дарвозаларингизга мух,рини босишни мекга буюр-
дилар. Эндиликда буюк амирнинг набираси нои-
бингиз булади.
Улжой булруси эридан куз узмай мах,лиё бо-
к,арди. Так,дир унга шундай бах,одир ва саховатли
эрни тух,фа к,илмок,да. У акаси Х,усайнга сира
рсшамайди.
— Х,усайн! Мана сизга к,алиним — Балх!
Темур шундай дея булруси хотини Улжойга нигох,
ташлади.
— Сизга андек насих,атим бор, Х,усайн, одамла-
римизга адолатли булинг, ёмон одатингизни ташланг.
Х,усайн хумрайди. Очкуз ва хасислиги билан бу-
тун Мовароуннах,рда танилгани ва Темур худди шуни
назарда тутганини яхши фах,млади.
— Агар одамларга к,ок, суякларни ташлайверсан-
гиз, улар к,опагон итдек сизни гажиб ташлашлари
мумкии.
— Жуда т^ри ran, ака, - хандон ташлаб кулди
Улжой. У эркакча либосда х,ам роят хушбичим ва
гузал эди. Х,усайн беихтиёр бу икки ёшга, узукка
мое ёк,утдек бир-бирига мос булажак эр-хотинга
махдиё к,араб к,олди.
— Дарвешлар! — деди бахтиёр Темур, — мен
ваъдамга мувофик, улжамни cviSAapra тух,фа к.и-
лурмен.
— О, Темур! - бахтиёр х,айк,иришди дар
вешлар.
— Зафар сенга доим ёр булсин!
Шах,рисабз масжидларига х,ам бой улуш ажра-
тилди,
Нак,шбандийлар тарик,ати бутун улкага Темур
ралабаси ва мурувватини мадх, этиб, унинг тараф-
дорлари сафини кенгайтира бошлашди.
Эрталаб Темур узининг хос навкарлари билан
орк,ага к,айтди. Х,усайн эса Балхда к,олди.
51
Темур 22 ёшда эришган бу галабаси шодлигини
онаси Такина бегимнинг вафоти к,айруга алмаш-
тирди.
Она ^ли ва унинг камолотидан хурсанд х,олда
оламдан куз юмди. Темур волидасининг рози-ризо-
лигини олишга муяссар булди.
ЧУЛДА БУЛГАН ОЛИШУВ
Куз кунларининг бирида Темур бир неча нав-
карлари билан овга чикди. Уша жойда яшовчи
к,абила йигитлари х,ам шундай мак,садда тупланиш-
ган экан. Уларнинг важох,ати яхшиликдан дарак
бермас эди.
— Бу ер бизнинг ерларимиздир, х,ар ким рухса-
тимизсиз ов К.ИЛСЗ жарима тулайди. Булмаса, уда,и-
рилади.
Темур босикдик билан уларга жавоб к,илди;
— Ундор булса к,илган шикорларимизни сизлар-
га ташлаб кетайлик, шу билан сизлар биздан рози
булсангизлар.
— Шикорингга мух,тож эмасмиз, аммо еримиз-
дан фойдаланганинг учун минг тилло жарима бера-
сан. Булмаса, к,ул-оёкларингизни борлаб, к,абила-
мизга олиб кетамиз.
Темур атрофидаги етти навкари, уз мадрасадош
дустлари Азизуддин, Жо1^у, Hi^y, Рустам ва Озод-
ларга унсиз «отларга мининглар» ишорасини к,илди.
Бир неча ук,ни орзига тишлаган х,олда узини отга
олди. Етти х,амро?^и узи каби тез отга мина олмас-
лигини, рак,иблар уларнинг отларга минишларига
йул к,уймасликка урина бошлаганини курди. Шид-
дат ила ук, отди. У рак,иб танасига михланиб, ерга
фарёд билан йик,илди. Иккинчи ук, эса яна бири-
нинг бурзига к,аАалди, Темур устози Самир Тархои
угитларини эсда тутиб, куз очиб юмгунча душманга
фурсат бермай кетма-кет ук, уза бошлади. Уч душ
ман ерга к,улади. Яна бири отига осилиб к,олди. Те
мур шитоб ила унинг белидаги к,иличини суруриб
олди. Душманлари билан икки к,улда к,илич билан
жангга киришди. Унинг х,амрохдари душманлар дик,-
к,ати Темурга к,араганидан фойдаланиб, отларига
минган х,олда камонлардан ук, уза бошладилар. Тиз-
гинни тишлаб олганча унг-сулга идора к,илишга
^райлик яратиб олган Темур к,иличларни шундай
урар ЭДИКИ, бошк,аларнинг к,илич чопиши болалар
^инига ^ш ар эди.
Унинг к,иличи душман к,иличига зарби билан те-
гиб улгурмасданок, душманни ерга йик,итар, унинг
^нидан туришга х,оли к,олмас эди.
Темур бу жангда уз к,удратини тула х,ис к,илди.
У тушундики, унинг к.'^к.илич уриш мах;орати Ал-
ЛОХ.НИНГ унга аталган инъомидир. Эллик кишига
х,амла к,илишдан к,урк,маганлиги, к;^а-била туриб
улим истик,болига пешвоз чик,к,анида бир гаройиб
сир бор.
Душман дах,шатга тушиб майдонни тарк эта бош
лади. Темур бир узи к,иличларини ишлатиб, душман
билан ОЛИ1ТТДИ, х,амрох,лари аса уларни ук,к,а тутиб,
сардорларига кумак беришди.
Бу жанг Темур онгида инк,илоб ясади. У Сох,иб-
к,ирон, Аллох, унга етти иклим х.укмронлигини ато
этган, эндиликда у шунга яраша гайратни ошириш
тадбирларини кучайтириши лозим. У энди оддий
K,^hiiHH к,умондони эмас, балки бутун Мовароуннах,р
х,укмронлигини к,улга киритиши лозим.
Уша куни у фарзанд к^ди. Буни х,ам у Тангри
иноятига йуйди на углига Мух,аммад Жах;онгир ис-
мини к,;§шди.
53
УЧ юз БИРИНЧИ НАВКАР
Чопар келтирган хабарни у дик^с.ат билан ук,иди.
— Шуни мамнуният билан хабар к.иламанки, -
деб ёзибди амир Х,усайн. — Х,ирот ах,олиси бизни
шоду хурсандлик билан кутиб олди. Тупрок,к,а бош
к,;р[иб биздан узр с-^ашдики, аларнинг гунохдари-
дан утиб, марх,аматимиз дарвозасини кенг очиб
юбордик. Буюк бобомизга туяларда сов-
ра-саломлар к,атори Сиз, азиз дустимизга х,ам му-
носиб тух,фа — х,азрат Довуд ясаттирган пулат со-
вутни юборяпмиз. Бутун а х ^ Х,ирот Сизни ана шу
совутда к-^мок,ни к,андай исташини билсангиз эди!
Х,амма ra n шундаки, йулимизда бир раним fo b булди-
ки, уни даф этишга ёрдамингиз даркор...
Номани келтирган дарвеш тасбех, ^^ирганча су-
кут сакдаб турди.
— Узи не r a n ? — с^ ад и Темур.
У к,айнораси Балхда К'$Ь'арилган исён натижаси-
да шах,ардан к,очиб, ён-атрофдан к'^гиллилар т ^ -
лаб, Х,ирот сари от солганини биларди.
— Х,усайннинг хасислиги ва беш бармошни орзи-
га ТИК.ИШИ бошига етди, — деди дарвеш истех;зо
билан. — Сизга пирим ростини айтишни буюрган-
лар. Вок,еа асли шундай.
Х,усайн Х,иротга келиб, узига б^шсунишни талаб
к,илганида унинг х,окими амир Бакир к^аршилик
курсатди. Шах,ар карвонсаройида жойлашган Х,у-
сайн к,амалда к,олади. Урдада турган х,оким агар
Х,усайн тез орада Х,иротдан к,орасини 5п1ирмаса, уни
дарвоза устунига осиб улдиражагини айтган.
— Агар сиз тезликда мададга бормасангиз,
Х,усайннинг х,олига маймунлар йирлайди, амирзодам.
Кейинги сузни дарвеш алох,ида мех,р билан айт
ди. Х,а, дарвешлар уни х,ар куйда мак.ташмок,да,
унинг байрорига юзлаб ёшларни чорлашмокда.
Темур сафар х,озирлигини к ^ а бошлади. Бир-
гина Шах,рисабздан эмас, балки Самарк,анд, Бухо-
ро ва Тошкентдан х,ам келган кунгиллилар сони
300 га етди. Уч юз биринчи навкар эркакча либосда
тула к,уролланган Улжой булди.
Дарвешлар х,арбий даракчи — синчи вазифаси-
ни бу гал х,ам аъло даражада адо этишди. Амударё-
дан к,андай ^ и ш х,а1дида бош к,отирган саркардага
ЯК.ИН атрофдаги к,ишлок,ни курсатишди. Бир неча
соат ичида каттагина обод к,ишлок, ^ н и д а вайрона
К.ОЛДИ, холос.
Уйларнинг бари ёгочлари, к,амишлари соллар
ясашга кетди. Одамларнинг дод-войи, бошпанасиз
к,олганлар фарёдига бир Улжойгина эътибор берди,
холос.
— Уруш 1с,урбонсиз ва куз ёшларисиз булмайди,
маликам, — деди Темур хотинининг намланган куз-
ларига к,араб, — х;али олдинда к,анча к,он, бошлар
кетиши мумкин...
Темур лашкари Х,иротга шитоб ила як,инлашди.
Бу вак,тда Х,усайн айРок,чиларидан мадад келаётга-
нини эшитиб, рух,ланган х,олда Урдага тусатдан
х,ужум бошлаган эди. Амир Бакир тарафдорлари
эндигина к,арши х,ужумга ^иш ганда Темур навкар-
лари келганини эшитишди. Кучлар тенг эмаслиги-
ни пайк,аб таслим булишдан бошк,а чоралари к,ол-
майди.
- Азиз орам, мух,тарам дустим, хуш келибсиз, -
деди ролиб Х,усайн тантанавор к,иёфада к,ариндо-
шини к,аршилаб. - Сизни кутавериб, кузим турт
булгач, таваккалнинг боши кал, дея душманга таш-
ланиб, уни мах,в этдим. Эндиликда Х,ирот ахди мен-
дан узга х;укмдорга зор эмас.
Темур Х,усайн бу билан нима демок,чи эканлиги-
ни тушунди. Мунофикдарча кулиб турган к,айнога-
сига чурк, этмай бошини к,уйи солди.
55
— Сиз беишкда х,ам ёлрончи булгансиз! — алам
ила к,ичк,ирди кимдир. — Момомнинг к ^ р а ги -
ни эма туриб, чал к-^рагига х,ам човут солгансиз.
Х,усайн сесканиб, бундай дадил айбловни к,^ган
навкарга аж абланиб к,аради. Н авкар либосидаги
синглисига х,айрат ичра бокди.
Улжой отига сакраб миниб дарвоза томон йул
олди. Темур бой улж а ваъда к,илиб, энди к,урук,
к,олган к '^ ги л л и лаш кари олдида хижолат булиб,
Х,иротдан яш иринча чик,иб кетишга мажбур бул-
ди. Гуё Улжойга эргаш гандек булиб отига к,амчи
урди.
Уч юз навкардан атиги уч киши Х,иротдан орк,а-
га к,айтмокда эди. Темурдан бир к,адам х,ам нари
силжимай изма-из юрувчи болаликдаги дусти Ази-
зудддн эр-хо1ИН орк,асидан маъюс эргашиб борар-
ди. Дуч келган биринчи овулдаги туркман ч^шонла-
ри уларни мех,мондустлик билан к,аршилади. Улжой
мезбонларга к,араша бошлади. Чупонлар келишган
ёш навкарнинг эпчиллик билан сигирни со ри ш и н и
завкданиб томоша к,илишди. Фак,ат хотин-к,из к,ули-
дан келадиган бу ишни навкар жуда мах,орат ила
бажарганидан ажабланмай буладими?
Темур на Азизуддин зур иштах,а билан Улжой
сузиб келтирган к ,^ гзшггини туширгач, туркман чол
фотих,ага к,ул очди. Мех,мон дастурхонга ташлаган
кумуш тангаларга к,араб бош чайк,ади.
— Кам булса, мана, яна, - деди Темур бир з^овуч
танга т ^ и б .
— Уят булади, — деди чол тангаларни йигиб
Улжойга узатаркан, - мех,мон атойи худо деганлар.
— Кечиринг, ота, — деди Азизуддин к,улларини
к^^сига к,^иб, — саборингиз учун рах,мат.
— Илойим юзга киринг, — дуо к,илди Улжой.
Улар отга мингашар эканлар, чол Азизуддиннинг
к,улоРИ га н и м а н и д и р ш и п ш и д и .
— Нима деди у? —деди Темур улар ^овдан узок,-
лашгач.
— Эх;тиёт буларканмиз, аламзада туркманлар
биздан уч. олишга ахд к,илишибди.
Темур бу гапга эътибор бермади. Унинг рух,и бар
дам ва кайфияти к^арилган. Х,усайннинг мунофик,-
лиги уни эркин х,аракат к,илишига йул очган, у эн-
диликда ундан к,арздор эмас эди.
Мовароуннах,рга бир неча кунлик йул к,олганда
тусатдан уларни фалокат босди. Вак,т пешиндан ориб,
дам олишга т^таш ган мах,алда бир туда ч ^о н л ар
устларига ёпирилиб келганча, уларни к,уролсизлан-
тириб, к,ул-оёкдарини борлашди.
— К,илмиш-к,идирмиш, — зах,арханда кулди чу-
понлар сардори, урта яшар туркман, — Х,иротга ке-
таётганда нималар к,илганларингизни эслайсизлар-
ми? Ана, ЭНДИ к^асанлар, к,андай ах,волга тушган-
ларингни!
К,ул-оёкдари борланган Улжой билан Темурни
пахса минорага к,амаб к,^ишди.
— Байрамда уларни к,атл к,иламиз, — деди сар-
дор, — отларга борлаб шундай чоптирайликки, бу-
нак,а томошани х,еч ким к^маган.
Чупонлар хахолаб кулишди. Улжойнинг бадани
сесканиб кетди.
Х.ОЗИР ёнида Азизудд,ин й>^лигини к ^ и б Темур
чук,ур х^синди.
— Азизуддин к,айдакин?
Улжойнинг кузларида умид учк,унлади.
— Шояд тирик булса. Кимдир олишиб, бак,ириб-
чак,иргандай эди.
Таи1к,арида шамол гувуллар, ах,ён-ах,ёнда сок;чи-
нинг й;^али эшитиларди. Темур р -^ берган вок,еа-
ни сира тушуимас, бари к,урк,инч тушдек туюларди.
Нах.от шундок, улиб кетаверса? Орзу-умидлари,
буюк мак,сад-чи?
57
Зи м -зи ё тун чукАи. Бундай зулмат фак,ат турк-
ман чулидагина булади. Зах ерда чалк,анча ётган Те-
мурнинг к '^ гл и х,ам к,оронри. У биринчи марта улим
ш арпасини сезиб вужуди сесканди. Мудх;иш улим
кутмокда. К,ул-оёкдарини асов отларга боглаб, х;ар
томонга чоптиришади. Этлари парча-парча булади.
Лаънати сардор айтгандек, минг бир булакка були-
шади.
Бешсгиёр инграб юборди. Улжой ч ^ и б ёнбошга
ардарилди.
— Сизга нима булди? Тинчланинг, бегим.
Te^rypнинг кузи бурчакда ялтиллаб кетган нар-
сага тушди. Илон? Минг лаънат! На к,ули, на оёгини
кдмирлата олади. Бирдан енгил тортди. Чак,са чак,а
к,олсин. Тинчгина улади. Отга бойланиб улгандан минг
бор афзал бу. Бирдан эшик гурсиллаб аганади.
— Амирзодам! Улжой!
— Азизуддин!
К,оронрида ханжар ялтиллади. К,ул-оёклари бу-
шаган бандилар ташк,арида сок,чининг мурдасини
к^фитди.
— Тезрок, отларга мининглар!
К,аёкдандир келиб к,олган Азизуддин на отлар
улимни буйниларига олган эр-хотинга м ^ж изадек
туюлди. Тун к,оронрилигида от чоптириб кетаётган
уч чавандоз ортидан х,еч ким к,увмади. Хуросондан
чик,иб Мовароуннах,р чегарасига етишганда улар
к.анчалик чарчашганларини сезишди.
— Азизуддин, — деди отдан тушиб Темур, — мен
бу хизматингни ула-улгунимча унутмаймен.
Кейин дустининг пешонасидаги гурра, елкаси-
даги к,отган к,онни к '^ и б узини унинг к,учогига отди.
Улжой х,ам х '^л и ги келиб, уларнинг елкалари узра
бош к ,^ и б , т ^ и б -т у й и б йирлади.
— Булди энди, булди, - дерди Азизуддин улар-
ни к,учокдаб.
Темур ёшли кузларини унга тикиб яна так-
рорлади:
— Бу яхшилигингни к,иёматгача сира унут-
маймен.
Орадан йиллар ^ад и . К,удратли жах,онгар булиб
танилган Темур олдида барча тиз ч^канда, подшо-
лар х,ам эмаклаб этагини ^ га н д а Азизуддин тик ту-
ради. Барча жах,онгир газабидан титраганда х,ам
биргина у Темурга тик к,арайди.
Темур мактабдош дустидан х;еч нарсани аямай-
ди. Аммо Азизуддин на бойликка, на мартабага учади.
Камтар инсонлигича к,олади. Чунки Азизуддин од-
дий халк, вакили эди.
Шунинг учун х,ам халк, унга к,айишар, унга дар-
дини очар эди.
Мана х,озир, халоскор сифатида у миннатдор
кузлардаги ёшларни к ^ и б , узини бахтиёр ва жуда
енгил сезди. Х,еч к,ачон у бундай туйкзгни х,ис кд1л-
маган эди.
--------------
К.ИЛИЧ ВА ТУЗ
Мовароуннах,р х,укмдори амир К,озорон набира-
си Улжойнинг бошдан к^ган-кечирганларини тинг-
лаб уйга ч ^ д и .
Улжой акаси Х,усайннинг мунофик,, олчокдиги-
ни, эри Темурнинг мардлиги ва саховатини х;икоя
к,илган сари амирнинг фикри к,атъийлашиб борарди.
Мана, у тахтга "^иргандан бери 15 йил ^ибди. Угли
Абдуллох, к,улай пайт келишини пойлаб юрибди.
Набираси Х,усайн аса очикдан очик, унинг улими-
ни сабрсизлик билан кутмокда. Амир К,озороннинг
к ^ н а Самарк,анддаги тахти к,айнотаси Турлук, Те-
мурхон нигох,ини х,ам узига к,аратмокда. Турлук, Те-
мурхон урли Илёсхожага Мовароуннах,р тахтини
59
мулжаллагани х,ам сир эмас. М ^ л хони бошчили-
гидаги жеталар — к}Д1манчи м ^ л к.абилаларининг
энг кучли урури тез-тез бой улкага боск,ин к,илиб
туриш ларидан х,ам хабардор.
Саройда фитналар х,ам булиб туради. Гох, овда,
гох, шу Самарк,анда,а дайди укдар бехосдан учиб
к,олади. Бундай шароитда куёви Темурдек садок,ат-
ли амир ёнида булса айни мудлдп.
— Темурбек хос навкарларим сардори булади,
— деди амир К,озорон сарой аъёнларига, — унинг
буйруш менинг амрим дегани. У энди Темурбек!
Сарой мулози1У1лари унинг бу сузларини кекса
х,укмдорнинг навбатдаги инжик,лиги деб к,абул
К.ИЛИШДИ. Аммо Темурбек куп угмай улар к,андок,
янглиш ганини исбот к,илди. Дарвеш лар, к,алан-
дарлардан иборат кенг махфий хизмат тармори-
ни вужудга келтирган саркарда саройдаги фит-
наларга уз вак,тида чоралар кура бошлади. Бир
неча марта амир х,аётига к,илинган суик,асднинг
олдини о.лди.
Амир K,030F0H ш икорга чик,к,анида бир гурух,
K.ypoy'b’vH фитначилар унга ёпиридд,и. Темурбек нав-
карлари уларни зуддик билан чопиб ташлади.
Сарой ф и т н а ч и л а р и э н д и роят эх ,т и ёт к о р л и к б и
л ан суи к .асд т а й ёр л а ш д и .
Амирнинг к,абул маросимида беш саркарда ич-
карига к,ад,ам босди. Улар кийими остида совуг бор-
лиги Темурбекнинг назаридан к,очмади.
— Дастурхонга марх,амат, — деди у саркарда-
ларни ноз-неъматлар тузатилган хонага бошлаб.
Фитначилар тукин дастурхон олдида ниятлари-
ни унутиб, обдан шароб ва лазиз таомларга туйгач,
улар олдида амир К,озокон пайдо булди. Улар гап-
га ориз ж уф тлар-ж уф тлам ас амир к.ул к ^ а р д и .
— Тузимни тотгач, нах,от хаётимга к,асд к,илишга
журъат к,илсангиз?
— Мусулмончиликда бундай шаккоклик улим-
га мустах,ик,, — деди Темурбек к,иличи дастасини
ушлаб.
Фитначилар хижолат булиб, саройдан чикдб ке-
тишди.
Амир K,030F0H Темурбекка мукофот тарик,асида
Шодмонбек к,алъасини инъом к,илди. Махсус фар-
мон билан унга Мовароуннах,рдан ажраб чикдан Хо-
разм ва рарб вилоятларини б^сундириш ва уларга
ноиблик к,илиш х,ук,згк,и берилди.
Бу вилоятларни итоатга келтирган Темурбек Са-
марк,андга к,айтганида хуфия хизматидаги одамлари
амирга к,арши фитна тайёрланаётгани ва унга К,озо-
роннинг урли Абдуллох, рах,бар эканлигини хабар
к,илишди. Дарвешлар Темурга фитначилар мурул
ХОНИ Турлук, Темурхон билан алок,а борлашиб, Са-
марк,анд тахтига Абдуллох,ни ^к,азишга келишга-
нини х,ам маълум к,илишди.
Темурбекнинг садок,атидан роят эриб кетган амир
К,озорон суюкли набираси Улжойнинг севимли эрига
вафотидан с’^шг бутун Мовароуннах,рни ваъда к,илди
ва шул х,акда васиятнома ёзди.
Аммо уни амалга оширишнинг узи булмаслигини
у яхши тушунган. Темурбек бунинг учун бир кеча
йил жангу жадаллар к,илишига т ^ р и келди. Ким-
ларнидир к,илич, кимларнидир туз билан сийлаб,
узига таянч кучлар х,озирлай бошлади.
Кейинчалик Темурбек амир К,озороннинг хизма-
тида тутган мавк,еи ва к,удратини уз «Таржимаи
X,ОЛИ»да шундай сатрлар билан ифодалайди:
- У айтарлик даражада к,удратли х,оким эмас
эди, унинг к,улидан осонлик билан подшоликни
тортиб олишим мумкин эди. У\екин менга к,илин-
ган лутфу карамга нисбатан курнамаклик к,илмок,-
чи эмасдим.
61
Х.ОКИМИЯТ САРИ ЙУА
Камолой бахтиёр кузларини эридан узолмас эди.
Мех,мон эса навкарча кийинган бу аёлга мафтун-
ликларини ОЧИК.-ОЙДИН изх,ор этар эди. У Темур-
бекка К.ИМИЗ тула косани узатар, олдига турли-ту-
ман таомларни к,уяр эди. Амир Х,усайн эса бу бах-
тиёр эру хотинга х,асадли нигох,ини к,адарди. Улар
нак,адар бахтли! Нега унга такдир шундай бахтни
ато этмади? Унинг Темурбекдан к,аери кам?
Амир Х,усайн шароб тула косаларни бирин-ке-
тин б -^ ата р , лекин рубори кетмас эди. Темурбек
билан борланган хотиралар куз '^гидан ^авергани
сари к;^глида х,асад олови тобора алангаланиб бо-
рар эди. У бобоси Амир К,озороннинг к,ароргох,ида
Темурбекни беш йил мук,аддам к '^ г а н эди. Бобо-
сига кдлинган суик,асдларнинг олдини олиб, юксак
х,урматга эриш ган Темурбек унинг учун х,ам куп
яхш и ли клар к,илди. Х,а, буни тан олмай иложи
к,анча? У х,оким булган Х,иротда исён к^арилиб,
х,окимиятни амир Бакир эгаллаганидан сунт Темур
бек ёрдамга ошикди. Уч юз сара отликдар билан
Х,иротни кулга киритди.
Уша йилл Темурбек Амир К,озогонга уюштирил-
ган навбатдаги суик,асдни х,ам бартараф к,илди.
К,амар к,ишлори атроф ида катта он уюштирилди.
Кечаси эса Амир Тутлук етти навкари билан тусат-
дан K ,030F 0H к,ароргох,ига х,ужум к,илди. Бундан ха
бар топган Темурбек дарх,ол отга миниб унга ёрдамга
шошилди. К,оронруликдан фойдаланган бобоси фит-
начилардан бир харсанг тош орк,асига бекинган.
Темурбек фитначиларни чопиб ташлаб, К,о зо ро н н и
халос этди. Кейин у Амир Тутлук ва Хусрав Баён-
к,улнинг яка бир фитнасини фош кдлди. Бундай жа
сорат ва садок,ати учун бобоси Темурбекка бутун
улкага х,укмдорлик ёрлигини такдим этди. «Хат бер-
дук ва ахд к,илдук: биздан с;^г Турон улкаси Те-
мурга тааллук, топрай» —деб ёзилган эди унда. Аммо
бобоси Амир Турлук ва Амир Хусравнинг сунгги
суик,асдида шах,ид булиши бунинг амалга ошишига
х,алал берди, Темурбек к,отиллардан олди.
Хусайн давра турида ^и рган Темурбекка ички
х,асад ва х,авас ила тикилиб яна хотираларга беридлд.
Темурбек у К,аршига келганда ^ а к,отилларни
амир ул-умаро мансабига кутарилган Абдуллозс,
ёнида к-^ди.
— Эй, Темур Тарагай угли, — деди амалдорлар
^ т а с и д а маррур ^ и р г а н Абдуллох,, — шу кундан
бошлаб сени мингбошилик вазифасидан б^атдим .
Беклар ва амирлар юзларида мамнуният акс этди.
Уларнинг купчилиги Темурбекдан аламзада эди,
К,озоронга к,арши уюштирилган фитналарни худди
шу хуфия ишлар сардори, хос сок,чилар бошлири
фош к,илга.нлигини улар яхши билишар эди. Куёв
билан к,айнота -^тасига хусумат урурини сочган х,ам
шулар эди.
Темурбек улар юзидаги тантана учк,унларини
к ^ а р экан, шу бети к,ораларнинг гунохдарини ке-
чириб, уларга нисбатан марх,аматли булганидан аф-
сусланди. Унинг бир ориз сузи билан Амир К,озорон
уларни к,атл этиши мут^1кин эди.
— Сен, — деди биринчи марта к,айнотасини
сенсираб Темурбек, — амирлик русумини билмас
экансан.
Амир Абдуллох,нинг юзига к,он югурди.
— Мен, Абдуллох, валийга, сен тирранча ак,л
;$фгатмок,чимисан? Амир ул-умарога бундай дейишга
к,андок, журъат этдинг?
Темурбек унинг кузларига вик.орли назар таш-
лади.
— Сен лаёк,атли булсанг, улурлик, амир ул-ума
ро мак.омига лойик, иш к,илмок,ни х,ам билар эдинг.
63
Алалхусус олий рутбалик бир мансаб эгаси к;уйи
рутбалик мансабдорлар олдида х;айдаладими? Ма-
бодо, бирор гуно?^ содир булганда з^ам кичик амал-
дорлар олдида жазо берилмаслигини билмасмидинг?
Абдуллох, кузларини бир зум ерга тикди. С ^ г
жахд билан к,арсак урди.
— Х,айданглар уни! Ж азосини узим бераман.
Сок,чилар к,иличларини яланрочлаб Темурбекка
ташланишди. Шу пайт кутилмаган вок,еа юз берди,
Бир х,амладаёк сок,чилардан бирининг калласи учиб
кетди. Б ^зи д ан к,он фавворадек отилди. Иккинчи-
сининг кули осилиб, учинчисининг эса буйни ке-
силди. Т ^ти нчисин инг кулидан к,иличи учиб кетди.
Темурбек бу к,илични кулига олди.
— Абдуллох,! Сен чиндан х,ам амир ул-умаро бу^л-
санг, мен билан олишасан. Бу мен, Темурбек сузим!
Абдуллох, дах,шат ичра х,айк,ирди.
— Ушланглар, улдиринглар!
Тахтда угирган Абдуллох, билан Темурбек тур-
ган жой орасидаги бир к,анча масофани к,илич би
лан тусган беклар булса х,ам уларни ёриб ^ и б ке-
тиш учун туск,ин булиб турганларни Темурбек икки
К.ИЛИЧ х,амласи билан ерга йик,итди. Вах,шат ила Аб-
дуллох,га як,инлашди.
— Сен пайгамбаримиз ^итлари ни унутибсан. Ку-
ёвларни пайгам барлар х,ам сийлайди. Сен мени
К.ИЛИЧ билан сийладинг.
К.'^к.увдан узини йук,отган Абдуллох, Темурбек
ка илтижоли бокди.
— Менга айтган бугунги сузларинг ва х,ак,ора-
тинг учун сени чопиб ташлардим. Аммо марх,ум отаШ
х,урмати сени улд,ирмайман, падаркуш!
Темурбек улдирилган сок,чи ва амалдорлар та-
наларидан отилаётган к,онга к,араб хитоб к,илди.
— Абдуллох,! Эр кишининг бахти к ,и ли чларни н 1
жангир-жунгири ва болталарнинг зарбидадир.
Тахтда утирган Абдуллох, мурдадек ок,ариб
кетди.
— Сен, номард, мени кеткизмок,чи булсанг, к,он-
дош сифатида бир ориз узимга айтсанг, кифоя эди.
Чурк, этмай кетар эдим. Аммо сен х;амманинг олди-
да мени шарманда к,илиб х;айдамок,чи булдинг. Буни
мен х,еч к,ачон кечирмаймен, к,илич зарбасидан жа-
рох,атлар битади, лекин тилдан етган зах;м х,аргиз
тузалмайди.
Шундай дея Темурбек к,иличини к,инига сслиб
ташк,а-рига йул олди. У ерда эса уни юзбошилар
кутишар эди.
Темурбек атрофини ;^аб келаётган аскарларга
ХИТОб К.ИЛДИ.
— Навкарларим! Сизлар ким билан!
— Биз сен билан, Темурбек!
Бир зумда к,аёкдандир пайдо булган дарвешлар
ва к,аландарлар х,ассаларини баланд к^пгариб х,ай-
к,иришди.
— Сен бизнинг султонимиз!
— Ислом к,иличи!
— Шариат к,алк,они!
— Х,ак, дуст! Ё Олло!
Темурбек кетганидан с ^ г омад Абдуллохдан юз
^ирди.
К.ОТИЛ Баёнк,улихон ва падаркуш Абдуллох, >фта-
сидан ола мушук '^ди. 1359 йилда амир ул-умаро
Абдуллох,нинг одамлари Баёнк,улихонни улдириш-
ди. Чиратой улуси тахтига балогат ёшига етмаган Те-
муршох, к^арилди. Аммо у амир ул-умаро Абдул-
лох,нинг кулида к^ирчок, эди.
Мовароуннах,рда Абдуллох,га к,арши кучли му-
холифат вужудга келди. Унинг ташкилотчиси Те
мурбек эди. Амакиси Х,ожи барлос ва Амир Баён
сулдуз билан биргаликда Мовароуннах,рни кулга
киритиш режасини тузишди.
65
Ана my вок,еаларда Амир Темур узини мох,ир раз-
ведкачи на контрразведкачи сифатида к ^сатди . Бу
х,ак,ида Амир Темурнинг узи туркий тилда ёзган
«Таржимаи х,ол» ида як,к,ол гувохдик беради:
«Мен куп аскар туплаб Самарк,анд тарафига юр-
дим. Йулда Баён сулдузга дуч келдик, у уз аскарла-
ри билан менга кушилди.
Баён сулдуз замондошлари таърифига кзфа ас-
лида х.арбий булишига к,арамай, х,алим, беозор одам
эди. «Биз, — деб ёзади Амир Темур, — Шош х,уду-
дига якднлашдик. Ундан ташк,ари, мен амир Х,ожи
барлосни х.ам бизга к,ушилишга кундирдим... биз
учаламиз Самарк,анд тарафга юрдик. Бу пайт Мо-
вароуннах,р х,окими Темуршох, урлон булиб, уни
амирлар Турлук, Темур ва Хусрав Баёнк,ули к,уллар
эдилар, Биз к,онли жангдан Самарк,андни кулга
киритди к ва у ердан Темуршох, урлонни х,айдаб
юбордик.
Бундан кейин бутун Мовароуннах,рни кулга ол-
дик. Биз учаламиз: мен — Темур, амир Х,ожи бар-
лос ва Баён сулдуз дустлик битимини туздик ва токи
Баён сулдуз май ичиб улмагунига к,адар Самарк,андд,а
тинч х,укм сурдик».
Темурбек 1357—1360 йиллардаги х,арбий-сиёсий
вазиятни узининг «Тузуклар»ида шундай тасвирлай-
ди: «Шу кезда Балх хони Мангли Бугай сулдуз эди.
Хужанднинг х,окими амир Боязид жалойир эди. Ши-
бирроннинг Х.ОКИМИ Мух,аммад х,ожи эди. К ^истонни
Бадахшон амирлари бошк,арарди. Хутталон билан
то х,азрат Имом деган жойгача ерларнинг хони Кай-
хусрав Хутталоний эди. Самарк,анддан то Сарикул-
гача булган ерларнинг хони амир Х,изр Яссавурий
эди. Бу амирларнинг х,аммаси уз улусларида тула
х>укмрон булиб, фак,ат биргина жасорат билан х,оки
миятни бундай кучли амирлардан тортиб олиб
булмас эди. Бу х,олда очикдан очик. куч ишлатиб
66
булмаслиги менга аён булди, бунда фак,атгина х,ийла
ишлатиб, мак,садга эришиш мумкин эди.
Х,ар бир амирга алох,ида бошк,аларидан махфий
равишда мактуб ёзиб, унда мен билан иттифок, ту-
зишни ва бирлашиб бошк,а амирларни х,айдаш, с ^ г
мамлакатда х,окимиятни кулга олишни таклиф к,ил-
дим. Уларнинг х,ар бири бошк,аларидан махфий ра
вишда мен билан иттифок, булишга рози булди. Шу
тарик,а мен уларни бир-бири билан уруштириб
К'^ДИ М ».
Секин-аста Мовароуннах,рда Темурбек, амир Бо-
язид жалойир ва Х,ожи барлос х,окимиятлари ву-
жудга келди. Бу учлик — триумвират худа,и к,адим-
ги Римда — Цезарь, Помпей ва Красс каби ва]к,тин-
чалик муросада булиб, улардан х,ар бири якка
Х.ОКИМЛИК сари интилар эди.
Бу орада ташк,арида пайдо булган янги бир куч
учлар иттифок,ига барх,ам берди. Бу Мовароуннах,рга
бостириб кирган Мукулистон хони Туглук, Темур-
хон эди.
Боск,ин х,ак,идаги хабар Темурбекни она маскан
Хожа Илрор к,ишлоРига етаклади. Бемор отаси ол-
дида утирган урил падари бузрукворининг х,аёт
шами суниб бораётганини х;ис к,иларди. Амакиси
Х.ОЖИ барлос юборган чопар муруллар Сайхунни
кечиб ^ ган и , барчани вах,има босгани х,ак,ида га-
пирди.
Сунг Х.ОЖИ барлоснинг мактубини топширди.
Мактубда дуои саломдан с ^ г шундай сатрлар би-
тилганди: «Мазкур ойнинг аввалида Ж ете хони Тур-
лук Темур дарахт баргларидин, балки сах,ро к,уми-
дин х,ам куп лашкар бирлан м ^ у малах, булиб Сай-
хундин биз тарафга ^а'ибдур. Онинг бирла Хужанд
Х.ОКИМИ Боязид жалойир барча жалойирлари билан
ва яна теварак-атрофнинг бир кеча беги к,^шлРон
эрмиш. Алар жамулжам булиб, шу ужурда Насаф
67
бирлан Кеш устига, сизу бизга к,арши юриш бош-
ларон эрмиш. Элу улус сарсону саргардон, шах,ару
к,и1илокдаримиз ер бирлан яксон булмасдан туриб,
жам булишимиз ва биргаликда ёгийни даф кдли-
шимиз зарур. Улуснинг эмину омонлиги, раиятнинг
рифох;ияти Сиз бирлан бизни шитоб бирлан отла-
нишга даъват этадур. Шу мазмундаги мактуб Улжой
Бута сулдуз, Мух,аммад Хужа Аперди, Амир Кай-
хусрав, Амир Улжойту, Хизр Яссавурий ва бошк,а
бекларга х,ам ж^шатилди. Ушбу мактубни олишин-
гиз билан йигитларингизни жам этиб ва яна бир
ойга етатуррон озук,а олиб, К,узимундок,к,а келишин-
гиз лозим к'^и надур. К,узимундок,, лашкаргох, деб
эълон кдлинди. Вассалом».
Мух,аммад Тарарай Тархон чук,ур уйга ч^Ь^ди. У
Тутлук, Темурни болалигидан биларди. Унинг отаси
Элх’ужа ^ л о н билан Темурнинг отаси дуст бу^лиш-
ган. Борди-келди к,илишган. Бах,ор мавсумида шу
Турлук, Темур билан отаси Элхужа -^лон Кешга ке-
лар эди. Ушанда у, Мух;аммад Таракай Турлук, Те-
мурхон кимлигини англаган.
— У рлим, сенга айтадуррон гапим шулким, Тур
лук, Темурхон билан урушма. У билан келишиб Кеш-
ни сакдаб к,ол.
Мух,аммад Тарагай кузларини бех,ол юмди. Муру-
листон беку амирларини куз олдига келтирди. Улар-
нинг орасида бир к,адрдон дусти бор эди, з^дани эс-
лаб миясида яшиндек бир фикр чак,нади.
— Амир Х,амид! Х,а, -$^лим, бу киши Турлук, Те-
мурхоннинг маслах,атчиси ва ишонган одами. У сени
билади ва ёрдам беради.
Темурбек отасининг унга нак,адар ишонгани ва
мех,рини к,албдан х,ис этди, улим т ^ а г и д а х,ам уни
ва элини уйлайди.
— Бир к,арорга келишдан аввал х,азрат Шамсуд-
диндан фатво олишни унутманг, Темурбек.
68
Бу отасининг васиятидек эди. У Кешга бора-бор-
гунича отасининг айтган гапларини марзини чакдшга
уринди.
Х.ОЖИ барлоснинг 35,овлисидаги куринишхонада
у Ш амсумин Фахурий, бек ва амирларни курди.
Салом-аликлардан Х,ожи барлос суз бошлаб
вужудга келган вазиятни к,иск,ача баён к,илди.
— Биз барча вилоятларга чопар юбордик, аммо
Амир Мухаммадхужа х,ам, Улжойту х;ам, Хизр Яс-
савурий х,ам аник, жавоб бермади. Фак,ат Амир
Х,усайн лашкари билан йулга чик,ибди. Сулдузлар,
найманлар ва яссавурийларнинг сукут сакдаронла-
ри майли-я, лекин амир Боязид жалойир м ^ л л а р -
га к;5^илиб кетганига нима дейсиз?
Х,еч кимдан садо чик,магандан с ^ г у Темурбек-
ка юзланди.
— Темурбек, сиз не дейсиз?
Темурбек отасининг ^итлари магзини чакдб, бир
к,арорга келиб к,^ганини билдирмади. У амакиси-
нинг унга к,илган ёвузликларини эслади.
— Фикрим шулким, бизда Туглук, Темурхонга
к,арши тура оладиган куч йук,. Боязид буни яхши
тушунибди. Биз муроса-ю мадора йулини топиши-
миз даркор.
Темурбек фикран вазиятни чамалаб сулх;дан
булак чора йукдигини билар, лекин сулх,га Мурулис-
тон хони кунишига ишонмас эди. Туглук, Темурхон-
нинг нияти Туркистонни М з^листонга яна кушиб
олишдир. XIII асрда иккига булинган Чигатой улуси
уртасида жиддий тафовутларни бартараф к,илиш-
дек катга мак,садни кузлаган. Шамсуддин Фахурий
Темурбек фикрини к,увватлади.
— Темурбек билиб гапирди. Сулхдан узга чора
йук.
Иттифок,чилар бир к,арорга келолмай тарк,алиш-
ди. Х.ОЖИ барлос узлари ёлгиз к,олишгач, жиянига
69
маънодор бокди. Икки нигох, бир-бири билан т ^ -
нашди. Х.ОЖИ барлос жиянининг юрагидагиларини
сезиб бошини эгди.
— Мен Хуросон томон кетишга к,арор к,илдим,
- деди у ох,иста. - Узинг бу х,акда к,андай фикр-
дасан, буюк амир?
Темурбек амакисига кечиримли нигох, ташлади.
— Турлук, Темурхоннинг х,узурига борсангиз икки
фойда, бир зиён бордир. Хуросон томонга зпгиб ке-
тишнинг эса икки зиёни, бир фойдаси бордир. Уйлаб
кзфинг, амакижон.
— Х.ОЖИ барлоснинг юраги орзикди. Орир су-
кутга ч '^ 1ди. Ж ияни билан хайрлашар экан, шун-
дай деди:
— Хуросонга эртагаёк,, ж-^аймен. Сени эса Ал-
лох,га топширдим. Нима ^Ьтан булса, кечир мени.
Т ем у р б ек париш он х,олда отаси даргох,ига
к,айтди.
Мухаммад Тарагай Тархон ^ л и н и куриб к,уво-
ниб кетди. >фнидан турмок,чи булди-ю, ле-
кин Темурбек бунга йул к-р^мади.
Кешдаги кенгаш хусусида унга батафсил ахбо-
рот берди. Мух,аммад Тарагай Х,ожи барлоснинг
к,ароридан ранжиганини яширмади.
Эрта ТОНГ Темурбек х,узурига юзбоши Ёндон ке-
либ унга хон номасини топширди.
Ю збоши Ёндон куйнидан яна бир мактубни
олиб, Темурбек ёнида турган Амир Азизуддинга
узатди. У номага куз югуртиб, юзбошига бир х,амён
олтин ташлади.
— Мени кутиб тур.
Ю збоши к,уллук, килиб чик,иб кетгач, у Темур-
бекка юзланди.
— Отангизнинг эски к,адрдони амир Х«1мид сиз-
га салом йуллабди ва x,oj^oh 5^узурига к^к.м ай бо-
ришингизни сурабди.
Темурбек к,аршисида утирган дарвешга юз-
ланди.
— Маддох, Оташий! Зудлик билан пирим Абу-
бакр Тайободий х;узурига от чоптир ва бу мактуб-
ларни унга етказ. Жавобини кутамен.
Темурбек шундай дея чодирдан чикди.
Амир Азизуддин Темурбекни холи жойга бош-
лади.
— Бу мурул юзбошисини бир вак,тлар мен улим-
дан к,утк,арганман. Ушандан буён у менга астойдил
хизмат кдлади. Менда бир режа бор.
Темурбек уни дик,к,ат ила тинглаб, бош ирради.
Юзбоши Ёндон куюк, дастурхон устида обдон еб-
ичиб ;^ирганида Темурбек олдида к,андок, пайдо
булганини сезмай к,олди.
— Х,ар ой сенга улуфа берурмен, юзбоши.
Темурбек юз кепакий солинган халтачани олди-
га к;^ди.
— Сана буни, — деди Азизуддин унга.
Халтачадаги олтин тангалар жиринги юзбоши-
нинг кузларини ;^натди.
— Эвазига не к,иламан?
— Темурбекка куз-к,улок, буласан.
Юзбоши бош эгиб к,улларини куксига к,^ди.
М'зп^листон х,укмдори Турлук, Темурхоннинг хос
сок,чилари юзбошиси Ёндон энди Темурбекнинг ху-
фиясига айланди.
Алок,а кабутарлар воситасида.
Темурбек тонг мах,али пиридан мактуб олди.
— Туртинчи халифадан (х,азрати Али ибн Абу
Толиб), унга Тангрининг караму марх,амати булсин,
бир киши с^фабдики, осмон-камон, ер-камон или,
х,одисалар булса, инсонлар ул ;^-ёйларга нишон
булса, отручи — Худойи Таоло булса, унинг к,удрати
яна х,ам улур булсин, одамлар к,аерга х,ам к,очади-
лар? Халифа жавоб к,илиб, «Одамлар Тангрига к,оч-
71
синлар», — дебдилар. Шунга ^ ш а ш сен х,ам х,озир
Турлук, Темурхоннинг олдига к,очгил ва к,улидаги ук,-
ёйини тортиб олгил.
— Темурбек бу сузлар маъносини тушунди. У
зудлик билан одамларини улканинг турли тарафла-
рига юборди.
— Кимки, Ж ета аскарларининг зулмидан халос
булишни истаса, Темурбекка х,адялар юборсин. Бу
х,адялар М з^ли стон хонига тортик, этилади.
Турлук, Темурхондан иккинчи ёрлик, келганда Те-
мурбекда мул саломлар ва катта бойлик т^шланган
эди. И ккинчи ёрлик, биринчисидан буткул фарк,
к,илар эди. Унда урурчилик муносабатлари эслати-
либ, маслах,ат учун унинг х,узурига зудлик билан ке-
лиши лозимлиги ук,тирилган эди.
Кабутар воситасида олинган хабарда эса юзбо-
ши Ёндон Самарк,анд х,окими Боязид жалойир хон
х,узурига келгани ва Туглук, Темурхон ундан газаб-
ланиб, жаллодга буюрилгани ёзилган эди.
Ю збоши Амир Х,амид ва Турлук, Темурхон ^ т а -
сида булган сух,бат тафсилотларини х,ам баён к,ил-
ган эди. Хон Темурбек хусусида, отаси Мух,аммад
Тарарай х,ак.ида илик, гаплар айтибди. Амир Х,амид-
дан Темурбекка душманлик к,илган Боязид, Хизр Яс-
савурий, Х.ОЖИ барлослар номини эшитиб разабла-
нибди.
Шунинг учун х,ам Боязид жалойирнинг кесилган
бошини Самарк,анд дарвозасига михлатишни бую-
рибди.
--------------
МУРОСАГА ЯШИРИНГАН Х,ИЙАА
Бу гал к,уррончага ^Ьтанида Темурбек отасини
улим тухиагида к ^ д и . Амир Таракай урлини куриб
кузлари чак,наб кетди.
77
— Тангримга шукроналар айтаманки, кароматг^,
жаннатмакон пирим Амир Саййид Кулол башорати
руёбга чикдпти. Тириклигимда бунинг шох,иди булга-
нимдан Парвардигори оламга к,айта-к,айта шукро
налар айтурмен.
Тарарай Темурбекнинг пешонасидан ^ и б , бо-
шини ёстик,к,а ташлади. Унинг к,андай жон таслим
к,илганини ■^ил сезмай к,олди. Амир Тарарай чех,ра-
сида табассум к,отган х,олда оламдан куз юмди.
Даракчилар худди шу жойда Темурбекка яна
мудх,иш хабар етказишди. Самарк,андда янги фитна
уюштирилиб, K .030F0H X 0H к,отиллар к,улида тттах и д
булибди.
Чиндан х,ам Мовароуннах,р х,укмдори амир К,озо-
FOHXOH Самарк,анд атрофида овда юрган мах,али фит-
начилар томонидан улдирилди. Бу фитнага м^аул
хони Турлук, Темурхон рах,барлик кдлган эди. Унинг
бех,исоб к ,^ и н и к,уюндек Мовароуннах,рга боск,ин
бошлади. Кучманчилик билан даштларни кезиб
юрувчи, талончилик ва к,арок,чиликни касб-корга
айлантирган «жеталар» Мугулистон ва Жунгория-
дан Мовароуннах,рга бой улжа дардида ёпирилиб
кела бошлади. Худди Чингизхон давридаги, юз эл-
лик йил мук,адд,ам р '^ берган офат Урта Осиёда яна
такрорланиши турган ran эди. Эндиликда Чингиз
хон авлодлари бир-бирлари билан уруш к,илмокда
эдилар.
Самарк,анд тахтини эгаллаган Абдуллох;, унинг
атрофида изгиб юрган Х,усайн боск,инчиларига к,ар-
ши уюшган х,олда чик,а олмадилар. Х,ар бир вилоят
Х.ОКИМИ узига мустак,ил булиб, умумий душманга
к,арши курашишни хаёлларига х,ам келтиришмади.
Шах,рисабз х,окими Х,ожи барлос Темурбекнинг
амакиси эди, у жеталар келаётганини эшитиб, Ху-
росонга К.ОЧДИ, Te^гypбeк уз тарафдорлари билан Са-
марк,андй,а ^наш иб, к,ариндошлари — барлос уру-
73
Рига мансуб йигитларидан мунтазам к,з^ыин ташкил
к,илди.
Турлук. Темурхон вазиятни чамалаб, Мовароун-
надрдаги х;укмдорларга номалар юборди:
«Мен, Турлук, Темурхон, хок,он ^ л и xoic,o h , сенга
бутун элатинг ва лашкаринг билан менга к,^и ли -
шингни буюраман». Бу номалардаги мудх;иш маъ-
нони сон-санок,сиз, чигирткадек бостириб келаёт-
ган жеталар вахдлийлиги х,ам туддириб турди.
Темурбек к,ул берган пири — Шамсуддин Ку-
лолнинг угитларини эслади. Душман к,ули баланд
келса не к,илиш даркор, деганда шайх «Буйсуниш
керак, б^шсуниш» жавобини бежиз айтмаган.
Хок,ондан иккинчи марта нома келиши Темур-
бекнинг к,арорини тезлаштирди, У эгилган бошни
К.ИЛИЧ кесмас к,абилида иш куриб, совра-саломлар
билан йулга тушди. Унга дуч келган биринчи лаш-
карбошилар хок,онга мулжалланган тух,фаларнинг
к^^чилигини тортиб олишди. Муросаю мадора нима
эканлигини тушунган Темурбек разабини ичига
ютиб, к,олган-к,утган совраларини к-^ариб дах,шат-
ли Турлук, Te^г7pxoн х,узурида бош эгди. У бу важо-
х,атли душман лашкарида заиф томонни к '^ а бил-
ди. Ж еталар интизомсиз, озгина ихтилоф чик,са тар-
к,алиб, зарбдор кучни й ^ о тад и . Хок,он х,узурида у
бор билими ва ук,увини ишга солиб, унинг ишончи-
ни к,озонишга х,амда хок,он саркардалари -^фтасига
нифок, солишга уринди.
— Хок,онларнинг хок,они, — таъзим к.илди Те
мурбек, — к,углур пойк,адамингиз юртимизга етгун-
ча юртимизда ёнринлар к^шайиб, к,ашшок/шкка юз
тугдик. Сиз ташриф буюрдингизу ёнРИНлар аланга-
си ^ди-к,уйди. Миннатдор улусимиздан тортиримиз-
ни к,абул к,илрайсиз. Турлук, Темурхон зотдор тул-
порларни к ^ и б , орзи очилиб к,олди. Дашт султони
от к,адри-ю нархини яхши биларди.
— Зафар йулларингизга пойандоз булсин бу ги-
ламлар!
Бутун Шаркда донги кетган туркман, эрон ги-
ламлари к,аторасига ёйиб ташланди. Сах,ройи хок,он
ва унинг мулозимлари ром булганча дам Темурбек-
ка, дам совраларга к,араб к,олишди.
— Надоматлар булсинким, — давом этди Темур-
бек фурсатни ганимат билиб, — тух,фаларимизнинг
купини саркардаларингиз тортиб олишмаганида биз
бундай арзимас совгалар билан х,узурингизда хи-
жолат чекмас эдик.
Бир-биридан чиройли, турли тасвиру нак,шлар
битилган гиламлар устида к,адам босиб, завк, ичра
чапак чалаётган хок,он бирдан т ^ та б к,олди.
— Нима дединг? Кимнинг х,адди сирди менинг
совраларимни олишга!
У жахд билан тепинди. Кулиб турган чех,раси яна
важох;атли туе олди.
— Туманбоши! — К,арс урди у жах,л ичра. —
Дарх,ол мингбошиларга фармон юбор. Темурбек сов-
раларидан барчасини битта к,уймай юборишсин.
Кейин рухсатимсиз фук,аро молларига тегишмасин...
Хок,он к,аршисида тиз чукиб итоаткорона бош
эгиб турган Темурбекка юзланди:
— Амакинг Х.ОЖИ барлос урнига сени Шах;ри-
сабзга х,оким этаман. Фармони олий х,озирлансин.
Турлук, Темурхоннинг )фли Илёсхожа Темурбек-
ни алох,ида илтифот белгиси сифатида шикорга так-
лиф к,илди. Абжир чавандоз, мерган ва мох,ир к,илич-
боз Илёсхожа бу йигит олдида уз истеъдодини на-
мойиш к,илишни истади.
Сах,ройи хонзоданинг ниятини пайк,аган Темур
бек миннатдорчилик билан унинг таклифини к,абул
к,илди.
75
ОЗОДЛИК BA АДОЛАТ Й^ЛИДА
Te^rypбeкнинг х,ийласи иш берди. Хок,оннинг сов-
раларини к.айтариш туррисидаги буйруги к.арок,чи
жеталар саркардаларининг газабини «.узгатди. Та-
лаб олишга -^ганган, лекин беришни сира билма-
ган сах,ройи лашкарбошилар к,узролон к ^ар и б , юрт-
ларига к,айтиб кета бошлашди. Дашт х,аракатга ке-
либ, Турлук, Тем урхон душ манлари римирлаб
к,олишди.
Хок,он бу хабарни эшитгач, разаб отига к,амчи
уриб, дашт томон ж ^ад и . Хонзода Илёсхожа Мо-
вароуннах,р х.укодори, Темур эса унинг вазири булиб
К.ОЛДИ. Янги х,укмдор уз лашкарига халк, х;исобидан
кун кечириш га рухсат бериб, к,арок,чи жеталарни
жуда хурсанд к,илди. 3-^авонлик, талончилик ва бе-
бошлик авж ига чикди. Биргина Самарк,анднинг
узида бир кечада турт юз к,изни урирлаб кетган
жеталар к,аршилик курсатганларнинг барчасини
к,иличдан ^ к а зи ш д и . Уларни адолатга чак,ирган
уламоларни эса зиндонларга ташлашди. Бу х,ам ет-
магандек, Илёсхожанинг буйрури билан пайрамба-
римиз Мух,аммад саллоллох,и алайх,и вассаллам ав-
лодлари саналмиш саййидлардан етмиш киши
исёнга ундашда айбланиб, зах ертула — зиндонга
к,амалди. Хонзода уларни тугун билан б ^ и б улди-
ришга х,укм к,илди. Боск,инчиларга к,арши зимдан
иш кураётган Темурбек х,ал к,илувчи фурсат етиб
келганини пайк,ади. К '^ сонли аЙРок,чи ва к,алан-
дарлар унинг амри билан улкадаги катта-кичик
к,ишлок,-шах,арларда к,асоскор йигитлардан иборат
анчагина тудалар тузган ва улар жеталарни хуфия
равишда йутс, к,иларди. Биронта боск,инчи эндилик-
да к,уролсиз ташк,арига чик,олмайдиган булди.
Самарк,анд а:хди катта й и р и н к,илиб, Темурбекка
нома юборди. Унда халк. номидан к,узРолон кугариш
7А
ва боск,инчиларни юртдан к,увиш ишига унинг бош-
К.ОШ булиши с^фалган эди.
«Чор ёрлар ибратига амал к,илиб, биз уламолар,
сарбозлар ва халк,, — ёзилган эди номада, — сиз,
куч-к,удратнинг порло1С, юлдузига ваъда берамизки,
мусулмонлар мол-мулки тугул уларнинг к,онуни-ю
шону шарафи ва номусига х,ам очкузлик билан та-
жовуз к,илаётган манфур з-^авонлар булмиш жета-
ларни 1дириш, х,айдаш ва й ^ о ти ш учун боримизни
ва х,аётимизни х,ам аямаймиз. Бу к,асамни бузган-
лар Аллох, Таоло к,ах,рига учрасинлар...»
Темурбек номани келтирган вакилларга танта-
нали ваъда берди:
— Саййидлар х,имояси учун жонимни х;ам аямай-
ман. К,ароримни ахди жамоага маълум к,илинг. Разот-
га тайёр туришсин!
Дарвешлар ^ а куниёк. Самарк,андй,а Темурбек
байрори остида сон-санок,сиз жангчиларни тайёр-
лашга киришишди. К,урк,иб кетган жеталар бор-
йукдарини ташлаб ^ д а г а бекиниб олишди. Илёс-
хожа довдираб нима к,илишни билмай к,одд,и.
Темурбек эса ^ а кечаси ралати туш к ^д и . Бу
х,ак,ида у узининг «Таржимаи х,ол»ида шундай ёзади:
— ТТТу кечанинг узидаёк; тушимга Расулуллох, ки-
риб, деди:
— Сен менинг авлодларимдан етмиш кишини
тугк.унликдан к,угк,ардинг. Шу жасоратинг учун сен
мукофотланасан. Аллох; м ^ж изакордир, энди се-
нинг етмиш авлодинг х;оким булади.
Зиндонлардан озод к,илинган саййидлар ва бош-
к,а бандиларни халк, шодон олк,ишлади. Х,амманинг
орзида Темурбек, дилида х,ам, тилида х,ам Темурбек
эди. У бир кунда халк, к,ах,рамонига айланди. Уни
дуо к,илаётганлар, х,узурига келиб табриклаётган-
лар сон-санок,сиз эди. Катта мукофот эвазига Са-
марк.андга юборилган роят айёр ва тажрибали к,отил-
77
лар зиёратчи мухлислар сифатида Темурбекка су-
ик,асд к,илишга уринишди. Аммо улар к,илни к,ирк,
ёрадиган нак,шбандийлар тарик,атининг зийрак ва-
киллари томонидан к,улга олинди. Дарвешлар кузга
к г ^ и н м а с х,имоя х,алк,аси билан халк, катга умид 6 o f -
лаган саркардани зфаб, унинг х,аётини куз 1^орачи-
ридек асрашар эди.
Темзфбекка Етгисувдан улкан к ,^ и н билан Тур-
лук, Темурхон йулга чик,к,анини хабар к,илитттди. Пир
унга вак,тинча гарб томон, Хоразм тарафга чеки-
нишни, сунг куч т ^ л а ш н и маслах,ат берди. Дар
вешлар душман тарафда зимдан иш куриб, унга
ёрдам беришларини тайинлади. Яссавий ва нак,ш-
бандий тарик,атларининг к,андай муъж изаларга
к,одирлиги Темурбекка жуда яхши маълум эди. У
узининг жангу жадаллардан иборат узок, жанговар
х,аёти йулида нак,шбандийларнинг к '^ холис хиз-
матларига гувох, булди. Тез орада хавфли рак,иби
Турлук, Темур тусатдан улиб к,олади. '^м ай унга
жафо келтирган Илёсхожа улдирилади, узи эса
туркман Алибек зиндонида икки ойдан ортик, ётга-
нидан с ^ г м ^ ж и з а билан озодликка чик,ади, хавфли
ракдблари бирин-кетин унинг йулидан суриб таш-
ланаверади. Буларнинг барини Темурбек уз таржи-
маи х,олида Аллох,нинг марх,амати деб битади. Унинг
ш аънига х,амду санолар битган муаррихлар х,ам
шундай ёзишади.
Х,амма зафарлар унинг истеъдоди ва жасоратига
борланади. Х,еч ким кузга куринмас, сирли жум-
бокдарга бой нак,шбандийлар фаолиятини, минглаб
хабарчиларга эга, бутун Шарк,к,а ёйган к,удрат-
ли тарик,ат ишини хатга олмайди. Нак,шбандийлар
сидк,идилдан хизмат к,илган буюк р оя — озодлик ва
адолат учун кураш бутун халк,нинг шиорига айла-
ниб, худди шу Темурбекка ок,ибат-натижада рала-
ба келтирганини х,еч бир солномачи, х.еч бир муар-
78
рих тилга олмайди. Узокда бормай бир мисол кел-
тирайлик.
Темурбек б о р -й ^ и 243 отлик, билан 12 минг ки-
шилик К,аршидаги к,ушинга х,ужум к,илиб, шах,арни
эгаллаганида барча буни ёш саркарда омадидан деб
билди. Аммо саркарда бунинг сири олдига келиб-
кетиб юрган дарвешлар хизматида эканлигани яхши
англаган эди.
Жеталар билан х,аёт-мамот жангига отланган Те-
^гypбeк содик, навкарлари билан Мовароуннах,рдан
чекиниб, Амударё б^шида к ,^ ташлади. У турли жой-
ларга юборган чопарларидан жавоб кутди. Кунлар
кетидан кунлар ^ а бошлади. Бирин-кетин нохуш
хабарлар кела бошлади. Хоразмшох, унинг такли-
фини рад к,илиб, х,атто уни х,ибсга олишга фармон
берибди. Биргина амир Х,усайн к,здпини билан етиб
келди. Темурбекнинг Хоразмга юраётганини эшит-
ган Илёсхожа Хива х,окими Тукал Бах;одирга хат
ёзиб, Темурбекни тутиб улдиришни буюради. Т^о^ал
Бах,одир минг отлик, аскари билан Темурбекнинг
олтмиш отлик, йигити устига бостириб келгач, аёв-
сиз жанг булди. Т ^ а л Бах,одирнинг минг кишиси-
дан эллик, Темурбекнинг аскарларидан ун киши
тирик к,олди.
Амир Темурбек билан Амир Х,усайн зафар к,з^иб,
туркманлар ерига чекинишди. Бу ерда эса уларни
янги бир фалокат кутиб турарди. Туркманлардан
Мох,он Х.ОКИМИ Алибек амирларни )фаб олиб, улар
ни зах ертула — зиндонга ташлади. 1362 йилда р)^
берган бу вок,еа унинг умрига хотима бериши мум-
кин эди.
Темурбек узининг тадбиркорлиги туфайли
62 кундан с)шг туркман зиндонидан озод булиб, озод-
лик кураши байрорини баланд к'^ариб Сеистонда
пайдо булади. Худли шу жойда, к,алъага х;ужум вак,-
тида у 5^г к,ули ва >шг оёридан орир ярадор булади.
79
Шу тарик,а 1362 йил 29 ёшида бир умрга ок,сокда-
ниб к,олади.
1363 йилда Турлук, Темурхон жеталардан катта
к,зш1инни бир жойга жамлаб, амир Х,усайн ва Те-
^гypнинг бирлашган к ,^ и н и га р ^ а р а келади. Сир-
дарё ортидан бех,исоб мадад кучларини т з ^ а б кал
ган жеталар отликдарининг узи 30 минг киши эди.
Темурбек ва Х,усайн лашкари эса б о р -й ^ и олти
мингдан ортаасди. Саркардалар шунда узига хос йул
тутиб, душманни чалритишга оид режа тузишди.
Ж еталар узок, йул босиб келганлари учун х,ориган,
ш унинг учун рак,иблари кетидан от к,ут1ишмайди.
Улар ташлаб кетилган майдонда чодиру '^овлар ти-
киб дам ола бошлашади. Темурбек т^фт-беш чакд-
рим йул босишгач, к,уишнни т^татди.
— Душман х,озир бизни кутмаяпти. Уларни раф-
латда к,олдириб, бирдан босамиз.
— Улар жуда к}ш, — эътироз билдиришди минг-
бошилар, — дарров узларини ^шглаб, бизни к,ур-
шаб олишади.
— Й ^ , — деди кескин Темурбек, — биз уз юр-
тимиз тупрорида х,оким эканлигимизни унутманг.
Келгинди жеталарга буни к ^ с а т и ш лозим. Улар туп-
роримизда сира дам ололмасин.
Хотиржам х,ордик, чик,араётган жеталар устла-
рига тусатдан ур-сур билан бостириб келган душ
ман олдида эсанкираб к,олишди. К,улга к,урол олиб,
отига миниб улгурмай к,илич, найза зарбидан к,улай
бошлади.
Темурбек билан Х,усайн порлок, ралаба к,озонди.
Ж уда куп улжа, асирлар к,улга кирди.
Дарвешлар бу ралабани бутун Мовароуннах,р
б уй л а б кенг своза к,илишди. Оз к ,^ и н билан улкан
д>аяман лашкарини даф этган Темурбекни «Ислом
к,иличи» дея мадх. этишди. Йулда тусатдан улиб к,ол-
ган Турлук, Темурхонни эса Аллох, к,ах,рига учради,
80
дея талк,ин к,илишди. Ж еталарни уриш, улдириш,
енгиш мумкин. Аллох, Таоло Темурга мададкор! Дар-
вешлар, 1С,аландарлар тарриботи кучайиб, жеталар-
га х,ар томондан зарбалар ёгила бошлади.
Шах,арлар ва к,алъалар дарвозалари халоскор-
лар к,)011ини як,инлашган зах,оти уларга уз-узидан
очиладиган, жеталарга эса сичк,он ини минг танга
б уЛ И б К.ОЛДИ.
Темурбек куринган жойларда боск,инчилар
«Омон, омон!» дея к,ул к'^аришди. Шах,рисабз ва
Самарк,андни таянч марказларига айлантирган ит-
тифок,чи саркардалар Турлук, Темурхон ^ н и н и эгал-
лаган Илёсхожага кескин зарбалар бериб, унинг
к,ушинларини маглубиятга учрата бошлашди.
Илёсхожа асосий кз^лари билан янги кумакчи
к,ушин ёллаш учун даштга жунаганда Мовароун-
нах,рда х,али жеталар эди. Улар турли шах;ар ва
к,ишлокдарда мустах,кам марраларни ушлаб тури-
шарди. Шунда Темурбек х,ийла ишлатиб, кам к,ур-
бон эвазига галаба к,озониш йулини топди.
Ж еталар лашкарбошилари Илёсхожа номидан
унинг мз^ри босилган фармонлар олишди. Уларда
даштга к,айтиш х;ак,ида буйрук, бор эди. Узлари х;ам
юртларига тезрок, к,очиш ниятида юрганлари учун
бу жуда яхши бах,она булди.
Илёсхожа даштда катта куч туплаб юрган ма-
х,алда Мовароуннах,рдаги таянч нук,таларини таш-
лаб келаётган жеталардан к,аттик, разабланди. Ке-
йин вок,еанинг тагига етиб, Темурбек х,ийласига уч-
ган лаш карбош иларни кечирди. Шафк,атсиз уч
олишга к,асамёд к,илиб, Мовароуннах,р сари юриш
бошлади.
Темурбек узининг жангу жадалларга бой жан-
говар х,аёт йулида Ах,мад Яссавий ва Бах,оуддин
Нак,шбанд тарик,атлариыинг куп холис хизматлари-
нинг гувох,и булади. Тез орада хавфли рак,иби Тут-
81
лук, Темур тусатдан улиб к,олади. Рак,иблари бирин-
кетин йулидан суриб ташланаверади. Уларнинг ба-
рини Темурбек уз «Таржимаи х,ол»ида Аллох,нинг
марх,амати деб битади. Унинг шаънига х.амду сано-
лар битган муаррихлар х,ам шундай ёзишади, х,амма
зафарлар унинг истеъдоди ва жасоратига борлана-
ди. Х,еч КИМ кузга к ^ и н м а с , сирли жумбокдарга
бой, бутун Магрибу Машрик,к,а ёйган к,удратли
Яссавий ва Нак,шабандия тарик,атлари фаолиятла-
рини тилга олмайди. Сон-санок;сиз тингчи — мах-
фий даракчиларга эга бу тарик,атлар х,али х.еч бир
х,укмдор эга булмаган махфий хизмат тармокдари-
ни Амир Темур учун сафарбар к,илишган эди.
Амир Саййид Кулол х,узурига келган Темурбекни
очик, чех,ра ила к,аршилади. Хожагон Нак,шбандия
тарик,атининг кузга к^финган улур шайхи, к,арши-
лик улуг мутафаккир, Хожа Бах,оудд,ин Нак,шбанд-
нинг пири Темурбекка алох,ида илтифот к-^сатди.
У билан келган олтмиш навкарни алох,ида жойлаш-
тириб, уз муридларини улар хизматига к'^ди.
Амир Саййид Кулол Темурбек билан хуфтон на-
мозини бирга ^ и г а ч , узаро сух,бат к,уришди.
— Сенинг порлок, истик,болингни башорат к,ил-
ганимда х,ам х,еч к,андай муболара булмаган, Te^ryp-
бек. Умри поёнига як.инлашган к,ария билганини
пари х,ам билмас.
Амир Саййид Кулол уни ташк,арига олиб чикди.
Тун зулматини ёйган Самарк,анд узра бех,исоб юл-
дузлар порлар эди.
— К,ара, б ^ ам , коинот нак,адар чексиз. Юлдуз-
ларга бок- Зух,ро, Миррих... кизик,, уларда хам х,аёт
бормикан?
— Бу коинотда Аллох,нинг кандай сиру синоати
мужассам, Темурбек? Сен Муип’арий ва Зух,ро сай-
82
ёраларининг бир-бирига узаро саодатли якднлашу-
ви, яъни «к,ирон» даврида турилиб, сох,ибк,ирон, яъни
бахтли юлдузлар бир-бирига як,инлашганида турил-
ган бахт эгаси деган шарафли унвон сох,ибидурсен.
Темурбек эх;тиром ила унинг сузларини тинглар
экан, вужидига аллак.андай илох,ий к,увват кираёт-
гаганини х,ис к,иларди.
— Умр б ^ и Аллох,га талпиниб, чин юракдан унга
ибодат к,илганларга Сох,иби Карим ажойиб хислат
ато этадур. У х,ам булса, келажак пардаси ортида
яширинган х,ак,ик,атдур. Кузимга Хоразм к-^инмок,-
да, ; ^ а ерга от солишинг даркор, б^ам .
— Яна нималарни куряпсиз, пирим? — деди
х,аяжон ичра Темурбек.
— Дах,шатли мух,ораба, к,он-к,он, кесилган бош-
лар. Зиндон, ярк,ираган к^^лич, зафар туглари... бу
сенинг катта зафар байроринг.
— Агар зафар к,озонсам, Самарк,анднинг бир йил-
лик хирожини Сизларга, Аллох,нинг суйган банда-
ларига инъом этурман, пирим!
Амир Саййид Кулол узун ок, сок,олини тзпгамлаб
^ г а чуту1ди.
— Расулуллох, Ухуд жангига киришдан олдин «Ё,
Або Муслим!» деб хитоб айлаганларида сах,обала-
ридан бири ул зот ким, деб сураган эканлар. Шун-
да Расулуллох, бу зот юз йиллардан сунг дунёга ке-
ладиган пахдавондир ва у менинг авлодларим шух,-
ратини тиклайдуррон сох,ибк,ирондур, деб айтган
эканлар.
Сен х,ам жангга кирганда «Ё Балогардон, узинг
ёрдам к,ил», дея хитоб к,илгин. Темурбек бош ирра-
ди. Эрталаб бомдод намозидан с ^ г саф тортган нав-
карлар Амир Саййид Кулол ва унинг муридлари фат-
восини олишди.
Хоразм сари йул олган навкарларга к,арши Хива
Х.ОКИМИ Т ^ а л Бах,одир минг кишилик к ^ и н билан
83
к,арши чик,к,ани ва уртадаги жанг хусусида «Амир
Темур тузуклари»да шундай ёзилади:
« Т ^ а л Бах;одир минг отлик, аскар олиб, менинг
устимга келди. О л т и ш отлик, йигитим ва йулда менга
к-з^илган Амир Х,усайн билан бирга минг отлик, ки-
шилик раним лашкарларига рубару булдим ва жангга
киришдим. Бу жангда шундайин бах,одирлик к,илиб,
чидамлилик курсатдимки, унинг минг кишисидан
эллик киши к,олди, менинг олтмиш йигитимдан
кишигина К.ОЛДИ. Шундай булса-да, бу зафар мен
томонда булиб, уларни к,очирдим. Менинг зафар
к,учганим хабари Илёсхожа ва жета амирларига ет-
гач, улар х;айрон к,олишди. «Темур ажаб эр киши
экан, унга Тангрининг мадади етиб, бахту ик,боли
очилмиш», деб узаро сузлашибдилар».
Чиндан х;ам Амир Темур душманларининг эъти-
рофи дик,к,атга лойикдир. Эй, бу сатрлар ^ у в ч и л а-
ри! Тан олиб айтинг-чи, к,айси бир замонда, к,айси
бир саркарда шундай оз аскар билан узидан беш
баробар уступ рак,ибни маглуб этган? Донги олам-
га кетган Александр Македонский, Гай Юлий Це
зарь, Помпей, Чингизхон, Боту, Наполеон Бона
парт, Суворов, Кутузов фаолиятида шундай вок,еа
булганми?
Олтмиш аскар билан минг аскарни енгиш? Бун-
дай вок,еа жах,он х,арбий санъати тарихида булма-
ган. Х,амма ran Амир Темур ва унинг аскарлари-
нинг маънавий, рух,ий камолоти них,оятда юк,ори да-
ражада булганлиги билан изох,ланади. Маълумки,
оламшумул, улкан ишларни амалга ошириш учун
фак,ат куч-к,удратнинг узи кифоя к,илмайди. Бу куч-
к,удратга мос келадиган, уни буюк ишларга йунал-
тирадиган рух,ият, маънавият, маърифат керак.
Ж исмоний к,увват юксак рух,ий, маънавий ка-
молот билан уйгунлашса, унга тенг келадиган куч-
к,удрат топилмайди. Бу хусусда Амир Темур кам-
тарлик билан К,уръони Каримга ишора к,илади: «К,ан-
чадан-к,анча кичкина гурухдар Аллох.нинг изни би
лан катта гурухдар устидан ралаба к,илган. Аллох,
сабр к.илувчилар билан биргадир» (К,уръон, 2-сура,
249-оят).
Уша оламшумул ва раройиб х,одиса, яъни тенгсиз
жанг К,орак,ум сах,росида бошланди. Тукал Бах,о-
дирнинг ралабага ишончи комил эди, к,аршисида бир
х,овуч аскар турибди. Бир х,амла билан уларни
к,илади. Аммо у чучварани хом санаган эди. Унинг
к,аршисида йигирма, к,ирк, ва эллик Аскар ма-
К.ОМИНИ олган олтмиш бах;одир турарди. Жанг жуда
шиддатли утиб м ^ л л а р к,ириб ташланди. Жуда оз
кишигина к,очиб кетишга улгурди. Лекин Темурбек-
нинг х,ам талафоти катта эди. У эллик бах;одирдан
ажради. Етги отлик, ва уч пиёда бах,одирлари билан
К.ОЛДИ. У рафик,аси Камолойни уз отига мингашти-
риб Марв томон йул олди.
Темурбек кимсасиз чулда бир ч^оннинг уйида
тунаганида эса галати туш к ^ д и . Тушида унга Му-
х,аммад (САВ) пайрамбар к-^инди. Расулуллох, унга
шундай деди:
— Сен менинг авлодларимдан етмиш кишини
тутк,унликдан к,утк,ардинг. Шу жасоратинг учун сени
мукофотлайман. Аллох, м^^жизакордир, энди сенинг
етмиш авлодинг х,оким булади.
У тушини рафик,асига айтганида Камолой фахр
ила шундай деди:
— Илох,им ^ а кунларга мени етказсин, бегим.
Агар мен к'^олмасам, фарзандларим к^фишсин, бе
гим.
У кузига к,алк,к,ан ёшларини артди. У узини бах-
тиёр сезарди. Такдир унга шундай одамни, Аллох,
назари тушган, пайгамбар к,уллаб-к,увватлайдиган
зотни ёстикдош к,илди.
--------------
85
МАРЛУБИЯТГА АЙЛАНГАН РАЛАБА
1365 йил бах,орида И лёсхож анинг келаётгани
т^рисидага хабарни етказган дарвешлар бутун Мо-
вароуцнах,р ва Хуросондаги сарбадорлар Темурбек-
ка ёрдам беришга тайёр эканликларини х,ам бил-
диришди. Сабзавордаги сарбадорлар рах,барлари-
дан бири шайх Х,асаннинг дуойи саломини етказган
дарвешлар к,урол-ярор карвонини х,ам узлари би-
лан олиб келишди.
Она юртини боск,инчилардан озод к,илиш учун
озодлик курашини бошлаган кезларидаёк,, Темур-
бек к,ушинига худди шу озодлик учун аллак,ачонок,
бошини тиккан сарбадорлар к,ушилган эдилар. Амир
Х,усайн уларни ёк,тирмас, шубх,а-хавотир ила сар-
бадорлардан куз-к,улок, булиб турарди. Темурбек
эса, аксинча, улардан унумли фойдаланиб, энг к,ал-
тис ва хавфли жойларга ташлар эди. У сарбадорлар
к,ушинининг зарбдор куч эканлигини, х,ар к,андай
к,алтис вазиятда х,ам довдираб к,олмасликларини
билар эди.
Илёсхожа к,5^ини билан Чиноз як,инидаги жанг
х,ам буни яна бир карра исботлади. Амир Х,усайн
умумий к.'^пмондонликни уз к,улига олишни айтиб, Те-
мурбекнинг разабини к,узратди. Улжойга булган му-
х,аббати туфайли зурга узини босди.
Ж анг к,изиб кетганда бирдан жала к,уйиб кетди.
Отлар тийрониб, жангчилар лойга беланарди. Те-
мурбекнинг сара навкарлари душман к,анотини ян-
чиб, к,уллари баланд кела бошлади. Айник,са, сар-
бадорлардан иборат пиёдалар узун найзалари би
лан жета отликдарини устма-уст к,улатарди.
Илёсхожа эх,тиётда сакдаган туманни жангга сол-
ди. Амир Х,усайн к,ушини бу янги куч зарбасига чи-
даш бермай орк,зга чекина бошлади. Темурбекнинг
маслах,атига к,улок, солмай, узбошимча иш курган
Х,усайн орк,а-зшгига к,арамай к,очишга тушди. Бу би-
лан у эришилаётган галабани маклубиятга айлан-
тирди.
«Лой жанги» сифатида тарихга кирган бу жанг
Илёсхожанинг галабаси билан тугади. Ролиб учун
эндиликда пойтахт Самарк,анд томон йул очил-
ган эди.
Амир Х,усайн ва Темурбек к,олган-к,утган аскар-
лари билан Самарк,андга келиб нафас ростладилар.
С арбадорлар билан сух,бат к,урган Темурбек
Х,усайнга шах,арда мудофаа учун маълум микдорда
куч, к,урол-ярор к,олдиришини маслах,ат кдлди. Аммо
Амир Х,усайн бу таклифни рад к,илиб, Амударё сари
тезрок, сафарга тарадл,уд к ^ а бошлади,
Разабланган Темурбек икки юз отлик, навкари
билан К,арши тарафга от к,уЙАИ. У калабани бой бер-
ган, сарбадорлар олдида юзини шувут кдлган итги-
фок,чисидан РОЯТ аччикданган эди.
--------------
БАЙРАМДА Т^ИЛГАН К.ОН
Темурбек бошлаган хайрли ишни — юртни бос-
К.ИНЧИ м'уруллардан озод к,илишни халкд1инг узи —
сарбадорлар фаолияти билан них;оясига етказди.
Илёсхожа «Лой жанги»даги галабадан с ^ г Са-
марк,андга голиб сифатида кирмок,чи эди. Унинг от-
ликдари к,ий-чувлашиб ланг очик, дарвозадан ша-
х,арга бостириб киришди. Улар бой улжа илинжида
бемалол шах,ар кучаларидан гердайиб утиб бориш-
ди. Бирдан дарвозалар так,к,а ёпилиб, икки девор
ортидан мугулларга укдар, тошлар ёгилди.
Отликдар тор кучадан х.аракат к,илолмай, бир-
бирларига урилиб, отлардан уча бошлашди.
Минглаб чавандозлару отлардан ажраган мурул-
лар шах,ардан чекинишди. Бу марлубият Илёсхожа-
87
га шундай к,аттик, таъсир к,илдики, у Самарк.анд ат-
рофини, кейин эса бутун Мовароуннах,рни ташлаб,
даштга келди. Омад ундан бутунлай юз угириб,
Илёсхожа уз юртида душманлари томонидан удад-
ридд,и.
Самарк.анд жеталар устидан к,озонилган галаба-
ни кенг нишонлади. Икки тажрибали амир Х,усайн
ва Темурбек к,илолмаган ишни оддий омма вакил-
лари — Мадраса талабаси Мавлонозода ва х,унар-
манд Абубакр Калавий у м ^ а ш д и . Улар амирлар
Дакки еган душман устидан ралаба к,озонишди. Сар-
бадорларнинг бу икки рах,бари 1366 йил бах,орида
Самарк,анд атрофида к,'^ г ^ к а н амир Х,усайн ва
Te^fypбeк х,узурига кедадлар. Амирлар уларни х,ур-
мат ва эх,тиром ила кутиб олиб, жеталар устидан
эришилган ралаба билан табриклашди.
Бутун шах,ар ва унинг атрофида катта сайл бул-
ди. Бах,ор байрами ралаба байрамига уланган. Ор-
зик,иб кутилган озодлик к,уёши бутун улкада нур
сочмокда эди.
М ^^ллар зулмидан халос булганликларидан бой-
лар х,ам, й ^ с у л л а р х,ам бирдек хурсанд. Энди х,еч
ким уларнинг мулкига з^ а в о н л и к к,илмайди. К,из-
ларини, бола-чак,аларини тортиб ^либ к,ул к,илиб
сотмайди. Ж еталар з^авон ли ги барх,ам топди. Х,еч
КИМ ЭНДИ уларнинг турмушига дахл к,илмайди.
Бемалол экин экиб, дех.к,ончилик к,илабер. Х,унар-
манд нарсасини сота берсин. Савдогар эркин сав-
досини к,ила берсин.
Ж еталар устидан к.озонилган ралаба шарафига
бойлар камбаралларга туялар, к,уй-к,узилар эх,сон
кд1лишди. Улар эса уз навбатида к,аровсиз х,олга туш~
ган далаларга арик, очишга, ташландик, жойларда
бор-рорлар барпо этишга киришишди.
Зиндонлардаги барча бандилар озодликка чик,а-
рилди. Одамлар эски гиналару адоватларни унутиб,
бир-бирларини мех,мон к,ила бошлашди. Дарвеш-
лар ва к,аландарларнинг х;ам овлари юришиб, бой
хайру садак,алар т^лаш ди. Байрам тудаларида к,ах,-
рамонлар номлари тилдан тилга кучарди.
Х,унармандлар Самарк,андни мудофаа к,илишда з ;^
мардлик курсатган Абубакр Калавийни, зиёлилар
эса Мадраса талабаси Мавлонозоданинг шижоати-
ни мадх, этишади. Дарвешлар эса Темурбекка х,амду
санолар ук,ишади. Узок, йиллардан бери м ;^ л л ар
билан урушиб машак,к.ат чеккан ким? Бу лаънати
жеталар билан жангларда х,аммадан к,он т ^ к а н
Темурбек эмасми?
Фак,ат амир Х,усайн номини х,еч ким тилга ол-
мас эди. Унинг олчокдиги, очкуз-мунофиклиги бар-
чага аён эди. Темур! Мавлонозода! Абубакр! Бу
номлар ЯНГИ турилган чак,алокларга к,^ила бошла-
ди. Бу уч халк, к,ах,рамони ишлари эл ичида достон
булиб кетди.
Биргина амир Х,усайннинг к,овори солик,. У халк,
к.увончидан к,увонмас эди. Зотан халк, нимага к,увон-
мокда? М ^ л л а р зулмидан халос булгани учун. Унинг
узи эса м ^ л авлоди. Х,усайн бошк,а м ^ л улуси -
жеталар билан уз тахти учун курашди. Мовароун-
нах,р элини мугуллардан озод к,илиш учун эмас. Мут-
лак, унинг учун эмас.
Куёви Темурбек мана бу к,аланги-к,асанри дар-
вешлару сарбадорлар билан ана шу мак,садл,а ку-
рашди, сарбадорлар! Мана шулар амир Х,усайн учун
РОЯТ хавфли душман. Дастлаб шуларни даф к,илмок;
керак. Кейин навбат Темурга келади.
Х,усайннинг юзи ёришди. Хаёлига келган муд-
х,иш фикрдан узида й)^ к,увониб, к,арсак чалади.
- Сарбадорлар банди к,илинсин!
Девон амири гангиб фармоннинг давомини эши-
тади:
— Дарх,ол к,атл к,илинсин!
89
Темурбек чодирда бах,одирлар билан зиёфатда
утир-ганида дарвешлар етказган хабардан сакраб
урнидан туради. Хос навкарлари к,уршовида Х,усайн
х,узурига келганида жаллод\ар иши кдзиган эди.
— К,атл т^татилсин!
Темурбек газаб остида Х,усайн олдида пайдо
булади.
— К,атл т^татилсин!
Амир Х,усайн тантана билан итгафок,чисига ти-
килади. Сунг ундан фармойиш кутаётган девон ами-
рига к,арайди.
— Темурбек амри бажарилсин! Энди хурсанд-
мисиз, куёвим?
Темурбек мунофик, к,айнагасининг лугтибозли-
гига урганган булса х;ам ундан бундай хиёнатни
кутмаган эди. Х,усайн бир ук, билан икки к,уённи
урган эди. С арбадорларни улимга буюриб, халк,
^ т а с и д а эътибори зур рак,ибларни й-^отиш , шу
/ билан биргаликда тахт учун даъвогар Темурбекни
ёмон отлик,к,а чик,ариш х,амда унинг содик, итти-
фок,чилари — сарбадорлар мададидан мах,рум к,и-
лиш эди.
Ришт к,олипдан к ^ г а н эди. Ж аллодлар унлаб
сарбадорлар к,атори Абубакр Калавийнинг х;ам бо-
шини танидан жудо кдлган эди. Фак,ат Мавлонозо-
дагина жаллод болтасидан омон к,олди. Уни Темур
бек уз к,ароргох,ига олиб кетди.
1366 йил май фаслидаги бу катта байрам кунла-
ри т}т<илган к,он халк,нинг к,ордан к,утулиб ёмрирга
тутилганидан дарак берди. Боск,кнчилар урнини
бир-биридан хундор х,окиму бек амирлар эгаллаб-
ди. М ард сарбадорлар к,они улар узаро тож -тахт
учун курашда т^ и л у в ч и дарё-дарё к,онлардан бир
томчи, холос.
------------
УЗИЛГАН РИШТА
Улжой Туркон ОРОНИНГ тусатдан вафот этиши Те-
мурбекни ларзага солди. У нафак,ат гузал, вафодор
ёридан, балки сирдоши, содик, дусти — маслакдо-
шидан х,ам ажраган эди.
Улжой унинг берубор ёшлиги, кураш, жангу жа-
далларга, зафару марлубиятларга тула ж ^ к ,и н ёш-
лигини х,ам узи билан олиб кетди.
Темурбек 35 ёшида бева к,олди. У шу кунга к,адар
Улжойдан бошк,а аёлга к,арамаган, бошк,а беку амир-
ларга рсшаб к , ^ а - к , ^ а хотину канизакларга тула
х,арамлар тутмаган. Чунки у Улжой мух,аббати би
лан бахтли, унинг сиймосидаги гузаллик, латофат
ва мех,рга к,оник,к,ан эди.
Шунинг учун шу ёрига мух,аббати, х,урмати учун
Улжойнинг акаси Х,усайнни k-jti марта кечирган эди.
Улжойнинг улими эндиликда уни Х,усайн билан бор-
лаб турган с ^ г г и к,ариндошлик ипларини узиб таш-
лади.
Собик, иттифок,чилар эндиликда душманларга ай-
ланиб, узаро х,аёт-мамот жангига тайёргарлик к;^а
бошлашди.
Дастлабки олишув жанг майдонида эмас, балки
сиёсат сах,насида р^ш берди.
Темурбек Нак,шбандий тарик;атига мансуб дар-
вешлардан бири, зоти Чингизхон авлодларига ту-
таш К,обулшохдан уз мак,сади йулида фойдаланишга
к,арор к,илди. Нак,шбандий тарик,атига шайх Шам-
суАдин Фахурий вафотидан с ^ г рах,барлик к,ила-
ётган Мир Саййид Барака муриди Темурбекнинг
фикрини к,изрин равишда к,уллаб-к,увватлади. Асли
маккалик Мир Саййид Барака узига к,ул берган бу
саркардага ёрдам беришга ваъда к,илди.
— Мен фак,ат к,урултой сайлаган х,укмдорларни
тан оламан!
91
Амир Х,усайн шундай деб узининг мугул хонлари
авлоди эканлигини ук,тириб, эгасиз турган Моваро-
уннах,р тахтига даъвогарлигини зур бериб ошкор
кдл.арди. Чингазхон Марказий Осиёни босиб олга-
нидан буён юз эллик йилдан бери Чигатой улусига
з^укмдорларни к,урултой сайлар ва тасдикдар эди.
Х,усайн к,урултой чакдришни талаб кдлиб, Моваро-
уннах,рда х,укмронлигининг давомий эканли
гини к-^сатмок,чи булди. М^пруллар х;укмронлигига
абадул-абад барх,ам бермок,чи булган Темурбекка
бу к,арор орир ботса х,ам муроса к,илишга т ^ ^ и келди.
Чунки улкадаги катга-кичик х,укмдорлар х,ам узок,-
дан к,онларига сингиб кетган бу одатга мойил эди-
лар. К,ачонлардир Чигатой улусига к,арашли барча
ерлардан келган вакиллар к,урултойда Амир Х,усайн-
нинг узундан узок, маърузасини тинглашди. У уз ав-
лодларини мак,таб, Чигатой улуси учун курсатган
хизматларини ошириб-тошириб гапираётганда шов-
к,ин-сурон билан даврага дарвешлар бостириб ки-
ришди.
— Мана сизга Чингизхоннинг асл авлоди, — деди
Мир Саййид Барака к,аландар либосидаги озгин йи-
гитни даврага чак,ириб, — мана сизга Мовароун-
нах,р султони!
К,урултой к,атнашчилари х;айрат ила ёк,а уш-
лашди. Нак,шбандийлар пири бу билан боск,инчи
Чингиз авлодларининг таназзулга юз тутиб, дар-
веш х,олига тушганини назарда тутмок,чими? Е уму-
ман Чингиз улуси эндиликда барх,ам топиб, юзи
шувут эканлигини намойиш к,илмок,чи ё мазах к,ил-
МОК.ЧИМИ?
— Сизлар унинг к,аландар кулох.ига х,айронми-
сиз? — деди эх,тирос ила пир. — Х,а, у к,аландар. У
дарвеш! Шунинг учун х,ам м;$пу1ИН-мусулмонлар ун-
дан панох, топишади. Таркидунё к,илган так,водор бу
инсон фак,ат Аллох. Таоло билан мулок,отда булиб,
мол-дунё ё давлатингизга тажовуз солмайди, хотин-
к^^злapингизгa куз олайтирмай, очкуз булмай, х,ам-
мага адолат кд\ади.
Пир Саййид Барака х;еч кимдан эътироз эши-
тишга ток,ати й ^ х,олда баралла хитоб кдлди:
— К,обулшох,! Сизни нак,шбандийлар тарик,ати
Мовароуннах,р х,укмдори сифатида к,утлайди!
Х,амма дик,к,ат билан давра уртасида пирига
ж авдираб к,араб турган к,аландарга тикилганча
жим к,олди. Нах,от шундай нимжон, куримсиз ва
хароб кимса султон булса? К,изик,, у к,аландар ку-
лох,ини ташлаб шох,она кийимда тахтга чик.арми-
кан? Унинг вазирлари, амиру беклари ва уз х,ара-
ми буладими?
Худди шу саволларга жавоб тарик,асида пирнинг
хитоби эшитилди:
— Х,азратнинг узи унга ёрдам бергай. Эсингизда
булсин, султон, сиз тахтда ^ирсангиз х,ам рух,ингиз
дарвеш булиб к,олаверади. Нак,шбандийнинг узи ма-
дадкор булгай сизга!
К,обулшох, сесканиб, атрофга аланглаб х,ассаси-
ни ерга урди.
— Х,ак, дуст, ё Аллох;!
Унинг кузлари Темурбек билан т>т<.нашди. К,обул-
шох, чех,раси улутвор туе олди. Х,а, у иниси Темур
бек башорат к,илганидек Чиратой тахтига утирди.
Темурбек К,обулшох, билан эски к,адрдон экан-
лигини к^ч и л и к яхши билар эди. Бир неча йил ав-
вал Амир Саййид Кулол тавсияси билан Темурбек
пири Абубакр Тойободий даргох,ида дарвеш куло-
Х.ИНИ кийиб, ройиб сирларини урганганда К,обул-
шох, билан танишган ва бу танишув кейинчалик
к,алин дустликка айланган эди.
— Х,офиз эканлигингни биламен. Аммо сен
К,уръонни ёд билсанг х,ам уни к,албингга тула жо
к,илмагансен. Мен буни ^гатамен.
93
Улар икковлари ёнма-ён туриб намоз ^hc^imraH-
да, Аллох, билан мулок,отда Темурбек узини узга
оламда сезар, х,али дунёда нарсани билмаслиги
ва ройиб сирларидан вок,иф булиш учун астойдил
ибодат К.ИЛИШИ зарурлигини англаган эди. Табиа-
тан шоир, чин маънода узини Аллох,га багишлаган
К,обулшох, бу сох,ада унга устоз булди.
Пир х,узуридаги хизмати тутаб уйига к,айтишга
рухсат олганида К,обулшох, унга ога-ини тутиниш-
ганини айтиб узок, фотих,а к,илди. Темурбек ^ а н д а
чин дилидан беихтиёр пгундай деган эди:
— Мен, ора, сизни, худо хохдаса, албатта Чира-
той тахтига утк,азамен.
К,урултой уни якдиллик билан х,укмдор сифати-
да сайлади. К,обулшох, саройга к ^ и б ^ и ш н и иста-
мади. Пир уни узок, бир к,аландархонага жойлаб
к.'^ди. Улкада тожу тахт учун х,укмдорлар кураши
эндиликда унинг номи билан давом этди. Моваро-
уннах,рда ажал урури к ^ а й и б , узаро к,иррин авжи-
га МИНДИ.
--------------
САРОЙМУЛК ХОНИМ
Икки амир ■^тасидаги бешинчи уруш Балхнинг
олиниши ва Х,усайннинг улдирилиши билан тугал-
ланди.
Халк, ЭНДИ узаро уруш, катта-кичик х,окимлар-
нинг бебошллклари тутаб, улкада осойишталик
натилишига умидвор булиб енгил нафас олди. М >^л-
ларни юртдан к,увган ва к,иррин-барот жанжаллар-
га чек к,уйган амир Темурбек халк, к,ах,рамонига
айланди.
— Сизни буюк ишлар кутмокда, — деди НакШ'
бандийлар пири Мир Саййид Барака унга мук,аддас
матодан уралган саллани тух,фа этиб. Саййидлар
эх,тиром ила унга норора ва олий х,окимият нишони
байрокди х,ам топширишди. Шах,рисабз ах,олиси эса
узининг буюк юртдошига ажойиб шамшир инъом
этди. Темурбек х,ам саховат ва мурувватдан уз саф-
дошларини бебах,ра к,олдирмади. Амир Х,усайн
Балхда бекитган бой хазинани амиру беклари, со-
дик, сарбозларига улашди. Дарвешу к,аландарларга
х,ам бой совралар тегди. Х,усайндан к,олган х;арам-
даги гузал аёллар, бех;исоб канизаклар бах,одир-
ларга тух,фа этилди. Темурбек Улжойнинг вафоти-
дан кейин унга ^ш аш и н и тополмай к^шгаи вайрон
эди. Куз олдидан '^аётган гузалларга бефарк, к,а-
раётган Темурбекнинг дик,к,атини бир аёл жалб
э т д и . У н и н г маррур нигох,и ва узини вик,ор ила ту-
тиши унга нимаси биландир марх,ума Улжойни эс-
латди.
— Сен К.ОЛ, — деди Темурбек амирона, — ме-
нинг оёкдаримга сув к,уясан!
Аёлнинг шахдо кузлари яшиндек унга бокди.
— Хок,он к^зини ч ^ и к,илмок,чимисиз, бегим! —
деди аёл. — Мен бундай х ^л и кк а чидай олмайман.
Аёлнинг к,улида ханжар ялтиллади. Ундан куз уз-
май турган хос навкарлардан бири дарх,ол ханжар-
ни тортиб олди.
Темурбекнинг чех,раси ёришди.
— Чиндан х.ам хонзода экансиз, — деди муло-
йим ох,ангда ва аёлни тусиб турган навкару бах,о-
дирларга хитоб к,илди: - Хок,он к,изига йул берин-
гизлар! Сиз озодсиз, хонзода!
Аёл унга таъзим к,илди ва мех,рли нигох, ташлади.
Темурбекни к,ачонлардир биринчи бор забт
этиб к,албига чур ташлаган Улжой нигох,ини эс-
латди бу. Назарида унинг Улжойи тирилиб олди-
га к,айтгандек эди.
Темурбек к,аршисида турган аёл — К,озонхон-
нинг авлоди, хон к,изи Сароймулк хоним Х,усайн
95
х,арамининг юлдузи эди. Бу юлдуз энди унинг х;аёт
ёритиши лозим. Унга катта малика - Биби-
хоним ■^пнвони берилди.
ТЕМУРБЕКНИНГ РОЯСИ
Мунажжимлар Темурбек жадда юлдузи панох,ида
эканлигини, бу эса узок, умр, давлат ва к,удратдан
дарак бериши, етти икдим унга тобе булишини ба-
ш орат К.ИЛИШДИ. Дарвешлар, к,аландарлар х,амма-
ёкда Аллохдинг Ердаги элчиси, Ислом к;иличи,
мусулмонлар халоскори сифатида улурлай бошлаш-
ди. Савдогарлар эса энди карвон йуллари тинч була-
ди, дея Темурбекнинг ягона мутлак, х,укмдор були
шини истаб, унга х,амёнлари-ю карвонлари хизма-
тини таклиф кдлишди. Дех,к,онлар эса янги ерларни
узлаштириш, х,увиллаб ётган экинзорларга сув чи-
к,ариш учун осойишталлк барк,арор булишини ти-
лашди. Х,унармандлар х,ам шундай ниятда эдилар.
К,аттик,к,ул, адолатли ва бак,увват х,окимият зарур!
Бунга фак,ат Темурбеккина к,одир!
Вазиятнинг узи х,ам уни Чигатой тахтини эгал-
лашга ундар эди. Аммо узок, иккиланишлар ва чу-
К.УР } ^ а р д а н с^шг Темурбек мулох,аза юритиб, бош-
к,ача к,арорга келди.
У шу умрининг к,иркд1нчи бах,орига як,инлашган
паллада фаолиятига холисона бах,о бериб, тегишли
хулоса чик,арди. Х,аётининг бетакрор йилларини юр-
тини мутул боск,инчиларидан озод к,илиш учун ку-
рашга сарфлади. Эндиликда эса яна мукул х,укм-
ронлиги рамзи — Чиратой тахтига утириб Чингиз-
хон идорасини даном эггирадими? Й)п<„ асло! Мугул
^^укмронлигига нафрат х,аётининг мазмуни эди. Де
мак, у шундай иш К.ИЛИШИ лозимки, Чингиз авлоди
ш арманда булсин! Унинг к,улида улар бамисоли
к,зпРирчок, булсин! Темурбек к,иладиган ишлари ол-
дида ЛОЛ булсин?
— Узингизни хон эмас, балки х,укмдор деб эълон
К.ИЛИНГ, бегим, - деди хотини Сароймулк хоним,
— чунки сиз биргина Мовароуннах,р билан чек-
ланмайсиз.
Темурбек суюкли рафик,асининг бу сузлари на-
к,адар кунглидаги ниятига мос тушганидан ро ят
ажабланди. Чиндан х,ам бу гузал аёл такдир инъом
этган унинг юлдузи. Унинг маёги булгай!
— Удумга кура к,урултой чак,иринг, бегим, —деди
Сароймулк хоним унинг кукрагига бош к,уйиб, -
агар шундай к,илсангиз, к,урултойда халк, томонидан
сайлансангиз бутун дунё сизга пойандоз булгай.
— Хон сифатидами? — х^храйди Темурбек.
— Йук,, бегим. Х,укмдор сифатида, хон куёви,
яъни менинг эрим сифатида.
Аёлнинг гапларидаги жуда чук,ур маъно уни ргга
солди. Х,а, хон куёви у. Шундок, камтарона ном би
лан чинакам х;укмронлик к,илса чакки эмас. Улган
К,обулшох; урнига анови катта Чингиз авлоди Су-
юртгамишни хон деб тахтга ^к,азамиз. Унинг номи-
дан тангалар зарб этамиз. Вак,ти-замон келгунча
к;урирчок,-хон тахтда угираверсин. У^зи эса хон ку
ёви курагон сифатида х,окимиятни уз к,улида уш-
лайди.
— Х,азратим х,ам шундай фикрда, — давом этди
хотини, — к,урултойни Балхда ^казиш га тараддуд
курмокдалар.
— Балх! — Яшин ургандек сесканди Темурбек.
Худди шу шах,ардан унинг саркардалик йули бош-
ланган эди. Биринчи улжа, биринчи галаба шах,ри
эди у!
Энди булса Балх уни х,укмдор сифатида сайлай-
ди. Бунда тарих, Аллох, Таоло инояти мужассам!
Аллох,нинг узи, нак,. узи уни олга етакламокда.
97
Янги пгух,рат, янги галабалар сари ундамокда! Пири
Мир Саййид бежиз шу Балхни танламаган.
УНИНЧИ РАМАЗОК ТУНИДА
Бутун Мовароуннах,р улкасидан келган вакил-
ларга крс,на Балх багрини кенг очди. Саййидлар,
уламолар, дарвешлар, савдогарлар тилидан Темур-
бек номи тушмас эди. Шу билан бирга уз муста-
к^IллI^гини сакдашни истаган Хоразм, Х,ирот, Марв
ва бошк,а шах,арлардан келган вакиллар очикдан
очик, Темурбекни «;^ри», «к,арок,чи» сифатида ма-
зах К.ИЛИШДИ. Чулок,, ок,сок„ дея устидан кулганлар
х,ам булди.
Аммо улар жойларда зикр тушганча Темурбек
дея х,айк;ираётган к,аландарлар, дарвешлар важох,а-
тидан дамлари ичларига тушиб кетди. Совут кийган
бах,одирлар авзойи х,ам яхшиликдан далолат бер-
масди.
— Ким ислом динимиз ралабасини тиласа, ^ а
Темур ^^чун овоз берсин!
Бундай х,айк,ирикдар Балх шах,рининг х,ар бур-
чагидан янграрди. Мунажжимлар эса атрофларига
одамларни т ^ л а б , тунги осмонда чаракдаб турган
юлдузларни курсатиб, Темурбек юлдузи порлаёт-
ганига ишора кд^лишарди.
— Сох,иб-ул-к,ирон1 — Мунажжимлар Темур-
бекка шундай унвоини, яъни юлдузлар султони ун-
вонини такдим кдллшди.
Асрий чинорлар атрофида йигилган к,урултой
к,атнашчилари ерга тушалган кигизга к,араб туриш-
ганда нак,шбандийлар пири Мир Саййид Барака Те
мурбекни улар олдига етаклаб келди.
— Темурбек! - деди пир уига. - Халкдан с^ ан г-
чи, у Сизни истайдими?
98
Минглаб х,айк,ириклар унинг товушини босиб
кетди;
— Сен бизнинг султонимиз!
— Сен — ислом кдличи!
— Сох,иб-ул-к,ирон!
Мир Саййид Барака Темурбекни кигиз олдига
келтириб, баланд овоз билан унга мурожаат к,илди:
— Халк, номидан шуни айтаман сенга, Темур-
бек! Сенга фак,ат Аллох, иродаси-ю адолатгина к,онун
булсин. Ёдингда тут: Аллох, Таоло иродасига риоя
К.ИЛ, борди-ю адолатдан чекинсанг, мана шу куз ол-
дингда турган кигиз парчасидан мах,рум булгайсан.
Темурбек пир гапини тугатгач, халк,к,а к,араб уз
сузини айтди:
— Сизларни чорлаганимда олдимга келасиз-
ларми?
— Х,а, х,а, албатта! — жур булишди минглаб
овозлар.
— К,аерга етакласам - ^ а ёк,к,а борасизларми?
— Борамиз! Борамиз!
К,асамёд маросими якунида Мир Саййид Барака
унга олтин камар, х,ашамдор к,илич на ёк,ут исирга
топширди. Нороралар, карнай-сурнайлар садоси ос-
тида саййиддар ва саркардалар Темурбекни кигиз-
га солиб, осмонга баланд к^аришди.
— Аллох,у Акбар! — дея уч марта тепага к ^ а -
риб пастга туширишди. Шундай к,илиб х,ижрий
771 йил (милодий 1369 й.) 10-рамазон тунида Те
мурбек Мовароуннах,р х,укмдори к,илиб сайланди.
— Биз саййиддар, жангчилар ва халк, Темурбек
ни Курагон к,илиб кутардик, - деб ёзилган эди
к,урултой х,ак,идаги турли элларга юборилган хабар-
номада, — ва биз унга барчамиз итоат к,илишимиз
х,ак,ида к,асамёд к.илдик.
Темурбек Балхдан Кешга -^иб, отаси амир Та-
рагай к,абрини зиёрат к^1лди. С ^ г узи пойтахт деб
99
эълон к,илган Самарк,анд сари йул олди. Мовароун-
наз^рда тарк,ок,лик тугаб, марказлашган х,окимият
вужудга келмокда эди. У тарихга темурийлар дав-
лати сифатида кирди.
КДРОК.ЧИЛАР ЖАЗОСИ
«Мен фотихдикка эришмасдан илгари х,ам урри-
к,арок,чиларга к,арши чора куриш, дорураларнинг
очик, куз.шк булиши учун 3 ^ ташаббус кдлганман.
Ч'^тнончи, бир дорура шах,ар осойишталигини уз ус-
тига к,абул к,илиб олдими, у к,урук, номга ва зи ф ах ^
эмас, балки масъулиятлик бир уринда турганини
билмори, кеча-кундуз уз вазифасининг ижросида
огох, булмори зарур. Агар бир уррилик х,одисаси зо-
х,ир булса х,аммадан аввал доруранинг узи масъул
тутилади. Урри топилмаса доруранинг к,ули кесила-
ди, -^рининг урнига жазоланади... С^^гра мамла-
катни хунук курсатувчи омилнинг яна бири гадо-
ликдир. Гадоларни к,илмок, учун унинг ик,тисо-
дий ах,волини таъминлаш лозимдир. Шу мак,садда
чулок,, кексалик туфайли ишдан к,олганлар, тур-
Nrymn ночор гадоларни етарли маош билан таъмин-
ладим. Ишлашга к,удрати етган гадоларни иш билан
таъминлаш чорасини курдим. Пул-маош була ту-
риб, гадоликни санъат-х.унар к,илганларга шафк,ат
к,илмадим.
Эй урилларим, мен сизларга васият к,иламан.
К,айси бирларингиз салтанатга эришсангиз, к,арок,-
чиларга, дорураларга, ясовулларга х,ушёр булингиз.
Булар х,укумат маъмурлари булсалар х,ам урри-
к,арок,чи-\др билан тил бириктирипглари k'^ i к^ ил-
ган. Агар уларга улим жазоси берилмаса, бутун дав-
латни хароб к,илишади».
кМен, фотих, Темур» кулёзмасидан.