The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:34:30

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

ция, Испания х,укмдорлари уни зиёфат кд1лдилар-у,
ёрдам масаласидаги гапни четга сурдилар. Фран-
цузлар 600 рицардан иборат ашаддий христиан фи-
дойиларини юборди, аммо улар тзфкларни якдндан
к^гач , жангга юраклари дов бермади. Москва князи
Василий эса христиан оламининг эх,ромига холи к,уд-
рат ёрдам учун митрополит Киприан бош бир неча
рус князларини талайгина кумуш хазина билан
жунатди.

Византия х,укмдори яна Оврупо б ^ л а б садак,а,
ёрдам с ^ а б , х,укмдорлар остонасига бош урмокда.
Аммо КИМ яшиндек тез ва шиддаткор Боязидга
к,арши бора олади?

— Шунинг учун х.ам Оврупонинг умиди ёлриз
сизда, Сох,ибк,ирон!

Темурбек бирдан сергак тортди. Мана ran к,аер-
да! Инглиз к,ироли Карлнинг унга мактуб йуллагани
бежиз эмас. Венеция, Генуя, Испания х,укмдорла-
рининг одамлари атрофида изгиб к,олганининг бои-
си х,ам шунда!

— Боязид Рарбда, сиз эса Шаркда мусулмон ола­
мининг устунисиз, Сох,ибк,ирон!

Темурбек дарвеш либосидаги бекнинг чех,раси-
да фахрли завк, >т<,иди.

— Афсуски, бу олам икки подшога торга ^ ш а й -
ди, бек.

-------------

ТОРЛИ К,ОРАБОРДА

Махфий даракчилар хабарлари бир-биридан
ташвишли эди.

— Боязид Гуржистон, Арманистон ва Багдодни
уз мулки деб х,исоблаяпти.

— Мах,аллий х.укмдорларни Сизга к,арши оёкдан-
тирмокда.

251

- Гуржистон князи Малик Георгий исён kv-
тарди! ”

- Миср султони Фараж атрофида Боязид одам-
лари иш курмокда.

— Боязид ашаддий душманингиз к,орак,уюнли-

лар сардори К,ора Юсуфга илтифот к;^сатиб, унга
олтин ва аскар берди.

Амирлар, беклар ва саркардалар кенгашида Те­
мур сафдошлари мулох,азаларини дик,к,ат билан эши-
тиб, узок; тунлар миясида пипштган режасини баён
к,илди.

1400 йил бах,орида улкан 1^ушин Гуржистон сар-
х,адига як,инлашди. Князь Георгий урушга яхши та-
Р^ААУА кургани маълум булди. Москванинг буюк
князи Василий Дмитриевич юборган к,урол-аслах,а-
лар билан к,уролланган жасур грузинлар к,иличбоз-
ликда х,ам, мерганликда х,ам Мовароуннах,р бах,о-
дирларидан сира к,олишмасди. Кичик тудалар ку-
тилмаган жойлардан х;ужум к,илиб к,оларди. Князь
Г еоргий х,еч тутк,ич бермай, ён -атроф д а изгиб
юрарди. Темурбек дастлаб ишни музокаралардан
бошлади:

— Ё исломни к,абул кдласизлар, ёки барчангизни
кдриб ташлаймиз. Х,еч кимга шафк,ат кдлинмайди.

Георгий рад жавобини берди. Шафк,атсиз уруш
х,аракатлари давомида к,алъалар бирин-кетин забт
этилди. Низ^оят Тифлис х,ам голибларга таслим бул­
ди. К.аттик, к,аршилик курсатган грузинларга шаф-
к.ат кд1линмаАИ. Арманлар х,ам шундай кдхргинга уч-
ради. Темур га иттифок,чи булган Ширвоншох, Иб
рох,им озарбайж бнлар номидан унга олтин чодир

тиктирди.
Грузин, арманларнинг б ^ н и г а итоат х;а^к,асини

солган лашкар К,ор^борда к ,^ т> ^ и.
Сох,ибт^ирон бу торли К.орабоРНИ биринчи марта

лашкаргох, к.илиши эмас. У Кавказда х,ар гал булга

нида бу бебах,о, хушманзара ва майсага бой жойда
дам оларди. К,орабоРнинг кенг далаларида энди от-
лар к,атори Х,индистондан келтирилган филлар х;ам
Зпглашади. Бутун к,иш б ^ и к^алам зор к,иёфада яш-
наб турувчи К,ораборда бех,исоб чодирлар к,ад рост-
лади.

Темур шу жойда х;инд сафаридан х,али тула дам
олишга улгурмаган к,;^инига х,ордик, бериб, к,иш-
лашга к,арор кдлди.

Х,а, лашкар бундай дамга х,акдидир. У куз олдига
юриш машак,к.атларини келтирди. Набираси Пир-
мух,аммад Х,ирот йули билан бориб Мултонни иш-
рол К.ИЛДИ. Асосий к ,^ и н г а бош булган Темурбек
эса Балх орк,али Х,индикушнинг к,орли чук,к,илари
б ^ и ч а кетди. Изгарин совукдар, торликларнинг пи-
стирмалардан тусатдан зс,ужумларини к,айтариш,
ч^к,илардан ошиб тушишлар...

Темурбек ^ н и д а н туриб кетди. У анчадан бери
битаётган «Таржимаи 3£,ол»ига к,уйидаги фикрларни
туширди:

«Подшохдарнинг шух.рати уларнинг уз фук,аро-
ларига рах,мдиллигидадир. К,уръонда х,ам айтилган-
ки, подшох; бирор гунох,корнинг lyHox^fHH кечирса,
бу билан фук,аросига рах,м к,илган бу^лади. Менинг
барча ишларимда ана шундай подшолар менга иб-
рат булди. Мен яна эшитганманки, агар Парварди-
гор бирор кимсани улурлаган булиб, бу одам барча
к,илмишларида х;ак,к,оният ва адолат билан иш ту-
тиб, уз фук.аросига рах,м-шафк,атли булса, унинг
к,удрати янада ортади деб. Мабодо у подшо адолат-
сизлик ва шафк,атсизлик йулига огадиган булса, тез-
да унинг к,удрати х;ам синади...»

- Сох,ибк,ирон! Суюнчи беринг, суюнчи!
Темурбек хаёлини йириштириб, бемах,алда х,узу-
рига келиб, унинг оромини бузишга х,акли булган
ягона киши - Азизуддинни к^ди.

253

Эвара к ^д и н г, дустим, эвара!

^ Т ем урбек дустини к.учо1^лади. Шунда олтмиш
ииллик к,адрдони, болалаги тимсоли булган амир-
нинг сочлари 1^ировдек ок.ариб кетганига илк бор
эътибор берди.

У олтин дастали Исфахон к,иличини унга тутди.
Шу вак,т тацщарида нороралар чалиниб, карнай-
сурнайлар садоси янгради.
— Нима ran узи?

— Эваранг дунёга келгани шарафига бу, дустим!
Бутун к,ушин оёк,к,а туриб, к,увончингга х,амдам
булмокда.

Темурнинг к,албини аллак,андайдир ёкдмли нар-
са к,итикдаб ^ д и . Х,аяжонланиб, елкасига т^ини
ташлаганча ташк,арига йу^л олди.

Атрофда гулханлар порламокда. Рала-ровур, кул-
ги ва шодон хитоблар эшитилмокда. Майсалар ус-
тига туш алган юпк,а к,ор атрофда ажиб манзара
кашф этган.

Х,а, к,5^ин унга х;амдам. Шодлигини уз шодлиги-
дек к,абул к,илмокда. Уларга х,еч ким ярим тунда
^ н и д а н туришни, уни к,утлашни буюрмаган. Де­
мак, бундай к,;ушин билан дунёни забт этиш мум-
кин. Х,еч к,андай душмандан к,урк,иш йук,. Бундай
садок,атли лашкар билан х,ар к,андай саркарда х,ар

к,анча фахрланса арзийди.
Демак, уни Аллох.нинг шамшири деб бежиз улуе-

лашмайди.
Бу фикрдан унинг ил^оми ж -^ и б кетди ва «Тар-

жимаи х;ол»ига к,уйидагиларни битди:
«П арвардигор Таоло биринчи инсон - Одам

Атони яратганида, малойиклар у яратган биринчи
мавж удотидан норози булиб, Аллох, Т а о л о н и н г У
иши яхш иликка олиб келмайди, деб кайрурган
лар. М алойиклар худо яратган одам, шубх.асиз, уз
кабиларни алдайди, берган ваъдаларини бажар

майди, уларни улдиради ва узининг разил к,илмиш-
лари билан Аллох,ни инсонни яратганидан афсус-
лантиради, деб Парвардигорни ишонтирмок,чи
булдилар. Аллох; Таоло малойикларга жавоб бе-
риб айтдики, инсон жах,олат курсатишини аввал-
дан билиб, унинг чорасини куриб к,уйганлиги ва
инсониятни яратиш билан улар орасидаги жино-
яткорларга керакли жазони берувчи к,илични х,ам
юборишни назарда тугганлигини айтди. Бу х,ико-
ятнинг маъносини яхшилаб уйлаб ва марзини ча-
к,иб курганимдан кейин Парвардигор гунох,лари
учун жазо берувчи к,илич деб узи яратган одами-
ятининг х,окимларини назарда тутган деб тушун-
дим...»

Темурбек енгил нафас олиб ёзишдан т^тади.
Ахир мух,рига куч — адолатда деган сузларни нега
уйдирган? Шубх;асиз, бу Парвардигорнинг инояти.

Тонг отиши биланок, Темурбекнинг чодирига на-
моздан с ^ г эвара билан табриклагани мулозимла-
ри, саркардалар, уламолар кела бошлади. Х,ар ким
уз х,олича х,укмдорга муносиб совра-тух;фаларини
келтирди.

Уларни Темурбек номидан мух,рдор амир Шох,-
малик к,абул к,илди. Жарчи х,ар бир к,утловчи номи-
ни баралла айтганда Темур ичкарида гилам ортида-
ги тирк^иидан уни к^арди.

Сох;ибк,ирон улар билан борлик, жанглар, вок,е-
аларни куз олдига келтирарди. Синалган жанговар
сафдошларини зимдан кузатаркан, у булруси кат-
та юриш улар учун х,ам жиддий синов эканлигини
уйлади. Шунинг учун х,ам к,урултой чак,ириш ва унда
булруси сафар тафсилотларини мух,окама к,илиш

зарур.
Боязид билан мух,ораба жуда жиддии ва к,алтис

иш. У бугун давлат такдирини х,ал к,илади.

-------------

255

ТИНЧЛИК BA ХЛМКОРЛИК ЙУЛИДА

Ер курраси кулимда,
Сщсам ушалур.
Истасам йулимда хонлар тушалур.
Ойбекнинг «Темур» достонидан.

У\ашкар Дамашк, як,инидаги Кайхон Пу к,ишло-
рида Х.ОРДИК чик,армокда эди. Сох,ибкдрон чодири-
да маш варат бормокда. Саркардалар лашкарнинг
чарчагани ва янги сафарга тайёр эмаслигини очик,-
ойдин айтишди. Сох.ибк,ирон уларнинг сузларини
булмай тингламокда. Шу вак,т чодирга валиахд шах,-
зода Мух,аммад Султон кириб келди.

— Карвон бешикаст келди. Амир Темурнинг чех,-
раси ёришиб кетди.

— Етти йиллик маошни шу бугун тарк,атамиз. Х,о-
зирдан.

Саркардалар уртасида жонланишни куриб со-
х,ибк,ироннинг к ^ г л и жойига тушди.

— Эртага бомдоддан с ^ г машваратни давом эт-
тирамиз.

Б арча чодирни тарк этди. Валиах,д бобосига
янги зарб к,илинган олтин ва кумуш тангаларни

курсатди.
Остонада амир Азизуддин куринди. У лашкар

^ т а с и д а юз бераёттан вок,еаларни бирма-бир завк.

ичра Х.ИКОЯ к^1лди.
— Хитойдан хабар, — давом этди Азизуддин, ~

фарфур мусулмонларга к-$ш жабр-зулм угказаетган
эмиш. Биз юборган чорвадорлар, дех.1^онлар, савдо-
гарлар-у х,унармандлар к,5^ин зах;ираси учун бар
ча нарсаларни мух;айё килибдилар. Дон-дун, черва,
ёР, эгар-ж абдуклар ва та^алар учун омборхоналар

тайёр. бу хабардан юзи еришди. лvиm-

С о х и б к .и р о н н и н г

тойга юриш учун тайёрланган режага мувофик, иул

устида жойлашган шах,арлар ва к,ишлокдарда икки
юз минг лашкар учун озик,-овк,ат, кийим, курол-ан-
жомлар х;озирлаш учун уч йил мук.ада,ам ж ^ а ти л -
ган одамлари чакки ишламабди.

Амир Азизуддин харитани к^фсатиб ундаги бел-
гиларга ишора к,илди. Бу булЕуси юришлар манзил-
лари ва стратегик режалар баёни эди. Тарихга «етти
йиллик уруш» сифатида кирадиган бу режа ижро-
си х,ижрий 802 йил 8-мух.аррами (1399 йил 10 сен-
тябрь)да бошланиши к^сатилган эди.

Сох,ибкдрон обдон зпйланган, текширилган, к,айта-
к,айта тузатиш ва узгартиришлар киритилган стра­
тегик режага имзо чекиб, уз мух,рини босди,

Сох,ибк,ирон чодирдаги бахмал к^пачада ёнбош-
лади кимнингдир й ^ а л и эшитилди.

— Кирсун!
Бу таниш йутал. Маъсудбек!
Сох,иб1дирон унинг ёнида дарвеш либосида -^та
ёшлардаги хушбичим кишини к'^ди.
— Сох,ибк,ироннинг умрлари бок,ий булсун, —
дея у таъзим к,илди. С ^ г асосий мак,садга кучди.

Халаб шах,ри марказида жойлашган ички к,алъа
минораси х,арбийлар билан гавжум. Мух,им кенгаш
бормокда.

К,алъанинг хуфия хоналаридан бирида саркар-
далар йирилишган. Халаб х,окими, жасорати билан
таникди лашкарбоши уз фикрларини билдира бош-
лади.

Тасбех, ^и р и б угирган, Сафеддан келган ёши улур
саркарда суз олди.

- Мен икки минг фидойи аскарим билан ёрдамга
келдим. Жаноблар. Халабнинг х,имояси учун жо-
нимни беришга тайёрман. Аммо х,амма ишни муро-
саю мадора билан к,илса булади-ку?

257

Бу билан нима демок.чисиз, сардор? Индамад
Темурбекка б^шсунайлик, демок,чимисиз?

Д ам аш кдан келган ж ангари лашкарбоши Шо-
дан шундай дея атрофдагиларга савол назари би­
лан бокди.

— К,изишма, Шодан, — деди босикдик билан Те-
мир Тош, — аввал сардорнинг мулох;азаларини тинг-
лайлик.

— Турри, турри, — бош ирради саркарда Ибн
Фаррух, — к,ари билганни пари билмас.

— Темурбекни Аллох, шамшири дейишади. Нима
у'тун? Чунки у к,аерга борса уша ерда Ралаба к,ила-
ди. Эрон, Х,индистон, Хуросон, Хоразм ва Сеистон
уники. Нега шундай, менинг навк,ирон касбдошим
Ш одан? Бардодга нима булди? К,ани, бир уйлаб
к '^ и н г л а р -ч и ?

К екса саркарда ш ундай дея тасбех,ини угира
бошлади. Х,амма чук,ур )шга чумди.

Дамашкдан етти минг жангга ташна аскар олиб
келган Шодан бу сукутни бузди. Унинг жарангдор
овози саркардаларни сергаклантирди.

— Яхши мудофаа баъзан х,ужумдан х,ам устун
дейишади. Шах,ар деворлари тор ва пулатдан к,урил-
ган, гувала ва пахсалардан эмас. Темурбек лашка-
ри бу ерда йиллаб туриб к,олиши мумкин. Хум^^

к,ок,к,ан к,озикдек.
Даврада енгил кулги к^Ь-арилди. Кенгашда иш-

тирок этаётган тарихчи олим Низомида,ин Шомий
эса ёнида ^ и р г а н саркарда Ибн Вох,идга аста ши

вирлади.
— Фикримча, биз эмас, такдир бизлардан кул

мокда. Шодан эса сузида давом этди.

— Темурбек аскари билан бизнинг аскарлар
уртасида ер билан осмонча фарк, бор. К,иличларИ'
миз ва укдаримиз Дамашкда, 1^алк.онларимиз эса

Мисрда ясалган.

258

— Х,али уларга х;ам гал келади, — секин деди
Шомий Ибн Вох;идга, — мен Темурбекни яхши би-
ламен.

Дамашк,, Хом, Баалбек, Сафед, Хомс ва Траб-
лусдан ёрдамга келган араб саркардалари эса Шо-
даннинг гапларини дик,к,ат билан тинглашмок,да.
Улар х,али олдинда уларни нималар кутаётганини
билишса эди?

Саркарда Ибн Фаррух фикрлари эса кенгаш к,ат-
напгчиларини иккилантириб к ^ д и .

—Аллох, шамширига дош бериш учун Аллох, к,ал-
к,онига эга булиш даркор. Х ;^ , шундай к,ал1^он то-
пиладими бизда?

— Темурбек билан келишса булади. У комил ин-
сон. Шодан )фнидан ирш б турди.

— Комил инсон? Шундай булса у нега Сивасда
шафк,ат курсатмади?

Ибн Вох,ид тажрибали саркарда сифатида Шо-
даннинг сузларини тингларкан, узича жилмайиб
к ^ д и . У йигирма йилдан ортик, умрини жангларда
^казган . Одл,ий навкардан мингбоши даражасига
к^арилган. Шодан эса х;али утгизга х;ам тулмаган,
лекин етти минг лашкарга к,^ондон. Жуда тез к ^ а -
рилган. Лекин у каби тажрибаси й;^.

— Уйлаб к'^сак, бизда мунтазам к ^ и н ва му-
дофаага к,одир жангчилар сони олтмиш мингдан
ортик,. Шунча кучга эга булиб, биз душман билан
музокара эмас, балки жанг к,иламиз. Гап шу!

Шодан шундай дея ^ н и г а утирди. Энди гал Ибн

Вох,идга келди.
— Сивас х,ам тош ва пулат деворлари билан Те-

мурбекка бас келолмаган. Уларнинг к,иличлари х,ам
Дамашк, ва Исфахонда тобланган эди. X^hn, ок,иба-

ти нима булди?
Саркардалар бир-бирларига к,араб к,^ишди. Улар

Сивасда булган барча вок,еалардан хабардор эди-

259

лар. Темурбек турк султони Б оязим ан к^к,май унга
1^арашли Сивасни к.амал к,илди. Бу шах;арАа султон-
нинг -^ли шах,зода Сулаймон х,оким булиб к,ушин-
ларга синалган к,умондон М устафобей эди. К,ора
к,уюнли туркманлар к,абиласи сардори К,ора Юсуф
х,ам уз аскарлари билан унга ёрдамчи булди. Си-
васда султон Боязиднинг турт мингдан зиёд жанг-
чиларига бутун шах,арнинг ёш-к,ари эркаклари ма-
дад беришди.

Лекин Сивасга на унинг к,алин ва пишик, девор-
лари, на мудофаачиларининг жасорати ёрдам бера
олди. Темурбек к,)дпини шадарга ёриб кириб мудо-
фаачиларга омонлик бермади. Фак,ат Мустафобей-
гина тирик К.ОЛДИ, Шах,зода Сулаймон биринчи булиб
шах,ардан к,очиб к,олган эди.

Тем урбек М устафога кумуш пайса бериб, уни
Брус сага — султон Боязид х;узурига ж ^атди .

М устафонинг ■^ли Малатия х,окими булиб, у х,ам
К,ора Ю суф каби Темурбек к,ах,ридан к,утула олма-
ди. Малатия шадзода Халил Султон томонидан забт
этилди.

— Фикримча, Темурбек билан музокара юри-
тиш лозим. Урушиш х,еч к,ачон к,очмайди.

Кенгашда мунозаралар к^!зиб кетди. Охири ша-
х,арни мудофаага тайёрлаш ва кучларни жамлашга

к,арор К.ИЛИНДИ.

♦♦*

Сох;иб1^ирон Халабдан келган дарвеш з^икояси-

ни 3^ эътибор билан тинглади.
- Демак, мен Халаб остонасида йиллаб ту-

риб 1^олар экан м ан-да? Бунга нима деисан Маъ

^^Разведка рах,бари унинг кулиб турган чех,расига
,,араб С о^ибС роннинг саркарда миясида кандаи-

дир реж а турилганини пайк,ади.

- СИЧК.ОННИНГ улгиси келса, мушук билан ;^на-
шади, Темурбек.

- Яна бир накд х.ам бор, Маъсудбек. Синалма-
ган отнинг сиртидан ^$тма.

Халабдаги дарвешлар пири эса Амир Темур орзи-
га к,араб турар эди.

- Халабнинг ажойиботларидан куп нарсалар
эшитганмен. Жумладан, Халаб ах,олисини икки вар­
вар (икки миллион) дейишади. У ерда саноат ахди-
нинг к^лигидан темир моддасидан юпк,а ва ялти-
рок, тунука чик,арар эмишлар, так,сир.

- Халабда, — деди пир, - ипак ишлатиш сано-
ати жуда юк,ори. Т^имачилик корхоналарида к,из-
лар ишлайди. Ишлаб чик,илган матони ун к,ават
к,илиб офтобга тугилса х,ам офтоб к^инади. На-
фисликда мумтоз матолар Халаб хотунлари фат-
тон, чиройи билан манщур булишади. Сарбозларин-
гиз уларни к^фса, девона булиб к,олади.

Сох,ибк,ирон кулиб жавоб к,илди.
- К^к,манг, так,сир. Гилон хотинларининг х;ам
жамолларини жозибадор к'^ганим учун сарбозлар
бебош булиб к,олмасин деб т^тамасдан тезрок, чи-
к,иб кетганмен. Айтинг-чи, Халаб деворини девлар
солган, Х.ОЛО Халаб х,окими Темир Тош х,ам девлар
жинсидан эмиш, унинг буйи баланд булиб, ^ f o h
одам эмишки, мени бир кули билан ёш болани
кутаргандек кутарар эмиш. Мабодо к,зтпин билан
Хйлабга киргудек булсам, Темир Тош мени еб к,уяр
эмиш.
Дарвешлар пири кулди.
~ Бу каби сузлар, муболагалар, афсонларни
эшитиб к,улорим битган. Аммо Халаб шах,рининг
улурлиги, дев ясаган х,исори, дев жинсидан бу^лган
х,окимини як,индан к^ганман, биламан.
Сох,ибк,ирон унинг Х.ИКОЯСИНИ дик,к,ат билан
эшитди. Миясида бир ажойиб режа тугилди. Шу

261

кимнингдир товуши зшитилгандек

«Эй, Темур, сендан илгари з^ам бу дунёга ки-
ши.\ар келиб-кетганини билиб к ,^ . Улардан х,еч бир
асар 1^олмаАи. Бу эски дунёда лак-лак одамларнинг
улими, шу куз фаслида т^ и л га н дарахтларнинг бар-
гича х,аз1 ах,амияти й ^ ^ у р . Х,азон япрорини х,еч ким
х,исобга олмагани каби уликларни х,еч ким х,исобга
олмайди. Х,атго исмларини х,ам билишмайди. Магар
бир одам х,аётида ном к,олдирган булса, унинг асари
бок,ий булиб к,олрай. Бу кунгача дунё халк;и Чингиз
деб билсалар, унинг дунёда ном к,олдирганлигидан-
дур. Сен х,ам куз фаслидаги дарахт япроридек т ^ и -
либ, йз^с, булиб кетмайин десанг, уз номингни дунё­
да к,олдиришга х,аракат к,ил! Х,озирда к,олга‘ "5ир
неча кунлик умринг -^иб кетади. Сен х;ам бошк,а-
лар каби тупрокда ётасан. Уша ётганча к,анча йил-
лар тупрокда к,олишингни Аллох;нинг узи билади.
Бир неча кунлик умрингни уйгокдикда ^Ь-казгил,
гаф латдан сак,ланиб, дунёда узингдан кейин из
к,олдирадиган ном к,озонгин. Мана бир минт йил
■^ган булса х,ам Искандарни азаматлиги билан ёд-
лагайсан, бошк,алар х,ам сени азаматлик билан ёд-

ласинлар!»
Сох,ибк,ирон сергак тортди. Халаб шах,ри фатх,и

хусусидаги режаси илох,ий эканлигини тушунди. Ал
лох,нинг узи унга ишора бермокда.

Дарвеш эса сузида давом этар эди.
— Халаб деворнинг баландлиги саккиз зироъ
(б метр) келади, р и ш т , пулатдан солинган. Сиз каби
ботир кишилар учун Халаб хисори ^шинчокдир. Шо-
туларни ёрочдан к,илингани хам, арк,ондан к,илинга-
ни хам Хисорга отланмокларингиз учун хизмат Ki^a
олади. Х исорга чи1^иш билан ша^^ар дарвозасини
очиб, сарбозларнинг кирмогига йул
^арга киргандан кейин, шахар ахолисини мол-жон

262

сарбозларга тааллук, топморини уларга билдириб
к,^инг. Бизнинг улушни х,ам.

Дарвешнинг сузлари маъноли эди.

ХАЛАБДАГИ ЖУМБОК,

Шах,ар сок,чилари душман пайдо булгани х;ак,ида

HOFopa К.ОКДИ. Темир Тош рах,барлигидаги араб сар-

кардалари деворга чик,ишди.

Амир Темур к,ушини секин-аста дашт буйлаб

келмокда. Отликдар х,овлик;май аста отларини й ^ -

тиб келишар, пиёдалар эса ортларидан эргашган.

Улар унчалик эмас. Нах,отки доврукди Темур-

бек к,;^ини шу булса. Балки к;^аётганлари илрор

К.ИСМДИР?

Саркардалар х,айрон Темир Тош эса тажрибали

саркарда сифатида душман ниманидир режалаш-

тирганини к,албан х,ис этди.
Кеч булганда з{,ам бошк,а к,)аяин келмади. Эрта-

лаб эса шах,ар мудофаачилари яна х,айрон булиш-

ди. Душман бутун кечаси хандакдар к,азиб к ,^ таш-

лаган жойни ^ а б д и . Мудофаа деворлари вазифа-

сини утовчи к,алк,онлар билан тусибди. К,изик„ ким

мудофаачи-ю, ким х,ужум-чи?
Орадан бир х,афта утди. Лекин булак лашкар

куринмади.
Шах,ардаги х,ужум хавфи тарк,ади. Совчилар х,ам,

ах,оли х,ам чучимай ухлайдиган булди. Одамлар узла-

ридаги к,имматбах,о нарсаларни к,алъа хазинасидан
к,айтариб ола бошладилар. Душман шах;арга кира
олмайди. Темир Тош х,айрон булди. Душман х,ужумни
сира уйламаяпти. Хандак, к,азиш билан овора. Сони

х,ам куп эмас.
К,изик,к,он Шодан х,ужум к,илишга шай. Кекса

саркарда Ибн Фаррух эса кугиш тарафдори. Таж-

263

рибали лаш карбош и бу ишда 1^андайдир сир бос-
лигини уйлаяпти.

Шодан минг отли1^ билан дарвозадан чи1^иб жанг
к,илишга рухсат олди. Халаб суворийлари душман
от^шкдари билан т^н аш д и . Аммо негадир улар ас-
тоидил ж анг к,илмай орк,ага к,очишди. Иккинчи кун
Шодан беш минг отлик, билан яна жангга чикди.
Жуда куп душманни улдирди.

Энди Темир Тош х,ам Шодан фикрига кушилиб,
душманга зарба беришга к,арор к,илди. Утгиз минг
отлик, ва минглаб пиёдалар душман томон пешвоз
чик,ишди.

Ж ан г НИХ.ОЯТ к,онли ва шиддатли будг\и. Халаб
жангчилари мардона жанг к,илиб галабага эришди.
Душман чекина бошлади.

Темир Тош ва Шодан отликдари уларни к,увиш-
ни бошлади. Аммо бирдан пайдо булган фил\ар ва
к,аёкдандир келган отликдар уларни чор атрофдан
■^ай бошлади. Туфанглар гумбирлаб ажал селини
ёгдира бош лади. Темир Тош душман х;ийласини
дарров тушуниб, орк,ага к,айтишга буйрук, берди.
Аммо буйрук, кечиккан эди. Халаб к ,^ и н и орк,ага
к,айтадиган йулда душман отликдари пайдо булди-
Темир Тош билан Шодан зурга шах,ар дарвозасига
ёриб ^ д и . Улар билан бир неча юз кишигина к,ол-

ган эди.
Чекинаётган к,^шин билан орк,ама-орк,а келаёт-

ган душман шах,арга кира бошлади.
Темир Тош билан Шодан арк к,алъасига кириб

олишди. Мудофаа бир х,афта давом этди. жанг-

лардан с у п г Темир Тош 1^аршилик бефойда экани-

ни тушуниб, таслим булди.
Амир Темур уларни х,урмат билан ёнидаги да

турхонга таклиф кдлди.
- Сизлар бугун асир эмас, азиз мех.моним бу

линглар.

Таомларнинг кети узилмас эди. Очик,к,ан ва то-
лик,к,ан Халаб саркардалари тзшгунча ичиб, узла-
рига келгач Сох,ибк^1рон улардан марх,аматли ниго-
хдни узмай уз к,арорини айтди.

— Сизларни Дамашкда ж ^атам ен. Х,окимга ай-
тинглар, менга таслим булсин.

-------------

СИРЛИ ТАБАССУМ

Темир Тош Дамашк, х,окимига к,иск,а ахборот
берди ва унга Амир Темур таклифини етказди.

— Амир Темур х,озирда Хоразм, Туркистон, Ху-
росон, Зобулистон ва Х,индистондан тортиб то Та-
баристон, х,ар иккала Ирок,, Форс, Хузистон, Озар-
байжон, Диёрбакргача булган жамики мамлакат-
лар устидан х,укм юритиб турибдур. Шу кунларда
Эрону Туронда унга бас келатуррон куч йукдур.
Маслах,ат шулким, оёримизни итоат ва хизмат-
корлик х,алк,асига к,уяйлик, унинг номига хутба
ук,иттириб, пул зарб эттирайлик. Сунг саййид-
лар, уламо ва бошк;а машз{,ур кишиларимизни ва-
сила к,илиб, беназир лашкар ва тунсук,отлар тор­
тик, этиб, унинг кунглини овлайлик. Шу билан
ажаб эрмас у уруш-талош матосини йигиштириб
орк,асига к,айтиб кетса.

Дамашк, х,окимининг авзои узгарди.
— Дев наслидан деб сени ким айтади, Темир
Тош? Сен тилга олрон мамлакатлар к,алъаларининг
деворлари ва буржу боралари лой бирлан хом кишт-
дан к,урилган. Бизники эса тошдан. Буни унугма.
Миср султони Носир Фараж билан бирга келган
Ибн Халдун х,амманинг дик,к,ат назарига тушди. Бу
олимнинг шух,рати шундай катга эдики, у жойлаш-
ган Одилия мадрасаси куну тун одамлар билан гав-
жум буларди. Султон х,узурида вазирлик даража-

265

сига к ^ а р и л га н аллома яратган китоблар машх,ур

Зотан унинг таржимаи х.оли х.ам афсонавий эди.

Валиумин Абу Зайд Абдураз;мон ибн Мух,аммад

ибн Халдун 1332 йилда Тунисда тугилган. У яшаган

оила Тунисдаги узига т ^ , бой-бадавлат хонадон эди.

Болалигидан тиришк,ок,, илмга ташна на хушфеъл

Ибн Халдун Куръони Карим, тафсир, х,адис, фикд,

нотикдик, адабиёт ва фалсафа билан шутулланди.

Илм дея мамлакатларга, х,атто Кастилияга х,ам

борди. Уша ерда шафк,атсиз деб ном олган Педро

кдрол сифатида унга марх,амат к^фсатди. У Грена-

дада узок, йиллар яшаб илм ■^ганди.

Араб ва маврларга шафк,атсиз булиб, испан ер-

ларини улардан озод кдлишга бутун умрини башш-

лаган Педро бу арабга шундай эътибор билан к,ара-

ши мук,аддас инквизиция ва Рим папасини х,ам роят

ажаблантирган эди. Мусулмонларнинг ашаддий душ-

мани жангари кдрол х,атто Ибн Халдунга Гренадада

абадий яшашга, умрбод к,олишни х,ам таклиф кдл-

ган эди. ХуАДИ шу жойда у умрининг асосий мазму-

нини ташкил этган «Китоб ал-Ибор»ни ёзиб тугат-

ди. Кейин яна к -^ йиллар дунё кезди, х,урмат ва

эътибор, к,уврин ва зиндонларда, ёввойи берберлар

утовлари, К'^манчилар -^овларида яшади.

1381 йилда у К,ох,ирага келади. Султон Барк,ук,

уни яхши кутиб олади. Мадрасада мударрис, ке-

йинчалик К,ох,ирада к,озикалон вазифаларида иш-

лади. Барк,ук, уни уз валиахди Носир Фарожга му-

раббий к,илиб тайинлайди. Олимга х,асад билан

к,арайдиганлар марлуб булишади.

Барк.ук, улгач, унинг урли тахтга утиради. Усто-

зини вазир лавозимига ^пгказади. Ана шу вазифада

х,ам Ибн Халдун узини доно олим, бегараз ва олии-

х,иммат инсон сифатида к^сатади.
Ибн Халдун уз шогирди Султон Фаражга дон

сиёсат угказиш бобида к>ш тавсиялар берди. Амир

Темур ва турк султони Боязид хусусида х;ам. Отаси
йул к,^ган хатоларни курсатди. Мана, бугун х,ам
беш ёшли султон х.ар галгидек ундан сабок, олгани
келганида ran Амир Темурга бориб к,ададди.

— Устоз, бу одам х;ак,ида сиз нима биласиз?
Ибн Хадд,ун зшга ч ^ 1ди. У бундан 1дирк, йил му-
к,ада,а.м Фас шах,рида машх,ур'мунажжим Абу Али
Бадис билан сух,батини эслади. У Шимоли-шарк,ий
томондан кучли лашкарбоши чикдб, дунёнинг к ;^
ерларини забт к,илишини айтган эди. У к,ачон пайдо
булиши х,ак,ида х,ам жавоб берган эди. Ибн Халдун
уз устози ал-Обилийдан х;ам с^фаганида у «Сенинг
узинг як,инда бунинг гувох;и буласан» деди. Х,атто
Маррибдаги машх,зф авлиё Шайх Абу Ёк,уб ал-Бо-
дисий намозини т^ тати б , Амир Темурнинг к,ачон
пайдо булиши ва жах;онгирлик фаолияти к,ачондан
бошланишини айтиб берган.
Ибн Халдун гапирган сайин усмир султоннинг
кузлари катта очилиб борарди.
— Демак, Амир Темур енгилмас жах,онгир экан-
да, устоз?
— Уни Сох,ибк,ирон дейишади, султоним.
— Булмаса, нега амирларим у билан жанг к,илиш-
ни исташмокда?
— Чунки улар Сох,ибк,ирон к,иличи зарбини узла-
рида синаб к^иш маган.
Султон бошини к,уйи солди. Ибн Халдун бу
усмирга ачиниш билан к,аради. Улкан салтанат тоши
унинг нимжон елкаларини эзиб ташламокда.
— Тенгиз менга бир сирни айтди, устоз. Ишон-
ган амирларимиздан уч киши яширинча К,ох,ирага
кетибди. Мак,садлари менга к,арши фитна тайёр-

лаш экан.
Ибн Халдун р[га ч ^ 1ди. Миср султони хуфия хиз-

мати бошлири Тенгиз анойи одамлардан эмас. Ер
тагида илон к,имирласа билади.



Ундок, булса Сиз зудлик билан пойтахтга бо-
риш ингиз даркор, султоним. М ен эса Дамашк,да
к,олиб шах,ар мудофаасига бош буламан.

Амир Темур лашкари к ^ и н и ш и билан Мисрдан
келган мамлуклар ва боища жангари аскарлар дар-
возани очиб х,ужумга чикитттли

Бундай дадил чик,ишни кутмаган Амир Темур
лаш кари саросимада к,олди. Дамашкдиклар мардо-
на олишиб душманлари сафларини ёриб киришди.
Икки уртада шиддат ва к,онли жанг ок,шом тушгун-
ча давом этди. Носир Ф араж шах,ардан кетишда
к,олдирган мамлукларнинг купчилиги Халил Султон
суворийлари томонидан кдриб ташланди. Жуда оз-
чилик ?.гудофаачилар шах;арга к,айтди.

Сох;ибк,ирон лаш кари Дамашк,ни к,амал х,ал-
к,асига олди. Султон Ф аражнинг шах;арда к,олган
мулозимлари муваффак,иятсиз х,ужумнинг асосий
айбдори вазир Ибн Халдун дея овозалар тарк,а-
тишди.

— Марриблик Дамашкди Темурга топширмок,чи.
Марх,ум султон Баркда хизмат к,илган черкаслар
Ибн Халдуннинг эски айбларини эслашди.
— У доимо султонга Амир Темур билан уруш-

масликни маслах,ат к,иларди.
— Носир Фараж х;ам бекорга Дамашкдан чик,иб

кетмаган.
Ибн Халдун ал-Аблок. к,асрини ташлаб, уз к,арор-

гох,ини Ал-Адиб мадрасасига к^и рди . Сокин х,уж

рада яшай бошлади.
У бугун тттахардаги Уммавийлар масжидига бом

дод намозини >^иш учун йул олди. Кимсасиз к ^ а -
лардан ^ и б бораркан, аллакандай енгиллик туйди.

М асжидга келганлар к,аторидан урин олди. У
даргохда 1^иблага сажда кллаётганларнинг бари чин
ю ракдан Алло?^ билан мулох^отга киришган. Улар
Яратувчига чин ихлос ила ибодат к.илишмокда.

Бир ракатдан сунг Ибн Халдуннинг назарида
Аллох, пайдо булиб, ундан нима тилак с^аётгандай
туюлди. Етмиш ёшга тулган аёни бир чорда у умри-
да биринчи бор шундай х,олатга тушди. У Аллохдан
нима с^аси н ?

Беихтиёр куз олдида Амир Темурнинг нурли сий-
моси ярк, этиб к ^ и н д и . У билан учрашиш, унинг
сух,батидан бадраманд булиш ва унинг илтифотига
сазовор булиш истагини к,алби айтди.

Кекса аллома намоз с ^ ги д а шзши астойдил ният
К.ИЛДИ, Бу нияти иж обат булишига чин юракдан
ишонч Х.ОСИЛ К.ИЛДИ. У х,ужрага к,айтаркан, яна Да-
машк, к,амалга бардош беролмаслигани х,ам англади.

К,анча-к,анча мустах,кам шах,арларни забт этган
Сох;ибкдрон зарбига Дамашк, дош беролмайди. Аммо
у султон амри билан шах,ар мудофаасига жавобгар.
Х,амма шунинг учун х,ам унга б-^сунишга мажбур.
Мадраса сукутда. У х;ужрасига кириши билан у ерда
уни пойлаб зЬ^ирган Шоданни к>фди.

— Нега сиз лашкарга шах,ардан чик,иб душман
билан жанг к,илишга рухсат бердингиз?

Ёш саркарданинг важох;ати к,ах,рли эди.
— Мамлуклар шуни исташди, навк,ирон дустим.
Ахир сиз х.ам шошк,алокдик билан Халабда неча минг
кишини к,урбон к,илган эмасмисиз?
Шодан бошини к,уйи солди.
— Темурбек сизнинг ёш жонингизга рах;м кд1либ
омонлик берганини унутдингизми?
— Бу менга бир умр сабок. булди, так,сир.
Шодан шундай дея чик,иб кетди. Унинг кетидан
яна бир арзгуй кириб келди. К,улида к,андайдир ки-

тоблар.
— Сизга бир совра келтирдим, х,азрат.
Ибн Халдун х;ар куни китобфурушларни к.абул

к,илади. Керагини сотиб олади, аммо бу одам кел-
тирган китоблар чиндан х,ам бебах,о хазина эди. У

269

у зо 1^ йиллар излаб тополмаган Павел Орозийнинг
«Тарих» китобини к.улида ушлаб турар эди. Лотин-
чадан араб тилига ^ и р и л г а н китобни к ^ и б Ибн
Халдуннинг юзи мунгли туе олди. Ана шу китобни
бундан беш йил мук.аддам рафик,аси Акдда ва беш
К.ИЗИ бошк.а к,улёзмалар к,атори Тунисдан Мисрга
олиб келаётган эдилар. Улар тушган кема Ливия
кдррокдарида довулга учраб ч ^ и б кетди. Акда,а ва
унинг беш К.ИЗИНИ уммон уз тубига олиб кетди.
Ак,ида!

И бн Х алдуннинг кузларида яна ёш к,алк,иди.
Ак,ида умрининг бетакрор бах,ори! У Магрибнинг
таникди лашкарбошиси Мух,аммад ибн Х,акимнинг
К.ИЗИ эди. Улар к,ирк, йил бирга яшаб икки утил ва
беш кдз к^фишди. Висол к,увончлари, ижоднинг гох,
машакдатли, гох, к,увончли лаззатлари билан тулган
к,ирк, йил!

Ак,ида унинг х,аётига бах,ордек кириб келган эди.
Уша бир инсон умрига тенг к,ирк, йил бах,ордек ^ д и -
кетди.

Уша шум хабар етиб келган куни у оиласи учун
И скандариядан, денгиз буйидан олган х,овлисида
уларни беток,ат кутиб -^ирарди. Бу хабарни эши-
тиб девона булаёзди. У бошяланг х,олда шиппакни
х,ам киймай, К,ох,ира томон чопди. Сах,рода хушсиз
ЙИК.ИЛДИ. Уни замбилга солиб олиб келишди. Нил
дарёсида к,айикда солиб К,ох,ирага элтишди. У ерда
х,ам узок, т у р о л м а й узига совга к,илинган Файём к,иш-
логига кетди. Тамоман тарки дунё булиб уша ерда
туриб к,олди. Шарк,иллаб ох^аётган арикдар ёнида
магрур 1^ад ростлаган палмаларнинг шамолда ох,ис-
та ш и в и р л а ш л а р и г а к,улок, тугиб жудолик ситамини
тутди. Уша ерда х.аётининг асосий мазмуни булган
«Китоб ал-Ахбор»ни ёзиб тугаллади.

К и т о б ф у р у ш н и н г хитоби у н и х а ё л г и р д о б и д а н чи-

к,арди.

— Сох;ибк,ирон сизга мунтазир.
Ибн Халдун довдираб к,олди.
— Эрта тунда тайёр туринг.
Шундай дея у к,улларидаги китобларни унга
узатди.
— Бир узимми?
— Х,а, бир узингиз. Ёдингизда тутинг, Сох,ибк,и-
рон айнан сизни к^мок,чилар.
— Ибн Халдун китобфуруш орк,асидан к,араб
к,одад. Нах;от зшинг тилаги шундай тез ижобат булса?
Яна бир фикр миясида чак,нади. Дамашк,нинг тош
ва пулатдан ясалган деворлари х,ам Амир Темур
одамларига чуг эмас.
К,андайдир тахдикали з^ам к,увончли туйру к,ал-
бини 1днтикдаб >^ди.
Ибн Халдун кун к,андай утганини х,ам, эрта
бошланиб тун чукканини х,ам сезмади. Уша ки­
тобфуруш уни дарвозагача кузатди. К,андайдир
кишилар уни к,алъа деворига чик;ариб белига ар-
К.ОН бойлашиб пастга авайлаб туширишди. Бу ерда
эса уни отлик,лар кутиб турарди. Тун зулматида
х,еч КИМ Ибн Халдунни шах,ардан чик,иб кетга-
нини билмади.

-------------

САРКАРДА ВА ААЛОМА

Амир Шох,малик уни махсус чодирга таклиф

к,илди.
— Дам олиб туринг, так,сир.
Ибн Халдуннинг юраги орзик,иб кетди. Курк,инч,

умид яна аллак,андай фахрли к,увонч к;албини тул-
кд1нлантирди. К,ачонлардир Магриб султони уни уз
х,узурига чак,ирганида, Кастилия к,ироли Педро, Фас
х.укмдори, Тунис султони, сунг эса Миср султони
к,абули олдида у шундай туйруни кечирган эди. Аммо

271

Х.ОЗИР бую к ва аф сонавий Амир Темур олдида v
к^ироллар КИМ булибди?

Амир Темур уни билибди, танибди. Шунинг узиёк.
унга берилган юксак бах,о ва к;адр эмасми?

Ибн Халдуннинг оддига дастурхон ёзилди. Туш-
да х,ам, ок,шомда х,ам унинг олдига турли одамлар
кириб х,ол-ах;вол с ^ а ш а р эди. Тансик, таомлар ва
шарбатларнинг кети узилмас эди.

Эртасига бомдод намозидан с ^ г амир Шох,ма-
лик чодирга кирди.

— Сох,ибкдрон сизни к;^мок,чилар.
Лаш кар чодирлари ортда к,олди. Ок. мармардан
ишланган работ кузга ташланди. Сох,иб1дирон к,арор-
гох;и мух,ташам безатилган. Ч ^ д е к ял-ял ёниб тур-
ган гиламлар осилган, ерларга т^ ал ган .
Аллома зх,тиром ила бу мук,аддас кошонага к,адам
к,^ди.
Амир Темур к^п ач ага ёнбошлаб утирибщ. Ол­
дида эса китоб. Ибн Халдуннинг юраги х,апк,ирди.
Бу унинг «Китоб ал-Ахбор»и эди.
Кузлар кузларга т^наш ди.
— Ассалому алайкум, улур амир!
Сох,ибк,ирон ёнида турган таржимон нималар-
нидир деди. Кейин Ибн Халдунга к.аради.
— Сох,ибк,ирон сизни ёнларига ^^'иришни так-
лиф к,илмокдалар. Бу сиз учун жуда катта эх,тиром.
Таржимон унга синовчан бокди. Кузлари, юзла-
ри таниш. К,аерда к^фган эди уни? бу ^ а , бун-
дан етти йил мук,аддам К,ох,ирага келган одам. Те
м урбекнинг элчиси улдирилганда тирик к.олдири-
либ, сунг С а м а р 1^ а н А га юборилган одам. Демак,

Сох^1бкдрон х,еч нарсани унутмайди.
— К и т о б и н г и з н и ■$ос,идим. Аммо у н д а к .а н д а й д и р

чук,ур м у н г с е з и л а д и , м а в л о н о .
Ибн Х а л д у н н и н г юрагини яна жудолик ситами

уртади. Бу китобни у к.ай з^олда ёзган эди! А 1^ида,

жондан азиз к^1злари, набираси дардида! Улар х,озир
денгиз тубида ётишибди. Йиллар унинг дардини да-
волай олмади. Фак,ат шу китоб уни овутди, холос.
Лекин юпанч бермади.

— Жудолик ситами не эканлигини мен яхши би-
ламен, мавлоно.

Ибн Халдун беихтиёр кузларига к,алк,к,ан ёш би-
лан Сох,ибк,иронга к,аради. Икки дардкаш нигох,
бир-бири билан т^наш ди.

— Сух;батимиз узохс, за давомли булади, мавлоно.
Ибн Халдунинг бутун вужуди к,улокда айланди.
— Сизнинг к,арашларингизга к ^ а одамлар каби
давлат х,ам узининг х,аётий даврларига эга. Инсон
умрининг табиий даври 120 йил. Давлатнинг табиий
умри х,ам шундайми?
Амир Темурнинг бу саволи олимни ^ г а солди.
Демак, бу билан Сох,ибк,ирон уз давлати умрига
ишора к,илмокда.
— Мен давлат умрини уч авлод умрига к,иёс

к,иламен.
Унда биринчи авлод куч ёрдамида к,ийинчилик-

лар билан х,окимиятни к,улга киритиб, узининг
ёввойи табиатига кура х;аракат к,илади. Яъни жида,у
жахд, разаб, к,атъият ва сабр-ток,ат билан иш олиб
боради. Шу туфайли х,окимият тепасида к,олади.
Иккинчи авлод мерос сифатида к,абул к,илинган
х,окимиятнинг меваларидан фойдаланиб, х,ашамат-
ли х,аётга к-^икади, натижада аста-секин заифла-
ша бошлайди. Учинчи авлома эса давлатни ташкил
этувчи манбалар х,исобланган хусусиятлар барх,ам
топади ва шох; курашчанлик к,обилиятини й^отиб,
давлат учун ортик,ча юк булиб к,олади. Мака шу та-
рик,а давлатнинг инк,ироз даври бошланади.

Сох,ибк,ирон узи билан тенгдош аллома сузлари-
ни тинглар экан, улар замиридаги х,ак^1к,атни теран
ахди билан англади. Алломанинг фикрлари билан

273

устозлари ва пирлари айтганларини узаро так.к.ос-
лади. Унда мудраб ётган тадкдк,отчилик рух,и уриб
кетди.

— Мавлоно, сиз жамият, уни бошк,ариш, х;укм-
дор ва унинг фазилатлари хусусида бундан беш аср
мук.ада,ам х.азрат Ф оробий билдирган фикрларни
тулдирибгина эмас, унга янги жило ва мазмун бахш
этибсиз. Янглишмасам, китобингизда х,укмдор бу
ж амият аъзоларидан бири булиб, бошк;алардан ба­
ланд туради ва одамлар бир-бирларига зиён-зах,-
мат етказмасликлари учун уларни бошк,аради, шох,-
ликнинг маъноси ана шу деб ёзгансиз. Янглишма-
димми?

— Хотирангазга тасанно, улур амир.
Амир Темур алломанинг чех,расига самимий х;ай-
ратни к^фиб завк,и ошди ва сузида давом этди.
— Мавлоно, сизнинг давлатга дойр яна бир фик-
рингизга к,5^илган х,олда уни ёдаки айтишга журъат
к,илурмен. Эшитинг, ёзганларингазни. Х,укумат халк;
манфаатлари учундир, демак, шу боис хаме, уни таш-
кил этишга х,акдидир. Бу ерда асосийси шуки, жа­
мият уз манфаатларини таъминлаш, ички фитна ва
келишмовчиликлар, низолардан х,амда четдан була-
диган х,ужумлардан сак,ланиш учун мувофик, ва
х,амма нарсадан хабардор х.укуматга, ташкилий
уюшганлик ва тартибга эга булиши лозим. Хуло-
сангиз шуки, х,укумат ок,ил ва доно, тадбиркор ва
ташкилотчи булмоки лозим. Шундайми?
Ибн Халдун Амир Темурнинг чех,расидан домла-
га имти^он топшириб, уз ба}^осини кугаётган тала-

ба НИГОХ.ИНИ укди.
— Тасанно Сизга, улут амир! Мен хали хеч к,ачон

узим билган х,укмдорлар орасида Сиздек хотираси

кучли одамни учратмаганман.
Амир Темур шодлигини яширмади ва сузида д

вом этди.

274

— Буюк давлатлар маданият билан алок,аси оз
булганлиги учун софликларини, з£;аракатчанликла-
рини ва фаолликларини й^отмаган к^манчилар то-
монидан курилади. Давлатлар к,урган миллатларнинг
куч-к,уввати манбаи танасида мавжуд к,увватки уни
Сиз, мавлоно, асабият калимаси билан ифода к ^ -
гансиз. Бу асабиятни к,андай ифода этасиз?

Энди Ибн Халдун узини сох;ибкд1рон олдида та-
лабадек х,ис этди. У х,али х,еч ким зшинг етга жилд-
дан иборат китобини Амир Темурдек синчиклаб
;^иб, чук,ур тах,лил к,илмаганига ик,рор.

— Асабият, улур амир, узининг энг куп к,авмини
бирлаштирган, айни вак,тда мафкуравий ва диний
бирлаштириш шаклида курсатади. Асабият ислом
даврида арабларда х;ам булганлиги каби анча авва-
лари х,ам бошк,а тажовузкор гайри муслим к,авм-
ларда х,ам юксалиш ва х,окимиятни к;улда тутиб ту-
ришни таъмин этган.

— Офарин, мавлоно, энди сиз дам олинг, с ^ г
эртага, иншоолох;, сух,батимизни давом этгаргаймиз.
Айтганларингизнинг магзини чак,иб, уз фикримни
билдиргаймен. Шох,малик!

Ибн Халдунни к,ароргох,ига х,урмат ила кузатиб
к,^ишди.

Аллома х.аяжондан узок, вак,т узига келмади. У
Аллох;га шундай буюк инсонга р ^ а р а к,илганидан
шукроналар айтди. Умр б^ши орзу к,илган истагини,
яъни дунёни узгартириш, халкдарни бир гоя ва бир
эзгу мак,сад йулида бирлаштиришга к,одир ягона ин-
сон одамлар адолат шамшири, шариат к,алк,они дея
улугловчи ана шу сух;батдошидир. Бундай им-
кониятни к.улдан бермаслик лозим.

Т>шимли тушликдан сунг у к,улига к,аламини олди.
Миясида чак.наган фикрлар шимати ила к,ули к,огоз
устида урмалаб кетди. Сузлар худгщ сув каби к.у-
йилиб келар эди. У х,али х,еч к,ачон бундай илх,ом-

275

бахш дак,ик,аларни бош идан кечирмаган. Чунки
Х.ОЗИР ёзаётганлари «Мук,аддима» китобининг роя-
вий-назарий асосларидирки. улар Амир Темурнинг
эртанги фаолиятига ижобий таъсир к^сатиш и ке-
рак. К '^ йиллик мех.натлари, изланишлари мах,су-
ли булган рояларини фак,ат угина - Сох,ибк,ирон
Амир Темургина х;аётга татбик, эта олади. Шунинг
учун эртанги сух,батга жидйдй тайёрланиши лозим.

Алломанинг к,алами Самарк,анд к,орози устида худ-
ди майдонга от сурган чавандоздек илдам чопа бош-
лади. У фикрларини х,арфларга айлантирар экан, улар
келгусида Шарк, ва Рарб олимлари учун узига хос
мактаб булипшни хаёлига келтирмаган. Ибн Халдун
энг аввало х;анузгача фанларнинг фани деб номла-
ниб келаётган ф алсаф а к,аторида тарихнинг ^ н и
х,д1дида ёза бошлади. Инсониятнинг тарихий тажри-
баларини диний ва дунёвий таф аккур орк,али тал-
к,ин этиш даркор. Ф аннинг икки жих,ати бор. Би-
ринчиси к,адимги мамлакатлар ва давлатлар х;ак,ида
х;икоя этувчи ташк,и томони булса, иккинчиси тад-
кдк,отларнинг бирининг тарихи ва янги фикрларни
каш ф этиш булган ички томонидир. Тарих дунё асос-
лари сабабини аник, излайдиган фан. Бу вок,еалар ва
уларнинг сабаблари х,акддаги чук,ур илм.

Аллома бир зум ёзишдан тухтади. Косадаги шар-
батдан хуплаб яна к,огоз узра энгашди. У х,озир та­
рихнинг бошк,а фанлар к,аторидаги '^ н и х,акдда уз
ф и крлари н и к,оРозга битади. Тарихий тадк,ик,отнинг
умумий ва ички жих,атларини унутмаслик даркор.
Илмий тахлилнинг ташк,и томонига т/рли мамлакат­
лар, давлатлар, халкдар, уларнинг бошидан кечир-
ганлари, тарихий вок,еликлар кирса, ички томони
бевосита ана шу во1^еликларни таф аккур элагидан

^ а з и б . унинг атрофида фалсафий
дир М антик.ий хулосалар чи1^аришдир. Тарих бир
дарахт булса. фалсафа унинг илдизидир.

Ибн Халдун тарихнависликдаги мавжуд анъана-
вий усулларни к,оралади. Чунки уларда ;^миш сох-
талаштирилади, вок,еликлар, шахслар х;укмдорлар
манфаатига мослаштирилиб берилади. Х,олбуки, та-
рих фанининг асосий мак,сади х,ар бир миллат ва
к,авмнинг келиб чик^1ши, уларнинг тарак,к^1й топиш
йуллари, тарихий ривожланиш манбаларини чук,ур
^ г а н и ш миллатнинг уйронишига, уз к,адр-к,имма-
тини билишига ва истик,бол режаларини аник, ту-
зишига ёрдам беради. Тарихда адолат устуворлиги,
тарих х,ак,ик,ати х,амиша бош мезон булиши, х;ар
к,андай вок,еа ва х,одиса тахдили т^ри дан т ^ р и ^ry-
носабатни, одиллик билан ёндашишини так,озо эти-
ши мух,им фазилатдир. Тарихнинг асосий вазифаси
ва мак,сади инсоният жамияти ва одамлар майдони
бирин-кетин алмашиб келадиган вок,еалар сабаби
ва вазиятлар хусусиятларини тзшхзштиришдир.

Аллома бу фикрлари билан узи билмаган х,одда
тарихшуносликни фан сифатидаги урни ва мак,о-
мини, илмий-назарий меъёрларини яратди. Аммо
зийрак Амир Темур буни дарх;ол илгади. Туни би­
лан мижжа к,ок,маса х,ам тетик ва бардам х,олда бом-
дод намозидан с ^ г х;узурига келган аллома чех,ра-
сидан ижода,ан х,ориган, лекин мамнун тaдк^^к,oтчи-
ни курган Сох,ибк,ирон унга х,авас билан к,аради.
Ибн Халдуннинг к,оРозга тзш1ирган фикрларини эъти-
бор билан тинглади.

- Тарих к,анчалик утмиш х,а1<идаги фан булма-
син, инсон таф аккури ва х,аёт тажрибаларининг
мах,сули сифатида бугунги кун тафаккурининг
таянчи, истик,болни белгиловчи маёк, вазифасини

х,ам бажаради.
Амир Темур ёнида утирган тарихчи Низомимин

Шомийга савол назари ила бокди.
- Не дейсан, Низомиддин?
- Бароят г ^ р и фикр, Сох;ибк,ирон.

277

— Бул^1аса, м енинг тарихимни ёзишда шунга амал

К,И.\РИЛ.

Сох,ибк,ирон НИГОХ.ИНИ Ибн Халдунга к,аратди.
— М авлоно, сиз менга китобингизда битилган бир
хулосангизни тушунтириб берсангиз.
— К,улорим сизда, Сох,ибк,ирон!
— Дунёда икки миллат х,оким булишга яратил-
гандир: бири араблар, бошк,аси турклар, Бу фик-
рингизни к,андай асослайсиз?
Ибн Халдун босикдик билан умри давомида пи-
ш итган хулосалар, асослар, тарихий х,одисалар тах,-
лилини баён к,илгач, шундай якун чик;арди:
— С из эмасми, Сох,ибк,ирон, катта китобимдаги
барча ф икрларим га бир байтда якун ясаган зот?
«Виз КИМ, мулки Тур он, амири Туркистон миллат-
ларн и н г энг к,адими на энг буюги, туркнинг бош
б'^ини», деган.
— Офарин, офарин!
Амир Те>гур аллома гапларидан ёш боладек к,уво-
ниб кетди.
— Мавлоно, сизни тушликка чорлайман. Мова-
роуннах;р олимлари х,ам булишади. Сух,батимиз узок,
на давомли булади.
— Чиндан х,ам бу доимий сух,батлар бир ойдан
ортик, давом этди. Ибн Халдун шу вак,т мобайнида
к^ган-билганларининг барини ёзма ва окзаки тарз-
да Амир Темурга баён к,илди. Бу орада Дамашк, шид-
датли х,ужумдан с-$шг Сох,ибк.ирон томонидан эгал.-

^

ЙИЛДИРИМ БОЯЗИД

Темурбек эвара к ^ ган л и ги шарафига катга туй
тантаналарини бошлашга амр килганидан ^унг чо-
д и ри да м ахф ий даракчиларни кабул килди^ Улар

Боязид шахси, турмуши, мулозимлари, халк,к.а му-

носабати тзЬ?рисида ахборот беришди.

— У жуда акдш , тадбиркор ва уста сиёсатчи, —

деди даракчилардан бири, — мен халк, ^ т а с и д а сул­

тан х,ак,ида ю рган х;икояларни эшитдим. Бир

куни Бурса шах,ри к;озиси Боязидни жавобгар си-

фатида мах,камасига ча1С,ирибди. Гап шундаки, бева

к,олган Бестина исмли юнон аёли к,озига султон ус-

тидан шикоят кдш бди. Борининг бир кдсмини сул­

тон уз борига к,ушиб юборган экан. К,ози олдида

Боязид оддий фук,аро сингари тик турган, даъвогар

аёл эса угирган. К,ози Аллох, олдида барча мусул-

монлар тенглигини айтиб, айбдор ким булишидан

к,атъи назар, шариат б ^ и ч а жазоланишини айтади.

Беванинг ерини к,айтариш, унга жарима тулаш х,а-

кдда Боязид х,укм чик,аради. Султон эса бу х;укмни

ижро к,илади. Бу вок,еа к,озининг эмас, балки Боя-

зиднинг обрусини ошириб, халкда мапщур кд\лд. Авом

унга ишонади, унинг учун жонини х,ам аямайди.

— Бир куни, — деди иккинчи даракчи, - султон

порахурликда к,улга тушган к,озиларни жазолаш учун

уларни бир уйга к,амайди. Уларни тириклайин ёк^б

юборишни буюради. Аммо халк; бунга йул к,^м ай -

ди. Узинг доимо шариат к,оидаларига риоя к,иласан-

ми? Турмушингда айбларга, нопок ишларга йул

к.^майсанми? Аввалузингга бок,, танангга уйлаб к ^ ,

— дейишади. Боязид уларнинг бу гапларидан сунг

к,озиларни кечиради.

— Боязид масжидлар к,уради, мусулмонларга рам-

хур. Саройига машх,ур алломаларни туплаган. Ула-

молар билан кенгашиб туради.

Темурбек беихтиёр узининг «Таржимаи х;ол»ига

битган сатрларни эслади:

«Мен, - деб ёзган эди у, - доимо саййидларга

эхт^Р^^ билан к,арардим. Уламо ва шайхларни

эъзозлардим. Бу кишилар х.ар доим менинг мажли-

279

симда иш тирок этардилар. Уларнинг дин масала\а-
ри ю засидан айтганларини мен диктат билан тинг-
лаб олардим ва аник, бажарардим. Шунинг учун мен-
га нисбатан халк,нинг мех.ри баланд эди ва х.амма
мендан миннатдор эди. М азкур шахсларга муноса-
батимда подшох, Кустантиннинг вок,еаси менга иб-
рат булди. Бу адолатли подшо бир кун лашкар йи-
ш б , Рай ПОДШОХ.И томон ю риш к,илган. Уз лашкари
билан бунинг мамлакатига келаётиб, Кустантин но-
гох, Рай подшох,ининг м аж лисида саййидлар, ула-
молар ва ш айхлар х,озир эканлиги х,акдда эшитади.
Буки билганидан с ^ г Кустантин Рай салтанатини
забт этишдан воз кечади ва лаш кари билан тезда
ортига к,айтади. Ортига к,айтганнинг сабабини са-
рой аъёнлари ва лашкарбошиларига тушунтириб,
Самовий деган донишманднинг китобида подшолар
мажлисида диний арбобларнинг х,озир булиши му-
хдм нарса эканлигини ук,тиради. Уша китобда ай-
тилишича, агар подшонинг мажлисида диний арбоб-
лар х,озир булса, бу подшони х,еч ким енголмайди,
дейилган». Демак, Боязидни х,ам енгиш мушкул экан­

лиги аник,.
— Боязид сизнинг ерларингизга х,ам куз тикмок,-

да, — деди даракчи. - У сизга тегишли вилоятларга

нома юбориб, хирож талаб кдлди.
— Нима? - Темурбек газабини босиб, даракчи-

га НИГОХ.ИНИ тикди. — Демак, мен унинг к,араморида

эканман-да?!
— Б о язи д мулозимлари М иср султони марх,ум

Барк,ук,нинг сиз х,ак^1нгизда айтган гапларини тез-
тез зслаб туриш ади. «Темур - бу чул к,уюни. Ат­
роф ии бузиб, янчиб утади-ю , кетади. Боязид эса

шу ерда мук^м туради».
С из х,инд саф арига кетганингизда эса Bapi^yi^ ку

либ ш ундай деган; «Чуло!^ тулки ж уфтакни ростлаб

к,олди».

Темурбек ичидан босиб келаётган казаб аланга-
сини ^ и р и б булмаслигини сезди. Лаънати Барк,ук,!
У узи Х.ИНД сафаридан аввал Мисрга аллома Сова
бошлик, элчиларни юборган ва Барк,укдан итоат та-
лаб к,илган эди. Шунда Миср султони Боязидни
панох, тутиб, элчиларнинг талабини рад к,илди. Ал­
лома Совани эса к,атл зтди. Х,а, бу унинг юрагида
турибди. Аллома к,они интик,ом талаб к,илади.

— Боязид ашададй душманингиз К,ора Юсуфни
узига як,инлаштириб, шах;зода Сулаймон к ,^ и н и га
сардор к,илиб тайинлади.

К,ора Юсуф! Етти йилдан бери Кавказ улкасида
«к,ора куз» к,абиласи сардори, К,орак,уюнлилар хо-
надони сох,иби булмиш бу туркман унинг оёкдари
остида ^ ал аш и б юрибди. Темурбек кетиши билан
унинг отликдари бу жойда пайдо булиб, х,оким булиб
олишади. К,ора Ю суф билан куп тук,нашувлар
кунгилсиз тугади. Гох. Миср, гох, Боязид панох,ида у
Темурбек ерларига х,ужум к,илади. К,ора Юсуф гуё
так,дири азал юборган балодек унга нимадандир
ишорат беради. Вак,ти келиб у оламдан ^пггач, шун-
дай К,ора Юсуфлар унинг давлатини, умр б ^ и уру-
шиб к,улга киритган ерларини парчалаб ташлаш-
масмикан? Даракчиларга рухсат берилгач, Темур­
бек мирзосини чак,ирди;

— Айтадиганларимни к,орозга тушир. Мен Боя-
зидга мактуб битамен. Ёз, мирзо, ёз.

Темурбек ^ г а ч ^ и б , Боязидга айтадиган гапла-
рини яна такрор дилидан '^каза бошлади:

— Сенинг олий зотинг барчага аён. Шундай одам
билиб, ^ л а б иш тутмори лозим.

Христианларга к,арши уруш ларинг ва порлок,
ралабаларинг бизга маълум. Биз бу урушларингда
сенга халал бермадик. Аллохдан ралаба тиладик. Эн-
диликда эса жуда кибрланиб кетибсан. Х,укмингни
жиловдан чик,ариб шундай фармонлар беряпсанки,

281

улар яхш иликка олиб келмайди. '9з тинчинг ва оро-
мингни бузиб, бошингга фал.окатлар ортгаряпсан.

М ирзо унинг айтганларини ох.иста к.оРозга туши-
раркан, Темурбек миясига к,уюлиб келаётган фикр-
лар ок,имидан керагини айтишга интилди. Бу фикр-
лар албатга унинг тарж им аи х,олидан ^фин олади.

— М ен узимни Аллох,нинг ердаги энг биринчи
итоаткор бандаси деб бида,им ва унинг ёки пайкам-
бари н и н г ам рисиз бирор ишга к,ул урмадим. Пар-
вардигорнинг амрисиз ерда яшаётган халкдарнинг
биронтасига зиён етказмадим. Олий мартабадаги-
ларга х,ам, фук,арога х,ам бирдек хайрият к;илишга
интилдим. М ен х,еч к,ачон бировнинг мулкига эга
булиш га интилмадим ва шунингдек, х,еч к,ачон к ^ -
рок, бойлик ортгириш га х,ам х;аракат кдлмадим. Мен
х,еч к,ачон бировга х;асад билан к,арамадим. Бу бо-
рада амир Х,усайн билан булган вок,еа менга ибрат
булди: уз фук,ароларининг мол-мулкига нисбатан
очкузлиги пировардида уни х,алокатга олиб келди...

Темур «К,изим, сенга гапираётибман, келиним,
сен х,ам эшит» к,абилида мактубни тамомлади. Боя-
зидни у билан муносабати шундай булса охири ба-
хайр булмаслигини ук;тирди. К,ора Ю суфни унинг
илкига топш ириш ини алох,ида таъкидлаб угди.

Б о я з и м а н ж аво б х,ам у зин и узок, куттирмади.

Унинг мазмуни х.ак,оратга ту^лган эди.
Йилдирим Боязид тинч муроса купригини ёнди-

риб, уруш оловини ёкдш га азму к,арор к,илгани энди

аник, булди. --------------

ЯШИН ВА ТЕМИР

Эвара туйн тантаналаридан сунг Темурбек фар
мони билан курултой чак.ирилди. Т а ж р и б ^
карбош илар бирин-кетин уз муло^^азаларини аита

бошладилар. К ^ ч и л и к янги юришга к,арши. Х,ин-
дистон сафари, грузин, арманларни итоатга келти-
риш учун жанглардан х,ориган лашкарга камида
икки йил дам бериш керак.

Саркардалар яна бир нозик масалага Сох,ибкд-
рон дик,к,атини к,аратдилар. Боязид мусулмон. Турк-
лар к,он-к,ариндош. Уларга к,арши лсанг к,андай изох,-
ланади?

Темурбек сабр-ток,ат ила сафдошларини, таж-
рибали амирлари, бек, туманбошиларини тинглади.
Кейин узи уларга к,арата оташин нутк, сузлади:

— Л аш кар чарчаган. Турри. Сизлар х,ам то-
лик,к,ансиз, — деди у маърузасини якунлаб, —
аммо душман х,ам тараддуд кураётганини била-
сизми? М иср билан Боязид битим к,илиб, улкан
к,ушин тупламок,да. Биз уларнинг кучайишига йул
к,уймаймиз.

Сизларга хушхабар айтай. Набирам Мух,аммад
Мирзо карвони эртага етиб келади. Сизларга, лаш­
карга ^ г а н йил билан яна етги йил олдинга маош
тулаймен.

Темурбек саркардалари уртасида жонланиш
куриб дадиллашди:

— Х,аммангизга энди мукофотлар топшираман.

Шох,малик!
Мух,рдор амир ^ н и д а н к,узралди.

— Х.ИНДИСТОН у л ж а л а р и д а н л а ш к а р г а х,ам м у к о -

ф от ажратилсин.

Маош х,ак,идаги хабар к,ушинга яшин тезлигида
тарк,алди. К ^ари н ки рух, барчани к,амради. Бу лаш­
кар энди уз х,укмдори учун х,ар к,андай ёвга к,арши
боришга тайёр эди.

Мух.аммад Султон карвони Самарк,андл,ан янги
зарб этилган кумуш тангаларни олиб келди. Сипох,-
лар, навкарларнинг ч^таклари тангага тулди. Минг-
лаб к.^шлар, отлар с>^илиб, катта базм бошланди.

283

К,ора6оРга жойлардан янги лацшарлар кела бош-

Уларнинг сони юз мингдан ошиб кетди.

Ж ан говар рух;и баланд к .^ и н султон Боязид туп-

рорига 1^адам босди. Сивас, Алеппо. Дамашк,, Баг-

дод уларнинг зарбига дош беролмай к,улади. к ф а р

к,учган лаш кар 1402 йил ба^орида Анк,ара ёнида Бо-

язиднинг асосий к ,^ и н и г а дуч кедди.

Х,али х,еч марлубият аламини курмаган Боязид

душманни хотиржам к,арщилади. У Темурбекни мут-

лак, менсимаслигини к ^ с а т и ш учун минглаб лочин-

лари ва този итлари билан ов уюштирди.

Темзфбек рак,иби турдирган ажойиб имконият-

дан у стал и к билан ф ойдаланиб, лаш карни к,улай

ж анговар марраларга жойлади. Бах,айбат филлари-

ни олдинга утказиб, душман к .'^ и н и га д а хттта т сол-

ди. Филлар устида угочар к,уролли мерганлар ;^ир-

ди. Туфангсозлар эса уз марраларида араваларга

^ и р г а н ч а х,ужумга ишорани кутишди.

М иллиондан ортик, пиёда ва отлик, к,онли жангни

кутарди. К,ачонлардир машх,ур Рим императори Пом­

пей Босфор подшоси Митридат билан жанг кдлган

ТОР ёнбаррида икки лаш кар беаёв олишувга тарад-

дуд к '^ а бошлади. Боязид лашкаридаги зарбдор куч­

ки узининг куёви серб к,ироли Стефан Лазар угли

к,зп^юндонлигидаги кучлар таш кил к,илган булиб, унда

О врупонинг хмашх,ур рицарлари, ёлланма отликлар

к^шчиликни таш кил кдлган. Касби-кори уруш булган

бу ри ц ар л ар бой улж а илинж ида ёввойи сах;ройи

ж ангчиларга калондимор назар ташлаб туришар эди.

Темур ж анг бошлашга имо к,илиб, узи чодирига

к и р и б кетди. Д арвеш к,ушин сафидан чик,иб, Те-

мурбек номидан лашкарни жангга чорлади.

- Розийлар! - деди дарвеш. - Шуни билинг-

ки м ун аж ж и м лар осмонда х^онли юддуз ердусида

АЛЛОХ.НИНГ шамшири Темурбек исми шарифларини

куриш ди, Заф ар сизларга йулдош! Олра, розиилар.

Филлар орир к,адамлар ташлаб турклар тарафга
юра бошлади. Туфанглар гумбурлади.

Темур чодирида гуё зс,еч нарса сезмагандек шат-
ранж ;^ н а й бошлади.

- К,ани, юриш сендан, Азиз!
Амир Азизудл,ин х,ам ^ и н г а берилиб, жанг су-
ронларини сезмасди. У шуни яхши билардики, Боя-
зид сафидаги лашкарбошиларнинг энг з^л ар и Те-
мурга сотилган. Х,инд улжасидаги жавох,ирлар энди
уз кучини к^сатади.
Чиндан х;ам шундай булди. Ж анг айни к,изиган
мах,алда Темурнинг асосий к,зш1ини орк,ага чекина
бошлаб, пистирмага душманни як,инлаштирди.
Боязид лашкаридаги рицарлар аввалдан тайёр-
ланган тузок,к,а тушдилар. Ана шунда турк к ,^ и н и -
нинг бир igacMH Темур тарафига к,очиб ^ д и .
Боязид таянчи — сараланган рицарлар, серблар-
дан иборат зарбдор куч к,^юндони Стефан Лазар
урли тажрибали саркарда кузи билан Темур лаш-
кари устунлигини, х,арбий тактика жих,атидан роят
к,ули баландлигини сезди. Стефан гарчанд бир к,исм
к,ушин хиёнати булмаса х,ам Осиё лашкари обдан
пухта тараддуд кургани, саркардалари мах,орати ту-
файли барибир ролиб булиши мук,аррарлигига тан
берди. У бу жангда Оврупо х,арбий санъати Темур
санъати олдида ожизлигини х,ам х.ис этди. У ётиб
к,олгунча отиб к,ол к,абилида иш тутиб, сербларни
х,ужумга ундади. К,айнорасини х,имоя к,илиш учун
жон-жахди билан жанг к,илди. Боязид к,зЬлини ик-
кига ажраб, тумтарак,ай чекина бошлади. Султон-
нинг атрофида атиги ^ минг кишилик янчарларги-
на к,олди, холос.
Боязид отдан йик,илиб тушди. Уни безгак касали
уз хуружига олди.
Чодирда эса Темурбек шатранж уйини билан

овора эди.

285

Шох,! - деди у тантана билан Азизга - Сев
мотсан, дустим!

Ш у вак,т чодирга султон Мах,мудхон кириб кел-
ди. Бутун давлат х.укмдори - Мовароуннах.р хони
булган сар к ар д а Темурнинг олдига б^^нига арк.он
тушган султон Боязидни олиб кирди.

— К,абул К.ИЛ соврамни, Темурбек!
Яш индек тез ва шидй,аткор Боязид кузларини ерга
тикди.

— Аллох;нинг иродаси шундай экан, султон, -
деди Темур, — буни к.арангки, Парвардигори олам
ярим дунёни мен, ок,сок,к,а, к.олганини эса сен шап-
к ^ г а инъом этган эди. Аммо иккимиз х,ам к,одири
Расул олдида к,андай аянчли ва ожиз бандамиз!

О врупо рицарларининг кушандаси, кдрол ва им-
ператорларн и дах,шатга солиб, неча-неча донгдор
х,укмдорлар б ^ н и г а итоат х,алк,асини осган яшин­
дек тез ва шиддаткор, музаффар султон Боязид Те­
м урбек олдида бош ини к,уйи солди.

--------------

ИСЛОМНИНГ БАРРИ КЕНГ

Ислом динини к,абул кдлган серб маликаси Ма­
рия Оливерани унинг олдига олиб киришганида Те­
мурбек унинг х,усни тароватига тан берди.

М ария унинг олдида тиз ч^мок,чи булганида Те­
м урбек бунга йул к,5^м ади.

— Исломнинг багри кенг, малика. Биз аёл\арни
ж аннат остонаси деб биламиз. Урнингиздан туринг.
Б и з сизни султон Боязид 1^ароргох,ига юборурмиз.
Э рингиз билан к,уша к,аринг.

Темурбекнинг имоси билан унинг танмах;рамла-
ри бир йигитни сафдан чик,аришди.

М ария уни дарз^ол таниди, Бу йигит собик. олмон
рицари, мусулмонликни 1^абул к.илган Юнус фаранг

эди. Бавариялик зодагон ^ л и Иоханнес Шильтбер-
гер эди.

— Юнус сизнинг ихтиёрингизда булади, малика.
Улар ЧИКД16 кетишгач, Темурбек ^ г а чумди. Сул-
тон Боязиднинг севимли рафик.аси Мария унга бун-
дан етти йил мук,ада,ам дуч келган рус канизаги Люд-
милани эслатди. У них,оятда гузал к^^з булиб, Олтин
Урда ХОНИ Т ^там иш га аталган экан. Рязань князи
хушомад тарзида уни Тухтамишга тух,фа к,илган, ле-
кин такдир узгача х;укм чик,арган экан.
Людмила зодагон руснинг к,изи эди. Ук^[мишли,
зийрак ва мех,рибон.
Темурбек кузларини юмди. Уша рус к,изи унинг
хотирасидан сира ^м аган. У билан ^^азган куну
тунлари х,амон ёдида. Ундан доимо гул ва к,айин х,иди
уфуриб турар эди. Х,озир Марияни к ^ и б турар-
кан, бу аёл нимаси билан турк султони Боязиднинг
энг севимли рафик,аси даражасига к;^арилгани сири
унга аён булди. У^ша рус к,изи х;ам уни шундай се­
вимли рафик,аси булиши, Сароймулк хоним ёнида
кичик малика даражасини олиши мумкин эди. Аммо
бешафк,ат улим уни узи билан бирга олиб кетди.
Улим! У к,анча-к,анча сафдошларини сафдан чик,ар-
ди. Лекин у унга, Темурбекка, Сох;ибк,иронга шу
кунга к,адар шафк,ат к,илиб келмокда. Нима учун?
Ва нега? У гох,о узи билан узи гаплашар экан, так,-
диридаги ажойибот-гаройиботлар х,акдда ■^лар эди.
Нах,от у Аллох,нинг к,иличи? Ислом к;алк,они? Ахир
у одл,ий бир банда — Тангри к,ули Темур-ку? У х,ам
инсон. Ота. Бобо. Нега унга такдир етти икдим х,укм-
дори булишдек огир вазифани юклади? Ана шу
икдимлар отаси булишдек шарафли ишни топшир-
ди? Беихтиёр ёдига шайх Шамсуддин, Амир Сай-
йид Кулол башоратлари тушди. Етти икдим х,укм-
дори! Сох,ибк,ирон! Куз олдидан отаси Амир Тара-
гай, онаси Такина бегим, Улжой ^ д и . Уша бетакрор

287

болалик. угли ешлик к.ани энди? Нима уни доимо
ЯНГИ-ЯНГИ саф арларга ундайди? Бошк.а 1^арияларга
у хш аб н ега д ав р у д аврон сурмайди? Ахир х.озир
унинг доврури М агрибдан М ашрикдача етган. Шун-
ча жангу жадаллардан с-^г у ахир осойишта кек-
салик гаш тини суришга х,акди эмасми?

Ш ундай хаёллари билан кузларини уйк,у элита-
ёттанини сезди. Бу х,ам к,арилик аломати эмасми?

Т ем у р б ек аста ёстик,к.а бош к,уйди. Кузларини
к,андайдир булут босди. Олис-олислардан унга к,ан-
дайдир товуш кедди:

— Эй, Темур! Б рахм аннинг баш орати турри.
Фурсат ганимат.

У сесканиб кузини сЗчди. Чодирда осойишталик.
А троф тинч. Х,еч к,андай шовк,ин-сурон й ^ . К,ан-
дайдир бир туйру уни тапщарига етаклади. Тапща-
рида аскарлар пешин таоми учун х,озирлик к ^ и ш -
мокда. К,-^ гуштидан кабоб тайёрланмокда. Палов-
нинг х,иди анкдмокда.

У бир к,^н и н г танасини ^ д а пишираётган нав-
карларидан бири одгщда т ^ т а д и . Ёкдмли хдлдан иш-
тах,аси очидди. Н авкар узатган зЬ’кир пичокди олиб,
к,изариб пиш ган гуштдан кдрк^1б орзига сода,и. К,ан-

дай мазали!
Танмах,рамлар имоси билан хизм атг}^ар лаган-

га солинган сарпанжани келтиришди. Кимдир кала-
поча. Кимлардир х,асип... Яна, яна бошк,аларни...

Тем урбек улардан тотиниб чук,ур х ^си н д и . Ёдига
устози Самир Тархон тушди. Улар машкдардан сунг
ч ^ о н л а р Д е в и д а янги с-^илган к,уй гутнтидан таи-
ёр л ан ган тандир кабобларни тановул х^илишганда
устоз и кки -у ч тишламдан сунг 1^улини артар ва унга,
Темурга, иштаха билан гуштларни пакдос тушира-

ётган усмирга хавас билан к,араб к ,уяр^.
Кани ЭНДИ унда уш андай иштаад булса? Бир-

„ к к и лук,мада ту яд и -1^Уяди^ Кизик;, инсонга бе^и-

соб бойликнинг нима кераги бор? Узи билан г ^ и г а
олиб кетолмайди-ку?

У бу фикрларни узи к,аламга тушираётган тар-
жимаи х,олида албатта авлодларига етказади.

Яна бир РОЯ унинг миясига тпидддт берди. У уттиз
йида,ан бери отдан тушмай, улкан салтанатни идора
к,илмокда. Чингизхон маслах,атчиси эса дунёни отда
туриб забт кдлса булади, лекин отдан тутттма й уни
бошк,ариб булмайди, деган эди. Бекор ran. У, Танг-
ри к,ули Темур, етти икдимни отдан тушмай идора
к,илиб келмокда ва келаверади.

-------------

УРИЛ БУЛГАН К.ИРОЛ

Узок, турклар улкасидан элчиларнинг к,айтгани
х,ак,идаги хабар бутун Мадридни х.аяжонга солди.
Герцоглардан тортиб граф, барон, маркизларгача
барча зодагонлар уйларидаги сух,бат мавзуси х,ам
■ ^ а бир йил мук,аддам 1щрол томонидан олис турк­
лар элига, машх,ур султон Боязид х,узурига юборил-
ган элчилар эди. У к,андай хабарлар келтирди?

Х,аммага ана шуниси к^^зик, эди. Кастилия ва Леон
к,ироли Генрих III дон Энрико х,ам оширич равишда
барча ишлару маросимларни йигиштириб, элчини
1С,абул к,илди. Уз саройидан булак жойни к^м аган,
х.али х,еч к,андай жангу жадалларда шамширини си-
намаган к,иролнинг бутун вужуди к,улок,к,а айлан-
ган. Эндигина 24 бах,орни к,аршилаётган ёш х;укм-
дор бутун Оврупони дах,шатга солган яшиндек тез
ва шидй,аткор Йилдирим Боязиднинг х,алокати х,а-
к,ида эшитган, шунинг учуй х,ам Боязид к,ароргох,и-
да туриб Анк,ара жангини уз кузи билан к;^ган эл-
чисининг х,икоясига жуда мушток, эди.

Элчи бир тиззасини букиб, рисоладаги таъзимни
бажо келтиргач, орк,адаги мулозимлари устига шойи

289

ёпилган аллак,андай патнисларни к,ирол тахти ол-
дига к,^дилар.

- А ввалам бор, зоти олийларига, - деди элчи
тантанавор оз^ангда, — Темурбек тух;фаларини топ-
ш ириш ш араф ига муяссар булганимдан бахтиёрман.

Ш ундай дея элчи кумуш патнислар устидаги шойи
пардани олди. А троф гавх,ару жавох,ирлар, ёк,уту за-
б ар ж ад л ар н и н г сех,ри ж илосидан ёриш иб кетди.
О лтин-кум уш тангалар тулдирилган к,утичалар, k^im-
матбах,о заргарлик буюмлари, дасталарига дурлар
такдлган ханжарлар, ажойиб Шарк, матоларидан иш-
ланган буюмлар ёш кдролни х,ангу манг к,илиб к,уйди.

- Теьгурбек сиз, зоти олийларини уз фарзанд-
ларидек к^фишларини айтдилар...

Генрих III дон Энрико к,аршисида товланиб ётган
бойликка махдйё булганча элчининг сузлари маъ-
носини х,ам илрамади. Аммо унинг ёнида турган му-
лозими камергер Рюи Гонзалес де Клавихо сергак
тортди.

- Бу дегани, зоти олийлари, — дея шипшиди у
к.иролга, — Темурбек сизни узига тобе, вассал хукм-

дор деб билишга ишора.
Генрих III аж абланиб камергерга саволомуз ти-

килди.
- Бундан икки юз йилча мук,аддам, зоти олий­

лари, — гапида давом этди камергер, — татар хони
Чингизхон Хоразм х.укмдорини «^лим» деб атагани
учун икки ^ т а д а уруш чик,к,ан эди. Хоразмшох, Му-
5^аммад у зи н и х;атчоратланган хисоблаб, Чингизхон

элчиларини улдирган. ^

- К ейин эса, - бирдан гапга к ^ и д д и элчи,

Хоразмшо?; хам, давлати хам яксон булди.
_ ~ деди ажабланиб узини Ш арк буииад

билимАОН дасобловчи Рюи Гонзалес де

тарихда сабок. булувчи воцеалар тез-тез такрор

ниб туради.

290

Пойгакда товланиб турган бойликлардан кузини
узолмаган кдрол кулиб юборди.

— Азизим Гонзалес, к,ани энди сени х,ам Темур-
бекдай бадавлат одам урлим деса, й ^ деярмидинг?
Шундай давлатга эга х,укмдор отага бола булиш-
нинг нимаси ёмон?

— Башорат этдингиз, зоти олийлари, — деди
жонланиб элчи, — агар камергер жаноблари уз
кузлари билан Темурбек юртини к^фганларида эди,
буткул узга тасаввурга эга булурдилар. Минг бор
эшитгандан бир бор к ^ г а н маък,ул.

Генрих III дон Энрико тахтдан тушиб, патнис-
даги жавох,ирларни завк, ила к,улидан к,улига ола
бошлади.

— Х,ак, ran бу, Гонзалес. Биласанми, элчи х,ам
баш оратг^ экан. Сен, Гонзалес, мени ;^ли деб ата-
ган «падари бузрукворимиз» Темурбек х,узурига
жунайсан. К,ирол тахтига ^ и р и б , элчига амирона
нигох,ини к,аратди.

— К,ани ЭНДИ, денгизчи Синдбаднинг ^ икки са-
ёх,атидан х,ам к,изик;рок, саргузаштларингизни эши-
тайлик, мух,тарам элчи! Сен эса, Гонзалес, дик,к,ат
билан гапни булмай к,улок, ос. Эрта-индин ж ^ а й -
сен ^ а жойларга!

Элчи камергерга ролибона назар ташлаб, х,икоя-

сини бошлади:
— Каминангиз Боязид к.ароргох,ида туриб бутзш

жангни кузатди. Ричард шерюрак мисоли ботир христи­
ан рицарлари турклар сафида Темурбек к,з^инига
к,арши жанг к,илишди. Аммо уларнинг купчилиги
мардона х,алок булишди, к,олганлари асирга олинди.

— Боязидни темир к,афасга солиб Самарк,андга
ж ^ати ш ган и ростми? — с^фади к,ирол.

— Й ^ , зоти олийлари. Вок,еа шундай булган...
Темур чодирига асирга олинган Боязидни олиб
келганда у рак,ибининг х,олатидан 1^увониб чапак

291

чалмади. Х.олдан тойган, суник. чех;ра Боязиднинг
х;олига ачинди.

- Сох,иби к а р а м н и н г иш лари бизга к,оронРи
экан, султон, - деди Темурбек. - Ярим жах,онни у
менга, ок,сок.к,а инъом этган булса, ярмисини сенга
х,адя к,илган эди. Аммо иккимиз х,ам Тангри одлдг^а
нак,адар ож из кимсалармиз.

Як,индагина Темурбекка х,ак,оратли номалар ёзиб:
«Сен чулок,к,а рурурни ким к,^и бди», «Чул тулки-
си», «Таги паст йулбарс», деб чиранган Боязидни
и ззат-и кр о м билан алох,ида чодирга жойлашди, '^ли
М усони х,ам ёнида к,одл,иришди. Бошига тушган му-
сибатдан хасталанган ва умуман рух,и синган турк
султони отда юролмай к,олгани учун унга махсус тах-
тиравон — эгар х,озирлаб беришди. Султон Боязид
ана ш у эгар — тахтиравонда Самарк,андга к,айтиш
йулида ваф от этди. У улими олдидан с ^ г г и ирода-
сини баён кдлди:

- Оиламга озор етказма. Шах;римни вайрон этма,
Темурбек кузида ёш билан унинг васиятини ба-
ж ариш га ваъда берди. Буни к,арангки, Темурбек
маглуб булган султоннинг аёллари — бутун
ни озод этди. Султоннинг мотам м ар о си м л а р и н и
■ ^казиш да х,ам к,атнашди. Боязидни уз пойтахти
Б урсада д аф н этишди. Темурбек Боязиднинг тах-
тига унинг уртанча угли М усони ^О’к.азиб, ор к ,аси га
1^айтди. Биз, элчиларни, Боязид хузуридаги бош-
к,а О врупо ваки ллари к,атори и ззат-и к ром билан
сийлади, уз тух,фаларини улашди, зоти олийлари.
- Император Мануилнинг дуо-илтижолари ка­
бул булиб, Византия турк балосидан халос булди,
- 1^иссадан х,исса ясади 1^ирол. - Буни 1^арангки,
хри сти ан дунёсига келган мусулмонлар к,иефаси^
даги балони Темурбек сиймосидаги мусулмонлар даф

к,илди. Во ажаб!

292

— Ажабланманг, зоти олийлари. Бундан етш йил
мук,амам Темурбек к,;$ш1ини Волга б ^ и д а н Моск-
вага як,инлашганда худди Византия императори Ма-
нуилга ^ ш а б М осква буюк князи Василий Дмит­
риевич черковга бекиниб иконага сиринган. Зода-
гон боярлардан тортиб оддий фук,арогача — барча
черковларда ибодат к,илишган. Темурбекдан к,уту-
лишнинг бирдан-бир чораси — ибодат к,илиш, де-
ган здианда митрополит Киприан. Москва обдан, чин
дилдан ибодат кдлди ва балодан к,утулди.

Камергер Рюи Гонзалес де Клавихо шундай дея
элчига магрур к,араб к,уйди.

— Балки авлиё Иоанн Темурбек к^1ёфасида олам-
га келиб бизларга назар ташлаётгандир, жаноблар,
— деди Генрих III дон Энрико ^ г а ч ^ и б . — Зотан
ёввойи, сах,ройи Осиёда Темурбекдай мард, оли-
х,иммат ва мурувватли х;укмдор булишига сира акдим
бовар к,илмайди.

— Каромат к,илдингиз, так,сири олам!
— Испан тупрогида етти асрдан бери арабу мавр-
лар х,укмронлиги давоМ) этиб келмокда. Балки, биз
х;ам авлиё Иоанн иноят этса, еримизни бу келгинди
араблардан халос этармиз. Бундай мук,аддас иш
йулида мен Темурбекнигина эмас ва балки иблис-
ни х,ам узимга, талаб этса, падари бузруквор этиш-
га тайёрман!
Кастилия ва Леон к,ироли Генрих III дон Энрико
камергерига нигох,ини к,адаб сузида давом этди:
— Рюи Гонзалес де Клавихо! Биз сизни Темур"
бек х,узурига элчи к,илиб жунатишга азму к,арор

этурмиз.
— Худо ёр булсин!
— Барчамиз Тангрига ибодат к,илиб, чин хрис­

тиан юрагидан сизнинг сафарингизга омад тилаб

к,олурмиз.

-------------

293

К.ОРАБОРДАГИ МОТАМ

Мух,аммад Султон к,утуюндонлигидаги т ^ т туман
К ичик О сиёнинг Рарбий сарх.адларигача етиб бор-
ди. Бутун христиан оламини ларзага солган усмон-
ли турклар ХОК.ОНЛИГИ эндиликда Темурбек измига
угди.

Худди шу рарбда, Боязидга к,арашли ерларнинг
чегарасида магрур Смирна к,алъаси к,ад ростлаб ту-
рарди. К,алъанинг бир томони денгиз билан туташ
булиб, унда кемалар ва к,атор к,айикдар тизилган.

Бобосидек шиддаткор Мух;аммад Султон бу к,алъ-
ани олишга ж азм к,илли.

Иоаннитлар тарик,атига мансуб Родос рицарла-
ри к,ароргох,и булган Смирнанинг х,укмдори жасур
Вильгельм де-М ине эди.

Мух,аммад Султон элчиси унга хирож тулаш ва
Te^rypбeкнинг Катга байрокини к,алъа устига '^ н а -
тиш ни таклиф к,илди;

— Акс х,олда ж анг кдламиз, — деди элчи, — биз
к ^ ч и л и к м и з . Бекорга к,он тукилишини истамаймиз.

Вильгельм атроф ида турган рицарларга к,араб куз
уриштиргач, кескин жавоб кдлди:

— Урушсак урушаверамиз. Биз, авлиё Иоанн жанг-
чилари х,еч Мух.аммад умматларига бош эгмаймиз.

Мух,аммад Султон бобоси каби тадбиркор экан-
лигини к,у^инга яна бир бор к^сатди. У шошил-
май к,алъани чор атрофдан ^ а б олиш ва денгиздан

аж ратиб к,уйишни буюрди.
Бир х,афтадан сунг Смирна 1^алъаси мудофаачи-

лари узлари учун нажот йу^! булган денгиз тара
ф ида тош лардан к.ад кугарган т ^ о н н и курии^^.

О врупо рицарлари ж он-ж ахдлари билан 1^арши
лик курсатиш ва ^ ш о в д а н чикишга и н т и л и д а
К.амалнинг ун иккинчи куни Вильгельм тарик
гроссмейстерига ёрдам с^ а б одам юборди.

294

мушкетлар, замбараклар ва рицарларнинг кескир

к,иличлари х,ам к,алъани сак,лаб к,ололмаслигига

унинг кузи еттан эди.

Х,ар тарафдан узун осма нарвонлардан к ^ а р и -

либ, к,алъадаги рицарлар билан жанг к,илаётган Мо-

вароуннах,р бах,одирлари зарбига дош беролмаган

мудофаачилар ^ учинчи кун кечаси денгизга ёриб

^ д и л а р . К,иррокда уларни Иоаннитлар тарик,ати

гроссмейстри юборган кемалар кутарди.

К,алъада Темурбек байрори х,илпиради. Тез ора-

да бу ерда Оврупо бой шах;арлари Лесбос, Хиосдан

савдогарлар таъзимга келишиб, к;имматли совга-са-

ломлар келтиришди.

Мух,аммад Султон улар сафида Генуя савдогар-

ларини х,ам к'^ди. угаай Византия императори

Мануил юборган элчи х,ам унинг олдида тиз ч^осди.

Император х;ар йили турк султони Боязидга тулай-

диган хирожни энди Темурбекка тулашини билдир-

ган элчи олтин тула халталарни унинг олдига к,^ди.

Мух,аммад Султон элчининг эх,тиром ила узатган но-

масини ^ и б эшиттиришга буюрди.

Савдогарлар, мингбоши-ю юзбошилар, жанглар-

да суяги к,отган бах;одирлар машх,ур Румо подшох,и-

нинг миннатдорчилик билдирилган номасини з^ф

дик,к,ат билан эшитдилар.

- Христиан олами, — деди элчи чук,ур таъзим

ила, — Темурбекнинг буюк хизматларини минбаъд

унутмайди.

Мух,аммад Султон шу жойда бобоси юборган чо-

парни х,ам к,абул к,илди. Темурбек валиахд набира-

сига тездан Самарк,андга к,айтишни буюрган эди.

Раламислиги ва узбошимчалиги билан Темурбек­
нинг разабини к,узкатган грузин князлари, товлама-
чи арман х,укмдорлари Кичик Осиёдан к,айтган

295

к ,^ и н 1^адрига учради. Гуржистон ва Арманистон-
ни яна бир бор к.иличдан угказган Темур узининг
Кавказдаги доимий маскани К,орабок.к.а к.^ т^Ьсди.
Амиру беклар, мингбоши-ю ;^боши ва омий сипоз^
— навкаргача байрам кайфиятида эди. Гузал торли
дараларда дошк,озонлар к,айнайди. Юзлаб к,^лар
с^илиб, ролиблар базми авжида.

Бой улжалар олган к,уишн рузди баланд. Х,укмдор
к,айга чорласа ^toa жойга от суришга тайёр.

Темурбек узини бахтиёр сезарди. Энди у тула
маънода жах,онгир будди. Ашаддий ракдби майдон-
дан кетди.

Энди бир узи ислом оламининг ягона устуни!
У бахтиёр, мамнун сафдошларига бок,ади. Ула-
молар сух,батини берилиб тинглайди.
Барча Сохд1бк,ироннинг уламолар ^тасига кдзик,
масалалар к,^иши ва уларни клинча мот к,илиб
х,узурланишини билади.
Темурбек уламолар сух,батида илм фозил\ари ус-
тидан ралабасини х,ар к,андай х,арбий зафардан ус-
тун к ,^ и ш и н и х,ам билишади. К,айси эл, к,айси юр-
тни олмасин, уша жойларнинг энг з ^ уламолари,
оли>1у санъаткорларини узига чорлаб сух,бат кдлиш-
ни одат кдлган Темурбек саркардаларига х,^м уларни

х,урмат К.ИЛИШНИ буюргани маълум.
Гулханлар порлаб, куй-к,ушиклар бир-бирига

уланган кунларнинг бирида шум хабар етиб кед^и.
Тахт вориси, валиахд шах,зода Мухаммад Суд-

тон йулда касалга чалиниб, К,орахисррнинг шарк,и-
даги учинчи довонда ж он таслим к,илибди. Умри
нинг 29 ба^^орида - 1403 йил оламдан угибди!

Байрам мотамга айланди. Темурбек бошига туш-
ган мусибатга хамдам булиш учун биринчилар като-
ри М ир Саййид Барака унинг чодирига етиб к ед ^ .

Темурбек ёшли кузларини ар-шаи пири хузури

га чикди.

296

Чироримдан айрилдим, пирим, — деди у изти-
роб ичра.

Мир Саййид Барака бошидаги салласини ечиб
х,^граб йирлади.

Темурбек пирини баррига босиб, унга К;ЗШ1илиб
йирлади.

Саркардалар, к ,^ и н бошликдари, навкарлар бу
икки буюк одамни одл,ий бандалар к,атори биринчи
бор к ^ и ш а р эди.

Х,еч КИМ узини тийиб туролмай куз ёшларини ар-
тишар эди.

Фарзанд доги нималигини англамайдиган зот бор-
ми, узи?

Темурбек х,ам х,амма к,атори оддий банда экан. У
х;ам одам. Ота. Бобо. Ана шу лаз{,заларда лашкар
нима учун узларининг буюк зс;укмдорларининг «Мен,
Тангри к.ули Темур» дея амру фармонларида яши-
ринган х,икмат маънисига етишишди.

-------------

МУКОФОТ ВА ЖАЗО

1404 йилда Темурбек Самарк,андга етти йил да-
вом этган юришдан с ^ г к,айтишга фармон берди.

Суюкли набирасининг йили уш б , Мух,аммад Сул-
тоннинг онаси Суюк бека ^ли н ин г жасадини вак,-
тинча дафн этилган авлиё Х,айдар мозоридан Самар-
к,андга олиб кетишга ижозат берди.

Порлок, ралабадан сунг бошига тушган мусибат
Темурбекка орир таъсир к,илган булса х,ам, у узини
оддий инсон — банданинг х,ис-туйруларидан юк,ори
тутиб, х,укмдорлик вазифасини бажариши лозим-
лигини тухпунарди.

Ролиб к,^^инни, саркардаларни такдирлаши, таб-
рик учун келган одамларни, турли эллар элчилари-
ни к;абул кдлиши лозим. Кимларгадир илтифот, баъ-

297

зиларга i^ax;p сочиши керак. Х.укмдорлик бурчи та-
омили шундай.

Бутун М овароунна^р унинг пойк,адамини кугмо!^-
да. Самарк,анд донри бутун ислом оламига кетган
ролибга мунтазир. Темурбек Зарафш он водийсига
келганда лаш карга т ^ т а ш н и буюрди. У узок, давом
этган саф арда ш и м ^тли ж ангу жадалларда узини
к ^ с а т г а н ода,ий навкарлардан тортиб мингбошию
туманбош иларгача муносиб мукофотини олиб, с ^ г
пойтахтга к,адам к.’^ и ш н и истади. Худг\и шу водий-
нинг кенг баррида х,арбий улжаларни так;симлашни
буюрди.

Зараф ш он буйига юзлаб филлар, минглаб туя-
лар карвони етиб келди. Уларда олтин-кумушлар,
ж авох,ирларга тула сандикдар кузга ташланар эди.

Катта байрамга тараддуд к,изиб кетди. Навкар-
лар, зобитлар, мингбоши, турли унвондаги бек-амир-
лар к'^аринки кайфиятда.

— Х,еч КИМ улжадан, мукофотдан бенасиб к,ол
масин.

Сох,ибк,ирон буйрурига кзфа одйдй пиёда, суво-
ри -^бош и, ;^бош и эса юзбоши ва улар уз навба-
ти д а м и н гб ош и ли кка кутариладиган булди. Оти
ж ан гда нобуд булган отлик,к,а бир эмас, балки ^
тулпор совра к,илинди. Икки отини й ^о тган га йи-
гирма, т^фт отини й^^отган кдрк,та тулпор олди. Ай-
рим юзбоши ва мингбошилар бутун пода-пода йил-
к,иларга эга булишди. Зотан улжа х.ам бех,исоб эди.

Л аш кар шу кунга к,адар бундай катга улжа ол-
маган эди. Турк султонларининг узо1^ йиллар даво-
мида туплаган бех,исоб олтин-кумушлари, жавох,ир
ларидан иборат хазинаси, Гуржистон, Арманистон
х,укмдорларининг к,имматбадо тожлари, Султон Бо-
язиднинг мух;ташам тахти, к,уйма олтин, ёмбилар т '
лар ж умласидан эди. ^ а р бир сипо^;, навкар, унбо-
ши ва к,ушин бошликлари хизматларига яраша у

улушлари, мукофотларини олишди. Энг катга улжа
Самарк,анд саййидларига тантанали топширилди. Бу
бутун мусулмон оламида мук,адд,ас х;исобланган хали­
фа Усмон К,уръони эди. VII асрда учинчи халифа бул-
ган Усмоннинг фармони билан ёзилган Каломи Ша-
риф безатилган фил устига махсус сандикда Мир Сай-
йид Барака бош саййидлар х;узурига ж ^ати лди.

Мукофотлардан с ^ г вазирлар хдсоботи тингла-
ниб, улжалар так,симоти бошланди.

Шах,зодалар Темзфбекка жавох,ирлар билан бе­
затилган тожларни тух,фа кд1лишди. Жах;онгирга му-
носиб coBFa — филга ортилган султон Боязиднинг
мзгх,ташам тахти булди.

Темурбек ролиб к,ушини олдига к,удратли х,укм-
дорга хос дабдабали либосда тож кийган х,олда чик,-
ди. Х,ар бир саркарда, сипох,, сувори уз улушини
олишини кузатди. Олтин, кумуш, так,инчокдар, дуру
гавх,арларни улардан аямади. Зеро улар ундан уз
жонларини аямай жанг к,илишган.

Ролиб лашкарга Темурбек бутун сафар давоми-
да йирилиб к,олган бир неча йилги маошини х,ам
ту^лашга амр к,илди.

— Темурбек яшасин!
— Сох,ибк,ирон марх,амати чексиз!
— Саховатда Х,отам Той!
Темурбек ана шу байрамда уз к,ах;рини х;ам на-
мойиш к,илди. М ахфий даракчилари маълумотига
к ^ а , Самарк,анд х,окими порах^лиги маълум булди.
Барчанинг куз ^ г и д а суд уни улимга мах;кум этди.
Х,окимга х;омийлик к,илиб юрган олий насаб амал-
дор Темурбек олдида тиз чукди:
— Дустимнинг гунох,идан ^ и н г , Сох,ибк,ирон.
К,анча хуки булса, шунча олтин тулай. Фак,ат бир
к,ошик, к,онидан кечинг.
Темурбек сергак тортиб раис-нак,ибларига

к,аради.

299

- Олиб боринг! - деди к,атьий.

С ам ар1^анд х,окими к.атори ^ т а г а тушган амал-
дор х,ам дорга тортилди.

Куч — адолатда! Темурбек ш иори ана шундай

ва унга доимо бекаму куст амал к,илинади.

Сох,ибк,ирон оддий фук,ародан тортиб х;окиму

бекларга х.ам бирдек муомала кдлади. Чунки у юрт

отаси. М арх,аматда х,ам, к,ах,рда х,ам бирдек.

Халк, ана шунинг гувох,и булди. М укофот ва улжа

так,симотидан с ^ г катта базм бошланди.

М инглаб к,озонларда гушт к,айнайди. Баковуллар

к,у^ллари к,улларига тегмай хизмат кдлишади. Кабоб-

пазлар, новвойлар иш и х,ам авжида. Улкан к,ушинга

TOF-TOF г^тлт, нон етказиш нинг узи буладими?

Х,еч н ар са аялмасин! Барча маишат к ^ с и н ! Т ^ -

гунича!

М ахсус мулозимлар Темурбекнинг ана шундай

фармонини олишган. Подшонинг амри вожиб!

Чодирларда беклар, ялангликда сипохдар базми

авжида. Ралаба мадх,ини созандаю хонандалар куй-

лайди. Рак,к,осалар хиром айлайди.

Темурбек содик, барлос беклари, хос навкарла-

ри к,уршовида бепоён к,ароргох;ини куздан кечира-

ди. У к,ушинидаги барча саркардалар, мингбоши,

ю збош иларни ш ахсан билади. Вак,тида улар билан

сух,батлапгашга х,ам вак,т топади. Темурбекнинг ни-

ГОХ.ИНИ чодирлардан бири олдида к.ийк,ирик,-

лар жалб этди.
Д аврада ёш гана йигитлар кураш тушмокда. Ат-

рофдаги томошабинлар иккига булиниб полвонларни
рухдантириш ади. Мана, муйлаби эндигина сабза

урган йигит ракд1бининг елкасини ерга тегизди.
TeNryp6eK завк, ва х.авас билан колиб йигитга нигох,

таш лади. У томош абинларнинг к,ийк.ириклари са-

доси остида даврадан чикди. Кузлари х,укмдорга т з ^ '

наш келди.


Click to View FlipBook Version