วัดร้างในบางกอก
วัดร้างในบางกอก ประภัสสร์ ชูวิเชียร ราคา ๓๒๕ บาท
วัดร้างในบางกอก • ประภัสสร์ ชูวิเชียร พิมพ์ครั้งที่ ๑ : มิถุนายน ๒๕๕๙ พิมพ์ครั้งที่ ๒ : สิงหาคม ๒๕๕๙ ราคา ๓๒๕ บาท ข้อมูลทางบรรณานุกรม ประภัสสร์ ชูวิเชียร. วัดร้างในบางกอก. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๕๙. ๓๑๒ หน้า. ภาพประกอบ. ๑. วัด- -ไทย- -ประวัติ. I. ชื่อเรื่อง. 294.3135 ISBN 978 - 974 - 02 - 1491 - 5 • ที่ปรึกษาส�านักพิมพ์ : อารักษ์ คคะนาท, สุพจน์ แจ้งเร็ว, นงนุช สิงหเดชะ • ผู้จัดการส�านักพิมพ์ : กิตติวรรณ เทิงวิเศษ • รองผู้จัดการส�านักพิมพ์ : รุจิรัตน์ ทิมวัฒน์, อพิสิทธิ์ ธีระจารุวรรณ • บรรณาธิการบริหาร : สุลักษณ์ บุนปาน • บรรณาธิการส�านักพิมพ์ : พัลลภ สามสี • หัวหน้ากองบรรณาธิการ : มณฑล ประภากรเกียรติ • พิสูจน์อักษร : โชติช่วง ระวิน | พัทน์นลิน อินทรหอม • รูปเล่ม : อรอนงค์ อินทรอุดม • ศิลปกรรม - ออกแบบปก : นุสรา สมบูรณ์รัตน์ • ประชาสัมพันธ์ : ตรีธนา น้อยสี บริษัทมติชน จ�ากัด (มหาชน) : ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ ๑ เขตจตุจักร กรุงเทพฯ ๑๐๙๐๐ โทรศัพท์ ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ต่อ ๑๒๓๕ โทรสาร ๐-๒๕๘๙-๕๘๑๘ แม่พิมพ์สี-ขาวด�า : กองงานเตรียมพิมพ์ บริษัทมติชน จ�ากัด (มหาชน) ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ ๑ เขตจตุจักร กรุงเทพฯ ๑๐๙๐๐ โทรศัพท์ ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ต่อ ๒๔๐๐-๒๔๐๒ พิมพ์ที่ : โรงพิมพ์มติชนปากเกร็ด ๒๗/๑ หมู่ ๕ ถนนสุขาประชาสรรค์ ๒ ต�าบลบางพูด อ�าเภอปากเกร็ด จังหวัดนนทบุรี ๑๑๑๒๐ โทรศัพท์ ๐-๒๕๘๔-๒๑๓๓, ๐-๒๕๘๒-๐๕๙๖ โทรสาร ๐-๒๕๘๒-๐๕๙๗ จัดจ�าหน่ายโดย : บริษัทงานดี จ�ากัด (ในเครือมติชน) ๑๒ ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ ๑ เขตจตุจักร กรุงเทพฯ ๑๐๙๐๐ โทรศัพท์ ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ต่อ ๓๓๕๐, ๓๓๕๑ โทรสาร ๐-๒๕๙๑-๙๐๑๒ Matichon Publishing House a division of Matichon Public Co., Ltd. 12 Tethsabannarueman Rd., Prachanivate 1, Chatuchak, Bangkok 10900 Thailand หากสถาบันการศึกษา หน่วยงานต่างๆ และบุคคล ต้องการสั่งซื้อจ�านวนมากในราคาพิเศษ โปรดติดต่อโดยตรงที่ บริษัทงานดี จ�ากัด โทรศัพท์ ๐-๒๕๘๐-๐๐๒๑ ต่อ ๓๓๕๓ โทรสาร ๐-๒๕๙๑-๙๐๑๒ หนังสือเล่มนี้พิมพ์ด้วยหมึกที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม เพื่อปกป้องธรรมชาติ และสุขภาพของผู้อ่าน
ประภัสสร์ ชูวิเชียร (5) สารบัญ วัดร้างในบางกอก วัดร้างในบางกอก l±±เส ¼ l±± µ¶ ท�าไมต้องไป “วัดร้าง” ๒ วัดภุมรินทร์ราชปักษี ๗ ÄรชปØiีÅ ี¬¨รÓlเียว¥ วัดน้อยทองอยู่ ๒๘ §lรpะรูÓวÒยูÒี¬¨ffl วัดสวนสวรรค์ บางยี่ขัน ๔๓ สวสวรรl์ี¬~ูi วัดพิกุลใน ๖๓ ยÓย¨ปยÓย วัดอังกุลา ๘๑ ีวoÒ|±iัเÒูiิย์ วัดโคกโพธิ์ราม วัดปู่เถร วัดกระดังงา ๙๗ · วั|รÓoชเooii วัดใหม่เชิงเลน ๑๑๘ วั|รÓoี¬~ูiสรÓoj§Ò
(6) วัดร้างในบางกอก วัดสุวรรณคีรี ๑๓๓ วั|รÓoเสÓoสยเiÒ วัดใหม่วิเชียร ๑๔๗ ระ ¨สยส์ioสวiiัร~¨Îัoวั|รÓo วัดสี่บาทกับวัดนาค ๑๖๓ วั|รÓoioยÒ¦jวรเiÒ วัดร้างบางบอน? (วิหารหลวงพ่อขาว) ๑๘๓ วั|ิรััi|ิ°สิิ° วัดพระยาไกร หรือวัดโชตนาราม ๑๙๘ piวั| Òเร ¦รoเ¬ย เปÚูย์iรlÓ วัดหน้าพระธาตุ วัดทอง วัดเงิน วัดไก่เตี้ย ๒๑๖ วั|รÓoี¬iยรÒoเปÚวั|§Ò iัเo¦ร{ี¬Òเรloเ}ย วัดวงศมูลวิหาร ๒๒๘ วั|รÓoioiรูÒรเร วัดรังษีสุทธาวาส ๒๔๗ iวั|รÓo¨วÓ§วั|วo วัดบวรสถานสุทธาวาส ๒๖๓ วั|รÓoÒioiรเปี¬ย¥ปojooii ส่งท้ายเรื่องราวหลากหลาย จากวัดร้างในบางกอก ๒๘๒ รร{ iร ¶½µ
ประภัสสร์ ชูวิเชียร (7) เรือกสวนในคลองสาขาลึกเข้าไปแถบย่านตลิ่งชัน ซึ่งเป็นพื้นที่เกษตรกรรมมาแต่โบราณ ได้พบหลักฐานวัดร้างหลายแห่งตั้งอยู่ด้วย
(8) วัดร้างในบางกอก บางกอก ยุคต้นอยุธยา จากหนังสือ วัดร้างในบางกอก กรุงเทพ มีต้นทางพั{นาการตั้งแต่ยุคต้นอยุยา ก่อน พ ศ จากsุมsนหม¢่บ้านsาวประมงkนาดเล¬กๆ ริมแม่น�้าด้านทิศเหนือ ติดเkตนนทบุรี ลงด้านทิศใต้ใกล้อ่าว©ทย ที่เว้าลึกเk้า©ปายในมากกว่า ปÙจจุบัน :หรือต่าง©ม่มากจากยุคทวารวดี ราวหลัง พ ศ sายÙÜง ทะเลอ่าว©ทยด้านทิศเหนือหรือด้านบนเว้าลึกเk้า©ปในแ ่นดินกรุงเทพ ถึงแkวงแสมด�า เkตบางkุนเทียน กทม ยาวต่อเนื่องถึงอ�าเอเมือง จังหวัดสมุทรสาคร kนาน©ปกับคลองสนามsัย ต่อเนื่องคลองมหาsัย และถนนพระราม < sุมsนหม¢่บ้านบางแห่งkองกรุงเทพ ยุคอยุยา เติบโตkึ้นเปÛน sุมsนเมืองสถานีการค้าริมแม่น�้า ตั้งแต่ราวหลัง พ ศ ©ด้แก่ sุมsนเมืองแรกสุดอย¢่บริเว|คลองเตย และหลังสุดอย¢่บริเว|บางกอก เมืองพระประแดงคลองเตย อย¢่ริมแม่น�้าÙÜงตะวันออก เปÛน sุมsนเมืองแรกสุดkองกรุงเทพ ราวหลัง พ ศ ค�าน�าเสนอ วัดร้างในบางกอก วัดร้างในบางกอก
ประภัสสร์ ชูวิเชียร (9) เพราะอย¢่บนเส้นทางการค้าทางทะเลสมุทร จากอ่าว©ทยเk้าออกสะดวกถึงรัyละโว้-อโยยา k|ะเดียวกันเsื่อมโยงถึงรัyกัมพ¢sา ที่โตนเลสาบ ทะเลสาบ โดย ่าน©ปทางคลองส�าโรง เk้าแม่น�้าบาง ปะกง ทวน©ปทางทิศตะวันออก แล้วเดินบกเk้าถึงเมืองพระนครหลวง ในกัมพ¢sา เหตุที่เรียกเมืองพระประแดงคลองเตย เพราะสมัยเก่าสุดตั้งอย¢่ บริเว|คลองเตย ที่เปÛนท่าเรือกรุงเทพ ในปÙจจุบัน เพื่อให้ต่างจาก เมืองพระประแดงสมัยหลังย้าย©ปอย¢่อ�าเอพระประแดง จังหวัดสมุทร ปราการ เมืองบางกอก อย¢่ริมแม่น�้าÙÜงตะวันตก เปÛนsุมsนเมืองแห่งที่ สองkองกรุงเทพ เติบโตkึ้นหลังเมืองพระประแดงคลองเตย เพราะอย¢่บนเส้นทางคมนาคมที่เปÛนแม่น�้าล�าคลอง หลบคลื่น ลมทะเลเk้าคลองด่าน ่าน©ปแม่น�้าท่าจีน แม่น�้าแม่กลอง เsื่อมทะเล อันดามัน มหาสมุทรอินเดีย ©ด้ทั้งทางเมืองมะริด และด่านเจดีย์สามองค์ ต่อ©ปk้างหน้าเมืองบางกอก©ด้นามทางการว่าเมืองนบุรี ชุมชนมีซาก สิ่งยืนยันการมีตัวตนจริงkองsุมsนหม¢่บ้านและเมืองในกรุงเทพ ยุคต้นอยุยา นอกจากมีบันทึกเอกสารต่างๆ แล้ว ยังพบหลักyาน ประวัติศาสตร์โบรา|คดีหรือประวัติศาสตร์ศิลปะจ�านวนมาก เหลือซาก กระจัดกระจายที่เรียกกันในปÙจจุบันว่าวัดร้าง sุมsนเก่าแก่ดั้งเดิมใน©ทย โดยเrพาะบริเว|ลุ่มน�้าเจ้าพระยา ล้วนมีศ¢นย์กลางอย¢่ที่วัดซึ่งมักเคยเปÛนที่ตั้งหอ ีหรือที่Ùงศพกลางหม¢่ บ้านมาก่อน ถ้าจะร¢้จักและเk้าใจความเปÛนมาkองsุมsนเก่าแก่ดั้งเดิม ©ม่ว่า จะยังมีสืบเนื่องหรือร้าง©ปแล้ว หากเริ่มจากค้นหาsุมsนตรงๆ จะ©ม่พบ แต่เริ่มจากวัดแล้วมักพบ อาจ©ม่พบทุกแห่ง แต่พบเกือบหมดทุกแห่ง เหตุจากภูมิภาคอุษาคเนย์อยู่ในเขตมรสุม มีฝนตกชุก และ มีแดดจัด
(10) วัดร้างในบางกอก sุมsนเก่าแก่ดั้งเดิมปล¢กสร้างด้วย©ม้ ส่วนมากเปÛน©ม้© ่ มุง หลังคาด้วยใบ©ม้ เs่น ใบจาก ใบคา ล เมื่อถ¢กนและแดดทั้งปËยิ่ง ุ เปÍÜอยเสื่อมสลายง่าย ยิ่งนาน©ปยิ่ง©ม่เหลือซาก วัดเก่าแก่ดั้งเดิมจนปÙจจุบันมีพระพุทร¢ปส�าคัv เs่น พระประ านในโบสถ์ ล กับอาคารส�าคัv เs่น โบสถ์ สถ¢ปเจดีย์ ล ล้วนก่อสร้างด้วยอิyและหิน มั่นคงแk¬งแรงทนแดดและน อย¢่©ด้นาน นับร้อยปËหรือพันปË ดังนี้ วัดร้างจึงมีคุ|ค่าหมายรวมถึงsุมsน ปÙvหาkองการศึกษา©ทยอย¢่ที่นักวิsาการทางโบรา|คดีประวัติ ศาสตร์ศิลปะ อิบาย©ม่ราบรื่นเรื่องประวัติศาสตร์สังคมวั{นรรมและ เศรษyกิจการเมือง เพราะ©ม่ให้ความส�าคัv แล้ว©ม่ศึกษาเอกสารเก่า ซึ่งเปÛนเครื่องมืออิบายเรื่องต่างๆ เหล่านั้น เs่น นิทาน ต�านาน พงศาวดาร วรร|กรรม ล จนถึงค�าบอกเล่าkองsาวบ้านซึ่งเปÛน ความทรงจ�าส�าคัv ดังนั้น นักวิsาการด้านนี้จึงสื่อสารกับสังคมร่วมสมัยในวงกว้าง อย่างkลุกkลัก หรือมีอุปสรรคkวากหนามจนสื่อ©ม่©ด้ แต่แทนที่จะ พิจาร|าดัดแปลงแก้©kตัวเอง กลับกล่าวโทษสังคม สมค�าเก่าๆ ที่ว่า ร�า©ม่ดี โทษปËÜโทษกลอง พลังของสามัญชนคนเสรี วัดร้างในบางกอก kอง ประภัสสร์ ชูวิเชียร เปÛนหนังสือรวม งานค้นคว้าวิจัยที่©ด้จากการส�ารวจวัดร้างในเkตกรุงเทพ แล้วเkียน เล่าเรื่องอย่างง่ายๆ สื่อสาร©ด้ดีกับสังคมร่วมสมัย บางกอก ในsื่อหนังสือวัดร้างในบางกอก หมายถึงกรุงเทพ โดยรวม ทั้งÙÜงพระนครและÙÜงนบุรี วัดร้าง ในsื่อหนังสือวัดร้างในบางกอก มีอย่างน้อย ความ หมาย ©ด้แก่ 1. ชุมชนดั้งเดิมของกรุงเทพฯ ตั้งแต่ยุคต้นอยุยา ราวหลัง พ ศ ที่เคยมีศ¢นย์กลางอย¢่ที่วัดร้าง
ประภัสสร์ ชูวิเชียร (11) บางแห่งยังมีsุมsนสืบเนื่อง แต่เบาบางกว่าเดิม ส่วนบางแห่ง sุมsนส¢vหาย©ปนานแล้ว และมีคนsุดใหม่มาตั้งหลักแหล่งเปÛนsุมsน ใหม่ โดย©ม่มีอะ©รเกี่ยวk้องกับsุมsนเดิม บางทีแม้แต่ความทรงจ�าก¬©ม่มี 2. วัดเก่าแก่ของกรุงเทพฯ ตั้งแต่ยุคต้นอยุยา ราวหลัง พ ศ หรือบางวัดอย¢่ยุคปลายอยุยา ล้วนเคยเปÛนศ¢นย์กลางkองsุมsน มีซากหลักyานหลายอย่าง เs่น โบสถ์ สถ¢ปเจดีย์ พระพุทร¢ป กระเบื้องมุงหลังคา หิน อิy เครื่องถ้วยsามราม©ห ล วัดเหล่านี้ส่วนมากร้าง©ปแล้ว ที่เหลือซากก¬มี แม้แต่ซาก©ม่เหลือ ก¬มี หรือแม้แต่ความทรงจ�าkองคนที่อย¢่ปÙจจุบันยัง©ม่เหลือก¬มี©ม่น้อย แต่ที่ร¢้เพราะศึกษาและตรวจสอบจากแ นที่เก่า าพถ่ายเก่า เอกสาร เก่า ล ความร¢้พร้อมหลักyานทั้งหลายที่เkียนมาแต่แรกเรื่องกรุงเทพ ยุคต้นอยุยา มสรุปจากหนังสือวัดร้างในบางกอก kอง ประภัสสร์ ชูวิเชียร ¢้มีศรัทาเปÛนพลัง เดินทางส�ารวจค้นคว้าวิจัยสม�่าเสมอตลอด ปË ทั้งในหน้าที่อาจารย์นักวิsาการ และในส�านึกkองสามัvsนคนเสรี หากkาดศรัทาก¬หาพลังท�างานวิsาการอย่างนี้©ม่©ด้ เพราะ ล ประโยsน์ตอบแทนโดยตรง©ม่มี ถึงมีโดยอ้อมก¬©ม่คุ้มความยากล�าบาก ที่ต้องÎาอุปสรรคตรากตร�าย�่า©ปบนหนทางทุรกันดาร ทั้งใน¢มิประเทศ และในใจคน สุจิตต์ วงษ์เทศ 18 เมษายน 2559
(12) วัดร้างในบางกอก ค�าน�า วัดร้างในบางกอก วัดร้างในบางกอก กรุงเทพ มีสิ่งที่เก่ากว่ากรุงเทพ ตกค้างอย¢่เปÛนอันมาก นับตั้งแต่หลักyานที่ร¢้กันดีว่าพื้นที่ที่เปÛนศ¢นย์กลางkองประเทศ ©ทยในปÙจจุบันนี้ พั{นามาจากหม¢่บ้านและเรือกสวนตั้งแต่ก่อนปลาย พุทศตวรรษที่ ๒๑ โดยพบศิลปกรรมเก่าแก่ เs่น พระพุทร¢ปหินทราย รุ่น©ล่เลี่ยกับการสถาปนากรุงศรีอยุยาจ�านวนมากเกลื่อนกลาดตกค้าง อย¢่ตามวัดในย่านลึกkองÙÜงตะวันตกแม่น�้าเจ้าพระยา แล้วเมื่อ©ด้มีการ kุดลัดแม่น�้าอ้อมจนเกิดทางลัดออกส¢่ทะเล ราsส�านักกรุงศรีอยุยาจึง เอาใจใส่กับพื้นที่ ÅบางกอกÆ นี้เปÛนพิเศษจนถึงตั้งเปÛนเมือง ÅนบุรีÆ kึ้นเพื่อเก¬บาษีอากรและเปÛนด่านคอยด¢แลหนทาง©ปมาระหว่างายใน กับายนอกราsอา|าจักร ครั้นพอกรุงศรีอยุยาถ¢กท�าลายในต้นพุทศตวรรษที่ ๒¹ กลุ่ม ¢้ปกครองใหม่จึงมาเลือก ÅบางกอกÆ เปÛนyานที่มั่นจนกระทั่งลงหลัก ปÙกyานเปÛนราsานีสืบมาถึงปÙจจุบัน จึงปxิเส©ม่©ด้ว่าความยาวนาน kองการอย¢่อาศัยและความเจริvที่สั่งสมกันมาkองสองÙÜงแม่น�้าเจ้า พระยาที่กรุงเทพ จะล้วนมีริ้วรอยทางโบรา|คดีและประวัติศาสตร์ ให้เห¬นอย¢่ทั้งในที่แจ้งและที่ลับ
ประภัสสร์ ชูวิเชียร (13) ส่วน ÅคนกรุงเทพÆ ที่อย¢่ในกรุงเทพ ทุกวันนี้ ก¬หา©ด้ใส่ใจ กับความเปÛนมาkองถิ่นyานตนเองมากเท่าที่ควร จึงมักมองk้ามความ ส�าคัvและพาลจะรื้อถอนอดีตkองตัวเองทิ้งอย¢่ทุกวัน เมื่อสิบกว่าปËมาแล้ว k|ะที่ ¢้เkียนก�าลังจดจ่ออย¢่กับการ©ล่ ส�ารวจศิลปกรรมkองวัดวาอารามทางÙÜงนบุรี เพื่อหวังจะตามรอย Åน. ณ ปากน�้าÆ ที่ส�ารวจ ÅศิลปกรรมในบางกอกÆ เอา©ว้เมื่อ ๓๐- ¹๐ ปËก่อน โดยมี ÅลายแทงÆ เปÛนเพียงแ นที่กรุงเทพ rบับต่างๆ สายตาkอง ¢้เkียนสังเกตเห¬นsื่อวัดบางแห่งปรากxตัวอย¢่ในแ นที่กรุง เทพ เก่าๆ ทว่ากลับ©ม่มีอย¢่ในท�าเนียบหรือประวัติวัดที่รวบรวม©ว้ใน ปÙจจุบัน จึงเกิดความสงสัยว่าวัดเหล่านั้นยังคงมีตัวตนอย¢่หรือ©ม่ มีงาน ศิลปกรรมหรือหลักyานเก่าแก่อะ©รบ้างหรือเปล่า เพราะหากวัดที่©ร้sื่อ ย่อมจะ©ร้ซึ่งพระสงo์จ�าพรรษา อันหมายความว่าเปÛน Åวัดร้างÆ ที่ถ¢ก ทอดทิ้งโดย©ม่©ด้รับการบ¢ร|ปxิสังkร|์ ซึ่งย่อมเปÛนแหล่งk้อม¢ลsั้นดี kองนักศึกษาโบรา|คดีและประวัติศาสตร์ศิลปะที่จะ©ด้พบเจอกับkอง ที่ยัง©ม่ถ¢กแตะต้อง หรือที่เรียกกันในาษาวิsาการว่า หลักyานsั้นปyม ¢มิ(Primary Remains) การส�ารวจค้นหาวัดร้างในกรุงเทพ kอง ¢้เkียนจึงค่อยๆ ก่อ ร่างkึ้น โดย ¢กพ่วง©ปกับงานส�ารวจวัดต่างๆ ที่©ม่ร้าง หลายครั้งที่ ¢้เkียนเดินตามหาวัดเk้า©ปในsุมsนแออัด และค้นพบหลักyานที่น่า ตื่นเต้น ส�าหรับ ¢้ที่ศึกษาด้านประวัติศาสตร์โบรา|คดี อย่างพระพุท ร¢ปที่แตกหักs�ารุดอย¢่ในเพิงเก่าๆ เจดีย์ยอดหัก หรือsิ้นส่วนใบเสมา ุกร่อนที่มีอายุเก่าแก่ยิ่งกว่ากรุงรัตนโกสินทร์ ซึ่งมันสามารถน�ามา ปะติดปะต่อเรื่องราวความเปÛนมาkองพื้นที่กรุงเทพ ที่©ม่เคยมีใคร ค้นพบหรือกล่าวถึงมาก่อน จนในที่สุดเมื่อk้อม¢ลเพิ่มkึ้นจากการท�างานและมีาพรวมมาก พอ ¢้เkียนจึง©ด้รวบรวมเkียนkึ้นเปÛนบทความเสนอต่อวารสารเมือง โบราณ มีsื่อในายหลังว่า Åวัดร้างในÙÜงนบุรีÆ เนื่องจากการส�ารวจ ครั้งนั้นกินอา|าเkตเจาะจงทางÙÜงนบุรีอันเปÛนพื้นที่ที่เก่าแก่และส�าคัv มาก่อนกรุงเทพ ทางÙÜงพระนคร อัน©ด้ให้าพรวมkองวัดร้างที่บ่งบอก
(14) วัดร้างในบางกอก ว่า ÙÜงตะวันตกแม่น�้าเจ้าพระยานั้นมีหลักyานเก่าแก่มากมายแม้จะอย¢่ ในสาพวัดที่ทิ้งร้างแล้ว ต่อมา ¢้เkียนเห¬นว่าวัดร้างนอกจากทางÙÜงนบุรีแล้ว ยังมีที่ ÙÜงพระนครอีก©ม่น้อย ทั้งที่เห¬นจากในแ นที่และเอกสารอื่นๆ ทั้งยัง สัมพัน์อย่างยิ่งกับความเปÛนมาและการเปลี่ยนแปลงkองกรุงเทพ ตั้งแต่อดีตจนกระทั่งถึงเมื่อราว ๕๐-»๐ ปËที่ ่านมา ประกอบกับทาง นิตยสารศิลปวัฒนธรรม©ด้kอให้ ¢้เkียน©ด้เรียบเรียงเรื่องราวkองวัดร้าง ทั้งที่เคยเสนอมาแล้วและk้อม¢ลใหม่ออกเปÛนเรื่องๆ แยกจากกันและน�า มาตีพิมพ์ในนิตยสารศิลปวัฒนธรรมระหว่าง พ ศ ๒๕๕๕-๒๕๕¼ จนครบทั้งวัดร้างในÙÜงน และÙÜงพระนคร จึงให้sื่อคอลัมน์ว่า Åวัด ร้างในบางกอกÆ บัดนี้ คอลัมน์ดังกล่าว©ด้ทยอยลงจนครบสมบ¢ร|์แล้ว ทางศิลป วั{นรรมrบับพิเศษ ส�านักพิมพ์มติsนจึงมีใจกรุ|าเอื้อเÍÝอที่จะตีพิมพ์ rบับรวมเล่มออกมา ¢้เkียนจึง©ด้ปรับปรุงเนื้อหาให้ทันสมัย และเพิ่ม เติมการอ้างอิงตามหลักวิsาการพร้อมกับร¢ปาพ แ นที่บางส่วนเพื่อ ให้งานส�ารวจและวิเคราะห์เบื้องต้นเกี่ยวกับวัดร้างในบางกอกมีความ สมบ¢ร|์มากยิ่งkึ้น แต่ก¬ยังเsื่อว่าสิ่งที่บรรจุอย¢่ในหนังสือเล่มนี้ยังคง ©ม่ครบถ้วนเสียทีเดียว เปÛนต้นว่า ¢้เkียนเองก¬ยัง©ม่แน่ใจเสียทีเดียว ว่า Åวัดร้างÆ ในกรุงเทพ ที่น�ามาเสนอนี้ จะยังมีที่ตกหล่นส�ารวจอีก หรือ©ม่ เพราะ ¢้เkียน©ด้พบsื่อวัดบางแห่งในแ นที่เก่าที่©ม่สามารถ ตามหาร่องรอยอะ©ร©ด้เลย ที่ส�าคัvยังkาดเรื่องราวkอง ÅคนÆ คือ ปxิสัมพัน์และความคิดระหว่างมนุษย์กับหลักyานต่างๆ ซึ่งเปÛนมิติ อีกด้านที่ปรากxกับวัดร้างในแง่ที่ยังถ¢กใs้งานในyานะพื้นที่ศักดิ±สิทิ± นอกกรอบจากความเปÛนศาสนสถานที่เคยมีมาก่อนหน้าการทิ้งร้าง©ป จึงเปÛนประเด¬นที่ ¢้สนใจอาจน�า©ปสานต่อในอนาคต©ด้ หนังสือเล่มนี้ จึงเปÛนเพียงความพยายามอย่างรีบเร่งที่จะน�าเสนอk้อม¢ลรวมทั้งk้อคิด เห¬นเล¬กๆ น้อยๆ จากการส�ารวจวัดร้างทั้งหมดสิบกว่าแห่ง ดังนั้น ความลุ่มลึกในแง่วิsาการคงจะเปÛนสิ่งที่หายากเต¬มทีส�าหรับงานsิ้นนี้
ประภัสสร์ ชูวิเชียร (15) ¢้เkียนkอkอบคุ|คร¢บาอาจารย์ทุกท่านที่ประสิทิ±ประสาทความร¢้ ด้านโบรา|คดีและประวัติศาสตร์ศิลปะ อันประกอบด้วย ศาสตราจารย์ หม่อมเจ้าสุัทรดิศ ดิศกุล ศาสตราจารย์เกียรติคุ| ดร สันติ เล¬กสุkุม ศาสตราจารย์ ดร ศักดิ±sัย สายสิงห์ รวม©ปถึง ¢้มีส่วน ลักดันการ ท�างานกับk้อม¢ลวัดร้างkยาย ลมากยิ่งkึ้น ©ด้แก่ คุ|ศรั|ย์ ทองปาน กับคุ|กs เหลือลมัย ซึ่ง©ด้เคยsักsวน ¢้เkียน©ปส�ารวจวัดร้างเพิ่มเติม คุ|ัssัย ยอดพิsัย ที่©ด้คอยติดตามทวงถามงานเมื่อครั้งตีพิมพ์เปÛน ตอนลงในนิตยสารศิลปวัฒนธรรม คุ|อพิสิทิ± ีระจารุวรร| ¢้เปÊด โอกาสให้ตีพิมพ์หนังสือนี้ และคุ|ม|zล ประากรเกียรติ ที่ประสาน งานด้านต้นrบับมาโดยตลอด อดีตเป็นเงาของปัจจุบันที่จะส่องให้อนาคตสว่าง kอทิ้งท้าย©ว้ เพียงเท่านี้ ประภัสสร์ ชูวิเชียร ธันวาคม ๒๕๕๘ คลองสาน ฝั่งธนบุรี
วัดร้างในบางกอก
ท�าไมต้องไป “วัดร้าง” ท�าไมต้องไป “วัดร้าง” ท�าไมต้องไป “วัดร้าง”
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 3 ß/9ffi+ Ċ:à G! /:) @ Ċ!D *5 !fi9L/H# ?5ก55<fi=LH+ Ċ+A# D01 #A!D!<!ffi<!&+ Ċ5):ก&+8&@fi +A#fi=L#+9ก39ก&9)5*A ĉG!ffi+ก9 !9L! D#đ!(:&5F"+:fl2ff:!fi=LffAกfi<M+Ċ:):D#đ!D/-:!:! 3ĉ:Hก-:ก@)! !5*A ĉG!2(:&fi=L*:กEก ĉก:+29!!<1:!Hffi Ċ/ ĉ: D)?L5 +9Mfi=L*9)=&+8(<ก1@ 2 čQ:&++1:&+ Ċ5)ก@=/<3:+ D2=*2/ffifiQ:/9ffl+D Ċ:D*K!D# đ!fiQ:!5":-= ffi9-5ffi:ก5@F"2ffE/ĉ/55ก): E-8:/"Ċ:!+Ċ:!ffl-:ffifi=L3Ċ5)-Ċ5)5:fl: "+<D/fl/9ffi5*ĉ:3!:E!ĉ!!9M!85*AĉG!<!ffl(:&5*ĉ:H+ Efflĉ ß/9ffi+ Ċ:à H) ĉQ:D# đ!8ffl Ċ5)=D&=*:ก#+9ก39ก&9D ĉ!!9M! D2)5H# 2Q:3+9"/9ffi>L*9)=5: :+ff:/+/9fflff@ +"2)"A+fl č :ffiD&=* &+82 č +5/9ffi+9ก1:Dffl&@fi :/:229:/:25*A ĉกK!9"/ ĉ:D# đ! ß/9ffi+ Ċ:à HffiĊDĉ!Dffi=*/ก9! /9ffi+ Ċ:E""!=M2Q: 9ffl+fi=L5:*@2)9*ก:+G Ċ:!5/9ffi!9M!3*@ffi- fi9!fi=D)?L5ffAกfi<M+ Ċ: H) ĉ)=ก:+ ĉ5)E)ffl ĉ5Dffl<)2<LG3) ĉD Ċ:H# ŮD/ Ċ!G!ก+fl= fi=L !# ď@"9!H#2+ Ċ:ů D+:>5:*9&5fi=L8)5D3K!3-9ก:!2<Lก ĉ52+ Ċ: E-80<-#ก++)>L"5กD- ĉ:D+?L5+:/G!5ffi=fflHffi Ċ5=ก):ก):* 3:ก*9ffl9M5*A ĉ A ĉก9"@)!กK* ĉ5))= /:)$Aก&9!ก9"$A Ċ !5* ĉ:E*ก:กก9!H) ĉHffi ĊG!ffi Ċ:! Q:"5กD-ĉ: D# đ! Ċ5)A-#+8/9ffl<0:2ffl+ č@)!>L*9H) ĉHffi ĊffAกD=*!>M! E-8 8fflก3-ĉ!3:*H#3:กH)ĉHffiĊ"9!fi>กD5:H/ĊG!D+K//9! กรุงเทพĂ เมืองเก่าหลายสมัย 2Q:3+9"&?M!fi=LD)?53-/ ?5ก+@Dfi&)3:! +G!# ď@"9! (:& 3!>L ?50A!* čก-: /:)D+<G!* ĉ:! @+ก<ก:+ Ċ:fi=L5*A ĉ5:09*59!fi9!2)9* Dffl<"Fffl>M!fi@ก/9! Effl ĉ3:ก&-<กก-9"H#*9"fiE+กJ 5&?M!fi=LE3 ĉ!=M8 &"/ ĉ:@)!ffi9MDffi<)fi9M25':ก% ď ĒE) ĉ!QM:D Ċ:&+8*:fi9M% ď Ē !"@+=E-8% ď Ē &+8! + fi=LDffi<)D+=*ก+/)ก9!/ ĉ: ß":ก5กà !9M!)=&9!:ก:+:ก3)A ĉ" Ċ:! D-KกJ !ก-:*D# đ!D)?5G3 ĉG!:!8#+:ก:+ffi ĉ:!!5!G!2)9*5*@ *: E-8fi Ċ:*fi=L2@ffifflก):5*A ĉG!:!8+: :!=5 V 2)9* ?5ก+@ !"@+=E-8 +9ffl!Fก2<!fi+ č 3-9ก:!fi:F"+:fl ffi=fi=L2Q: 959!D# đ!ff:/+/9fflff@>5*A ĉ
4 วัดร้างในบางกอก G!+A#5/9ffi/:5:+:)Dก ĉ:G3) ĉfi=LD# đ!0A!* čก-:@)!ffl ĉ:J 59!#+8ก5" ก9!>M!D#đ!D)?5":ก5ก!=M D)?L5" Ċ:!D)?5*:*ffl9/ @)!D#-=L*!E#-กK)=$-G3 Ċ0:2!2ff:! D3- ĉ:!9M!D#-=L*!2ff:!8H# fi9Mfi=LffAก#<29+fl čD&<L)Dffl<)!H) ĉD3-?52(:& Dffi<) 3+?5ffAกfi<M+ Ċ:H#D&+:8D3ffl@$-ffi Ċ:!ffl ĉ:J fi ĉ:)ก-:ก:+&9!:5 ก+@Dfi&7 !=MD5 *9 Hffi Ċ&"+ ĉ5+5*3-9ก:!5 ß/9ffi+ Ċ:à Q:!/! 3!>L>L2 ĉ/!G3 ĉH) ĉD# đ!fi=L+A Ċ9กก9! Ċ5)A-fi=Lfflก Ċ:G!/9ffi+ Ċ:D3- ĉ:!=M! ĉ:8 D# đ!&?M!:!59!ffi=G!ก:+2?" Ċ!+:กD3 Ċ:5ก+@Dfi&7 Fffi*D&:85* ĉ:*<L /:)D#đ!):5@)!!Ċ5*G3ĉ>LE2ffi /:)3-:ก3-:*fi:ffiĊ:!5:*@ 2)9*E-8/9! ++)5ก+@Dfi&7 fi=L! ĉ:/<fflก ?5ก:+*:*ffl9/D)?5ก+@Dfi&7 D)?L5ก/ ĉ: UT #ā):E-Ċ/ )=$-G3 Ċ3-9ก:!D3- ĉ:!=MHffi Ċ+9"$-ก+8fi"H#ffi Ċ/* ffi9!9M!3:กH) ĉ)=ก:+D+ ĉ )?555กDกK" Ċ5)A-E-80>ก1: ßก@Eà ffi5ก2Q: 9fi=L5:HD+?L5+:/5=ก 3-:*5*ĉ: 29ก/9!D+:5:H) ĉD3-?5 /:)fi+Q:Dก=L*/ก9")3:! +E3 ĉ!=M G!5ffi=fflH/ĊG3Ċ-Aก3-:!HffiĊ*<!D-* 2:D3ffl@E-8# ď9*D3- ĉ:!=MD# đ!E+"9!ffi:-Gfi=L):5ก:+2Q:+/ !Q:D2!5D+?L5+:/5 ß/9ffi+Ċ:G!":ก5กà ffi9fi=L#+:กfflĉ5H#!=M การท�างานภาคสนาม !9กD+=*!ffi Ċ:!F"+:fl ffi= #+8/9ffl<0:2ffl+ č0<-#8 E-8:!ffiĊ:! ):!@1*/<fi*:fi+:"ก9!ffi=/ ĉ:ก:+fiQ::!(: 2!:)!9M!D+<L)ffl Ċ!:ก"!Fffl ċ8 fiQ::!E-83! Ċ:3!92?5 ffi9!9M!ก:+2Q:+//9ffi+ Ċ:G!":ก5ก >D# đ!:! fi=Lffl9Mffl Ċ!:กD5ก2:+D2=*D# đ!2 ĉ/!G3 ĉ !9L! ?5ก:+ffl9M Ċ529Dกffl":5* ĉ: :กE$!fi=L@ffiDก ĉ:5ก+@Dfi&7 fi=L9ffifiQ:>M!D)?L5+:/ UTT #ā):E-Ċ/ Ů#+8):fl2)9*+9ก:-fi=L YųZů /ĉ: )=?L5/9ffifi=LH) ĉ @ Ċ!D *#+:ก5*A ĉG!@ffi fflĉ:J >LDfi=*"ก9"E$!fi=L# ď@"9!E- Ċ/H) ĉ#+:ก/ ĉ:)=-fflQ:E3!ĉH/Ċ/ĉ: D#đ!/9ffi
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 5 fflQ:E3! ĉfi=L Ċ5!ก9!+83/ ĉ:E$!fi=LDก ĉ:E-8E$!fi=LG3) ĉ !Q:H#2A ĉก:+ D Ċ:2Q:+/&?M!fi=L >L&"/ ĉ:2 ĉ/!):ก/9ffiD3- ĉ:!=Mffl9M5*A ĉfi: ß% ď Ē !"@+=à 3+?5 fi:':กffl8/9!fflก5E) ĉ!QM:D Ċ:&+8*:59!D# đ!Dfflfi=L)=3-9ก:!ก:+ffl9M @)!Dก ĉ:Eก ĉ Ċ5!fi9"ก9!):ffl9MEffl ĉ2)9*ก ĉ5!ก:+2ff:#!:ก+@+9ffl!Fก2<!fi+ č G! &Ŵ0Ŵ VWVY ffi9!9M! 2(:&&?M!fi=LG!# ď@"9!>* ĉ5)8D#-=L*!E#- H#ffiĊ/* ก:+*:*ffl9/5@)! ก:+ffl9ffiff!! fi:+ffH' E-8ก:+D#-=L*! E#-3! Ċ:fi=Lก:+G Ċ:!5&?M!fi=L fiQ:G3 Ċ/9ffi+ Ċ:D3- ĉ:!=Mก-:*D# đ!2ff:!fi=L fi=L ĉ5!ffl9/:กF-ก(:*!5ก D# đ!ffl Ċ!/ ĉ:)9ก8ffAก@)!+@)- Ċ5)D Ċ:):! Efi"H) ĉ)=fi=L/ ĉ:3+?5fi:D Ċ: ":E3ĉก-:*2(:&D#đ!0:-: 3+?55: :+ D-KกJ Efi+ก5*AĉG!fi=L/ĉ:3+?5+<)ff!! ก:+ Ċ!3:/9ffi+ Ċ:>H) ĉG ĉD+?L5 ĉ:*D&+:8D# đ!/9ffifi=LffAก-?)ก9!H#E- Ċ/ G!# ď@"9! Effl ĉกKH) ĉ*:กDก<!8fiQ:Hffi ĊD&+:8*9)=D +?L5)?5fi@ ĉ!E+Q:&/ก E$!fi=LDก ĉ:>L+8"@fflQ:E3! ĉ/9ffi3-:*E3 ĉfi=L3:*H#E- Ċ/G!# ď@"9! 3+?5 Dfi F!F-*=2)9*G3) ĉ5* ĉ:(:&ff ĉ:*:กffi:/Dfi=*)G!F#+Eก+) Google Earth กKfiQ:G3Ċ+AĊ&<ก9ffiE-83!fi:DĊ:2Aĉ/9ffi+Ċ:HffiĊ 5=กfi9M$AĊ !G!":fiĊ5ff<L! *9E2ffi)<ffl+H)ffl+=<fflG!ก:+E!8!Q:3+?5G3 Ċ Ċ5)A-59!D# đ!#+8F*! čffl ĉ5 ก:+2?"3:E-8/<D +:83čD"?M5fflĊ!G!(: 2!:)HffiĊ ffi9!9M!ก:+ Ċ!3:/9ffi+Ċ: ": +9M>Q:D#đ!ffl Ċ5GĊ ß#:กà ff:)3::ก$A Ċ !fi=L5:09*5*A ĉG!"+<D/fl !9M!ffi Ċ/* Ċ5)A-fi=LHffi Ċก-9"):": +9M5:D# đ!?L5/9ffifi=LEfflกffl ĉ:H#:กG! E$!fi=LDก ĉ: 3+?55:)=D+?L5D- ĉ: fi=L): E-8#+8/9ffl<ffl:)E"""9")@#:8 G3Ċ'ď5=กffiĊ/* D!?L5:กD!?M53:5:!fi9M3)ffi5*A ĉG!Dffl&?M!fi=Lก+@Dfi&7 > Efi"H) ĉ)=# ď3:G!ก:+Dffi<!fi: D&+:8Dก?5"fi@ก"+<D/fl)="+<ก:+!2 ĉ 2: :+fl8 Dĉ! +ffFffi*2:+#+8Q:fi:H#ff>Efi"fi9M2<M! fi=LD3-?5กK ?5 ก:+ ßDffi<!à -9ffiD Ċ:ffl+5ก5ก5*3+?5fi=L2/!59!DfflK)H#ffi Ċ/*"++*:ก:0 5@)!Dกĉ: !5กD3!?5:กก:+ Ċ!&"G!E$!fi=LE- Ċ/ ":E3 ĉ*9ffAก Ċ!&"
6 วัดร้างในบางกอก Fffi*"9D5< >LกK!ĉ:D?L5/ĉ:*9)=/9ffi+Ċ:fi=Lfflก3-ĉ! Ċ:5*AĉG!3*ĉ5)*ĉ:!fflĉ:J 5ก+@Dfi&7 fi=L*9+5ก:+ Ċ!&"5=ก D)?L5Hffi ĊfiQ:ก:+2Q:+/ "9!fi>ก Ċ5)A-! +"ff Ċ/!ffi=E- Ċ/ :!ff9ffi): กK ?5ก:+ก-9"): Ċ! /Ċ:Ċ5)A-D5ก2:+D&<L)Dffl<) D!?L5:กD+?L5+:/ /:) D#đ!): E-8#+8/9ffl<ก:+fi<M+ Ċ:3+?5*@"+/)5/9ffi+ Ċ:":E3 ĉ*9fflก Ċ: 5*A ĉG!#+8/9ffl</9ffifi=L5*A ĉGก- ĊD =* ก:+2?"3:D5ก2:+!=MfiQ:G3 Ċ)=#+8DffiK!5?L!J >M!):5=ก!5กD3!?5H#:ก3-9ก:!fi:F"+:fl ffi=E-80<-#ก++)fi=LHffi Ċ :กก:+2Q:+/(: 2!:) 5!>L ก:+* Ċ5!ก-9"H#2Q:+/fi"fi/!*9E3- ĉDffi<)กKfiQ:G3Ċ2:):+ff ffl<ffiffl:)2(:& /:)D#-=L*!E#- E-85:Hffi Ċ Ċ529DกfflD&<L)Dffl<)):ก>M! ffiĊ/*Dĉ!ก9! ffi9!9M!Dก?5"fi@กก Ċ:/* ĉ:ffl9MEffl ĉก:+ Ċ!&"?L5/9ffi:กD5ก2:+Dก ĉ:J 3+?5&"Fffi*"9D5< H#!ก+8fi9LD Ċ:ff>3-9ก:!ffl9//9ffi+ Ċ:>D# đ!D+?L5 fi=L! ĉ:ffl?L!Dffl Ċ!2Q:3+9"$A Ċ0>ก1:#+8/9ffl<0:2ffl+ č0<-#8 F"+:fl ffi= E-8):!@1* /<fi*:H)ĉ!Ċ5* Ċ5)A-E-8 +8"/! :+0> 1:D3-ĉ:!=M8D#đ!3!fi:3!>L G! :+2+Ċ:(:&&9!: :+E-8 /:)2?"D!?L5fi:#+8/9ffl<0:2ffl+č /9! ++)5 +@Dfi&ฯG!Eĉ)@)fi=LH)ĉD *)= :+ -ĉ:/ff> 9!): ĉ5!
วัดภุมรินทร์ราชปักษี วัดภุมรินทร์ราชปักษี ÄรชปØiีÅ ี¬¨รÓlเียว¥
8 วัดร้างในบางกอก "+<D/fl#:ก -5":ก5ก! Ċ5*fi=Lffl ĉ5ก9"E) ĉ!QM:DĊ:&+8*: Ů(:& fi=L Uů G!5ffi=ffl D# đ!* ĉ:!2Q: 9D&+:8DfflK)H#ffi Ċ/*/9ffi/:5:+:)!:ffiG3 ĉ Dĉ! /9ffiffi@2<ffi:+:) /9ffi5)+<!fi+:+:)3+?5/9ffi":3/Ċ:!Ċ5* 5=กfi9MD)?L5 +9M ffl Ċ!ก+@+9ffl!Fก2<!fi+ č*9D# đ!fi=Lffl9M5&+8+:/9"/+2ff:!&<)@ 3+?5 ß/93-9à E- Ċ/Hffi Ċก-:*2(:&):D# đ!F+&*:":-0<+<+: D3-?5D&=*?L5 /93-9fi=LD# đ!* ĉ:!9" ĉ:*G Ċ25*fi=L >ก 9กE3 ĉ3!>L5 !ก+@Dfi&7 E-8 !%ďĒ !7 G! /:)2Q: 9ffi9ก- ĉ:/ *9Hffi Ċ&"/ ĉ:G!5ffi=ffl&?M!fi=L#:ก -5 ":ก5ก! Ċ5*% ď ĒD3!?5*9D *)=/9ffiF"+:flD+=*<ffiffl<ffiก9!5*A ĉH) ĉ! Ċ5*ก/ ĉ: W /9ffi fi/ ĉ:# ď@"9!:ก /:)D#-=L*!E#-fi:29 )fiQ:G3 Ċ*9 D3-?5 /9ffifi=L)=&+82 čQ:&++1:D&=*/9ffiDffi=*/ ?5/9ffiffi@2<ffi:+:) 2 ĉ/!/9ffi5?L!J าพที่ µ แม่น±้าเp้าพรยาบริเวณปากคลองบางกอกน้อยอันเป็นที่ตั้งของช มชนเก่าแก่ แลวัดวาอารามหลายแห่ง
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 9 ffAก*@"E-8fi<M+Ċ:+/)ก9"/9ffiffi@2<ffi:+:)!=MG!fi=L2@ffi 3!>LG!/9ffi+ Ċ:fi=LD *)= ŮE-8*9 )=ffl9/ffl!3-9ก:!5*A ĉů ffl+ @)!#:ก -5":ก5ก! Ċ5* ?5 /9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1= 59!)=?L5F5 ĉ5 ĉ: E-8E2ffi /:)2Q: 9G!5ffi=ffl):กĉ5! วัดภุมรินทร์ราชปักษีอยู่ตรงไหน? $A Ċfi=L29+ Ċ:)H#):+83/ ĉ:% ď Ē !"@+=ก9"% ď Ē&+8! +Fffi*G Ċ28&:! 2)DffiK&+8# Ā Ē!Dก- Ċ: 5:D *29DกfflD3K!3-9 :5@F"2ffų/<3:+Dก ĉ:J V 3-9ffl9M5*A ĉfi=LD<28&:!fi:% ď Ē !"@+=ffl+#:ก5*/9ffiffi@2<ffi:+:) Ů(:& fi=L Vů 3:ก-525"ff:):/" Ċ:!กK8Hffi Ċ /:)/ ĉ:D# đ!&?M!fi=L5/9ffiffi@2<ffi: +:)fi=L5*AĉD-*DĊ:H#Ċ:G!D-Kก!Ċ5* Efflĉ/9ffiffi@2<ffi:+:)D5กK)=5@F"2ff /<3:+ E-80:-:ก:+D#+=* +"ffĊ/!5*A ĉE-Ċ/ D3ffl@Gffi>):#+:ก/<3:+G3ĉFffl 5=ก V 3-9HffiĊ Efi Ċ+<E- Ċ/ 5: :+F"+:fl V 3-9ffi9ก- ĉ:/ ?5 ß/9ffi(@)+<!fi+č +:#ď 1=à !9L!D5 ?L5/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=*9ffl<ffi5*A ĉก9"@)!E-8?L5 5*ffiĊ:!3-9/9ffi!fi@ก/9!!=M 2 ĉ/!G!E ĉ(A)<0:2ffl+ čE- Ċ/fi=Lffl9M5/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=5*A ĉffl+ "+<D/flGก- Ċ#:ก -5":ก5ก! Ċ5*fi:% ď Ēffl8/9!fflกE) ĉ!QM:DĊ:&+8*: ffl+3!Ċ:)3:/<fi*:-9* ++)0:2ffl+č Ů(:&fi=L Wů -5":ก5ก! Ċ5*!9M!fi=LEfi Ċ+< ?5E) ĉ!QM:D Ċ:&+8*:2:*Dก ĉ:fi=LH3- >M!H#fi:ffl-<L9!/ก-):":E/ก ":D?5ก3!9 $ ĉ:!ffl-:ffi&-A):55ก fi=L3! Ċ:#:ก -5ffl-:ffi D)?L5)5:กE$!fi=L3+?5(:&ff ĉ:*ffi:/Dfi=*)8 D3K!D# đ!/F ĊDก?5ก) Ċ:!:ffiG3 ĉ E) ĉ!QM:2 ĉ/!!=M5 Ċ5)/ก/!D2=*D/-:Dffi<! fi:!ก+8fi9Lffl Ċ5)=ก:+@ffi-9ffiG!2)9*5*@ *:ffl5!ก-: +9ก:-2)DffiK &+8H*+:: +:/ &Ŵ0Ŵ VT\[ E) ĉ!QM:2:*Dก ĉ:D-*ffl?M!D<!E "-D# đ! -5U Ů(:&fi=L Xů Effl ĉกK*9D3K!/ ĉ:ก/ Ċ:/:ก/ ĉ:2 ĉ/!fi=L->กD Ċ:H# Ċ:G! 2ĉ/! -5fi=L@ffiE+!QM:HffiĊก9ffiD:8%ďĒ!ก/Ċ:/:ก-:*D#đ!E)ĉ!QM:>M!Efi!
10 วัดร้างในบางกอก ภาพที่ ๓ ภาพถ่ายจากดาวเทียม แสดงต�ำแหน่งที่ตั้งของวัดภุมรินทร์ราชปักษีที่สัมพันธ์ กับเส้นทางแม่น�้ำเจ้าพระยากับคลองบางกอกน้อย ที่มา : ปรับปรุงจาก Google Earth ภาพที่ ๒ อุโบสถ (ขวา) และวิหาร (ซ้าย) วัดภุมรินทร์ราชปักษี ตั้งขนานกันหันหน้า ไปทางทิศใต้เป็นแนวลงสู่แม่น�้ำเจ้าพระยา ทรงสูงใหญ่หลังคาลดหลั่น อาจเป็นอาคาร ในช่วงอยุธยาตอนปลายหรือระยะแรกของกรุงรัตนโกสินทร์
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 11 ?5E) ĉ!QM:D Ċ:&+8*:# ď@"9!ffl+fi=LH3-:กF+&*:":-0<+<+:):!ff> #:ก -5ffl-:ffi!9L!D5 E) ĉ!QM:5 Ċ5)E-8E) ĉ!QM:-9ffiffi9ก- ĉ:/!=M D# đ!* ĉ:!@)!Dก ĉ:Eก ĉ5 ก+@Dfi&7 G!5ffi=fflfi=LD+=*กก9!/ ĉ: ß":ก5กà กĉ5!8ก-:*D#đ! ßก+@ !"@+=à E-8 ßก+@+9ffl!Fก2<!fi+čà G!fi=L2@ffi ffi9!9M! /9ffiE3 ĉ!=M>)= /:)2Q: 9G!ffi Ċ:!fi=Lffl9M/ ĉ:D *D# đ!@ffi @)fi:ก:+ )!: )G!5ffi=ffl Effl ĉG!# ď@"9!2(:&ffl ĉ:J D#-=L*!E#- H#!H)ĉD3-?5-9ก1fl8ffi9ก-ĉ:/G3ĊD3K!E-Ċ/ าพที่ ¸ แนที่แม่น±้าเp้าพรยาพาด่านช มชนต่างª แลการข ดคลองลัดสมัยสมเด«p พรไชยราชา
12 วัดร้างในบางกอก เรื่องราวของวัดภุมรินทร์Ă Đทรกตัวอยู่ในประวัติวัดอื่น /:)D# đ!):5/9ffiE3 ĉ!=MH) ĉ#+:กD# đ!D5ก2:+Dก=L*/ก9"ก:+ 2+Ċ:Efflĉ5*ĉ:Gffi fi/ĉ:ก-9"H#&"5*AĉG!Ċ5)A-#+8/9ffl<5/9ffiffi@2<ffi:+:)/ĉ: D)?L52)9*+9ก:-fi=L Z 2)DffiK&+8)3:2)flD Ċ: ก+)&+8*:/<+:fl /F++2fi+ffl+/ffl+:ก<ก:+2 čffl:)/9ffi/:5:+:)ffl ĉ:J &"/ ĉ:/9ffi(@)+<!fi+ č +:# ďก1=fi=Lffl9M5*A ĉD3!?5/9ffiffi@2<ffi:+:) )=&+82 čQ:&++1:5*A ĉD&=*+A# Dffi=*/ fi9Mfi=LD *D# đ!&+85:+:)3-/):G!2)9*+9ก:-fi=L X &+85 č> F#+ffiG3Ċ*@"D5:+/)DĊ:ก9"/9ffiffi@2<ffi:+:)ffl9MEfflĉ!9M!):V D3ffl@ก:+fl čffi9ก- ĉ:/! ĉ:8Dก<ffi>M!G!+:/ &Ŵ0Ŵ VXY\ųVXZT fi=L &"/ ĉ:)=/9ffiffl ĉ:J fi9L/+:5:fl:9ก+fi=LHffi Ċ+9"ก:+9ffi+8D"=*"3+?59ffiก:+ *กų*@"/9ffiD2=*G3) ĉ >LD# đ!&+8ก+fl=*ก<2Q: 952)DffiK&+8)3: 2)flDĊ: ก+)&+8*:/<+:fl/F++2G! ĉ/!9M! /9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1= *9 #+:ก?L5D# đ!/9ffi5*A ĉG!E$!fi=Lก+@Dfi&7 "9"fi=L&<)& č!ff> &Ŵ0Ŵ VXYVW E-8!5ก:ก/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=E- Ċ/ *9)=5=ก/9ffiG!"+<D/flGก- Ċ ก9!fi=LffAก*@"+/)ก9"/9ffiffi@2<ffi:+:)G!2)9*ffl ĉ5):ffi Ċ/* ?5 /9ffi! Ċ5*fi55*A ĉ >L8HffiĊก-ĉ:/ff>5=ก +9MFffi*-8D5=*ffi ffi9!9M! ก:+fi=L8fi+:" /:)D# đ!):3+?55:*@2)9*ก:+2+ Ċ:/9ffi (@)+<!fi+ č+:# ďก1=8ffl Ċ5G Ċ3-9ก:!F"+:fl ffi=ų0<-#ก++)G!ก:+ ĉ/* #8ffl<ffi#8ffl ĉ5G3 ĊD3K!9ffi):ก>M!ก/ ĉ:#+8/9ffl<fi=L)=D&=*ก:+*@"/9ffiH#+/)ก9" /9ffiG3ĉ # ď@"9!/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=5*A ĉG! /:)ffiAE-5/9ffiffi@2<ffi:+:) ศิลปกรรมชั้นเอกในวัดร้าง 3-9ก:!0<-#ก++)5/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=*9D3-?55*A ĉD# đ!59! ):กE-8)=% ā)?5ffi=+8ffi9" ĉ:3-/ Fffi*$9&?M!5/9ffiG!2 ĉ/!Dffl&@fi :/:2 fi=L*9D3-?55*A ĉ Hffi ĊEก ĉ5@F"2ffก9"/<3:+ffl9M!:!ก9!39!3! Ċ:H#fi:fi<0Gffl Ċ
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 13 D"=L*H#fi:ffl8/9!55กD-Kก! Ċ5* Fffi*)=35Hffl+ 9L!5*A ĉ"!&?M!fi=Lffl+ก-: Ů(:&fi=L Yů :กก:+ffiQ:D!<!ก:+fi:F"+:fl ffi=G! &Ŵ0Ŵ VYY[ &"/ĉ: 5: :+fi:fi<0ffl8/9!55กD# đ!5@F"2ffD&+:8&":!D2):ffl9M- Ċ5)+5" 2 ĉ/!fi:ffl8/9!fflกD# đ!/<3:+ 5: :+ V 3-9!=Mffl9MD3-?L5)ก9!!29DกfflHffi Ċ 5:D# đ!H#Hffi Ċ/ ĉ:)=ก:+ก ĉ52+ Ċ: !-82)9*3+?5D&<L)Dffl<)>M!):ffl ĉ:*@ ก9! &?M!fi=L+5"J /9ffi!9M! fi:Gffl Ċffl<ffiก9"/9ffiffi@2<ffi:+:)Fffi*)=5*/9ffi 9L! 5*A ĉ fi<0ffl8/9!55ก5Dffl&@fi :/:2 )= -5D-KกJ E*ก:ก -5": ก5ก!Ċ5*H3-$ĉ:! 2 ĉ/!ffi Ċ:!fi=LD3-?5D# đ!@)!" Ċ:!D+?5!E! ĉ!!9ffi )= 0A!*č2@(:&@)!!:ffiD-Kก5:09*)@)3!>LD#đ!fi=LfiQ:ก:+5*AĉffiĊ/* ก:+fi=L$95: :+5/9ffi39!ffl:)E!/Eก!fi<0E#-กJ !=M D?L5/ ĉ: G3 Ċ+9"ก9"D2 Ċ!fi:E) ĉ!QM:DĊ:&+8*:2:*Dกĉ: Ů -5":ก5ก!Ċ5*ů fi=L F Ċffl/9ffi>M! >L" ĉ/ ĉ:/9ffi!=M5:2+ Ċ:>M!D)?L5E) ĉ!QM:Dก ĉ:*9H) ĉ3ffiE "-): D#đ! -5E-85*AĉGก-Ċก9"E)ĉ!QM:):กก/ĉ:#ď@"9! าพที่ ¹ แนังวัด มรินทรÖราชปØกษีpากาพถ่ายดาวเทียมเห«นอ โบสถแลวิหารตั้ง ขนานเยื้องกันเล«กน้อย ที่มา ปรับปร งpาก Google Earth
14 วัดร้างในบางกอก 5@F"2ffE-8/<3:+/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=)=+A#E""E-8!:ffi - Ċ:* ->ก9! ?5ก ĉ55<ff?5#A!fi+2A8-AffiE#-กffl: :!E5ĉ!F Ċ -Ċ:*fiĊ5 2Q:D(: 3-9 :-ffi9M!3! Ċ:3-9)@ffi Ċ/*ก+8D"?M5ffi<!D$:H) ĉD -?5" D#đ! fi+E5 ĉ!F Ċ+9"ก9"2 ĉ/!:! >L! ĉ:8D# đ!+2!<*)ก:+2+ Ċ:5: :+2)9* 5*@ *:ffl5!#-:*X 5@F"2ff Ů(:&fi=L Zů +A#E""2ff:# ďffl*ก++)55@F"2ffD# đ!ffi9 fi=LHffi Ċก- ĉ:/):E- Ċ/ )=ก ĉ53! Ċ:"9!#+8ffi9"ffi Ċ/*#A!# ď ē!ffl<ffiก+8ก ffi Ċ:!"! D#đ!&+8!:+:*flčfi+ +@ ff9ffi-):D#đ!+A#!ก*A+Q:E&!3: Ů(:&fi=L [ů @Ċ)#+8fflA3!Ċ:fflĉ:fi+#+:2:fi ?5)=@Ċ)fi=LĊ5!ก9!>M!H#E-Ċ/fflĉ5ffiĊ/**5ffi E3-) ":@ Ċ)D# đ!*5ffi#+: čกK)= E#-กfi=L#+8fflAfi:D Ċ:2A ĉ(:*G!5*A ĉ ffiĊ:!Ċ: $<ffiก9"5: :+E""!=Mfi9L/H#)9ก85*A ĉffi Ċ:!3! Ċ:fi=Lก-:*D# đ!#+8fflA 3-5ก# Āffifi>"ffl9! 9!fi/*H) ĊG3 ĉ*:/F Ċ5 ĉ5!+5+9":* :# āก!กffi Ċ:! Ċ: "9/39/D2:ffl<ffi$!9D#đ!#A!#ďē!"9/ก-="*:/#+8ffi9"ก+8ก +A#!ก*Afi=L#+8ffi9""!3! Ċ:"9!)= /:)! ĉ:2!GD&+:8H) ĉD *&" 5*A ĉE&+ ĉ3-:* 5:3):*ff>!:)5$A Ċ2+ Ċ:3+?5 ĉ5)/9ffiG!5ffi=ffl 3+?5 5:)= /:)3):*5?L!J fi=LH)ĉHffiĊ"9!fi>กH/ĊกKHffiĊ *9)=3!Ċ:"9!+A#!ก*AE""!=M 5=กfi=L/9ffi<)fi:*ก:/:2Gก- ĊJ ก9!"!% ď Ēffl+ Ċ:) -5":ก5ก! Ċ5* ß/9ffi D ċ29/<)à !=M2+ Ċ:G!2)9*+9ก:-fi=L W >LกKH) ĉE! ĉG/ ĉ:)= /:)Dก=L*/ Ċ5 58H+ก9"/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=Fffi*ffl+3+?5H) ĉ !5ก:ก!=M*9)=fi=L/<3:+ /9ffi&9!Dffl: 93/9ffiD=*G3) ĉ >L#+8ffi9"3! Ċ:"9!ffi Ċ/*+A#!ก*A2-9กH) Ċ 5=กffiĊ/* +A#!ก*Afi=L#+8ffi9"3! Ċ:"9!!=MD5 29!!<1:!/ ĉ:Dก=L*/ Ċ5ก9!ก9" ?L5/9ffi ß(@)+<!fi+ č+:# ďก1=à ffi Ċ/*8Hffi Ċ3+?5H) ĉ 3+?55=ก#+8ก:+3!>L &+8F5+2G!2)DffiK&+8"/++:DĊ: ก+)&+8+:/9"/+)3:D2!:!@+9ก1č 5 č3!>L ?5 &+85 čD Ċ:(@)+<! Ůffl Ċ!+:2ก@-(@)+<!fi+ů 5:D *D#đ! $A Ċfi+5@#ff9)( č"A+fl8/9ffi!=MกKD# đ!Hffi Ċ D3ffl@D&+:8&?M!fi=Lffl9M/9ffi!9M!5*A ĉfi:ffl5! D3!?55&+8! + % ď Ēffl+ Ċ:)ก9!&5ffi=ก9"&+8+:/9"/+2ff:!) - 3+?5/93!Ċ:
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 15 ภาพที่ ๖ อุโบสถวัดภุมรินทร์ราชปักษี ตั้งอยู่ทิศตะวันออกของวิหาร เป็นอาคารก่อ ทรงสูง ฐานและหลังคาแอ่นโค้งแบบสถาปัตยกรรมอยุธยาตอนปลาย ภาพที่ ๗ หน้าบันอุโบสถปูนปั้นประดับกระจกเป็นรูปพระนารายณ์ทรงครุฑ ใต้ลงมา คือรูปนกยูงร�ำแพนหางดูแปลกตาจากหน้าบันวัดแห่งอื่นๆ
16 วัดร้างในบางกอก (:*G!5@F"2ff)=+:*:!ก:+2Q:+/5 !Ŵ fl #:ก!QM: / ĉ:&" :!<ffl+ก++)%:$!9+A#):+$ E-8)=-:*D)-:*ffl Ċ!H) ĊD# đ!ก+5" @Ċ)fi=L$!9ffiĊ:!3-9>L!ĉ:8D *D:8H/Ċ2Q:3+9"#+8ffi<1:!&+8*?!Y :กก:+@ffi Ċ!fi:F"+:fl ffi= ĉ/ &Ŵ0Ŵ VYY[ųVYY\ HffiĊD#Āffi 3! Ċ:ffi<!-H#!ff>+8ffi9"G Ċ:!G!5ffi=ffl &"/ ĉ:ffi Ċ:!3-9fi:fi<0D3!?5 55: :+5@F"2ff!9M!D *D# đ!fi=Lffl9MDffi=* č#+8 :! D&+:8HffiĊ&"+:ก:! Dffi=* čG!$92=LD3-=L*)fi=L)=D5K!ก ĉ5D# đ!+A#Eก Ů(:&fi=L \ů Effl ĉDffi=* č5 č!=M 8&9fi-:*3:*H#G!2)9*Gffi2)9*3!>L>ffAกก-"fi9":!H/Ċ /<3:+ Ů(:&fi=L ] กŴųŴů fi+/ffifi+E-8!:ffiDfi ĉ:ก9"/<3:+fi<0 D3!?5Effl ĉ)@3-9 :ffi Ċ:!ffl8/9!55ก&9fi-:*3:*H#E- Ċ/ $!92ก9ffi!5ก ffi Ċ:!ffl8/9!fflก)=&+8&@fi +A#!:ffiG3 ĉ#+8fi9"*?!5<ffl<ffi<ffi%: *9ED3K!(:&/:ffi@ Ċ)D+?5!Eก Ċ/#+8ก5"5*A ĉ":2 ĉ/! D+=*กก9!/ ĉ: ß3-/& ĉ5 ffiQ:à Ů(:&fi=L UTů :/" Ċ:!!9"ff?5ก9!/ ĉ:)= /:)09กffi<P2<fi <P $!9ffi Ċ:!!=M*9 าพที่ ¼ รากฐานเpดียÖปรานในังสี่เหลี่ยม ตั้งอยู่หลังอ โบสถวัด มรินทรÖราชปØกษี ค้นพบpากการด±าเนินงานทางโบราณคดีช่วง พ ¶¹¹»
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 17 าพที่ ½ ก ข วิหารวัด มรินทรÖราชปØกษี Ó¥ะัo ทรงสูงหลังคาเชิดคล้าย อ โบสถ คงเป็นงานร่วมสมัยกันราวอย ยาตอนปลาย )=+ ĉ5+5*ก:+D:8 ĉ5/F Ċ*5ffiE3-)!:ffiD-KกJ D+=*ffl ĉ5ก9!>M!H# - Ċ:*ก9"5: :+2)9*5*@ *:ffl5!#-:* ĉ/2)DffiK&+8!:+:*fl č 2ĉ/! 3! Ċ:"9!กKD# đ!#A!# ď ē!#+8ffi9"ก+8ก+A#&+8!:+:*fl čfi+ +@ D&=*Effl ĉ H)ĉ)=+A#!ก*A5*AĉffiĊ/* (:*G!#+8ffi<1:!&+8&@fi +A##+8 :!#:):+/<9* +ĉ5+5* /:)Q:+@ffiD3K!Hffi Ċ9ffi/ ĉ:D# đ!&+8&@fi +A#3<!fi+:*2=Effi!:ffi)3>): fi=LE" ĉ55กD# đ!<M!J !Q:):ffl ĉ5ก9! D3K!Hffi Ċ9ffi/ ĉ:&+8 čfi9M25 Ċ:D# đ!3<! !-8<M!ก9"&+8D&-: Ů(:&fi=L UUů E- Ċ/>:"#+82:!ffi Ċ/*#A!ก ĉ5! -+9ก# Āffifi5ffi Ċ:!!5ก 59!D# đ!Dfi !< ก:+2-9ก&+8&@fi +A#3<!fi+:* 55*@ *:Z ! ĉ:D2=*ffi:*fi=L&+8&9กffl+ čffAก&5ก!H) ĉD3K!D Ċ:Dffi<)9ffi!9ก
18 วัดร้างในบางกอก ภาพที่ ๑๐ “หลวงพ่อด�ำ” พระพุทธรูปประทับยืนขนาดใหญ่ประดิษฐานที่ผนังด้านหลัง ของวิหารทิศใต้ ยังมีร่องรอยของภาพเขียนสีรูปซุ้มเรือนแก้วประกอบเหลืออยู่บางส่วน
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 19 ภาพที่ ๑๑ พระพุทธรูปประธานในวิหาร สลักจากหินทรายขนาดใหญ่ลงรักปิดทอง อาจมีอายุเก่าถึงสมัยอยุธยาตอนต้น
20 วัดร้างในบางกอก Effl ĉก:+2-9ก&+8&@fi +A#3<!fi+:*!:ffiG3 ĉD ĉ!!=M! ĉ:8D# đ!D+?L55:! 2)9*5*@ *:ffl5!fflĊ!ųก-: ?5H)ĉDก<!&@fi 0ffl/++1fi=L VU -): !5ก:ก!9M!"!$!9*9#+:ก+ ĉ5+5*<ffl+ก++)%:$!93- D3-?55*Aĉ ĉ5!Ċ:):ก Fffi*E"ĉD#đ!2ĉ/!J ?5 $!92 9ffi3-9&+8#+8 :! Ů(:&fi=L UVů D# đ!(:&&@fi #+8/9ffl<ffl5!D2ffiK-:ก2/++ č9M!ffi:/ffi>2 č Fffi*ffiĊ:!"!D#đ!2/++ č 9M!ffi:/ffi>2 č5*A ĉ"!*5ffiD:&+82@D)+@59!D# đ!:กE2ffi ++)F#+ffi&@fi ):+ffi: E-8)="9!Hffifi5ffi-):ffi Ċ:!- ĉ: ! ĉ:29Dกffl/ ĉ:&+8&@fi 5 čD=*! G3 Ċ +5=/+)=-/ffi-:*ffi5ก - Ċ:*&+8&@fi +A# +5=/+-:*ffi5ก+:/ 2)9*+9ก:-fi=L W !5ก:ก!=M 25% ď Ē5Eก!D:&+82@D)+@*9)=&+8 5:fi<ffl* čก9"&+89!fi+ čE2ffiก:+F +5*A ĉ+5"ffi Ċ/* $!9ffiĊ:!*:/25Ċ: E"ĉD#đ! V ffl5! ffl5!"!D3!?5 ĉ5 3! Ċ:ffl ĉ:D# đ!(:&Dfi&@)!@)!9L#+8!))?5D+=*ก9!D# đ!Eff/ Ċ5!ก9! 39! 3!Ċ:H#fi:&+8#+8 :! Ů(:&fi=L UWů GfflĊ-):+83/ĉ:ĉ53!Ċ:fflĉ:D#đ! &@fi #+8/9ffl< $!92 9ffi3!Ċ:&+8#+8 :! D# đ!<ffl+ก++)<M!D5ก5/9ffi!=M ?5 :กD)?5!:ffiG3 ĉ /:ffiFffi*)=กQ:E&- Ċ5)G!ก+5"F +E#ffiD3-=L*) Ċ5!55ก):D# đ!9M!J Q:!/! [ 9M! Ů(:&fi=L UXů DfflK)&?M!fi=L$!9D3!?5 ก+5"#+8fflA>LH) ĉ&"fi=LGffi):ก ĉ5! D Ċ:G/ ĉ:5:D# đ!:กffl5!G!&@fi #+8/9ffl<3+?5:ffiกG!&@fi 0:2!:D+?L5GffiD+?L53!>L 2 ĉ/!fi=L":!3! Ċ:ffl ĉ:ffi Ċ:!G! Dffi<)!9M!D *)=+ ĉ5+5*<ffl+ก++)D# đ! +A#Dfi/ffi: Ůħů Effl ĉ3-9:กก:+"A+fl8G! &Ŵ0Ŵ VYY[ųVYY\ ก-9"3:* H#5*ĉ:H+Ċ+ĉ5+5* +A#E""<ffl+ก++)%:$!9G!/<3:+!=M)=-9ก1fl8ก:+/:ffiffi Ċ/*/< = Dก-=L*2= E-8+8":*&?M!ffi Ċ/*2=D Ċ) D=*!D! Ċ!:ก ++):ffl<fi=LG Ċ2=29! 2)+<):ก>M! )=Fffi3<! ffl Ċ!H) ĊD# đ!&@ ĉ)fi=LG Ċ&A ĉก9!ก+8fi@ Ċ2= (:&/:ffi 5: :+E""=!E-8&*:*:)2+ Ċ:)<ffl<E2ffi+8*8Gก- ĊHก- 59!! ĉ:8D# đ! :!<ffl+ก++)fi=LD=*!>M!+:/2)9*+9ก:-fi=L W ff>+9ก:-fi=L X -):
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 21 ภาพที่ ๑๓ ภาพเทพชุมนุมเรียงกันเป็นแถว เหนือช่องหน้าต่างวิหาร ภาพที่ ๑๒ จิตรกรรมฝาผนังเบื้องหลังพระประธานในวิหาร แสดงเรื่องพระพุทธเจ้า เสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์
22 วัดร้างในบางกอก ภาพที่ ๑๔ ด้านหน้าพระประธานภายในวิหาร เป็นฉากภาพเมืองที่ล้อมรอบด้วยก�ำแพง ๗ ชั้น วาดเต็มพื้นผนัง ภาพที่ ๑๕ หอไตร (จ�ำลอง) ขนาดเล็กของวัดภุมรินทร์ ซึ่งหอไตรเดิมถูกเคลื่อนย้าย ไปยังวัดดุสิดารามแล้ว
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 23 35Hffl+ (?) Ů(:&fi=L UYů 2+Ċ:ffiĊ/*H)Ċ )=!:ffiD-Kกffl9M5*A ĉG! 2+8!QM:ก>Lก-:+83/ ĉ:5@F"2ffก9"/<3:+D*?M5H#ffi Ċ:!3-9D-Kก! Ċ5* D#đ! 5: :+fi+Hfi*)=:!+8D"=*+5" - Ċ:*ก9"35Hffl+% ā)?5 ĉ:2)9*+9ffl! Fก2<!fi+ č 2+ Ċ:ffi Ċ/*% ā)?5D+=*" ĉ:* >L#กffl<35Hffl+)9ก8ffl9ME*ก55ก): :กDffl&@fi :/:2 Effl ĉ29!!<1:!/ ĉ:35Hffl+!=M D# đ!ก:+2+ Ċ:D&<L)Dffl<)G! 2)9*3-9 D&+:8:ก+A#E""E-82(:&!9M!)=5:*@G3)ĉก/ĉ:5: :+#+8 :! fi9M V 3-9 5* ĉ:H+กKffl:) G!#+8/9ffl<5/9ffiffi@2<ffi:+:)Hffi Ċ"9!fi>กH/ Ċ/ ĉ:D)?L5Hffi Ċ *@"D5:/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=+/)H/ Ċffi Ċ/*ก9!!9M!Hffi Ċ+?M5D5:35Hffl+5/9ffi (@)+<!fi+ č):#-AกH/ ĊG!Dffl/9ffiffi@2<ffi:+:)ffi Ċ/*[ >*9ffiA/ ĉ: Ċ5)A-*9H) ĉ 9ffiD!!9ก 35Hffl+!:ffiD-Kกfi=LD3K!# ď@"9!>5:D# đ!52+ Ċ:>M!G3) ĉ fiffiEfi!35Hffl+Dffi<)กKHffi Ċ Effl ĉ82+ Ċ:>M!D&?L558H+D&+:8H) ĉ)=3! Ċ:fi=LG Ċ:! E-Ċ/ กKffiAD#đ!Ċ5)A-fi=LfflĊ5 Ċ! /Ċ:ก9!fflĉ5H# !5ก:ก!=M*9)=0:-:!:ffiD-Kกfi=L#+8ffi<1:! ß3-/&ĉ5D:à Ů(:&fi=L UZųU[ů >LD# đ!+A#5&+8 @ffi č+A#3!>Lfi=L:/" Ċ:!G3 Ċ /:) 0+9fi :E-8HffiĊ):)+fl(:&fi=L/9ffiE3ĉ!=M 5:fl:"+<D/fl/9ffi!5ก:ก2ĉ/!&@fi :/:2fi=L)=+9M/-Ċ5)9ffiD! กKD#đ! "Ċ:!D+?5!$AĊ !@)!3!:E!ĉ! !*:ก829!!<1:!HffiĊ/ĉ:ffl+H3!fi=LD * D# đ!Dffl29:/:2fi=L#+8ก5"ffi Ċ/*ก@<D2!:2!8ffl ĉ:J ):กĉ5! EfflĉDĊ:G /ĉ: 5*AĉGก-Ċ<ffiก9"E!/ -5fi:fi<0D3!?55/9ffi!9L!D5 ความส�าคัàĐละอายุสมัย : เคยเปŦนวัดของวังหน้า? :ก Ċ5)A-fi:0<-#ก++)8D3K!Hffi Ċ/ ĉ:/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1=)=5:*@ 50<-#ก++)3-:*2)9* D+<L)ffi Ċ/*$955@F"2fffi=LD *)=Dffi=* č#+8 :! ffiĊ:!3-9D#đ!E!/Eก!Dffi=*/ก9!>LD#đ!$95/9ffi5*@ *:กĉ5!&@fi 0ffl/++1 fi=L VW D ĉ!Dffi=*/ก9"&+8&@fi +A#3<!fi+:*0<-#85*@ *:ffl5!ffl Ċ!ųก-: G!/<3:+ G!fl8fi=L+A#E""fi:2ff:# ďffl*ก++)55: :+fi9M25F! Ċ)D5=*
24 วัดร้างในบางกอก ภาพที่ ๑๗ หลวงพ่อเขา รูปเคารพจ�ำลองหลวงพ่อเขาอดีตพระสงฆ์ที่ชาวบ้านให้ความ เคารพ ภาพที่ ๑๖ ศาลาขนาดเล็ก ภายในประดิษฐาน “หลวงพ่อเขา”
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 25 ):fi:2)9*5*@ *:ffl5!#-:* ?5D#đ!5: :+กĉ55<fi+2A )=:!E5ĉ!F Ċ Fffi*G ĊF +2+ Ċ:$!9+5+9"!QM:3!9ก >5:D# đ!5: :++@ ĉ!5*@ *:ffl5! #-:*3+?52)9*E+ก5+9ffl!Fก2<!fi+ č Ů>LกQ:3!ffiHffiĊก/Ċ:J /ĉ:กĉ5!ĉ/ +9ก:-fi=L Wů 2 ĉ/!<ffl+ก++)%:$!9!9M!D# đ!:!+@ ĉ!ก+@Dfi&7 +:/2)9* +9ก:-fi=L WųX >&5fi=L82+@#Hffi Ċ/ ĉ: /9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1= 2+ Ċ:>M! G! ĉ/5*@ *:ffl5!ffl Ċ!ff>ก-::ก3-9ก:!&+8&@fi +A#0<-:fi+:*Effi !:ffiG3 ĉfi=LD# đ!#+8 :!G!/<3:+ 3-9:ก!9M!):#<29+fl čG!2)9* 5*@ *:ffl5!#-:*:ก+A#E""2ff:# ďffl*ก++)55@F"2ffų/<3:+fi+2A :!E5ĉ!F Ċ +9M!&5D Ċ:2A ĉ2)9*+9ffl!Fก2<!fi+ č &?M!fi=LEff"!=M>ก-:*D# đ! +: :!= )=ก:+ffiAE-+9ก1: ĉ5)E)ffl ĉ5):Fffi*D Ċ:!:*9M!2A >L5:D# đ! ก-@ ĉ)D Ċ:!:*/93! Ċ:fi=L5*A ĉ% ď Ēffl+ Ċ:)E) ĉ!QM:D Ċ:&+8*:!9L!D5 Fffi*#+:ก :!<ffl+ก++)%:$!9E-8:!fflกEffl ĉffl:)E"" ĉ:2)9*+9ffl!Fก2<!fi+ č 5*Aĉfi9L/H# ffi9!9M!&53)ffifflQ:E3! ĉ/93! Ċ:G!2)9*+9ก:-fi=L Y /9ffi!=M>H) ĉHffi Ċ +9"ก:+ffiAE-!fi+@ffiFfi+)!:ffi3!9ก )=&+82 čQ:&++1:D&=*+A#Dffi=*/ G!2)9*+9ก:-fi=L Z D)?L5&<:+fl:+ ĉ/)ก9"F"+:fl2ff:!Gก- ĊD =*ก9!!9M! ?5/9ffiffi@2<ffi: +:)fi=L)=#+8/9ffl</ ĉ:)=):ffl9MEffl ĉ2)9*5*@ *: ŮDffi<)?L5/9ffiD2:#+8F !ů E-Ċ/ ):#<29+fl čG!2)9*+9ก:-fi=L U กKD# đ!H#Hffi Ċ/ ĉ:/9ffi(@)+<!fi+ č+:# ďก1= D *D# đ!/9ffiG!ก-@ ĉ)Dffi=*/ก9!!=M):5* ĉ:! Ċ5*ffl9MEffl ĉ2)9*5*@ *:ffl5!#-:* E-Ċ/กKHffiĊ 3-9ก:!5&+8&@fi +A#2)9*5*@ *:!:ffiG3 ĉ2?L5Hffi Ċ/ ĉ:5:fl: "+<D/fl!=M)= /:)2Q: 9):ก ĉ5!8ก-:*D# đ! ß":ก5กà 3+?55:D# đ! H#Hffi Ċ/ ĉ:D)?L5E+ก@ffi -5-9ffiffl+#:ก -5":ก5ก! Ċ5*!=M Hffi Ċ)=ก:+ 2+ Ċ:/9ffi!=MH/ ĊD&?L5D# đ!0A!* čก-:* ĉ:!@)fi:G3) ĉfi=LDก<ffi>M!G!2)9*!9M!กKD# đ! HffiĊ *<LE2ffiG3 ĊD3K!/ ĉ: D# đ!@)!!:ffiG3 ĉG!2)9*F"+:fl )=ก:+ffl9M ff<L!:!3!:E! ĉ! 29DกfflHffi Ċ:กก-@ ĉ)/9ffiDก ĉ:Eก ĉfi=LDก:8ffl9/Gก- ĊJ ก9!3-:* /9ffiG!Eff"!=M
26 วัดร้างในบางกอก 2(:&#ď@"9!5/9ffi(@)+<!fi+č+:#ď 1= Q:-9HffiĊ+9" :+ ffiQ:D!<!:!fi:F"+:fl ffi=E-8"A+fl8: 2(:&+ +Ċ:!ffiAD3)?5! /ĉ:HffiĊ+9" :+ßD3-=*/E-à>M!):"Ċ:Efflĉ K*ĉ5)82AD2=*3-9 :!":5*ĉ:59!)= ĉ:: 5ffi=fflH#ffiĊ/*ffi9Dĉ! +fl=5<ffl+ ++) "!":!3!Ċ:fflĉ:5/<3:+
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 27 เชิงอรรถ ๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพระราชหัตถเลขา เล ่ม ๑ (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๔๘), น. ๒๖๑-๒๖๒ และ สุจิตต์ วงษ์เทศ, แม่น�้า ล�าคลองสายประวัติศาสตร์ (กรุงเทพฯ : เรือนแก้วการพิมพ์, ๒๕๕๑), น. ๑๘.๒ กองวรรณคดีและประวัติศาสตร ์ กรมศิลปากร, ศิลปวัฒนธรรมไทย เล ่มที่ ๔ วัดส�าคัญ กรุงรัตนโกสินทร ์ (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๒๕), น. ๒๒๓.๓ กรมแผนที่ทหาร, แผนที่กรุงเทพฯ พ.ศ. ๒๔๓๑-๒๔๗๔ (กรุงเทพฯ : กรมแผนที่ทหาร, ๒๕๓๐), แผนที่แผ่นที่ ๔.๔ จุมพล เพิ่มแสงสุวรรณ, “พระอุโบสถวิหารที่ได ้รับอิทธิพลตะวันตก สมัยอยุธยาตอนปลาย,” วิทยานิพนธ ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติ ศาสตร ์สถาป ďตยกรรม บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร ๒๕๔๕, น. ๓๐๘-๓๑๐. ๕ ประยูร อุลุชาะ, ศิลปกรรมในบางกอก (พระนคร : ม.ป.ท., ๒๕๑๔), น. ๒๐๖.๖ ประทีป เพ็งตะโก, ßแบบพระพักตร์พระพุทธรูปหินทราย สมัยอยุธยา,à ใน รวมบทความ ๗๒ พรรษาท ่านอาจารย ์ ศาสตราจารย ์ หม ่อมเจ ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล (กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๓๘), น. ๗๔. ๗ กองวรรณคดีและประวัติศาสตร ์ กรมศิลปากร, ศิลปวัฒนธรรมไทย เล่มที่ ๔ วัดส�าคัญ กรุงรัตนโกสินทร์, น. ๒๒๓.
28 วัดร้างในบางกอก §lรpะรูÓวÒยูÒี¬¨ffl วัดน้อยทองอยู่ วัดน้อยทองอยู่
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 29 2(:&fi=L! ĉ:fflกG5/9ffi+ Ċ:":E3 ĉG!":ก5ก ?5ก:+ffAก(9* @ก :)fiQ:G3 Ċ/9ffiHffi Ċ2A2-:*3:*H#G!&+<"ffl: E-8*9ffAก /:)D+< G!3 Ċ/D/-:# ď@"9!fiQ:G3Ċ:กH#5*ĉ:ff:/+ ก:+ffl+/25"3-9ก:!fi: F"+:fl ffi=D#đ!D+?L5fi=LD#đ!H#H)ĉHffiĊD-* D+?L5!=M)=ffl9/5*ĉ:fi=L/9ffi!Ċ5*fi55*Aĉ เหตุมาจากสงครามมหาเอเชียบูรพา ?L55/9ffi!=M ! Ċ5* !!9กG!# ď@"9!fi=L8+A Ċ9กE-8"5กHffi Ċ/ ĉ:D * D#đ!/9ffiE3ĉ3!>L):กĉ5! Ċ5)A-Dก=L*/ก9" /:)D# đ!):5/9ffi!=MH) ĉ#+:ก9ffi )=D&=*:! Ċ! /Ċ:fi:ffiĊ:!2ff:#ďffl*ก++)Hfi*5 :+č- <ก'+=ffi Dffi53 č+< (Karl Siegfried Döhring) 2ff:#!<ก:/D*5+)9!fi=LD Ċ:):*92*:)G!2)9* +9ก:-fi=L Y fi=LHffi Ċ"9!fi>กH/ Ċ/ ĉ: ?L55/9ffiE3 ĉ!=M)::ก!:)5$A Ċ2+ Ċ: >LD# đ! A ĉ2:)=(++*: Hffi ĊEก ĉ!:*! Ċ5*ก9"E) ĉfi55*A ĉ >L)=Dffi=* čfi+ก-) "++@59<H/Ċ Aĉก9!3!Ċ:/9ffi!=MU E-8G!#+8/9ffl</9ffiffi@2<ffi:+:) Gก-Ċ#:ก -5":ก5ก!Ċ5*%ďĒ !"@+= *9#+:ก?L55/9ffifi=LffAก*@"+/)ก9! V /9ffi ?5/9ffi(@)+<!fi+č+:#ď 1= Ůfi=L*93-D3-?55@F"2ffE-8/<3:+ů E-8/9ffi!Ċ5*fi55*AĉFffi*+8"@/ ĉ: /9ffi ! Ċ5*fi55*A ĉ*9 2(:&D# đ!/9ffifi=L)=&+82 č&Q:!9ก5*A ĉ!ff>2)9*2 +:) F-ก +9Mfi=L V Effl ĉffi Ċ/*&?M!fi=Lffl9M5*A ĉGก- Ċก9"#:ก -5":ก5ก! Ċ5*ffl+ 2ff:!=+ffH' !"@+= Ů(:&fi=L Uů ffl Ċ!fi:+ffH'2:*Gffl ĊE-8ffl8/9!fflกfi=L=L#@ Ą! G Ċ!2 ĉ*@fi # ď9*H#fiQ:2 +:)ก9"59ก,1G!&) ĉ:E-8)-:*Aff?5D# đ! @ffi*@fi 0:2ffl+ č2Q: 9G!ก:+fi3:+ >fiQ:G3 Ċ/9ffi! Ċ5*fi55*A ĉ&-5*Hffi Ċ+9" /:)D2=*3:*:กก:+fi<M+8D"<ffi:ก%Ą:*29)&9! )<ffl+H#ffiĊ/* /9ffi/:5:+:)G!* ĉ:!!9M!- Ċ/!)=D+?L5+:/5ก:+ffAกfi<M+8D"<ffi2)9* 2 +:)F-ก Dĉ! /9ffi5)+<!fi+:+:)fi=L$A Ċ !*9D- ĉ:-?5ff>5(<!<3:+5 3-/&ĉ5F"2ffč!Ċ5*fi=LE - Ċ/ -:ffi:ก+8D"<ffi fi9MJ fi=L5*A ĉfi ĉ:)ก-: * ĉ:!2ff:!=+ffH'59!D# đ!D# ą:3):*3-9กG!ก:+F)ffl= >D# đ!fi=L!9"ff?5/ ĉ:
30 วัดร้างในบางกอก 09กffi<P2<fi <P):!fi@ก/9!!=M Efflĉ/9ffi!Ċ5*fi55*Aĉ H)ĉ)=&+8&@fi +A#5 čGffiE2ffi#:<3:+<*č>M! >D# đ!H#ffl:)"@ffl:)ก++) ?5 /9ffifi9M/9ffiHffi Ċ+9" /:)D2=*3:*5* ĉ:):ก 5@F"2ffD2!:2!8ffAก+8D"<ffi!2<M!2(:&D3-?5D&=*กQ:E&EกĊ/ !ffAก *@"+/)H#ก9"/9ffiffi@2<ffi:+:)G! &Ŵ0Ŵ VX\\V E$!fi=Lก+@Dfi&7 "9"&<)& č ĉ/ &Ŵ0Ŵ VXWUųVX[X &"?L5 5 ß/9ffi! Ċ5*à ffl9M5*A ĉfi:fi<0D3!?55/9ffiffi@2<ffi:+:)E-8/9ffi(@)+<!fi+ č +:#ďก1=W Ů(:&fi=L Vů E2ffi/ĉ:/9ffiE3ĉ!=MD *)=ffl9/ffl!5*Aĉ+<กĉ5!2 +:) F-ก +9Mfi=L V 8D+<L)fflĊ!>M!G! &Ŵ0Ŵ VX\X E- Ċ/:ก5/9ffi! Ċ5*fi55*A ĉ5*A ĉfi=LH3!ħ E)Ċ8ก-:*D#đ!:ก:ก 2)9*2 +:)F-กกKffl:)fi= าพที่ µ ปากคลองบางกอกน้อยที่ตั้งสถานีรถไนบ รี เดิม อันเป็นp ดย ทาสตรÖ ส±าคัuที่ถูกโpมตีในสมัยสงครามโลกครั้งที่ ¶ pนวัดบางแห่งในย่านนั้นถูกท±าลายลง
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 31 ตามหาวัดน้อยทองอยู่ D)?L5-5ffl+/25"D< Ċ5!+83/ ĉ:E$!fi=LDก ĉ:E-8G3) ĉ5ก+@ Dfi&7 +/)fi9M(:&ff ĉ:*ffi:/Dfi=*) &"/ ĉ:"+<D/flfi=L+8"@/ ĉ:D# đ!/9ffi! Ċ5* ffl9M5*A ĉG!@ffifi=LD# đ!D<28&:!2)DffiK&+8# Ā Ē!Dก- Ċ:% ď Ē !"@+=ก9"F+D+=*! /9ffiffi@2<ffi:+:)D3!?5:ก#:ก -5":ก5ก! Ċ5*3+?5fi=Lffl9M2ff:!=+ffH' !"@+= ŮDffi<)ů 59!D# đ!@ffi*@fi 0:2ffl+ č2Q: 92)9*2 +:))3:D5D=*"A+&: >M!):H) ĉHก-!9ก Ů(:&fi=L Wů >L# ď@"9!D# đ!* ĉ:!fi=L)= /:)D#-=L*!E#- H#:กDffi<)):ก:ก5ffi=fflD)?L5 YTųZT # āfi=LE- Ċ/ ffi9!9M!>Q:D#đ!8fflĊ5 2?"3:Ċ5)A-:ก(: 2!:)DĊ:):#+8ก5"ffiĊ/* ffiĊ:!3!Ċ:F+D+=*!/9ffiffi@2<ffi:+:)%ďĒD<28&:!2)DffiK&+8#ĀĒ!Dก-Ċ: )=5A ĉ+ff#+8Q:fi:2:* \U E-8" Ċ:!D+?5!#+8:!ffl9M#+8<ffi 3:กH)ĉ 2!GDffi<!D-*$ ĉ:!กK8H) ĉ+A ĊD-*/ ĉ:3-9+9M/fi=Lก9M!ffl+5A ĉ+ffD)- čffl ĉ5ก9" Ċ: F+D+=*! )=&?M!fi=LD-KกJ (:*G! ffl+!=MD5*9)=:ก5 ß)fl#à !:ffi D-Kกffl9M5*Aĉ มณäปห้ายอด (ร้าง) ร่องรอยของวัดน้อยทองอยู่ +A#E""5)fl#!=M)=$92=LD3-=L*)*5ffiD# đ!Dffi=* čfi=L39ก!D3-?5 Effl ĉ:!2<3 č )=)@*?L!55ก):2=Lffi Ċ:!&+ Ċ5) A3:#+8ffi<1:!&+8&@fi +A# D3!?5)@fi9M2=LD# đ!*5ffiDffi=* čD-KกJ >5:D+=*กHffi Ċ/ ĉ:D# đ! ß)fl#*5ffi Dffi=* č3 Ċ:*5ffià Ů(:&fi=L Xů Ů)fl#ų)=*5ffiD# đ!Dffi=* čų!9"*5ffifi=LD# đ!Dffi=* č +/)ก9!Hffi Ċ Y *5ffiů )fl#3-9!=M)=2(:&Q:+@ffi&"+5*@ffiD:8D&?L53: 2)"9ffl<!fi8-@D#đ!F&+ Ů(:&fi=L Yů F ffi=fi=L :+č- <ก'+=ffi Dffi53 č+< Hffi Ċ"9!fi>ก(:&5)fl#3-9!=M H/ Ċก ĉ5!fi=L/9ffi! Ċ5*fi55*A ĉ8"@"2-:*H#G!(:*3-9 >L&"/ ĉ:)=-9ก1fl8 D#đ!)fl#3Ċ:*5ffi *5ffiก-:!9M!D# đ!Dffi=* čfi+D +?L5* ĉ5)@)H) Ċ2<"25 fl8fi=L*5ffi"+</:+D# đ!#+: č!:ffiD-Kกfi+D&+=*/ffl9M5*A ĉD3!?5)@ A3: fi=L*?L!55ก):fi9M2=Lfi<0X Ů(:&fi=L Zů !ĉ:D2=*ffi:*fi=L*5ffifi9M3)ffi!9M!&9fi-:*
32 วัดร้างในบางกอก ภาพที่ ๒ แผนที่กรุงเทพฯ ราว พ.ศ. ๒๔๕๐ ปรากฏชื่อของ “วัดน้อย” อยู่เหนือวัด ภุมรินทร์ ตรงใกล้ปากคลองบางกอกน้อยซึ่งปัจจุบันวัดเหล่านี้ได้ยุบรวมกับวัดดุสิดา รามแล้ว ทว่าซากของวัดน้อย (ทองอยู่) กลับไม่ปรากฏให้เห็นในปัจจุบัน ที่มา : กรมแผนที่ทหาร, แผนที่กรุงเทพฯ พ.ศ. ๒๔๓๑-๒๔๗๔ (กรุงเทพฯ : กรมแผนที่ ทหาร, ๒๕๓๐). ภาพที่ ๓ ภาพถ่ายจากดาวเทียมเปรียบเทียบกับแผนที่เก่า ระบุต�ำแหน่งของวัดน้อย ทองอยู่ได้ตรงกับบริเวณเชิงสะพานสมเด็จพระปิ่นเกล้า ทางตอนเหนือปากคลอง บางกอกน้อยขึ้นมา
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 33 ภาพที่ ๔ ซากมณฑปห้ายอดด้านหลังอู่รถเมล์สาย ๘๑ ติดกับก�ำแพงโรงเรียนมัธยม วัดดุสิดาราม มีรั้วกันเป็นอาณาเขตบ้านเรือนประชาชน มณฑปหลังนี้น่าจะเคยเป็น ส่วนหนึ่งของวัดน้อยทองอยู่มาก่อน เพราะมีต�ำแหน่งที่ใกล้เคียงกับที่เคยระบุไว้ใน แผนที่
34 วัดร้างในบางกอก าพที่ ¹ ร่องรอยการข ดเpาเพื่อ หาสมบัติที่ฐานของมณyปห้ายอด เข้าไปเป็นโพรงใหu่pนทล อีกด้าน -):D2=*E- Ċ/ +A#E""fi=L/ ĉ:!=M/!G3 Ċ!>กff>@ Ċ)D2):5/9ffi&+80+=+9ffl! 0:2ffi:+:)fi=L)=*5ffiDffi=* č Y *5ffi +/)H#ff>:!fflกEffl ĉfi=LD# đ! ĉ5+A# 2=LD3-=L*)D/ Ċ:)@) - Ċ:*0<-#8=! +/)ff>ก:+G Ċ:!2<3 č >5:กQ:3!ffi 5:*@)fl#3-9!=MH/ĊG!2)9*+9ffl!Fก2<!fi+čffl5!fflĊ!+:/+9ก:-fi=L W -):Y :กก:+ffl9M2))ffl<:!G!E ĉfflQ:E3! ĉfi=Lffl9M )fl#3-9!=M! ĉ:8D# đ! 2 ĉ/!3!>L5/9ffi! Ċ5*fi55*A ĉ+< D!?L5:กD)?L5Hffi Ċ25"ff:)$A Ċfi=LG Ċ&?M!fi=LG! "+<D/fl)fl#D&?L55*A ĉ5:09*กKHffi Ċ /:)/ ĉ: )fl#!=MD# đ!5/9ffiffi@2<ffi:+:) Effl ĉfi/ ĉ:/9ffiffi@2<ffi:+:)!9M!Q:8ffl Ċ5 Ċ:) -5H#5=ก':ก3!>LHก-55กH# !-82 ĉ/!ก9! >D?L5Hffi Ċ/ ĉ:fi=L:/" Ċ:!ก- ĉ:// ĉ:D# đ!2 ĉ/!5/9ffi! Ċ5*fi5 5*A ĉกKD&+:8ffl:)#+8/9ffl</9ffi!=MHffi ĊffAก*@"&?M!fi=LH#+/)ก9"/9ffiffi@2<ffi:+:)):!:! E-Ċ/ /:)fi+Q:5 !fi9L/H#>!9"D#đ!5:fl:"+<D/fl5/9ffiffi@2<ffi:+:) Dfiĉ:!9M!
ประภัสสร์ ชูวิเชียร 35 ภาพที่ ๖ ภาพถ่ายเก่าของมณฑปห้ายอดวัดน้อยทองอยู่ โดย คาร์ล เดอห์ริง (Karl Döhring) ที่มา : Karl Döhring, Buddhist Stupa (Phra Chedi) Architecture of Thailand (Bangkok : White Lotus, 2000), p.140.