы турк1 т1Л1ндег1 дауысты дыбыстардыц уйлесу сингармонизм1не, соныц 1шшде кыпшак тобыныц фонетикалык уйлес1М1не дол келедь 4) «11/е1» бул СОЗД1 В.Томсен «И» [81.97], В.В.Радлов «эл» [18.5; 126.16], С.Е.Малов «И» [136.28], Т.Текин «Л» [134.232], ДТС [138.168-169] «е1», барлык кыпшак тш1 тобыныц халыктарында «е1» [139.340], - дейд1. Сондыктан, 613 В.В.Радлов пен ДТС-тщ транскрипциясын кабылдадык. Алтай Т1лдер1 тобында да, гурк! Т1лдер1не туыс манчжур, монгол тшдер1 топтарында да «е1» - деп [139.142] колданган. М.Кашкари сезд1Г1нде «е1» - деп жазылган [137. I.48-25; 11.10-14; 25-8; 238-15; Ш.21-7, 123-8;221-8]. «Ел» сезшщ аудармасын жогарыдагы зерттеупплерд1ц кеб! «племенный союз» 78

(тайпалык одак) - деп аударган. Ы з «мемлекет» деген магынасын алдык. вйткеш , мемлекет болмаса тер (ею м ет- власть) курылмайды. Тайпалар б!рлест1пнде (племенный союз) мемлекеттж курылым болмайды. Байыргы Турю каганатында мемлскегпк курылым тузшгеш мэл1м. Турюлердщ тупю максат-арманыда мэцплж ел (мемлекет) орнату ед1. 5) «1ош» сезш В.Томсен «курылым» [8 1.9 7], В.В.Радлов «правительственная власть» [16.С.16], С.Е.Малов «установление» [136. с.36], - деп аударган. В.В.Радловтын аудармасын кабылдадык. Себебк а) Шьщгысхан империясы байыргы Турю каганатыныц курлымын сол калпымен кабылдаган. Турюлердщ «1бг» (еюмет) - дсген атауын езгертпей алган. б) М.Кашкари сезднтнде 1бг-уйдщ тер1, курметп орын (МК.Ш.133), «Кутадгу бш кте» «еюмет» (ОВК.852); Моцголдыц кугшя шеж1рсс1нде - «еюмет» (МЫТ §.112), Х-Х1 гасырлардагы орта гасырлык турю деректершде де «Шг» сезшщ магынасы «еюмет» (8иУ. 1214; ОМТ.51). КТ.1.2: 6) Култепн устыныньщ 12-жолындагы р1К} (цор) - деген сезд1 алгаш рет В.В.Радлов «ацир» «совершать набеги» [20; 21] - деп окыган ед1. Буган В.Томсен карсы болган, сейтш ез1 «цор» (кеп) [81.97] - деп окыган. В.Томсеннщ сынынан кейш В.Радлов Култегш мэтшш кайта карап, [ 18.с.216-218]: «цор» сезш «кеп» деген магынада окуга келмещц, себебй «коп» сез! кешнп турю тшдерше парсы тш нен ауыскан. Турюлер ездер1 йкй8,1еНш, 1о1а деп атайды, - деп бул сезд! «ацир» - деп окуды усынады. р1Л(3, рИх - деп жазылган МОТШД1 «ас]ир» - деп оки келе рЬ'х сезшщ окылуыныц уш вариантын усынады [18.216-218]. В.В.Радловтын мунысы орынды сиякты. Култепн мсгпшнщ 2-жолы Бшге каган мэпншде езгерюс!з кайталанган. Култепн мэтшшдеп рИО сез1 Бшге каган мэтшшде р11х - деп тацбаланган. Култепн, Бшге каган, Туй-укук мэтшдершде р Ш сез1 24 рет кайталанган. Ал р1К) Култепннщ 2-жолында ею-ак рет кездеседь Оньщ езш кешнп (Култепннен соц 2 жылдан кешн орнаткан) Бшге каган мэтшшде рУх - деп езгсртш тацбалап отыр. Олай болса Култегтн мэтшшде р1]х сезшщ алгашкы эрни х-ньщ орнына жацылып С) гацбасымен таска терю кашалган сиякты. В.В.Радлов осы жацылысты ссзгснджген р!ЛО сезш транскрипциялаган кезде кумэнданган. Бп КТ.1. 2-жолындагы рЫС) - деп тацбаланган сездщ Бшге каган мэтшщеп дурыс жазылуын пайдаланып аударуга тырыстык. р11х сезш б!з уш турл! вариантпен окыдык. Ойткеш х танбасыныц оз1 иц/с]о - деп транскрипциялануга тшстк 79

а) рШ . КТ. I. 14; КТ. 1.30; КТ.Н. 10.10; Туй.36; БК.1. 3-жолдардагы рГ1х косемшеш бшд1редь Бул созд1 «цоир» деп транскрипцияладык. Каз1рп казав;, кыргыз, ногай, башкурт, татар, уйгыр плдершде «коп», «кобу» - деп колданылады. М.Кдшкари со зд ай те (МК. II. 4; I. 97, 120, 42, 258) «кетершу», «езд1пнен кетерш п туру» - деген магынаны бшд1ред1. Ендеше бул сездщ архаикалык магынасы «кетершу, туру, карсы туру, жауласу, куресу» - деген магына бермек. «С)оир» кесемшесшщ грамматикалык тарихи езгер1с1 *цоуир~цоир~цор~цоЬи болуы мумюн. б) КТ.1.30;38; КТ.11.1; КТ.Ш .2,3,9,10; БК.1.3.28; II. 12-жолдардагы рШ танбаны «циир» - деп транскрипциялап, каз!рп казак, татар, башкурт, кыргыз, алтай тшдершдеп «циир», М Дашкари сезд1пндеп «цо\у-с!у» (МК.П. 16, 111.183) сезш щ мэнше суйене отырып «куды», «куып багындырды», «багынышты болу»-деген магынада аудардык. Царацыз: - циир Ьаг цуШ ут - куып (багындырып) тату (бейб1т) кылдым(КТ.1.30) -в й з т циир б1ш1лт - колын куып елт1рд1м (БК.1. 28). Грамматикалык тарихи езгеркп *яиуи~ции~яи в) КТ.1. 34, 41; КТ. Н.14-жолдардагы р Ш кесюнд1 «ицир» - деп транскрипциялап, казак, кыргыз, гагар, башкурт, алтай тшдершщ «ицир», лексикасын М.Кдшкари сездш ндеп «цор/цир» сезшщ (МК. III. 193-23), Монгол тйннщ «иц, ияи}и» (парыктап) магыналарына суйене отырып «угу, тусшу, парыктау» - деп аудардык. Карацыз: «Тйшк Ье^1ег ицир ЪЛегзгг» - Турю бектер1 угып бшерс13 (КТ.1.34). «Ъа^уп,Ьес1]2еп,Ьт§ 1а$уп,Ыст ]у1яа, ^ т с а ] о1ища аЦ аёутуг» - Барыкын, мусшш, б т г тасын (устын) менпн жылы жетшнп айдын 27-куш алкадык (аяктадык) (КТ.П.14). Кезшде В.В.Радлов та р11х (1кцдр) - деп окып, «слушать, слышать, понимать» [140.217] - деп тусЫ ктеме берген. Кыпшак т ш тобында оци, ия, иуи (окы, ук, угу) сездер1 осы р11х сезшщ жаца формасы. Моцголдар куш бупнге дешн тусшу, тыцдау, парыктау деген магынада «ици» сезш колданады. 7) Бутан дейш п транскрипция жасаган галымдар втО Я О Ш сезш «цопс1иг1ту8», «цопШЛтув» - деп окыган. Б1з х кесюннщ иц/ци, оц, ЯО мэнш ю р п з т «с]оопс!иг1:уту$» - деп созылыцкы дауысты дыбыспен окып транскрипция жасадык. КТ.1.3: 8) КТ. 1.3: Кия сезше ^ кесющц йк/ки, бк/кб - деп транскрипцияладык. Онда: «кббк» - деп окылады. 9) «1(11 оязуг кббк Шгйк апса о1игиг еглш» деген сейлемд] В.В.Радлов «жили голубые турки, не (имевшие) правящих знатных 80

родов» [16.17], В.Томсен «81 1лоп еп1ге сев с1еих (р о т 18 ех!хкте8) з’е1епёа1еп1;еп воиуегатз ЬезТигсв В1еи8» [81.98], С.Е.Малов «обитали (восседали), устраивая «голубых» тюрков, которые были (тогда) без господина и без родовых представителей» [136.36], - деп аударган. «Оц» сезшщ б1рнеше магынасы бар. Мундагы «оц» М.Кдшкаридщ сездпш деп (МК.1.48) «муралык» сезшщ магынасымен ундеседг Орта гасырдагы кешпел1 халыктар буюл бутш ру, тайпа, елд1 каганатка ецбек аш рген батырларга, хан тукымына муралыкка улеске (удел) беретш болган. Бул - ол адамдардын муралыкка (наследствие) алган иел1ктер1 (вассал). Сондыктан бгз, «1сН оцзуг кобк Тйгйк» - «Иес13 к о к турж» - деп аудардык. «Оц» сез1 ары карай грамматикалык езгерюке тускенде «оуизу» болып езгерген, «оцуш» - деп атамаган. Карацыз: «оуизу Ьосктут» (КТ.11.7; КТ.1У.1, 6, 7; БК.1.25, 31) «иелж, муралык халкым» - деп элде неше кайталаган. Оп-оя - Он-иелж, оуизуш - и ел тм , муралыгым. т.с.с. магына бередь 10) «Вц]’шц» созш В.В.Радлов «военачальников», «наместников» [16, 17], В.Томсен «оШаегз» [81.98], ДТС «приказный [138, 121], С.Е.Малов «их приказные были мудры» [136.36] - дсп аударган. «Ъщгиц» созш каз1рп турю тшдершдеп магынасымен алган. Теркин (Тариат) ескертюнпнщ мэтшшде «1е1]пс1е Ьо1ту8 е1 ейгиз ЫН§е цауап югек1 Ьоёипу акутузлс Ыупщ Ьа§у упапси Ьауа 1агцап» - Тэшрден болган Ел-етм1ш Бшге каган 1шю (Орда) халкын алды. Орданыц бас колбасшысы Ынанчу бага Тархан (Терк.21), - деп байыргы турюлердщ эскери колбасшыларын анык корсеткен. Сойтш, бул сейлемд1 «колбасшысы да бш кт1 болган» - деп аудардык. КТ.4:11) РТ1к нусканы В.Томсен «цу1а]» - деп окып, «кидан» - деп аударган. В.В.Радлов Туй-укук мотшен бастап Р кесюшн «ни» - деп окыганнан кешн, «кытани» - деп транскрипция жасап келд1. Бгз В.Томсеннщ окылуын кабылдай отырып «с]уу1а]» «кидан» - деп аударуды жен кердж. М^ндагы к кесюншщ ез1 «цу» - деп окылады. Оган коса 1 (у) дыбысы жазылгандыктан «цуу1а|» (кыытай) деп транскрипцияладык. КТЛ.6:12) п1ц1ги8К8К нусканы В.Томсен «кп]е8йгШкт» [81.99] - деп окыды. Одан кейш барлык зерттеушшер Томсеннщ 131мен кеткен. Бул нускадагы оцнан солга карайгы ушшип орш у (13) емес, К (к) фонем1. Сондыктан «к1к8йгШкт» - деп транскршщиялап, «кектескенджтен» - деп аударган жен. к!к/кек (МК.11.293) казак тшшде де - «кек, кектесу». 6-158 81

13) «1аЬуасуу» (КТ.7) сезш С.Е.Малов дурыс аудара алмаган. «ТаЬуасуу Ье§1ег 1аЬуас а1уп 1и1рап» деген сейлемд1 С.Е.Малов «приняв титулы правителей народа Табгач. . . » [136.37] - деп аударган. «ТаЬуасуу» сезш деп - уу (-§1,-яу-к]) журиагы, зат ес1мнен сын ес1м тудыратын журнак. Демек, сын ес1м тудырганда сол затка тэуелдш кп бшд1ретш магына бередь ]а]уу (жазгы), ^ ущ у (кыекы), а]цу (айгы), югек! (1ШК1) т.т.с.с. ТаЬуасуу - табгачтык, табгачшыл. КТ.1.13: 14) Турж каганы каганатты саяси эюмшшж аймакка белген. Онда: Телес (сол), тардуш (оц) канатка жэне 1чрею (ортальжка-ордалыкка) белш баскарды. У ю м етл к бул жуйеш турк1 тект1 кошпелшер Хунну заманында колданган. Хуннулар оц канатты тучи чжуки [151.1.48], сол канатты чули (Бичуринде лули 151.1. 48) - деп атаган. Туржтер тардуш канаттыц басшысына «ябгу», телес канаттыц басшысына «шад» лауазым берш отырган [141.120-121]. 15) «Тояиг-оуиг» б.з. 477-499 жылдар аралыгында Орталык Азияда ездершщ конфедерациясын курып иелж еткен хуй-хулар, б.з. 606- 611 жылдары алгашкы Турж каганатыныц курамынан шыгып, жеке иелжш жариялаган «Оухулар» осы огыздар [142.149-176]. КТ. 1.21: 16) ()ас1угс]ап-]у8 - Кдцырхан жынысы. Солтустж Кытайдагы бугшп Киянган (Хиянган) жотасы. КТ.1.23: 17) «Кбг§йг)йп йсйп 1§Цгш8 ЬШ§е цауапуц е т ш , Ьагтуз. Ес1§й еНг), КепсШ ]ацуШуу, ]аЫая к1§йг11§» сейлемш буган деш нп зерттеушшер дурыс туешбей, дурыс аудара алмай келдь Бгр гана С.Е.Маловтыц аудармасын алсак: «Ты сам провинился и сделал низость (по отношению) к твоему кагану, возвысившему тебя ради твоей же преданности, и (по отношению) к твоему племенному союзу, хорошему по своим качествам и делам» [136.39]. Муны 613 темендепше аудардык: «Багынганыц ушш ип еткен б ш к п каганыц болгандай-ак болып едь Жаксы елщ ез1 кателестх, жамандьщка батты». Зерттеушшер «ЬШ§е цауапуц еггшз Ьагтуз» деген сейлемдеп катар келген «егт]8», «Ьагтув» етютжтердщ тупю магынасын туеше алмаган. « е т ш » (болган) еткен шак етютж. Ол етютж аздайак, «Ьагтуз» «бар болган, бар едЬ> - деп тагы керсеткен. Бгз осы кабаттаса келген ею етютжт1 «болгандай-ак, болган» - деген Т1ркеспен бердж. Байыргы магынасы осыны керсетш тур. КТ.1.29: 18) ас1§11ЯС1 сезд1 В.Томсен «ууаг ИН§(Зе» [81.108] - деп окыган. В.Томсен «оларды» [134.108], «верные» [136.31] - деп аударган. С.Е.Малов та осы транскрипцияны кабылдаган [136.31]. 82

Сейтш бую л сейлемдт тусшбей кате иаберген «Там где верные племенные союзы и верные каганы, я творил добро» [136.31], - дсп аударган. Ал В.Томсен: «Раптп сеих с1опЧ 1е реор1е е! 1е ка§ап зе ]о]§тгеп1: а 1шм(?), с!и Ыеп(?)», - деген. Мэтшде тек кана «цауап» - деп турган жок, «яауап1уу» - деп тур. Бул «каганат» деген сез. Б1з «уууг» - деп транскригндияладык. М.Кашкариде бул сез «уцгаёу» (уяуг - уууг) туйыкка т1релу, мез1 болу (МК.III.295) деген магынада бершген. Аудармасы: «ыгыр болган елд1кт1, ыгыр (болган) кагандыкты ип кылдым (етпм)». КТ.1.31: 19) «Ег а! Ъо1с1у» - ер атанды. Сундегке отыргызу. Бгз буган дешн баскаша аударып кате ж1берш келген ед1к. Б.з.б. IV - III г.г. Аржан моласынан 24 жастагы сундет жасалган азамат мурдес1 табылган. 20) «АИу сиЪ зоуёая» - алты баулы (тайпалы) согдак (КТ.1.31). В.В.Радлов бул этнонимд1 «Шесть родов согдийцев» [18.132] - десе, В.Томсен: «Алты Чуб жэне согдак» - деп окып, «Согдак» этнонимш «согдьтлар» - деп туешш, «Алты Чуб» - деген Чу езеншщ бойындагы жердщ аты болуы мумюн [81.123,154] деген п ш р усынды. Алты-Чуб согдактар кытай улы корганыныц 1шшде коныстанган. Ал Чу езеш Жет1суда. Ойлап керщ13, бул жорамалда ешкандай н е т жок. А.фон. Гавен В.Томсеннщ аудармасы мен тусшжтемесш кабылдай отырып, «Алты Чуб» «б1р халыктьщ белит» болуы мумюн [81.308] деген шюр айтгы. С.Е.Малов: «Шесть владении народа согдийцев» [136.90] - десе, С.Г.Кляшторный «Согдак елдщ аты емес (оюмшшктщ, иел1кт1н аты емес), согды халкынын аты», - деп [143.79] тужырым жасады. Соцгы жылдары «зоуёая» этнонимше галымдар баскаша туешгк бере бастады. Санкт-Петербург галымы Л.Тугушева «зоус!ая» этноним! согды халкынын агы емес екенш дэл е л дед 1. Байыргы турю мэтшдершде согды халкынын «зоуис!» (КТ.Н.12) - деп белпленгенш керсете отырып «зоуёац» этнонимнпц - ая, журнагы турж тшдершде кемс1туд1 (пейоративности) бшдтрепшн накты деректермен дэлелдедь Сейтш Л.Тугушева, байыргы кытайлыктар ездершщ солтустж батыс шекарасыныц сыртында мекендейтш коргш кешпел1лерд1 «ху» (варвар) - деп атайтынын ескерте отырып, байыргы турюше осы атаудч «зоуёая» - деп агаган болуы мумюн деген шюр усынады [144.396-398]. Л.Ю.Тугушева «зоус!ая» сезш байыргы турю тш н щ грамматикалык елшемше сай дурыс дэлелдедг 83

«Алты Чуб согдактар мен согдылардыц географиялык орналасуы б1р-01р1нен тым алыста жатканын тарихи деректермен дэлелдей отырып, Л.Тугушева бул ею халыкты б1р халык ретшде карастыруга болмайтыны ескертедь Ал, Э.Пуллиблэнка, С.Г.Кляшторныйлар кытай жылнамасында белпленген «ху»-лардьщ барлыгын согдылар деп, «Кытай империясыньщ ]шшдеп Ордос, Ш энсидеп хулар осы согдылар. Ордос, Шэнсиде согдылар тобымен мекендеп (Согдийская колонизация) саяси устемдш еткен дегенд1 айтады [143; 145.317-356]. Байыргы турю тарихын зерттеген галымдардыц ш ш де кешпелшер тарихын бурмалауга келгенде бул ею зерттеупп алдына жан салмады. Мун дай бурмалаушылык тарих алдында улкен кунэ. Жогарыдагы евроцентрист зерттеушшердщ уэжшщ уын кайтаратын тарихи дерекп кешнп беттерге калдырып, «$оус!ац» этнонимше назар аударалык. а) «80ци» (каз) - шоку. Кебшде куска, соныц пшнде кузгынга байланысты айтылады. Ж емпкп шокып жеу. Еюнпп ауыспалы магынасы тамакты тым аздап алып отыруды «шукып жеу» - дейдг б) «§оцу» бул сез тер1'с магынада айтылады. Осыдан барып «80цупс1у» (шокынды (каз.)) сез1 гуындаган. 0 з дшшен шыгып баска дшге К1руш1лерд1, ез ултын сатып баска ултка кызмет етушшерД1 казак халкы «80цупс1у» атап келген. в) «8оуац» (согак (каз.)) - кссел, ауыру. М: Осыныц миында согак бар. т.т. Дэл осы магынада «зоцац» (шокак (каз.)) - аксактау Атка, малга байланысты айтылады. Малдын алдыцгы ею аягына кесел пайда болу, жаракаттану, немесе кеуде жагына кесел пайда болу. г) «8оуоу» (согог. мон) - ауыру, кемтар деген магына берсдг д) «8оу» (МК.П.15-9) - б!р нэрсеш аздап мецгеру, аздап иелену. ж) «-ац» - кемату, кпшрейту (пейоративность) монш беред1 М: сабал-ак, жала-ак, сал-ак, салт-ак, акса-ак, тайта-ак [144.396-397] т. т. с. с. Бул алты дэйек неш керсетед!? «8оуаср> сез1 басканыц иел!пндеп, баскага сатылып кеткен, баскага кызмет етунл деген магына берш тур. Олай болса Ордос, Шэнсидеп бул 6 баулы (тайпалы) огыздар кытай шекарасыныц 1шшде (Кытай корганыньщ 1нинде) мекендеп, кытайларга кызмет етш отырган огыздар. Олар эр1 жартылай отырыкшы, жартылай кешпел1. Култепн мэтшшде «1аЬуасуу Ьоёип» (табгачшыл халык, табгачтык, соны жактаушы, шокынды халык) - делшген. Табгачшыл (кытайшыл) болмаса оларды колдап, коргап Он-тутук атты кытай колбасшысы 50000 колы бар буюл армияны 84

жумылдырып Капаган каганга карсы турар ма едг Эрине, табгачшыл болмасаолай кантвкпес едг Мшс, осы шокындылыгына байланысты «зоуёац» атанган. Олар «кепсШ оуиг» (коренной огуз) болгандыктаи да Капаган каган езше кайтарып алу уннн 697-698-жылдар кытай Катын ханы Удиге такауыр (ультиматум) койып, орындамаган соц тагынан тайдырган. «Алты Чуб - алты тарам, алты баулы (тайпалы)» - деген магына бередь Нагыз согдыларды Туй-укук мэтшшде «азиу Ьа§1уу воус1ая - дулыгалы (сэлделт) согдылар» (Туй.46) - деп кадап керсеткен. КТ.1.33: 21) «КесНгпН§» (КТ.1.33) сезш В.Томсен: «Еп 1го151еше Ней П шоп1а КесНтП§» [81.109] (торы аттьщ ес1М1) - деп окыса, В.В.Радлов, С.Е.Маловгар «оседланного гнсдового коня» [136.40] (ерттеугп торы ат) - деп окыган. Бул сез каз1рп казак тйпндс «кеж1м» деген магынада сакталган. Байыргы турю шпнщ - с1, фонем1, казак Т1Л1Н1Н —ж()) фонем1мен тарихи алмасымга тускен. КТ.1.34: 22) «Дег-Ьа)угци» (КТ.1.34: 11.4) - географиялык атау. Оцтустж шыгысы Иньшань жотасынан батыс солтуспкте Акку келше (Гусиное озеро) деш нп созылган улкен аймакты алып жаткан Байырку конфедерациясыньщ (КТ.1.35, 36) жерк Шамамен ал ганда 105е- 111с бойлык, 42с-51 е енджте орналаскан. ХШ гасырдыц басында байырку деп атай отырып, пишен тогыз-огыз, сепз-огыз деп белш атаган. Иер-байырку аймагындагы Байырку конфедерациясы 17 1р1 тайпадан куралган (Теркин. 10). Б1р1ккен Турн< каганаты орнаган соц, Тур-айын каган 749-750-жылдары каганаттын курылымын жацадан жасаганда, 17 Аз-байыркуларды ею б о л т ею канатка орналастырган. Тогыз тайпадан туратын тогыз-огыздарды толес канатка, сепз тайпадан туратын сепз огыздарды тардуш канатка енпзген. Ксйш тогызогыздар «керешт» атанып кегсе, сепз-огыздар «сепздер» немесе «найман» атанып кегп. КТ.1.35: 23). «Тоуа» (КТ. 35) - сезш буган деш нп зерттеушшер тастап кеткен. «Тоуа» - дога, дога жасап ету, айналып оту деген магынаны бшд1ред1. Бул - байыргы эскери эдю. 24). «Ш а» - сезш В.В.Радловтан бастап С.Е.Маловка деш нп галымдар «уйкыда жагканда» - деп аударган [136.41]. Б1здщше дурыс емес. Мундагы «ис!а» сез1 «утылай куып», (екшелей куьш) - деген магына бшд1ред1. КТ.1.36: 25). «Ор1а)’и !е§с1Ь> (КТ.1.36). Байыргы турж лексикасындагы «Ор1а|и» сезш галымдар дурыс туешбей, сейлемнщ жалпы магынасымен аударып келген. Караныз: С.Е.Маловта «бросился в атаку» [136.41]. Ор1а]1 - опыра. «Оркци 1е§(И - опыражапыра шабуылдады» - деп аударылуга тшетк 85

КТ.1.40: 26). «А1р §а1су ац а!». В.Томсен [81.111], С.Е.Малов [136.41] аттын атауы репнде аударган. 8а!еу - шалысты, желють Ат зар жел1ске салганда адымы ксцешп, шалысы узак тусед]. «Алып шалысты ак ат» - дсп аударган жен. КТ.И.1: 27) «еЬ» сезш В.Томсен «Ьеигв гшшопз [81.111], В.В.Радлов «Кочевки» [16.30], С.Е.Малов «дом» [136.41], А.Н.Кононов «стойбище» [146] - деп аударган. Огыз тшдершде (эзербайжан, гагауз, турж, чулым татарлары. т.т.) «еЬ» «уй» - деген сез [139.516]. К,ыпшак тобы тшдершде (казак, кыргыз, карачай - балкар, ногай, каракалпак, карайым) «уй» - деп куш бупнге дешн атап келедг Демек, б.з. 760 жылы орнатылган МШУ ескертюппнде де «ир> соз1 бар. Бунын сыртында Ц]/ц1 - тур, анал. Л.3144; Кум, Мохир91, Кбал, Ног., Ккал., Уз.диалект Решетов Курам 126., Данияров Бахмол13., сюг., лоб, вост. тюрк, ДТС623., Боровков Бад 108., тат., башкург.,]й/)’и - сюг., иив/]Ч Ъ - кар.т., Рш532 (Карл); оу/'ои турк. Диал. ЭОР 31123 ; [144. 152-153]. т.т.с.с. сезджтер мен диалектшер де сакталган. Немю галымы В. Банг, орыс зерттеуийа Е.Д.Поливанов, А.Н. Кононовтар «еЬ» —>113 болып езгерген деп дэлелдеуге тырысады. Жогарыдагы деректер муны жокка шыгарады. Ойткеш МШУ мэтшшде «ЕЫпе (утке» (ебше ушне) - деп косарлана колданган. Кытайдын Тац дэу1рщдеп деректерде «еЬ каганы» (Танхуяа) - делшген. Буган Караганда «еЪ»-т1 бастайтын басшылар болган. Ендеше «еЬ» уйден де улкен курылым болмак. Енд] байыргы мэтшдерден дерек алайык: К йМ е§т еЬ1^ Ьаз1а]и яу1т у 8 - Култепн еЬ-п бастауга калды (КТ. 1.28). - еЫуе К1г1ес1 зеп, Ьиузуг ЬоНасу зеп - еЬ-ще юрссйгш, мунсыз болсайшы сен (БК. 111.14). - еЬке 1е§сШкт1 иги$ яу1ур - еЬ-ке шабуылдадым урыс кылып (Оа.2) Бул тарихи деректер «еЬ» б1р гана уйден емес, ондаган, жуздеген уйден туратынын, онда мемлекеттщ журеп каган Ордасы болатынын, оны каган коргайтынын айкындайды. Онымен катар «еЬ» - 1ш пен сырттьщ шабуылынан корганатын орын. Осыган Караганда байыргы турю мэтшшдеп «еЬ», Монгол империясынын «курень» екеу1 б!р магына беред1, эр1 куреньнщ аналогы. Бул айырмашыльжгы В.В.Радлов сезшгенджтен «Кочевка» 86

деп аударган болуы мумюн. Казак тшшде квшпелшердщ бундай курылымын «алкакотан» - деп атаган. 28) «Ешг Ьагиг» т^ркесп С.Е.Малов «вследствие свободы и независимости» [136.41] - деп аударган. Сойлемнщ жалпы магынасына сай келмейдг Бул т1ркест1 «б1рде ерш, б1рдс кетш» - деп аудардык. Б1рде ерш, б1рде кетш, толкып журш жауласканы туралы соз болып отыр. КТ.1.3: 29). «ЕИеЬег» - лауазым. Елд1 ел етупп, елдщ (тайпаныц) басын кураушы кесем. «1еЬе» - гуйе. - г - епспктен туынды кимыл етютгпн тудыратын журнак. Бул арада - г - журнагы зат ес1мнен етютж туындатып тур. Олай болса, «екеЬе» - елдщ жутш котерулп, елд1 ел ступи деген магынаны бшд1ред1. Осы магнада айтылатын фразеологиялык пркестерд1 каз1рп турю тектес плдердсн коп кездест1рем13. «Елдщ жупн ер кетерер, ердщ жупн нар котерер», «нар Ж1пт» т.т.с.с. этнопсихологияга байланысты калыптаскан болуы мумюн. КТЛ1.4: 30). «Тецп .ЛгЫПуцуп йзигдауу ЬоНу» сойлемш В.Томсен: «С’о т т е П у ау1а1 Ьои1еуегзетеп{ ци сге! е1 1егге Из (1еутгеп1 (поз) еппепш» [81.112] (кок пен жер арпаласкандыктан (б1зге) жау болады), -д е п окыды. С.Е.Малов: «...гак как небо и земля пришли в смятение, он стал нам врагом» [136.42], - деп окыды. С'озбе-соз аударганда бул ею зерттеуппге айтар уэж жок. Егер байыргы турю дуниетанымынан карайтын болсак, бул аудармадан ешгеце тусшбеймгз. Неге кок пен жер толкып булш ш ш к жасайды. Олар неге арпалысады? Бул арада «1ецг!» - жай гана кок аспан, «.Тег» - карапайым кара жер болып аударылган. Т т т 1 де олай емес. Мундагы «Тег)п» - дуниеш жаратушы, куд1рет! к у и т б!р Тэщр - 61р гана кудай. Ал жер - Умай Ана. Мше, осы тургыдан алып карасак, дурысы «Тэщр мен Жер киесше ушырагандыгы уппн (б1зге) жау болды»? - деп аударылмак. 31). «Тоуи-Ьа1уц» ~ «Тоуи[1]-Ьа1уц» - Тогул каласы (КТ.П.З). Монголия Республикасыныц астанасы Улан-багыр каласыньщ батыс жак шетшде Сонгин деп аталатын шаткалдыц батыс жагындагы шыга бер1с аланкайда Тогул кентшщ орны бупнгс дешн сакталган. Б1р1ккен Турю каганаты кулаганнан кешн (б.з. 741 ж.) Монгол империясы курылганга дейш бул Тогул кентшде керешттердщ кшп хан ордасы орналаскан [147. 127]. Мусылман жылнамаларында Керешт ханнын Тогул бойындагы юпп ордасы Харауын-жидун (114. 1.127), Шыгыс нерратив деректершде (МКД1.§ 104, 164) «Тогулун хартун» - деп белпленген. Бунда XIII гасырда Он-ханнын юпп 87

ордасы болган. Шынгыс хан керешттерд] талкандаганнан кейш Хан ордасын осы Тогул кентше конпрш алып келген. Содан бастап Тогул кентшде монголдар мекен ете бастады. КТ.П.6: 32). «1§йе» (КТ.И.6). В.Томсен «бетпе-бет» [81.112], С.Е.Малов «Преследовать, окружить?» [136.42,363],-д е п аударады. Бгздщше муныц екеуг де кате. «1§1ге» сезш щ бугш п турю тшдершдеп колданысын табу киын емес. Ею -1 фонемнщ ортасы ндагы -гф онем1 тусгп калып каз1рг1 казак тш нде «шре» - деген ет1спк туршде колданылып жур. Бул т1ркестеп («1§1ге 1оцус1уш - шре жауладык» (коршап алып), - деп аударылады. «И 1ру» - коршап алу деген магына бередг КТ.Н.7: 33). «Тигик Ъоёип аёац цат8а1с1у». Сейлемд1 В.Томсен «Ье реир1е [иге ШтЬаН с!е 1аН^ие е! 8е сШтогаНвак» - турж халкы шаршагандыктан аягында кещлЫзденген едЬ>, - деп аударган [81.112]. Ал, С.Е.Малов «Тюркский народ дал ослабеть (своим) ногам и был готов оробеть [136.42], - деп аударган. «А(1ац» - аяк, аягында, сонында деген магына бередь «0ат8а1с1у» - карсылык, карсыласу. Сондыктан б!з «Турне халкы соиында [ку и т] карсылыкка тап болды» - деи аудардык. КТ.11.9: 34). «0§312» - анасыз, енес13. б§ - ана (ТЬб.1193 1153; ТТ. У163; К Р. 115; Ман.1. 1317; ДТС.378). б ^ г -ж ч г п м . КТ.11.13:35). «Вагуц»- ьшркеу (храм). В.Томсен «еёШсе» (здание) [81.114], В.В.Радлов «здание [надгробие]» [16.37], С.Е.Малов «здание [т.е.храм?]» [136.43], А.Н.Кононов - «жилище» [146.130], С.Г.Кляшторный «храм» [148. 238 -255]. Бул создщ ею магынасы бар: а) Ъагуц - храм, олген юешщ басына койылган белп, кесене. б) Ьагуц- корганые дуалы [карацыз. 142.130-131]. Култепн, Бшге каган киел1 орындарына казба жумысы журпзшген кезде барыктьщ (храм) орны аныкталып, план сурет1 сызылган. Барык (храм) кабыргалары кос кабат болган. Култегтн баркыньщ сырткы кабыргасы - 10,4 х 10,8 м, 1шю кабыргасы - 7,55 х 5,7м, кабырга кальщдыгы - 65 см болган. Толык машметп сипаттамаларында керсеттж [75. 148-154]. 36). «ЬесНг» - бедер. В.Томсен [125.114], Н.Оркун [129.28], В.В.Радлов [ 16.37] «украшение», «ЪесНгН-украшать, наряжать»,-деп аударган. Тупнуска мэтшге жугшелж: «Ьагуц й§иа, ЬесНг ]‘ага1уута ЬШ§ 1а8 П§йсЬ> - барык (храм) тургызушы, Бед1з жаратушыма, Б т г тас (устын) тургызушы .... (КТ.И.З), - делшген. Жарату - колдан жасап шыгару деген магына бередг Оны калай жасатканын «ЬесНг игШгШт - ЬесНг ургыздым» (КТ.11.13), - дейдь 88

Тупнуска мэтшдеп осы логикага суйене отырып «ЬесИг» сазш «бедер» - деп аудардык. Тасты кашап ою-ернек салу, мусш кашау сиякты ет1ст1кт1 «ЬесН/й», - деп берген. 37). «ЬШ§1а8 - жазу тас, устын». 38). «суцап» - жиен (МК.1.402). 39). «|оу» - жетюш, кыркын, жылдыгын белплеп отюзш ас беру жосыны (МК.П.143). Мэтшде, «Култепн кой жылы [тогызыншы айдьщ] он жет1С1 куш дуниеден отл. Тогызыншы айдьщ жиырма жет1С1 куш жосын жасаттык», - дейдь Ол замандагы турюлердщ т у с ш т бойынша адамды мулдем жерге комбейдг Онын жаны ушып кетед1 (исёу), тэш (денесг) коныр жерде - ОаУУ2 .1ег) калады. Сондыктан, «Урпагы, халкы келш, эруагына сыйынатын орын - баркын (храм), акырын (мусшш), б т г тасын (устынын) келес1 мешш жылы жет1нш1 айдьщ жиырма жет!с1 куш «парыктап алкадык», - деп сыпайы жазады. «Аяктадык» - деп отырган жок, эруакка алкадык (аЦ аёутуг) деп жазады. Ал «]оуа» - деп тэуету кешенш атаган. 40). а) «1ецп 1е§ {едгЫе Ьо1ту8» - Тэщр текп Тэщрден болган (КТ.1У. 1); «1едп 1е§ 1ецпс1е ]ага1ту§» - Тэщр тект1 Тэшр жараткан (БК.1.1), - деген сейлемдерд1 В.Томсен «(М01) цшгеззетЫе аи с1е1, ... уепи (1ис1еЬ> [134.114], В.В.Радлов «Подобный Небу (какбы) из существа Неба (Бога) выделившийся» [16.37], С.Е.Малов «Небоподобный, неборожденный» [136.33], - деп кай-кайсысы да «1ецп 1姻 пркесш «Тэщр юпетп», - деп Б ш е каганды Тэщрге тенеген. Энпме Култепнд1 аспанга тенеуде болып отырган жок. Энпме Култепннщ Тэшр тект1, Тэщр жараткандыгында болып отыр. Осы этнопсихологияны еске ала отырып, б!з «Тэщр тект1 Тэшрден жаратылган», - деп аудардык. б) Орта жэне Орталык (кшдж) Азия кошпелшершде хан тукымын нурдан жаратылган деп уагыздау байыргы замандардан калган. Рашид-ад-диннщ «Жамиг аг-тауарих», «Моцголдыц купия шеж1рес1н», Абул-газы БаЬадурдщ «Турюмен шежчресш» карацыз. «Нур»-ды Тэшр Ж1беред]. Ата-Мэлж Жувейниде Тэщр ж1берген нурдан адамды былай койып, Жер-Ана сю кабат болган [149.84-95]. Осы угым кок туркшерде «Тэщрден болган», «Тэщр жараткан», - дел ш ген. 41). «Ви 6с1ке» - бул заманда, бул уакытта. В.Томсен, В.В.Радловтар дурыс аударган. Сонгы кезде кейб1р зерпеуш ш ер «Ьй бс!» т1ркес1н «Вб(1» (БК.1.1.2) атаумен шатастырып жур. 42). - «еЬ 1гкЬ> деп транскрипцняладык. В.Томсен «Ь!г1к1 89

иуузут» - деп транскрипция жасап, «..Лоиз епзешЫе, шешЬгез с1с ше госе» (буюл тайпа мушес1) [81.114], В.В.Радлов «Ыгк1 иуузут», - деп транскрипциялап «мои вассалы» [16.37], С.Е.Малов «Ыгк1 оуузут» - деп окып, «Союзные мои племена» [ 136.33], - деп аударган. «Ыгк1 - опзетЫ е» деп В.Томсен б1ржкен, ынтымактаскан, жиналган деген магынаны тусшген. Ал, В.В. Радлов «ЫгкЬ> - деп, окыган С031Н аудармай тасгап кеткен, С.Е.Малов В.Томсеннщ аудармасын кабылдай отырып ауыспалы магынада «одак», - деп аударган. Булардыц кай-кайсысы да дурыс транскрипция жасай алмаган. Б1з «еЬ 1гк1 оуузут» деп алгашкы «Ь1гк!» сезщ ею соз ретшде танып отырмыз. еЬ - курень, ик1 - жиналган (МК.1. 238, 254). Олай болса «ебке жиналган иел1ктер1м», «Ебтеп (куреньдеп) иел1ктер1м» болып аударылады. Ол заманда турюнщ Бшге каганында канша еб (курень) бар екеш б1зге беймсшгм. Шыцгысханныц озйпц ордасыныц мацында 13 курень болган. Бул арада Бшге каган да сезщ ондаган еб - куреньдеп халкына арнап тур. О уузут - иел1к (вассал) екенш В.В.Радлов б1рден дурыс аударган. Оя - оуузут - иелж. КТ.1У.2: 43). а)»Кйшг»; к й г - жегу, типзу, жакындасу, жинау, ую (МК.Ш. 263, 279). - иг, - иг, - 1г, - ег салт етютж тудыратын журнак. Олай болса кигйг - юрш келу, жиналып келу деген магынаны бшд!ред1. б) «1сгекЬ> В.Томсен («еп ёеёапз с1есе, ёапз се«е ё1епс!ие)» [ 134.115], В.В.Радлов бул сезд1 аудармай тастап ке гкен. Сонсон буюл сейлемд1 «повсюду народ покорно смотрит на меня» [16.37], - деп С.Е.Малов «...(этих пределах) живущие (букв, находящиеся внутри) народы - все мне подвластны» [136.34], - деп аударган. Жогарыдагы уш галым да )»Кйш г»,. «югекЬ) деген сездердщ магынасын таба алмаган. «1сгекЬ> - созбе-сез аударса, «1шю» деген магына бередг Демек, байыргы гуркшер Ордага багынышты иелжтерд1, тайпаларды «1сгекЬ>, - деп атаган. Бул б1здщ тусшшм^зше «Орталык», «Ордага карастылар». Дэлел1: «1е]]пс1е Ьо1ту5 е1 еШш ЫН§е цауап 1сгек1 Ьоскту аЫ утуз - Тэщрден болган Ел-егм1ш Бшге каган 1чрею халкын алды» (Теркин.21), - дей келш, ары карай Орда мацындагы ш.1К1 эскер басын 1ш-Буйрык деп атап, одан эрг эскери шеи, лауазымдарды б1р-б1рден аныктаган. Мундагы «1чрею Ьос1ип» - 1штеп, Ордага карайгын, халыкты айтыи отыр. Осы дэлел-деректерге эр1 кошпелшер этнопсихологиясына (Хан 90

Ордасыньщ адамдарын «кию» - деп атаган) суйене отырып «1СгекЬ> С031Н «Ордалык», - деп аудардык. Осы жолдагы «.. .апёа 1сгек1 Ьос1ип циир тац а кйгйг - сол Ордадагы халык багынып менщ [коластыма] жиналды», - деп аударылды. КТ. 1У.4: 44) а) «ОШкеп ,1узяа ]1§ 1<И р я ептпз». В.Томсен «Эапз 1а Гогк1 сРЕШкеп Из п’ауа1еш раз <3е...» [81.116], В.В.Радлов «жили Голубые Турки, не (имевшие) правящих знатных родов» [16.17], С.Е.Малов «(Во время этих походов) в Отюкенской черни не было хорошего (т.е настоящего) владыки» [136. 34], - деп аударган. Б1з «вгукен-жынысында ип (жаксы) ие жок ед1», - деп аудардык. б) «1уз» С031Н казакшага Култепн мэтшш бутан дейш аударган М.Жолдасбеков [125.30], Г.Айдаровтар [126.168-183] «орман, тогай», - деп алган ед1. Бгз бул жолы контекстен ез агын езгертпей «жыныс» деп алдык. ОШкеп ]уз - Отукен жынысы. «Кдлын жыныс» - деген с оз казакта каз1р де бар. КТ. 1У.5: 45) «й|йг». В.Томсен «йгйг» - деп окып «пе 1е гепуоуа1еп1(?)раз» [81.116] - деп транскрипцияласа, В.В.Радлов «б]йг» [16.38] - деп окып, «знакомилось» (таныскан) - деп аударган. Тупнускада ци й)йк, Суйк - ушлу, байлану, жалгану (МК.1.71, 72; - МК. Ташкент аудармасында - байлану, кадалып юру, косылу (МК. 1.266.225). Каз1рп кыпшак т ш тобында «уй!р». Б\з мэтш логикасына ен жакын «ушр» - жакындасу, ет1 уйрену деген магынасымен алдык. КТ.1У. 6: 46) 4ЧКшйЪ созш В.Томсен «Ызйк11]е » -д е п окып, « .. (1е за гасе е* с1е зоп реир1е» [81.116]- деп аударса, В.В.Радлов аудармай кеткен. Байыргы турю создерш жасаушылар «Родственники (?)» - деп аударып ол соз ираннан енген дейд! (ДТС.103). Култегш мэтшшдеп сойлемнщ логикасына, ондагы созжасам (лексика) тэсшше суйене отырып кыпшак тип тобынын, Ьесйк (беек) с©31 екенше коз жетюзД1К. Ьесйк - беспч. «Ь1г Из) )а1]у1заг оуизу Ьойипу Ьезйкще 1е§1 цу^шуг» сойлемд] «Б1р адам (кесем, ел басшысы-С.К-) жацылса (кателессе), беагщ е дейш (урпагына, оньщ урпагыньщ урпагына дейш) зардап шегед]», - деп аудардык. 47) а) «(Лезкп]». В.Томсен «СЛезкщ» - деп окып «болу, болж, улес» - деп аударган [81.38]. В.В.Радлов «б1йзк11]» - деп окып, аудармай кеткен [16.39]. С.Е.Малов «ГПезкц)» - деп окып, мулдем терю аударган [136.34]. й1ез~«йШз (МК.1.62); Шез-Шйк (МК.1.62-18); 91

Шй5~й1й§ (МК. 1.62-19; 72-18), болу, белюу, улес. Олай болса «Тйшк Ьоёип и1е$к»з Ыгуе сууаз )у§, Тб&йкеп ^ г у - Турю халкы, улесш [болган) Чугай-жынысыныц он жагы Тегулден бсрп жазык (даласы)», - деп аударылады. б) «Тб§й1» - жер аты. Тб§П - теплу, кулау (каз). Тб§Ш - самсаган орманнын ш епндеп жас есюндер, самсаган кешеттер. Бул арада жер атауы ретшде колданган. в) Сарыезеншц ею жагындагы колтьщты (Сарыезеншц мушстешп келетш колтыгыньщ шыгыс жагы. Озеннщ шыгыс жагындагы Баодэ Хэцюи, Ляньгуань, Циньшуй, Оцтустж бет жагындагы Фугу, Цзясянь мацы - С.К ) туржтер «Чугай-куз жынысы» - деп атаган. Табигаты гажайып, жердщ жэннаты. Бул жер ушш сонау Хунну заманынан бер1 кытайлар мен турюлер 6.3.702-710-жылдарына дешн мыц жыл боны шайкасып, таласып келген. КТ.1У.11.48) «Вбё» В.Томсен, В.В.Радлов, С.Е.Маловтар «так» [81.118; 16.40; 136.35], - деп аударган. Тура «так» (хан тагы) магынасына келмейд1. Ю.А.Зуев «Ьоё» сез1Н1ц байыргы этноколданыс аналогтарын жан-жакты карастырып, ежелг1 турк! этно-модениет1не талдау жасап, [150.47-57] неп зп сипаттамасын аныктаган. Б1з Ю.А.Зуевтыц осы усынысын дамыгуды жен кердш. а) «Е81Г». Сонау Хунну заманынан Хан тагын «е81г» - деп атаган. Кытайдын Хан патшалык дэу1ршде «е81г»-д1 «Ху чуан» - деп атаган [102.57, 245]. Байыргы турю мэтшдершде Г8 «е81г» (Туй.60,62). «Хучуан» - деп аталатынын, бул орындыктыц жиналмалы боп келет1н1н кытайлар толык сипаттап жазган. Турк1лер шыгысындагы улы керш1с1 кытайлыктардыц каганатты атау, каганатка ат беру салт-дэстур1не ел1ктеп, солардыц ерекш!Л1Г1не беЙ1мдеп пайдаланган сиякты. Кытай тарихында Лиу эулет1 Хань патшалыгын (Ханьский дом) (б.з.д.206-6.3.220 жж.), Цау эулет1 Вэй патшалыгын (б.з. 220-280 жж.), Сы-ма зулеп Цзинь (Жин) патшалыгын (6.3.265-420 жж.), Лиу эулет! (бурыцгы Хань урпактары), Суц патшалыгын (6.3.420-479 жж), Тоба эулет1 Тоба-Вэй патшалыгын (б.з. 386-534 жж.), Юань эулет1 Шыгыс Вэй патшалыгын (б.з.534-550 жж.), Янь эулет1 Суй патшалыгын (б.з. 581-618 жж.), Ли эулет1 Тац патшалыгын (б.з. 618-907 жж.) билеген заманда жаца еюмет орнатып, патшалыктыц атауын езгерт1п отырган. Мше, осы дэстурд1ц байыргы туркшерде де болгандыгыныц 61рден б!р айгагын Туй-укук мэт1н1нен керем1з. Онда кыпшак тайпалык б1рлест1п Турю каганатын билеген дэу1рде (Бумын заманынан бурын б.з. 245-744 92

жж.), бес жуз жыл бойы (МШУ.1.4) «Тйгйк - е$т> - Турж - тагы (Турж патшалыгы) атанса, Огыз тайпалар одагы билеген дэу1рде «Уйгыр» - Б1ржкен турж каганаты аталып келген. Сондыктан, «Вой» атауын «так» - деп аударуга келмейдь б) Ю.А.Зуев керсетш отырган аныз - деректсрге [151.1.231], онын, аналогтарына жэне ол жасаган талдауларга суйене отырып «Ьос1-1е1]п» (кыт.-«Бо-дининли») тещрепнен «Вб(1»-тын магынасын, орнын 13ДСЛ1К. - Кытай деректершде туркшер касиетп тауды «Вое! 1едг1» (бо-дининли) Бод-Тэн1р1 [151.1.231]; - Х1-ХП гасырлардагы уйгыр деректершде «Ъос1-ца]а» - Бодшьщы (жар гас); - Рашид-ад-динде «<3и14ау» - купы [касиетп] тау; - Ата-Мэл1к Жувейниде «ОиМау»; - Абулгазы БаЬадурде «ОиМау»; - Орда-балык устынындагы кытай мэтшде (б.з. 832 жылы орнаткан) Бут «кит. ЪЧиа! [152.49]; - Венгриядагы турж жер атауында (16. г . ) Буд-вар - Будвар. 1ш1-сыртын анызбен аптап, киялмен кемкерген жет! тупнускадан жогарыдагы Ж еп мэйек-дерект! суз1и алдык. Бул мэйек-дерекке Караганда «Ьос!» немесе «ци1» атты касиетт! гау бар. Ол таудыц киеС1 (иес1) - Бод. Оны байыргы туркшер «Бод-ТэшрЬ> - деп атаган. Бул угым Байыргы турк1лерд1н; жер-су киес1 (иес1), Умай-ана 1спепт таудыц киес1 екен. Байыргы турк1лерд1ц дуниетаиымы бойынша тау-аталык эулет1Н1ц, жер-су - анальж эулетшщ орны. Аталык эулет Тэц1рден (нурдан) жаратылган. Тэц1рден жерге ж1берген елипс1 Бед/Бод. Бул б^р гана таудыц киес1 емес, адам баласын тэртшке салып, когамды баскарып отыратын тактыц (трон) киес1. Тэц1рл1к Д1НН1Ц «ею н с п з » ( а м а л м е н б ш 1к ) д у н и е т а н ы м ы н ы ц ж у й е с 1 б о й ы н ш а а т ы п караеак Ьос1/Вбс1 - т а к к и е с 1Н1ц а т а у ы е к е н . в) Кытай тупнускаларында корсеткен дерек рас болса аталган Тау каз1р де болу керек. Ол шамасы Каракорум каласы Хангай тау жотасыныц ортасына орналаскан. Буг1нг1 Хангай тау жотасын турк1лер Отукен деп атаган. Кытай дереп бойынша Отукеннен батыска карай 500 ли (250 км) жерде «Бод-тенгри» (Бо-дининли) орналаскан. [151.1.231]. Хангай жотасыныц батыс жагындагы тау сшемдер1 узЫ п б1ткеннен кеЙ1н тура батыска карай 230 шакырым жерде Кок-Кайырхан (мои. Хох-хайрхаи) тау жотасы бар. Осы 93

мандаты тургын халы к сиынып, табынатын «касиегп», - деп аталатын «Тау ТэщрЬ> Кек-К,айырхан жотасыньщ Ошустш батысындагы Д е в е т т деп аталатын таудьщ мащында. Девеггп тауынын батысында атакты «Гурван мандал» (уш кумбез) тауы бар. Халык осы уш емшек «Уш кумбез - Гурван-Мандал» тауына сыйынады. Бул Баянхонгор аймагыньщ Бу-цаган сумыныньщ (елке) жерь Осы таудан Р.Бямба, С.Дашцэмбэл байыргы турю жазуын тапкан. «Гурван - Мандал» - деп аталатын таулардын ушар басы тепе. Ушеушщ уетшде де ортасы шункыр тас обалар бар. Ушеушде де (басында) тас бетшщ суреттер1 мол кашалган. Органгы жэне Шыгыс кумбез таулардын басында байыргы турю жазуы бар. 2002 жылы кыста осы тауда еюнип рег болып тас бетшщ суреттерш толык гуарш алдык (К.Сарткожаулы). Бул манды жазда ешюм жайламайды. Ж ергшют халык сол таудьщ онтуст1к - батыс жагындагы Мандалын-голдыц (езен1) жагалауында болады. Сол жердег! тургын халыктьщ тарихи аныз, энг1мелер1 бойынша бурыцгы уакытта Гурван-Мандал (Уш Кумбез) тауынын аты Хутагг-Хайрхан (Кутты-Капырхан) болган. Кешн таудьщ формасына карай «мандал» (кумбез) аталып кет1пт1. Хутагт (мои) байыргы турюше «цийиу», «циЬ>, - деп аталады. Халык бул уш тауга сыйынып, актык байлап, сут шашып келед1. Уш кумбез таудьщ 6И1КТ1Г1 алыстан б1рдей болып кершед1. Таудьщ басын эдеЙ1 кыркып экеткендей алыстан теп-тепс кер]нед1. Вулкан атылуынан пайда болган вулкандык базальт тастар. Осы уш таудьщ солтустш етег1нде мус1нтас бар. Тас бет1нде эр алуан сурегтер, 100-ге жуык байыргы тайпалар танбасы кашалган. Онын 1Ш1нде Кек Тур1ктерд1н рэм131 болган «серке» ^ « тацба, Огыз тайпасыньщ бас танбасы, Б1р1ккен тур!к каганатыньщ рэм131 ай ганбалары сызылган. Тас бетшдеп суреттерде дуниен1н терт бурышы бейнеленген текше шаршы; Тэн1рл1к дшнщ барык (храм) сурет1; басына сэукеле кипзш, сэукелсн1ц ушар басынан жалын лапылдап жанып тургандай етш суреттеген ек1 ка баг Умай-ана бейнеа салынган. Умай-ана ек! колын кеуде тусына койып ТэнАрге тагзым етш тур. Умай-ана бейнесшщ он жагында уш т!лд1 хан-тэж1н]н сурет1 сызылган. Жанына хан тэж1н катар койып, сызуы каншама тэн!р тек'п нурдан жаратылса да, хандар мен кагандардын Умай ана танбалар, Б1р1ккен каганаттьщ 94

курсагынан шыкканын ацгарткандай. Ец гажайып сурет - барык;, элем агаш жэне элемнщ терт бурышын мецзеген суреттер. Бул суреттер - К^ут-таг (Турван-мандал) тауыныц ежелп дэу1рден бермен карай касиетп аталып, халык сыйынып келгеншщ б!р айгагы (Кдрацыз. Гурван-Мандал жартасындагы суреттер 1, 2, 3). Тагы да б1р танкаларлык сурег - К^ытай нускаларындагы «Ху чуан (огыздар тагы) аталган тактын тас бетшдеп сызба сурет!. Сурет мынау: Осылайша «Кут-таг» атты киел1 тауга хан тагынын сурст1 калган. Кдытайлар байыргы турюлердщ аныз эцпмес1 бойынша керсетшген таудыц атын, оныц жерш дэл керсеткен. Жогарыдагы деректер, галдаулар, аныздар Вбс1/Ьос1 атауы гау киеС1, так киеа екенш аныктайды. г) «ЕЫ§1ег§й». ЕЬ-курень (алкакотан), 1§-табыс с е п т т жалгауы. М: 8б2+и§=8б2й§ - сезд1, сейлемд1; к ^ + ^ к ш ^ ; (адамды); пот+иу (гылымды, 61Л1МД1); 1ег/1аг - кеггпк жалгауы. §й/ уи - тэуелдж жалгауы. еЫег§й - ебтерщмен б1рге. Жогарыдагы талдауларга (а, б, в, г) жугше отырып «Тйгйк ат(у Ьос1ип Ье§1ег Ьбс1ке кигй§те еЫ§1ег§й ]аду1(1асу$12» сейлемш «Туржтщ каз1рп (мына) халкы, бектер1, бедке багынышты (ынтымакка) ебтерщмен б1рге Ыздер кателш жасайсыздар», деп аударуга болады. КТ. 1У.12;49) Култепн мэтшшде шУТ деп кесюндеген сезд1 буган деш нп зерттеушшер «{азуп» - деп транскрипциялаган ед1. Булайша транскрипция жасаганда «1৻ (тас) деген сезд! кайталайды. Э р1 байыргы кыпшак фонетикасына соншама дэл келмейпнш ескерш бгз «1у$уп» - деп окып, «тысын» - деи аудардык. 50) «Аёупсуу» - Орта гасырлык деректерде ас1уп, ас!упсуу - баскаша , езгеше (ОВН.7223; Озр. 10812; ТТ.Ш68; (}ВН. 17227;) деген магнаны бшд1рген. Кулгепн, Бшге каган мэтшдершдеп осы сезд! В.В.Радлов, В.Томсен бояу, ецдеу деп аударган. Бул арадагы магынасы - «сурет». Ойткеш, Култепн, Бшге каган, Туйукук кешендершдеп барыктьщ 1Ш1-сырты сыланып, устше сурет салынган. 1цц-сыртына сурет салганы туралы К,ытай деректергнде де жазылган [151.1. 277]. Мундагы ВесНг - бедерлеу, 1аз - устын, ацуг - мусш екеш жогарыда айтылды. Ал, аёупсуу - сурет. А(1уп, ас1упсуу сезшщ непзп магынасы «баскаша», «езгеше», «ерекше». Бул «сурет» сезшщ орнына колданган. Суретпп кандай бхр кесюн, сурет салганда ол заттыц езгеше, баскаша нускасын дайындайды. Ол заттыц табиги ез1 емес, сондыктан турюлер «баскаша», «езгеше» 95

- деп атаган. Осы сез ерте орта гасыр дэуфшде «сурет» - деген сездщ орнына колданылган. КТЛУ.У.13. 51) «А<;у5у». В.Томсен « сош т» (жиен) [81. 119], В.В.Радлов «Родственник» (туысы) [16.41], С.Е.Малов «внук» [136. 36], - деп аударган. Турю халыктарында балаларын устаз жалдап уйде окыту достур! болган. Сол салт-дэстур бойынша баланыц устазы оган «аталык» болады. Ал Кавказ халыктарында соныц 1Ш1нде кабардин, балкар, адыгей, черкестерде бала туа салысымен (жогаргы топтыц адамдары) ез1 1спеттес немесе озшен б1р сагы томен адамга берш жгберш асыратып, тэрбиелетш алатын болган. Бала сол отбасында 7-12 жаска дешн болып, тэрбиеленш, сонан сон туган отбасына кайтарылатын болган. Мше, сол асырап, тэрбиелеп берген ата-анасы балага «аталык» болып аталган [153.41-42]. Турю халыктарыныц осы тарихи салт-санасын ескере отырып, байыргы турю лексикасындагы «а!узу» сезщ «аталык», - деп аудардык. Ойткеш Иоллыг-тегш - Култепннщ, Бшге каганньщ устазы. КТЛУЛ4: 52) а) Култепн кайтыс болган сон онын алтыны, кум1С1, акыгы (асыл тас казына), дуние-мулк1, горт мын жылкысы, карасы (сиыр, туйе) тугелдей халкына таратылып бершген. Казак халкы картайып олген адамнын ки1М1н туган-туысына таратып беред1. Олген адамнын артынан жыртыс таратады. Осы жора-жосын сонау байыргы туркшерден бер) жалгаскан. Байыргы турюлердщ кора-кора кой, алтын, кумю, асыл казына, жылкы, сиырын таратагын салт-достур! мындаган жылдар бойы узшмей сакталып, озгереозгере казакта соньщ журнагы гана калган. Ал, аргында калган Бег1м, тепндер1не «1ег)п Ьо1иса-Тэц1р болысады», - деп тус1нд]'рген (КТ.1У. 14). б) «Ти)уи1» Ш)уип - туйгын. - I - кепт1к жалгауы. Алгашкы тур1ккаганаты заманында сарбаздарды «Ьбп - бер1» - деп атаса, еюнШ1 тур]к каганаты заманында алгы шептег]лерд1 «1и|'уип~Ш]уиЬ>, - деп атаган. Туйгын - шапшан ушатын кыран кус. Осы туйгын кустын сурет! Култег1н тэж1Н1н мацдайында, Кошо-Цайдам III, IV. V кешендершщ шарбактастарына кашалып ойылган (караныз. Косымша суреттер Кошо-Цайдам. III.V). КТЛУЛ: 54) «Си ке1ш11». В.Томсен «. . [иу]бг1Ь> [81.121], В.В.Радлов «. .. 6111» - деп транскрипция жасаган. Баска бгр сезден кешнп 4 эрш жаксы кор1нбейд1. Б1з бул ор1птерд1 линз лупамен карап отырып эрец дегенде кош1рд1к. Си - каз1рп казак тйпндей «шу». Магынасы «шулау», «шуылдау». Олай болса жогарыдагы 96

тчркес «шу кетершдЬ> - деп аударылмак. Б т г таска (устынга) неге «циигуёап си ке1иг11 - солтуст1ктен шу кетершд1?» - деген сурак туады. Солтустж - терютш багыт жамандык пен жайсыздыктын символы. Солтуст1кт1 онтустж демей, терютж деп атауы содан. Мумкш эйелдердщ терктж жакта отырып дауыс кетерш, жоктау айтатын салты ол заманда да болган болар. Буш арада энпме жоктау туралы боп тур. Осы сойлемд! окыганда, коз алдьщызга уйдщ немесе хан Ордасыньщ сол жак босагасында отырып даусын шыгарып, жоктау айткан эйелдер елестейдь Осылайша жоктау айту казак халкында бупнге дешн кездесед1. 54) «[а]]1уу[па]» сезш В.Томсен «апиц[.]ца» [81.121], В.В.Радлов «]ег1е» [16.44], - деп транскрипциялаган. Тас бетшде алгашкы б1р эрш, одан сон уш эрш бар, одан сонгы ею эрш ешш калган. Бгз бул сезд1 «[а]]1уу[па] - буйрыгымен», - деп окыдык. «ВП1§е чауап [а]]1уу[па] 1штКйМе§1т§Ш2еёио1игу1[с1у] - Бшге каган жарлыгымен (айтуымен) 1шм Култепнге кузет койылды», - деп аудардык. Кузет отрядыньщ басшысына Ынанчу-тархан, Ярган-тархан шеш бершген. Мше, осы кузет 1260-жылдарга дейш сакталган. КТ.1.41: 55) рЬтх - ияир - парыктап. Кдраныз тусшжгеме №4. 56) «1и|уи1» Карацыз. Тусшжтеме №52(6). 7-158

Б1ЛГЕ КАГАН КИЕЛ1 ОРЫН КЕШЕН1 (БК) Турган орны. (Ы 47°33’44,3” ; Е 102° 50’19,6”) Орталык Монголия Архангай аймагы, Хашаты сумыны, Орхон езешнщ шыгыс жагалауы, Цайдам деген кчшкентай к елдщ онтустж-батыс жагындагы Цайдам атты жазыкта. Кешен ^аракорын калашыгыныц (Эрдэнэзуу циркеу\) солтустптнде 45 км каш ыктыкта жатыр. Улан-Батыр каласынан 400 км, Хашат сумынынан 15 км. Бул Цайдам жазыгын тургындар Кошо-Цайдам (ескертю ит жазык дала) деп атайды. Осы Цайдам жазыгынын терше орналаскан Култепн кешеншщ он жагында 500 м жерде Бшге каган кешен! тургызылган. Зерттелук Бшге каганнын кешеш Култепн кешешмен б^рдей зерттелш келедг Н. М. Ядринцев (171; 172), О. Гейкель (206), В. Томсен (249), В. В. Радловтардын ес1м1мсн тыгыз байланысты (109). Кешенге ец эуел1 В. В. Радлов шагын казба жумысын журпзген. 1976-1982 жылдар аралыгында Ц. Сарткожаулы кешешпц жалпы сызба-жоспарын кагаз бет1не туарш , мусгнтастардыц елшем1н алып, сурет1Н сызып, фогога тус1рд1 (156; 126). Монгол археологы Д. Баяр Б1лге-каган кешешндеп адамдардыц, мус1нтасыныц сурет1н сызып, сипаттамасымен коса жариялады (17 .88-92). 2000 жылдан бастап Монголия мен Туркияныц б1р1ккен экспедициясы кешенде казба жумысын ж у р п зт, зерттей бастады. Археологиялык казба жумысы ол! аякталган жок (209;210). Д.Баяр бастаган Монгол археологтары Бшге каган кешеншш казба жумысыныц кортындысын 2003 жылы жариялады (16.75-83). Кешеннщ сипаггамасы: Б1лге каган кешен1 Култепн кешеншщ оцтуст1к жагында 500 м кашыктыкта. Кешенн1ц жалпы курылымы Кулгепн кешешмен уксас, батыста^ шыгыска карай орналаскан. Сырткы корган С1лем1мен коса есептегенде - 150x110 м. Барыктыц ес1Г1 шыгыска карайды. Бупнде корганныц орны жал болып калган. Жал сырты ор. Ордыц жалпактыгы - 2,50 м. Корган ордыц 1шшде. К,орган кабыргасынын калыцдыгы Култег1н кешеншщ кабыргасымен молшерлес. (Корганныц сызба-жоспарын карацыз). Улкен гранитген ойылган текшетас корганныц 1шю тор1не орналаскан. 0л ш ем 1 -200x200x100 см; ортасы доцгелекойык. Ойыктыц диаметр! - 70 см. Бул текшетастын жан-жагы оттыц куйес1нен карайган. Осыган Караганда текшетастын сыртына от жагылып, жора-жосындар рэс1М1 етюз1Л1п турган сиякты. 98

Текшетастын солтустж жагында, одан 170 см аралыкта шарбактас орналаскан. Бул шарбактастын терт кабыргасындагы плита тастарга гулдесте ернск салынган. Шарбактастын, батыс, шыгыс, солтуспк кабыргасына аксур туст1 гранит тас койылган. Ал он жак кабыргасынын плитасы баран туст1 тастан койылган. Текшетастан тура шыгыска карай барык орналаскан. Барыкгыц кираган орнында эппак мрамордан жасалган Бьпге каганнын малдас курып отыргызган муснп жэне б1р т1зерлеп отырган Буб1- бепм ханымныц мусш1 сакталган. Барыктын шыгыс жагында жолбарыстын мусш1 жатыр. Одан шыгыска карай уш белшш опырылган мэтш кашалган устын жатыр. Устыннын оцтустж - батыс жагында (250 см аралыкта) аркасында унгысы бар бакатас орналаскан. Устыннын шыгыс жагында (2 м. аралыкта) корган есйчнен юрер жолда б)р-б1рше карап ею койтас тур. Кешеннщ пню аллеясыныц сыртында «Телес шад балбалы», - деген жазуы бар бас балбал тургызылган. Мше, осы бас балбалдан сон кешен корганынын сыртына корган есш нен тура кун шыгыска багытталып 3 км-ге созылган 230 дана балбал тастар сап тузейдг Балбалдардын сонгы тгзбепнщ ушы солга бурылып барып аякталган. Археологиялык казба кез1нде табылган муралар: Археологиялык казба кез1нде табылган мураларды Туркия Ресиубликасыньщ ТИКА (Туркиянын халыкаралык ынтымактастык когамынын бас баскармасы) мен Монголия мэдениет м инистрлтнщ тарапынан журпзген Тур 1 к-Монгол б]р1ккен экспедициясы шыгарган «Моцголиядагы тур1к ескертк1штер жобасыныц 2000 жылгы зерттеулер1» ап ы экспедицияныц баяндамасынан алып отырмыз (210;209). 1. Жозатас жэне сый асы: Казба жумысы кез1иде Бшге каган барыгыныц шпнен Каган мен ханымыныц алдына койылатын акыргас (жозы) табылган. Усинс кумю табакка салынып койдыц ец сыйлы мушес1 бас тартылган. Бастыц касына койдыц он ек1 мушес] толык тартылган. Бастыц танауы табактын солтустж-батысына карай сэл бурып орналастырылган. Оныц он жагына (табак тартушынын он кол жагы) жамбас, жауырын, белдеме жэне субе кабыргалар койылган. Ал бастыц оц жагына кара кабыргалармен коса асык жш1к, ортан ж ш к, токпан жйнк, омыртка, белдемелер орналастырылган. Олардыц шет1не арка жэне мойын койылыпты. Бастыц танау жагына (каган мен ханымга караган жагына) койдыц белдемес! койылган. 99

2. Алтын, кумю буйымдар: К^агаи мен катун алдына тертбурыш жайпак табакка алтын, кум к капсырмалар, эртурл1 сэндш асыл металдар койылган. Ондагы жузж, бшезж, сырга, туймелер т. с. с. асыл буйымдар кездщ жауын алады. Алгын, кум1с кумыралар, алтын капсырмалар, юсе белбеудщ алтын эшекейлер1 табылган. Онымен катар буктеп тастаган жалпак алтын кесщ дкй алтын кеселер табылган. 3. Кум1с бугы: Б1лге-каган кешешнен кос кумю бугы табылган. Бугылар соншама табиги мусшделген. М уащ й шьщау эдю1мен 1шш куыс етш жасаган. Бул сонау ежелп замандагы 1ш-огыздар (скиф) мен сактардыц байыргы турю дэу1рше деш нп шьщау енер1 сабактастыгынын узбей жалгасып келе жаткандыгын керсетед!. ЬОулагын сэл улкен жасап, кос мушз орнаткан. Муй1зд1ц б1р1 жулынып калган. Мумюн, казба жумысы кез1нде табылган болар. Оны аталмыш ецбектен коре алмадьщ. 4. Алтын тэж1: Б1лге каган кешеншщ барык алацынан колем1 шагын алтын тэж1 табылган.Тэж1н1н мандайына Култепн мусппнщ тэж1С1ндег1 ацыз кустын (самурык) бейнес1н шьщап жасаган. Кустьщ аузына тумарша т1стеткен. Бундагы ацыз кустыц бас бейнес1 КТ. III, V шарбакгастардагы бейне суреттермен уксас. Ескертюш устын: Б1лге каган ескертк1Ш1 эу баста бакатаска отыргызылган. Кей1н кулап тускенде, устын уш бол1Н]п калган. Келем1 - 375x132x54 см. Устынныц жогаргы жагындагы кеск1н Култепн устынынын басындагы кеск1н бедермен уксас. Киетек кесК1н бауырында каган символы - «серке» тацбасы кашалган. Култегш устынындагы киетек пен тэн1к. Онда боршщ басына арыстанныц шуйдес1, айдаЬардыц денес1, жолбарыстыц аягы мус1нделген. Байыргы турюлердщ ацыз-эпсаналарындагыдай айбатты жырткыш хайуанаттардыц ец сусты мушелер1мен бер1 бейнесше косып мус^ндеп айбаттандыра, кушейт1ле бершген. Кене турк! жа:?уыныц мэт1Н1 кашалган. Б.1 бет1Н1ц уст1нг1 жагына каган символы болган «серке» бейнеленген. Б III бетше кытай иероглифмен кытай тш ндеГ1 мэт^н жазылган. Бул беттеп мэт1н эрозияга катты ушыраган. Иероглифтер копсып тус1п калгандыктан, жаксы окылмайды. БЛ бетте 41 жол, Б.II, III беттщ эркайсысында 15 жолдан 30 жол кене турю мэт1Н1 кашалган. Б1лге каган кешен аллеясыныц ес1к жактагы турган алгашкы балбалына б1р жол сез жазылган. Ол: «Телес шад балбалы», - деген сез. 100