The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:34:30

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

тон мамлакатида х,ам ислом асосларини мустах,кам-
лайдурлар деб ишонадурлар ва шуни сиздан кута-
дурлар.

Сох.ибкдроннинг кузларига ёш к,алкди.
— Нах,отки?

Маъсудбек иккинчи мактубни ;^иди. Кашмир
подшо шундай ёзибди:

— Кашмир ва Х,индистон мусулмонларини х,умо-
юн к,анотларингиз остига олиб, кофирларнинг таъ-
ди ва зулмидан х,имоя к,илишингизни зорланиб
с^айдурлар.

Маъсудбек куйнидан яна бир мактубни чи-
к,арди.

— Мироншох, Мирзо шундай ёзибди.
«Сониян, марх,ум Султон Фирузшох; ушбу омо-
нат дунёдин чин дзшёга к;^иб ■^ганларидан сунг,
Маллухон ва онинг х,озирда Мултонда х,укмфармон-
лик кдлиб ултиррон ораси Сорток, ва аларнинг гу-
машталари марх;ум Фирузшох,нинг набираси Сул­
тон Мах;мудхонни тахтга миндирдилар. Локин их-
тиёр онинг илкида эрмас. Тамом х,окимият ^тпал
райридин кофир Маллухон бирлан Сорток,нинг их-
тиёрида эрур. Шундин бери ислом дини асосларига
путур етиб, кофирларнинг иши ривож топмиш. Ахди
мумин ва мусулмон тах,к;ир ва таъди остида кол-
миш. Аларнинг арз-доди бетиним келиб туриб-
дур. Мусулмон аХгЛ.и мусулмонни х,имоя килиши
х,ам фарз, х,ам суннатдур. Шу важдин биз К,обулу
Зобул ва Разнанинг бор лашкарини т^ л аб кофир-
лар устига газот урушини очиб, Х,индистондай улуг
мамлакатда ислом динини к^йтадин тиклашга к,асд

к,илдик».
Темурбек з^га толди. Набираси Пир Мух,аммад

яхши ижрочигина эмас, балки яхши ташаббускор
х,ам чикиб к,олди. Унинг бу ташаббусини куллаб-
к,увватлаш керак.

201

— Андаробдан хуф иям из Радх;а му^им хабар
олиб келди. У Амир Ж алол х,узурида сизнинг к,абу-
Аингизга NryHTasHp.

— Чорла уни!

Радх,анинг келтирган хабари чинакамига хатар-
ли ва таш виш ли эди. Андаробда Пир Мух,аммад
М ирзонинг саркардалари амирзода Рустам ва Бур-
хон ^ л о н аскарлари х,индларнинг Сиёх,пуш к,авми-
дан марлубиятга учрабди. К,алъа атрофида турган
аскарларга ярим кечаси улар х,ужум к,илиб купла-
рини улдиришиб, от-уловларини улжа к,илишибди.
Тонгда эса Бурхон угли к'^к.окдик к,илиб жанг май-
донини ташлаб к,очибди. Икки ^ т а д а ги жангларда
амир Х,усайн сувчи, Давлатшох, жевачи ва Одина
х,алок булибди.

— Лашкар сизга мунтазир, Сох,ибк,ироним.
М усулмонликни к,абул к,илган х.инд аёли Радх,а
анча йиллардан бери Амир Темурга хизмат к,илиб
келади. Унинг илтижоли кузларига к,араб Сох,иб-
K^ipoH бош ирради.
— Эртадан от солурмиз Андарбога. Амир Шох,-
малик! Арузлашкар! Лашкар х,озир булсун!
— Шундай кдлиб х,ижрий 801 йил мух,аррам ойи-
нинг 12-санаси сешанба куни (мелодий 1398 йил
24 сентябрда) Амир Темурнинг Хиндистон сафари
бошланди.

------------

ПАТАНДАГИ ХАТАР

Амир Темур лашкари Патан жилрасига етганда
кун TOF орк,асига ^ г а н булса х,ам атроф ёрур эди.
Икки тарафдаги баланд тогларнинг этаги нишоб
эмас, жилрага аста-аста пасайиб келган. К,айси та-
рафга к,аралмасин, торлар, бирор томондан утиб ке-
тадиган сут<^40К, йул к^инм айди.

Темурбек tof этагидаги баландликка чодирини

тикишни буюрди. Бутун лашкарни х,ам баландлик-

дан жой эгаллашини тайинлади. К,оронги тушганда

барча тунги уйк.уга чумди. Фак,ат Темурбекнинг

кузига уйк,у келмас эди. Мана, них,оят у бешинчи

ик,лим мамлакати — Х,индистон сари сафар бошла-

ди. Юз йигирма минг кишилик к,ушин унга пухта

тайёрланди. Улардан йигирма минги подшоси-

нинг жангари афгонларидан — талворли гилзоий-

лардан иборат. Юз йигирма минг лашкарни бок,иш

ва таъминлашнинг узи булмайди. У Самарк,анда,ан

ж ^ а ш вак,тида Аллох,га мурожаатини эслади:

— Эй Аллох,им! Узингга маълум, мен 1дилич, най-

за ва улимдан к,;^1ду1аймен. Эр одамнинг ётоги уруш

майдони булганини шараф деб биламен. Ироданг

билан улмасдан саломат келсам, сенга ибодат к,илмок,

учун бу шах,арда улур масжид бино кд\амен.

Гуриллаган бир овоздан Темурбек дарх,ол оёк,к,а

турди. Чодирдан ташк,арида турган сок,чилар сер-

гак атрофга к,улок, осганлар. Осмонда момак,алди-

рок, гумбурлаб, чaк^Joк, чакди.

— Карнай-сурнайлар чалинсин, — деди Темур­

бек уларга, — отлар ва сарбозлар ток этагидаги ба-

ландликка чик,ишсин!

Давомли момак,алдирок, ва чак,мок^ар бу кеча ба-

х,ор ёмкири келишидан дарак берарди. Темурбек­

нинг к^гли да безовталик уйгонди.

Шивалаб ёра бошлаган ёмрир катта сел булиб

лашкарни босиши мумкин. Бу сел улар кирган жилга

орк,али дашти Патанга кириб т^ланса катта х,овуз

ташкил к,илиб, кул сувида лашкарни гарк, к,илиш

хавфи бор. Чиндан х,ам пайдо булган сел ок,ими лаш-

кар турган жилгага к,ушила бошлади. Сув тобора

юк,орилаб бормокда. Аммо лашкар бахтига ёмкир

куймасдан от-аскарлар баландликка кутарилиб

олинган эди. Ой нурида дарёга айланиб к,олган Па-

203

тан жилраси ажиб бир манзара ташкил кдлган эди.
Тонготарга як,ин ёмгир т ^ а б , булутлар тарк.ай бош-
лади. Энди к,зшшн ах,волини аникдаш имкони ту-
рилди. Талафотлар нг^. Аммо к ^ г и н а сафар анжом-
лари сув тагида к,олган. Уларнинг орасида Темур-
нинг к ;^м а масжиди х;ам бор эди.

П а т а н д а ги ёмрир ш уни к у р са тд и к и , бах,ор

м авсум ида к,ароргох,ни чук,урликларда к,урмас-
лик керак.

Лаш кар йулга тушди. Хайбар довонидан ошиб,

П а тан л ар яш ай д и ган к,ишлок,к,а етиш ди. Кенг

к ^ р а к л и , сочлари сарик,, кузлари одамларнинг

х,ар бири кд^ич осган. Патан жамоаси минтак,а ат-

рофидаги к,абилаларга сира ^ ш а м а с экан.

Даракчилардан бири келтирган хабар Темурбек-

ни х,айратга солди.

— Бу ода>1лар ок,сок,оли уларнинг аждодлари ос-

мондан тушиб, шу ерда ьгук,им туриб к,олишганини

айтди. Гаплари жиддий. Исботлари х,ам бор эмиш,

улур амир.

Темурбек жиддий туеда даракчига бокди.

— Уша ок,сок,олнинг олдига бошла бизни. Ок,со-

к,олнинг уйи узок, эмас эди.
Темурбек суюкли набираси Улугбек ва танмах,-

рамлари билан шинамгина х,овлига кирди. Унинг ке-
лишидан огохдантирилган ок,сок,ол каттагина мех,-

монхонасини уларга шайлаб куйган.
Темурбек барваста к,омат, соч-сок,оллари ок,ар-

ган булса х,ам кузлари йигитларникидек чакнаб тур-
ган ок,сок.олга синчков нигох,ини тикди. Бу одамни
бошк,алардан ажратиб турадиган сифатларни ахтар-

ди. Дастурхонда анвойи мевалар.
— Келишингиз боиси менга аён, — деди оксок,ол

ёк,имли табассум билан, - биз билан бошк,а ах,оли
уртасида к,андай фарк, борлигига к.изик,мок,Аасиз,

Сох,ибк,ирон.

у соф форсча гапирди. С ^ г туркча сузида да-
вом этди.

— Мен к,аршимда сайёралар панох.идаги — х.ар
саккиз асрда бир дунёга келувчи инсонни к^мок,-
дамен.

Ок;сок,ол НИГОХ.ИНИ Улутбекка к,аратди:
— Бу бола пешонасида эса юлдузлар жилва-
ланмок,да. У м унаж ж имлик илмида сох,ибк,ирон
булади.

Темурбекнинг ок,сок,олнинг гапларига кдзи1диши
кучайди.

— Буларни к,аердан биласен, эй мух,тарам зот?
Форсий-туркий тилни билишинг-чи?

— К,адимда олис сайёрадан учиб келган бобока-
лонларимизда келажакни билиш, фикрни ук,иш ва
масофага узатиш к,обилиятлари булган.

Ерлашиб бу жойда туррунланиб кетишгандан с ^ г
асрлар утгач, бундай фазилатлар й ^ о л а борди. Биз
бобокалонларимиздан айрим илмларни сакдаб к,ол-
ганмиз.

— Масалан, нимани?
— Ёмрир ёкдиришни, Сох,ибк,ирон.
— К,ани, шу х,унарингни х;озир, х;аво очикдигида
к^фсата оласанми?
Ок,сок,ол ёнида к,ул к,овуштириб турган хизмат-
кори к,улорига ниманидир шипшиди. У х,ам нима-

ларнидир деди.
— Таомдан с)шг намойиш к,иламен.
Темурбек дастурхонга тортилаётган таомлар у

ёк,тирадиганлар эканини курди. Мана, тойчок, гушти-
дан тайёрланган тандир кабоб. К,имиз. Суюк, увра.
Турли гиёх,у дориворлар солинган шурва. Ок,сок,ол
унинг диди ва майлини фикр ук^1Ш к,обилияти ила
пайк,аган.

фотих,адан сунг ок,сок,ол уларни бир хонага бош-

лади.

205

Унда турли Раройиб х;айкаллар к.ад ростлаган.
Хона т ^ и д а ипак мато ёпилган тошни куритди

Ок,сок,ол узича нималарнидир пичирлаб тошни
к-^арди.

— Х,озир ёмрир ёгади, Сох,ибк,ирон.

У тошни х,овли сах,нига к ,^ и б , матони к^арди.
Ундан аллак,андай нур тараларди. Куп ^ м а й х,аво
булутланиб чак,мок, чак,нади. Момак,алдирок, янг-
ради.

Темурбек ш аррос к,уйиб берган ёмрирга к,араб
Зшга ч^1ди.

— Эй улур киши, — деди ок,сок,олга эх,тиром би-
лан, — ЭНДИ ёмрирни т^татин г.

Ок,сок,ол бош эгиб х,овлига чикди. Аста к,улидаги
матони тошга ёпиб, ичкарига кирди. Яна нималар­
нидир пичирлаб уни жойига к,^ди.

Улукбек билан Темурбек к,изик,иш ила ташк,ари-
га нигох,ларини тикишди. Ёмрир т ^ т а й бошлади.
Х,аво очилиб кетди.

— Бу не сир-саноат?
Ок,сок,ол яна таъзим ичра жавоб к,айтарди:
— Саволингизга савол, Сох,ибк,ирон.- Сиз к,ай та-
рик,а ва к,андай к,илиб Х,офизи К,уръон булдингиз?
Кейингиси. Минг йил аввал араб к,авмини х,еч ким
билмаган. Пайрамбаримиз дунёга келди-ю, уларни
дунё таниди. Икки аср илгари мурул кимлигини ба-
шарият билмади. Чингизхон келди-ю, дунё титра-
ди. Юз йил аввал Кеш билан Самарк,анд х,ак,ида дунё
бехабар эди. Сиз салтанатга келдингизу дунё тани­

ди уларни. Сабаб?
— Чунки бобом юлдузлар к,ирони сох,иб-ул"

к,ирон! — беихтиёр хитоб этди Улугбек ва кузларй

ок,сок,олга т ^ н а ш и б жимиб к,олуц1.
— Араблар х.ам, м ^ л л а р х,ам тарих сах,насидан

тушиб кетди, шах,зодам. Бирон асрдан с ^ г уларни
хеч ким танимайдиган булади. Аммо Сох,ибк,ироН

юлдузи с^м айди. Унинг салтанати доврури асрдан
асрга К'$^1аверади.

Чунки бобонгаз самовият олами билан биз каби
борланган.

Шунинг учун унинг нури сира с^шмайди.

----------- ^

РОЙИБДАН КЕЛГАН ОВОЗ

Офтоб кдёмига келганда Луни к,алъаси кзфинди.
Бу к,алъа х,ам Маратх каби бир тепа устига к,урил-
ган эди. Иккисини х,ам бир меъмор яратгани аник,.
Уни забт этиш х,ам худди аввалгисидек анча ма-
шак,к,ат тзпрдириши ва к ^ вак,т олишини Темурбек
яхши тушунди. У к,алъани к,амал к,илишга лашкари-
даги энг ёш мингбоши Саййид Вакдосни йуллади.
’Узи асосий к,;^ин билан олка юриш учун к,улай йу^л
излашга F '^ подшоси йигитларини юборди.

К,алъа мудофаачиларини чалритиш учун барча чо-
ралар к^илди. Бунда асосий орирлик Саййид Вак,-
K.OC зиммасига тушди. Ун саккиз бах,орини к,арши-
лаган бу к,^ондон Темурбек режасини жон к,улоРИ
билан эшитди.

— Урлим, — деди Темурбек унга мех,рли нигох,и-
ни тикиб, — сен Шох,рухнинг укаси сифатида чи-
накам шах,зода эканлигингни к^фсатадиган фурсат
келди. Лашкаринг билан бу к,алъани к,уршаб ола-
сен. То мендан фармон келмагунча жойингдан жил-
майсен.

Чодир ичига кириб келган Fyp подшоси улар-
нинг сух;батини булди.

— К,улай ^ и ш жойи топилди, —деди Абдол Гил-
зоий ахборот тарзида, — сарбозларингизнинг бир
К.ИСМИ калъанинг шарк, тарафига ^ д и .

— Жуда соз, - деди Темурбек к,арсак чалиб.
Хос сок,чилар бошлиги х,озир булгач, унга к,умон-

207

донларни чодирга чак.иришни буюрди. Амирлар, ту-

манбош илар зудлик ила машваратга тупланишди.

Салом-аликлардан сунг Темурбек сафдошларига
б и р м а-б и р куз югуртди. Амир А зи зу м и н х,амон

З ^а-^тл а жойини эгаллаб з^ирибди. Х,амма турган-
да х,ам у •^иришга х,акди. Бу х,ук,укдан у к,анча йил-

лар давомида фойдаланиб кедди. Амир Шох,малик,

Шайх Нуриддин, Мух;аммад Озод, Жок,у барлос -

х,амма синалган саркардалар унинг сузига мах,тал.

У з-узидан рурур ва ю ксак масъулият туйруси

унинг к,албини кдтикдаб '^ди. У аста уз режасини

баён к,ила бошлади. Луни к,алъаси к,амалига бир

к,исм лашкар к,оддирш\ди. К,олганлар яна йулда да­

ном этади. Аммо душман буни билмаслиги даркор.

Ш ундай к,илиш лозимки, гуё барча к,ушин к,амал

ишлари билан банд. Чодирларнинг бари шу ерда

к,олади. К,алъа кутволи Кортор анойи одам эмас. Уни

чалритиш к,ийин. Шунинг учун дарх,ол к,алъа девор-

лари остига нак,аб ковлаш ишлари бошлансин. Бунда
барча к,^^ин иштироки таъминлансин. Х '^ , кимда

к,андай таклиф бор?
С аркардалар б и р -б и р л ар и га маъноли к,араб

к ^ и тттдн. Уларни х,озир к ^ р о к , бир нарса к,изик,-

тирар эди. Луни к,алъаси к,амали ва уни забт

этишга к,олдириладиган к,^дпинга ким тайинланади?

К,айси донгдор туманбоши ё амир? Юксак ишонч

к,уши кимнинг елкасига к,^аркан? Барчани ана шу
савол х,аяжонга соларди. Амир Мух,аммад Озод,
Ш айх Нуриддин, Рустам, Жах,оншох,, Аллох,дод,

Шайх Мух.аммад Ику Темур, Султон Х,усайн Бах,о-

дир, Риёсиддин Тархон каби донгдор туманбоши

саркардаларнинг х,ар бири узларини шундай ша-
раф га лойик,, дея интик.иб Сох;ибк,ирон к,арорини

кутишмокда.
— Бу ерда ким к,олади? — деди шах,зода Халил

Султон ёнида ^ и р г а н Шох,рух Мирзога нигох, таш-

лаб. Одатда Темурбек катта к,ушинга к,умондон-
ликни уриллари ёки набираларига топширишини
барча биларди.

— Бугун мен туманбоши унвонига кутарган
Саййид Вак,к,ос, - деди Темур.

Чодирга сукут, х,айрат сукути ч - ^ и . Ун саккиз
ёшли бу йигит к,ачонлардир х,алок булган Темур-
бекнинг эски сафдошининг ^ л и эканлиги ва уни
Сох,ибк,ирон уз фарзандидек ардокдашини саркар-
далар билишади. Аммо шундок, ёши улур ва тажри-
бали к,^ондонлар тзфганида унинг танлангани ажаб-
ТОВур Х.ОЛ эди.

— Урлим, — деди гапида давом этиб Темурбек
шодон чех,ра Саййид Вак,к,осга к,арата, — агар к,алъа
олинмай ортга к,айтганинг хабарини эшитсам, орри-
наман, хафа бу^ламан. Шуни ёдда яхши туг.

— булади, ота! Юзингизни ерга к,аратмай-
ман. Уялмайсиз мендан!

М аш варат тунда к,алъани тарк этишга к,арор
кдлиб, х,амма чодирдан чик,иб кетгач, Темурбек имо-
си билан Саййид Вак,к,ос жойида т^тади.

— Рак,ибинг хавфли одам, ^лим. У х;инд лаш-
карбошилари уртасида узининг жасурлиги ва ай-

ёрлиги билан таникди экан.
Яна шуни билгилки, к,алъага ёрдам учун ташк,а-

ридан мадад келиб к,олиши мумкин.
— Ота, - хитоб к,илди Саййид Вак,к,ос, - хо-

тирж ам булинг. Углингиздан халк, к,андай мар-
доналик кутган булса, ушани амалга ошираман.
Еру кукдан келган душман билан урушмок,к,а

х,озирман.
Темурбек уни багрига босди.
— Отанг мени улимдан сакдаб, узи х,алок булди.

Унинг хотираси ва х,урмати учун сени фарзандим
дедим. Ота сифатида айтурмен. Бу жангал минта-
к,асида сенинг улганинг хабари келса у барримни

209

орритмайди. Ammo к, ^ к,окдик к,илганинг хусусидаги
хабар менинг к,адгудмни букади.

Саййид Вак,к,ос ёшли кузларини унга к,аратди:
- Ундан к ^ а шах,ид улганим булсин, ота. К,ад-
дингиз букилмайди.
У чикдб кетгач, Темурбек к ^п ач ага ёнбошлади.
Кузларини бир зум юмганида к,улорига ройибдан то-
вуш кедди;

— Темур! У р л и н г н и с^ гги марта к ^ д и н г . Энди
сира к^майсан.

------------^

ИЛОН КДЛЪА СОК,ЧИААРИ

Маратх ва Луни к,алъалари баландликка к,урил-
ган булса Ж умба-Илон к,алъа эса бир жилрада экан.

Мовароуннах,р лашкари к,алъа остонасида х,али
х,еч к ^и л м аган манзарага дуч кедлд. Х,исор устида
эркаклар эмас, хотинлар юрибди. К,улларида эса на
к^^лич, на найза. Улар пастдаги сарбозларга нима-
ларнидир к,ичк,иришади. Фаррона, Самарк,анд, Шах;-
рисабз, Тошкентнинг к,изик,к,он йигитлари эса уларга
жавобан кдйкдрикдар к,илишади. К '^кам ва жози-
бали Х.ИНДИ к,изу жувонларнинг нималар деяётгани-
ни тушуниш кдйин.

К,алъанинг атрофида сувсиз бир хандак,. К ^ р и -
ги бузиб ташланган.

Темурбек бу манзарани к ^ и б бир к,арорга кел-
ди. Дархол шотилар тайёрлашга киришилсин. К,алъа
атрофида чодирлар тикилсин.

Х,амма ишга киришиб кетди. Сарбозлардан тор-
тиб мингбошиларгача узларича кулишар, ах,ён-ахён
хисор устига к,араб к,уйишарди. К,оронРИ туша бош
лади. Хотинлар хам куздан ройиб булди.

Душман каерда узи? Нахот у хисорда юрган аел-
лар? Эхтиёт чорасидан чодирлар атрофига утлар

ёк,илмади. Хуфтон намозини ^ и г а н Темурбек ис-
тирох,ат учун чодирига кирди. Уйк,уси келмади. Со-
вутларини кийиб, белига к,иличини борлади. Лаш-
кар ах,волидан хабар олиш учун ташк,арига чикди.
Тун. Сок,чилар сергак юришибди. Урдугох, томон
юриб бораркан, орк,асидан келаётган танмах,раму
хос навкарлари х,ам сергак эканлигидан мамнун
булди.

Урдугох, жануби тарафидан к,андайдир товуш кел-
ди. Х,айбатли чинк,ирик, -^дугох, ичидан эшитилди.
Кейин чинк,ириклар кунайиб, дод-фарёдларга к,у-
шилиб кетди. Кейин юзбошиларнинг «Х,азир булинг-
лар», мингбошиларнинг эса «Утлар ёк,илсин!» деган
буйрук^ари янгради.

— Илонлар, илонлар!
Х,ар ёкдан урмалаб келаётган илонлар машъала
нурида кузга ташланди. Темурнинг сок,чилари узлари
томон х,амлага х,озирланган илонларни куришди.
К,иличлар ишга тушди. Илонлар чор атроф ёрурида
орк,ага к,очишга тушишди. Юзлаб газандалар чопиб

ташланди.
Барча энди илонларни бошлаб калган душман-

лар келишини кутиб, туни билан мижжа к,окдшма-
ди. К'^чилик к,атори Темурбек х;ам ухлай олмади. У
х,аммадан х,ам к^рок, найча илон зах;рини уз таж-
рибасида синаб курган эди. Илон чак,к;ан сарбоз-
ларнинг дод-фарёдлари х,ам к;улок,к,а чалинмокда.
Табиблар илонларнинг зах,арини олишмокда. Бу за-
х,ар беморларга дано булади. Бош табиб Насриддин

Умар шундай дейди.
Тонг отганда тайёрланган нарвонлар деворларга

тиркалди. Х.ужум бошланди. Х,исор устидаги хотин-

лар куринмади.
Сарбозлар к,атори Темурбек х,ам к,алъа ичига

тушди. Х.ИСОР билан утиладиган уйлар орасида б ; ^
майдон куринди. К,алъа ичидаги саккиз жойда мав-

211

жуд бундай майдон нимага хизмат к и ла ли г

майдонда чаёнлар к ^и н д и . Улар зфмалар, деворга

чик,олмай пастга думалашарди. Чаёнзор майдоннинг

бошк,а тарафида хотинлар к ^ и н д и . Сарбозлар ичи-

даги таржимон уларга гап отди. Узаро гаплашишди.

Маълум булишича, к.алъада эркаклар й ^ , хотин­

лар Вишну худосига сишнадиган Брахма жамоати-

га мансуб. Илонларни улар к ,^ и б юборишган. Га-

зандалар х,исор билан злтиладиган майдонда ^ м а -

лашмок,да. Х отинлар хитобидан сунг илонлар

х;ужумга утиб, бир неча сарбозларни чак,ишди.

Темурбек амри билан порох-боруд солинган

кузачалар илонлар устига отила бошланди. Хотин­

лар фарёд солиб таслим булишларини билдириш-

ди. Портлаш лар илонларни парчалабгина к,олмай

хотинларга х,ам дах,шат солган эди. Асирга тушган

Х.ИНДИ хотинлар бу к,алъани шу кунгача х,еч ким

oлoл^^aгaнини айтиб, илонлар к,алъанинг асосий сок,-

чилари эканлиги ва улар шу мак,садда к,алъада бо-

кдлганини маълум к,илишди.

Te^rypбeк лашкари улар билан апок,-чапок, булиб

кетишди. Брахма аёллари ш ^ сарбозларга энди

душман кузи билан эмас, балки аёл кузи билан

к,арашди.

--------------

СИРЛИ ШАРОБ

Лашкар х,еч к,аерда к,аршиликка учрамай, Квита
султонлиги х,удудига етди. Йул-йулакай учраган
к.авмлар мусулмон булгани учун Мовароуннах,р
к,5^ и н и йулига FOB булмади. Квита султони Темур
бекни уз к,асрига таклиф к,илди. Султон Абдуллох,
Воли ал-М улк соч-сок,оли ок.арган, улур ёшдаги одам
эди. К.ую1^ зиёфатдан сунг у сафар мак.садини анг-

лагач, бош чайк,ади:

Эй улурвор амир, бу сафардан воз кечсангиз
яхши. Биламан, Х,индистонни забт этишга к,одир-
сиз, лекин йулингизни тусадиган бир бало борки,
уни енгиш мушкул.

— К,андай бало экан у?
— Вабо.

— Мен Форсда унга учраганмен. Х,инд вабоси-
дан х,ам к,Зфк^У1аймен.

— Такрор айтаман, улуг амир. Х,индистон вабо-
си уз халк,ига таъсир к,илмайди. Мусофир киши-
ларга юк,ади.

Темурбек бош чайк,аб, фикри ва ахди к,атъий
эканлигини билдирди. Султондан Дех,лига бориш
йулларини с^ади .

— Мултон йулидан борасиз. Х^1ндистон Мултон-
дан кейин бошланади.

Чиндан х;ам лашкар бу жойга етганида Темур­
бек султон гапларидаги х;ак,ик,атни англади. Ж ан-
гал ичидаги Мултон замини турли кукатлар билан
к,опланган. Бу шах,ардаги уйлар худад! Озарбойжон-
даги Боерга ^ ш а б , бир-биридан узок, к,урилган.
Мултон султони Темурбек истик,болига пешвоз чи-
к.иб, унга иззат-х;урматини к^сатиб, кечки таомга

таклиф к,илди-

— Дехдига боргунча йулингаз устида учта буюк
к,алъа учрайди, — деди Султон, — Маратх, Луни,
Жамна. Уларни эгалласангиз, Дехдига к,адам к,уйдим

деяверинг.
— Уларни четлаб ^ с а булмайдими?

— Й ^ . Шимолда ботк,о1ушклар, жанубда жан-
галлар йул бермаиди.

Уларнинг сух,батлари узок, ва давомли булди. Сул­
тон мех.монхонасидаги тушакка ёнбошлаган. Темур-
бекнинг кузига уйк,у келмади. У султондан олинган
зарур ахборот х,ак,ида бощ к,отирар эди. Бирдан
к,улоРИга синган дарахтнинг овози келди. У к,улига

213

кдличини олиб, ташк,арига чикди. Том устида тур-

ган сок,чилар х,ам трстамаётган овозлардан х;айрат-

да. Х,аво очик,, осмонда юлдузлар чаракдаб туриб-

ди. Шахмол ё б^фондан асар Богдан ажиб х,ид-

лар таралмокда. К'^атлар, дориворлар х,иди. Шуниси

КД13ИК, ЭДИКИ, мезбонларнинг биронтаси уйронмаган.

— Илонлар! - х,ай1дирди сок,чилар. Бор замини-

да мингларча илонлар римирлар, уларнинг бир-бир-

ларига тз^нашишларидан ^ода овозлар чик,ар эди.

Сах,ар шабадаси эсгунга к,адар илонлар х,арака-

ти давом этди. С '^ г улар секин-секин ж ^ а б кета

бошладилар. Бу вок,еага сок,чилар шовк,инидан уй-

ронган Мултон султони изох, берди:

— Бу жойларда х,ар кун кечаси илонлар айла-

ниб юришади, х,ашаротларни ейишади, катталари

кичкина илонларни х;ам ея беришади. Уларга х,еч

КИМ халал бермаса х,ужум к,илишмайди. Шах,арда

х,еч КИМ кечаси ташк,арига чик,майди. Илонлар уй

ичига киришмайди.

— Демак, х,ар куни барча уйларда илон уйини

булар экан-да?

— Балли, улур амир. Сиз х;али йулда жангаллар-

да бундан х,ам кдзик, томошаларни курасиз.

Темурбек Мултондан жунаб жангалзорларга

етишганда дарахтлар устида чинк,ираётган мингларча

маймунларни куришди.

— Бу маймунлар орасида одам х^лари х,ам бор.

Лашкар беш кун йул босса х,ам жангалларнинг

кети к^финмади. Маймунлардан булак бу жойларда

бирон жонзот учрамади. Жангал олтинчи куни ту-

габ, олдинда ботк,ок/шклар к^и н д и . Улардан ^ и ш

х,ам лашкарнинг тинкасини куритди. Сарбозлар чар-

чок, нималигини билмай, сафларида бардош билан

кетаётган кекса х,укмдорларига х,урмат билан к.араб,

ундан урнак олиб, олга босардилар. Них,оят, Ма-

ратх к,алъаси кузга ташланди. К.алъа олди КУРУ^,

УЫ

лик. Ammo унинг шимол ва жануб тарафи бсщок,-
ликлар.

Лашкарга т^таш га амр этилди. Чор атрофда бе-
х,исоб чодирлар к,ад к ^ а р а бошлади.

Темурбек чодирига лашкарбошиларни чак^1рди.
Узок, йиллардан бери у билан бех;исоб жангу жа-
далларда бирга булган сафдошларига бирма-бир
разм ташлаб, аста суз бошлади:

— Бу кунгача биз урушган улкаларда филни уч-
ратмаганмиз. Энди эса мухолифларимизнинг асо-
сий к,уроли булган бу махлукдарга дуч келамиз. Фил
шундай х,айвонки, х;^и з булиб шохи й ^ , от булиб
туёри й ^ , к ^ а т ейдиган х;айвон. Сузмок,к,а шохи,
тепмок,к,а туёри булмаган бу х;айвондан к,^к,маслик
керак. Филни урушга лойик, нарсаси йук,, фак,ат
жуссаси катта, хартуми узун. Бир к,илич зарби ила
хартумини кесиб ташлаш ё жарох;атлаш мумкин.
Урилган к,илич ёки найза билан филнинг к,орни ёри-
лади. Шунинг учун сарбозларингизга фил билан
урушмок, усулларини ^гати б к;уясизлар. Яна шуни
айтиш лозимки, сарбозларимиз филни оёкдари ос-
тига тушиб к,олишдан эх;тиёт булсинлар. Кучли
к,иличбозларимиз бир зарба билан филнинг тизза-
сини ишдан чик;аришлари мумкин. Сарбозларга яна
шуни х,ам билдириб к,^иш лозимки, улар ишлатиб
юрган тепувчи отлар, шохи билан сузувчи х,^излар
филдан х,ам хатарли. Фил устига кажава ортиб, унинг
ичида бир неча нафар зтс,чилар хам булади. Булар
сизларга к,араб келар экан, уларнинг хавфи арава
устида келиб турган у1^чилар хатаридан озрок,. Чунки
аравани й^отмокдан филни йук,отиш осондир. Ху-
сусан, сиз каби темир кийинган кишилар хеч к,^к,-

маса хам булади.
Темурбек унинг гапларини дик,к,ат билан тинг-

лаётган Fyp подшоси Абдол Гилзоийга нигох,ини

к.аратди:

215

— Сенинг талворли сарбозларинг бу фил зфу-
пшда бошк,алардан к ^ а яхши иш к,ила олади.

Л аш карбош илар эрталабдан машк,к,а тушишди.
Маратх к,алъаси атрофи жанг майдонини эслатар
эди. Темурбек одат б-^ича к,алъа бошлиги — кут-
вол Алаширга элчи юбориб, таслим булишни так-
лиф К.ИЛДИ. Рад ж авоби олингач, к,алъани к,амал
кдлиш ишлари бошланди. Баланд тогда к,урилган
к,алъа деворларини портлатиш учун нак,аб к,азиш
ловим. Аммо к,алъа мудофаачилари як^инлдттггян сар-
бозларга тош ёгдира бошлади. Бу манзарани к ^ и б
турган F '^ подшоси Темурбекка юзланди:

— Торнинг тепасига сарбозларни тошдан
сак,лаш учун бир неча ж ойга уй ёпиб бериш
керак. Улар уйни панох; к,илиб, нак,аб кавлаш-
лари мумкин.

Бу фикрда жон бор эди. Сарбозлар тундан фой-
даланиб к еракли н арсаларн и тепага чик,ариб
к,уйишди. Сунг к,алъа атрофида бир неча бурж к,ура
бошлашди. Бутун к ^ и н и ш бурж солаётган каби
курсатилиб уй ичидан нак,аб кавланиши пардалан-
ди. Бу х,ийлани к,алъадагилар сезмай, асосий дик,-
к.атларини бурж к,ураётган бинокорларга к,аратиб,
уларга манжанакдардан тош ёгдира бошлашди. Баъ-
зи уйлар бир томони бузилди. Сарбозлар уларни
кечаси билан тузатиб, яна баландрок, к,илиб к ,^ и -
шар эди. Тонг отгандан с ^ г улар пастга тушишар
эди. Бу вак,тларда эса Шер Бах,ром Марвозий бош-
лик, мух;андислар икки тарафдан нак,аб к,азиш иш-
ларини бажаришар эди. Сарбозлар бурж ичидаги
нак,абдан чик,к,ан тупрокдарни кечаси пастга олиб
тушириб, душман назаридан й>^ к^1ларди.

Бир куни Темурбек буржлардан бирининг усти-
га ок. байрок, ташлаттирди. Сунг унинг устига чи-
к,иб, к.алъа кутволини чак,ирди. Кутвол к ^ и н и б , у

билан кузлари т^наш ди.

— Сени бир ботир киши деб биламен. Шунинг
учун сенга таслим булишни таклиф кдламен. Икки
тарафдан к,он т^илм асин десанг таслим бул. Сенга
олий мансаб бериб, дустимга айлантирамен.

Кутвол к,ах,к,ах,а отиб кулди:
— Агар таслим булмасам-чи?
— К,алъани олганимдан кейин сени темир к,афас-
га солиб ^ д а куйдирамен.

Кутвол Алашир яна к,ах,к,ах,а отиб кулди;
— Эй Темзф Курагой! Биз зс;индилар улганимиз-
дан кейин рух,имиз жаннатга к ^ с и н дея куйдири-
ламиз. Агар бирон киши тирик куйдирилса жан-
натда мартабаси янада зиёда булади.
Кутвол ва унинг аскарлари астойдил жангга тай-
ёрликларини билиш к,ийин эмас эди. К,амалнинг
кдркднчи куни мух;андис Шер Бах,ром нак,аблар тай-
ёрлиги х;ак,ида ахборот бергач, Темурбек эрта тонг
билан порох тулдирилган нак,абларнинг пилигига ут
олдиришни буюрди.
Портлаш шу к,адар кучли булдики, худ/\и зилзи-
ладек атроф гумбурлаб ларзага келди. К,алъанинг
икки девори к,улаб тушди. Х^1ндилар умрларида би-
ринчи марта порохга дуч келганларидан довдираб
К.ОЛИШДИ. Портлаш уларнинг эс-х,ушларини олиб

K.WH.
Мовароуннах,р лашкари к,алъага шиддатли х,у-

жум бошлади. Х,индилар даста-даста булиб тас­
лим булишди. Алашир х,ам асирга олинди. Уни те­
мир к,афасга солиб тахланган ут тарами устига

к,уйишди.
— Сен чиндан х,ам мард ва жасур киши экан-

сен, - деди Темурбек, - истагинг буйича утда
куясен. Шафк,ат сурамайсанми?

— Эй Темур К^фагон! Биз х,индилар ок,ибат куя-
миз. Тирик куйдирилсам нирванада баланд марта-

бага к^ариламан.

217

- Сен чиндан х.ам жаннатингда юксак марта-
бага лойик,сен. Утни ёк,инг!

Шамол эсиб тургани учун уг тезда аланга ола

бошлади. Аммо угмай бирдан момак,алдирок, гул-

дираб, шаррос ёмгир к,уя бошлади. Ут ‘^ д и .

Бу Аллох, иродаси эмасмикан, деган фикр Те-

мурбекда уйгонди. Унинг ёдига Лидия подшох,и Крез

билан булган вок,еа тушди. Уни асир олган форслар

катта угин тарами устига чик,аришиб, тагидан ух

к,^иш ади. Ривоятга к ;^ а, Крез худога нола кдлиб,

ибодатлари ва эх,сонлари эвазига уни улимдан

халос этишни с л а га й . Шунда жала к,уйиб ^Ьии '^ и -

ради. Дах,шатга тушган Форс подшох,и Куруш Крезни

озод к,илибгина к,олмай, уни уз мулозимлари к.ато-

рига олади. Бу вок;еа бундан бир минг етти юз йил-

ча мук,аддам булиб утган, лекин тарих сах;ифасига

мух;рланиб к,олган. Бугун х,ам шундай сирли вок,еа

куз ^ г и д а содир булди.

Темурбек уз х,аётидаги бундай сирли жумбок,-

ларга к-^икиб кетган булса х,ам, бугунги х,одиса унга

галати таъсир кдлди. Бу, шубх,асиз, доимо уни к;ул-

лаб-к,увватлаб келаётган Аллох;нинг унга ишораси.

Булмаса эсиб турган шамол бирдан т^ таб , жала

к,уйиб берадими?

— Алаширни к,афасдан озод к,илиб, к,алъага к,а-

маб к,^инг.
У мингга ЯК.ИН аскарни к,алъада к,олдириб, Луни

к,алъаси томон юришга амр к,илди.

--------------

ЭДИК,УДНИНГ РОЯСИ

Князь Симеон Кирдяпа доврук.ли амирлашкар
ЭДИК.УДНИНГ х;ар бир сузини к.орозга х,афсала ила
ёзарди. Бугдойранг, урта буй, мик,ти гавдали Эди
к,уд эса шахсий мирзосига айланган Симеонга му

х;им хатни ёздираркан, беихтиёр дунё ишларидаги

ралати жумбокдар, такдир ;^ини ва к,исмат занжи-

ри х,ак,ида уйлаб к,олди. Уйламай х,ам буладими?

Бундан йигирма икки йил мук,аддам у, 25 бах,орни

к,аршилаган манрит зодагони — К,умкент к,алъаси

х;окими К,утлур К,абонинг ^ л и Эдик,уд Мовароун-

нах,р х,укмдори Амир Темурбек хизматига кирди.

Уша, унутилмас 1377 йилда маищур Урусхон наби-

раси К,утлур Темур х,ам у билан бирга эди. Улар Те­

мурбек саройида Т^тамиш ни х,ам к^иш ди. Уч йи-

гит узаро дустлашиб, Сох,ибк,ирон к,ушинида хиз-

мат к,ила бошлашди. Уша, шиддатли ёшликнинг

суронли давридаги жангларда улар бой тажриба

орттириб, амир унвонини олишди.

Т ^там и ш дустлари Эдик,уд ва К,утлур Темурдан

Олтин Урда тахтини эгаллаш учун курашда ёрдам

суради. Улар рози булиб, Тухтамишнинг х,арбий

юришларида к,атнашишди. У Ок, Урда ва Олтин

Урда тахтини эгаллаганда эса чин юракдан к,уво-

нишди.

Амир Т ^там иш эса хон булиб олгач, дустлари

амир Эдик,уд билан амир К,утлур Темурга тегишли

х,урмат ва эх,тиром к^сатмади. Бу к^фнамакликдан

разабланган амирлар Т;^тамишхон саройини тарк

этишди. Улар яна Амир Темур х,узурига к,айтишди.

Узларига мех,рибонлик ва мурувват курсат-

ган Сох,ибк,иронга астойдил хизмат к,илишди. Собик,

дустлари — эндиликда эса ашаддий душманлари

булмиш Т^Ьстамишга к,арши юришларда Темурбек

тарафида турган х,олда чинакамига жанг к,илишди.

Кейин эса Сох.ибк,ирон фатвосини олган х,олда уз

бахт ва омаддарини синаш учун Олтин Урда тахти

учун кураш бошланди. Т^тамиш ва унинг -^иллари

билан 15 марта жанг к,илиб, охири ралаба к,озониш-

ди. К.утлур Темурхон них,оят Олтин Урда хони, Эди-

К.УД эса унинг содик, амирлашкари булди.

219

Ёзинг, князь, ёзинг, — деди Эдик,уд Симеон

Кирдяпага мулойим бок.иб, — шундок, ёзингки, Лит-

ванинг буюк князи к,уйнига к.андок. илонни солга-
нини билиб олеин.

Кумуш тахтда савлат т ^ и б ; ^ р г а н К,утлур Те-

мурхон бош ирраб, амирлашкар фикрларини тас-

дикдади. У хонликнинг барча ишларини бежиз дусти

измига топширмаган. Чунки доврукди Эдик,уд акди

уткир, к,алби сахий, ута зийрак ва фаросатли. Амир­

лашкар зукко табиати, олиму фузалолардан тортиб

фак^ир кишиларгача барча тоифа вакиллари билан

тез ТИЛ топишади. Базму зиёфатларнинг эса тенги
й ^ амини у!

Эдик,уднинг йигирма угли бор. Дусти шундай сер-

фарзанд. Улар х,озир Олтин Урдага к,арашли вило-

ятларда х,оким — ноиблик кдлишмокда.

— Бу хатни, — деди К,утлут Темур Эдик,удга маъ-

ноли нигох, ташлаб, — шахсан князнинг узи Литва-

га элтиб, Витовтга топширсин.

— Х,а, — маък,уллади Эдик,уд ва Симеонни ке-

тишга ишора к,илди. Князь чикдб кетгач, хонга ни-

гox^IHИ к,аратди;

— Менда бир ажиб роя бор, дустим.
— К,улоРИм сенда, дустим, — деди к,изик,синиб

К,утлур Темурхон.

--------------

ЛИТВА КНЯЗИНИНГ ХОМХАЁАИ

Тожу тахти ва к,ушинидан ажраган Т^там иш
панох истаб Литвага келди. У бу ерда аскар
туплаб яна Олтин Урла тахтини эгаллашни орзу

к.илган эди,
Литванинг буюк князи Витовт уни иззат-икром

билан кутиб олди. К,уюк, зиёфатдан с ^ г Витовт асл

мак.садига к ^ д и :

— Т^тамишхон! Мушкул ах,волдалигинг менга
маълум. Аммо мен сенга, омадингга ишонаман.

— Рах,мат, буюк князь. Мен х,ам сенинг мар-
х,аматинг ва мурувватингга ишонаман. Менга лаш-
кар бер.

Витовт шароб тула к,адах,ни унга узатди;
— Ич буни, Т^тамиш. Сух,батимиз узок, булади.
Зиёфат охирида Витовт ТзЬстамишга князь Си­
меон Кирдяпанинг К,утлур Темурдан келтирган ха-
тини к^сатди.

— Бу фоний дунё ишлари кдзик,, — деб ёзилган
эди унда, — бутун хон булсам, эртага к,очок, бир
кимса булишим мумкин. Х,озирча бой булсам, эрта­
га балки гадо булурмен. Бугун дустларим куп булса,
эртага шунча душманларим пайдо булур. Т-^тамиш
иккимиз учун х;ам бегона киши. Алалхусус, у ме-
нинг ёвуз душманим. Уни менинг илкимга топшир.

Князь Витовт савол назари билан Т^тамиш га
бок,ди. Унинг ранги ок,ариб, кузлари бежо уйнаб
кетди.

— К ,^ 1^ма, хон. Мен унга шундай жавоб ж ^ а т -
дим. Мана, эшит: мен зинх,ор Т^Ьстамишхонни сенга
тутиб бермайман. Аксинча, сен билан, эй Темур
К,утлуг, мардлар майдонида куч синашаман.

Трстамиш сакраб урнидан турди. Витовтнинг ол-

дига тиз чукиб нола к,илди:
— Парвардигор х,ак,к,и, бу саховатингни унутмай-

ман. Зинх,ор! Айт, улут князь, нима билан яхшили-

гингни к,айтарай?
Т^тамиш к,имматбах;о тошлар билан безатилган

к,иличини унинг олдига к,уйди.
— К.ИЛИЧИНГ узингга буюрсин, хон, - кулди Ви­

товт, — мен сенга уз шартимни айтурман, Менга
Москва князлиги ва бутун рус ерларига ^^укмрон-
ликни инъом этурсен. Эвазига сенга Олтин Урда тах-
тини к,айтариб олиб берурмен.

221

— Розиман, буюк князь!

/ш тва князи урушга астойдил тайёрланди. У Ол-
тин Урда х;укмдори К.утлур Темурга к,арши куращ
байрорига рус князларидан ташк,ари урушк,ок, не-
мис рицарлари, поляклар, татарлар, волохлар, по-
долянларни х,ам т^ л а д и .

Витовт Кестутович ^ о ч а р к,уролларига х,ам кат-
та умид борлади. У бой уруш тажрибасига эга Т ^ та-
мишнинг х,арбий мах,оратидан х,ам унумли фойда-
ланди. Витовтнинг христиан байрори остида мусул-
монларга к,арши жанг к,илиш учун 74 донгдор рус
князлари х,ам уз дружиналари билан етиб келишди.
1380 йилги машх,ур Куликово жангида узини к^фсат-
ган рус бах;одирлари х;ам улар сафида эди.

1399 йили Ворскла дарёси сох,илида К,утлур Те­
мур Витовтнинг улкан к,ушини билан тук,нашди.
Уточар зам бараклар, утсочар мушкетлар билан
к,уролланган, сараланган урушк,ок, немис рицар­
лари, ляхлар, поляк шляхтичлари, рус дружина­
лари узларининг салобати билан юракларга рул-
рула соларди. Т'^Ъстамишнинг отлик^лари х,ам жанг-
га шай х,олда х,ужумга ишора кутарди. Амир Темур
к,ушинида узок, йиллар к,илган хизмати давомида
куплаб К.ОНЛИ жангларни куравериб кузи пишиб
кетган К,утлур Темур кучлар тенг эмаслигини ту-
шунди. Вак,тдан ютиш мак,садида у Эдик,уд чизган
реж ага к '^ а душман билан музокаралар бошлади.
К '^ш к кучи келгунча маррур Литва князини чалри-

тиб туриш лозим.
Витовт юборган элчиларни К,утлур Темур иззат

икром билан кутиб олди.
- Буюк князь номларини тангаларда^ ёздираман,

- деди у элчиларга, - уларни Олтин Урда хонли-
гига оталик, кд^лишларини илтимос к,иламан.

Литва э л ч и л а р и д а н бу гапни эшитган Витовт
маррурланиб кетди. К,ароргох,ида базм бошлаб, х,еч

к,андай жанг-жадалсиз эришган галабасини ни-
шонлади.

Ана шу вак,тда Эдик,уд бошчилигидаги к ^ а к ч и
кучлар етиб келди. К,утлур гафлатда к,олган Литва
к ,^ и н и орк,асидан кутилмаган зарба берди. Жанг
кечгача шида,ат билан давом этди.

Витовт душман тарафда х,ам туфанглар борлиги-
ни билмаган эди. Унинг замбаракларига к,арши жа-
воб очилганда, рицарлар сафи тузиб кетганда-
гина у уз хатосини англади.

Ворскла дарёси сох.илидаги жангда Киев, Брянск,
Смоленск, Рильск, Вельск, Полоцк каби 74 донгдор
рус князлари, боярлар ва воеводалар х,алок булиш-
ди. Улар орасида Куликово жанги к,ах,рамонлари-
дан князь Андрей Полоцкий ва князь Дмитрий Труб-
чевский х,ам бор эди.

Буюк князь Витовт билан Т^тамиш эса душман
таък,ибидан аранг к,очиб к,утулишди. К,утлур эса душ­
ман изидан к,увиб, Киев князлигига бостириб кир-
ди. Рус шах,арларининг онаси булган Киев к,арши-
лик курсатишга ожизлигини сезиб, бошига келган
офатдан к,имматбах,о совралар билан к,утулишни
уйлади.

Доврукди Эдик,уд Киев князидан уч минг олтин
рубл товон олгач, орк,ага к,айтишга буйрук, берди.

-------------

МУСУЛМОН БУЛГАН Х.ИНДЛАР

Бир манзилгохда Темурбек х.узурига х,инд к,авм-
ларига мансуб бир неча киши арзга келганини
эшитди. Тилмочни чак,ириб, улар билан сух,бат-
лашди.

— Улур амир! — деди басавлат бир ок,сок,ол. —
Биз Дехлини забт к,илмок,чи эканингизни эшитиб,
бутун жамоамиз билан хизматингизга келдик.

223

Темурбек тааж ж уб ила х.инд жамоалари бош-
^шкдари булган ок,сок,олга тикилди.

— Сизлар Х.ИНД була туриб, уз диндошларингиз-
га к,арши к,урол к^лгариб нима учун менга ёрдам бер-
мок,чисиз?

— Биз Х.ИНД булсак х.ам бошк,а х;индлар назари-
да ифлос-нажасмиз. Бизни одам к,атори к^иш м ай-
ди. Нафрат билан к,арашади. Х,индлар наздида на-
ж ас деб аталиш очлик билан улишга тенг. Бизлар
умр б уй и бошк,аларнинг дастурхонидан ортиб к,ол-
ган с^шгакларни кемириб -^амиз. Х,индлар бизни
х;аммоллик, фаррош, тах,оратхоналарни тозалаш каби
ишлардан бошк,асига олишмайди. Эшитдикки, сиз-
нинг динингизда бундай айирмачилик й ^ . Мусул-
монларнинг х,аммаси баробар экан. Шунинг учун
биз х,ак,ирлар мусулмон динига ;^иб, дустингизга
дуст, душманингазга душман булмок,чимиз.

— Сизлар пария табак;асидан экансизлар-да, —
деди Темурбек.

— Х,а, улур амир.
Темурбек уларга хайрихох, бокди. Одлдй, х ^ л а н -
ган халк, ундан адолат истаб келмокда. Демак, унинг
шиори — «Куч адолатда» дунё буйлаб тарк,алмокда.
— Мусулмон булишларинг табрикка лойик,. Барча
к,атори тенг х,ук,укди буласизлар. К,изларингизни х,ар
к,андай мусулмон к,авмига чик,арганларингиз каби
улардан к,из олишларингиз х,ам мумкин. К,ай ишни
хохдасангизлар эркин к,илаверасиз. Х о т и н л а р и н г и з
мах,р билан никохданади. Талок, булганида улар на-
фак,асини олаверади. Оч к,олишмайди.
Ок,сок,оллар бир-бирларига к,араб к,^ишди.
— Биз, — деди улардан яна бир улури, - уз их-
тиёримиз билан мусулмон булмокда х,озирмиз. Ле
кин шу ^ и н д а бир илтимосимиз бор. Биз мусулмон
булганимиздан кейин х,индлар бола-чак,аларимизга
озор беришлари мумкин. Шунинг учун мусулмон-

ликка з^танимиздан кейин бола-чак,аларимизни му-
сулмон улкасида истик,омат кдлишлари учун ер аж-
ратиб берсангиз.

— Бу илтимосингизни, албатга, бажарал1ен.
Уша куни «пария» табак,асига мансуб минглаб
х,индлар Темурбек ажратган уламолар иштирокида
ислом динини к,абул кдлишди. Улар турли вазифа-
лар ва ишларга тайинланиб, Темурбек к ,^и н и саф-
ларини тулдирди.
Дехди йулидаги яна бир манзилда Темурбек х,узу-
рига мажусийлар вакиллари х,ам келиб, уз арзла-
рини баён к,илишди. Яздо к,асабига мансуб бу одам-
лар Темурбекни Эрон х,укмдорларига ^ш атиб ша-
х,аншох, сифатида улурладилар. Улар Эрондан турли
сабабларга кура х,айдалиб, Х,индистонга келиб
к,олишган. Уз ватанларидан айирилганларига икки
аср ^ г а н булса з(.ам форс тилини унутмай, шу тилда
гаплашишар экан. Асосий машгулотлари дех,к,ончи-
лик ва чорвачилик.
— Бизни баъзилар нажас деб нафрат к,илади-
лар. Й-jhc,, бизлар ахди китобларданмиз. К,уръони Ка-
римда хабар берилгандурки, китоби бор к,авмлар
нажас эмасдур. Бизнинг китобимиз эса энг к,адимги

«Занд»дир.
Темурбекнинг ёдига устози Абдуллох, К,утбнинг

мадрасада ^иганларида турли динлар хусусида айт-
ганлари ёдига тушди. Зардуштийларнинг эса бун-
дан к,арийб икки минг йил мук,амам яратган «Авес-
то» китобида «Занд» атамаси учрайди. Ушанда Эрон-
да зардуштийлик кенг тарк,алиб, давлат динига
айланган. Ёрутлик ва эзгулик рах;намоси Ахурамаз-
да х,амда ёвузлик ва жах,олат рамзи Ахримон х,ак,ида-
ги х.икоятлар х,икматга эгалигини Абдуллох; К,утб,
уларга, Мадраса талабаларига тушунтириб, «Авес-
то» асли Хоразмда вужудга келганига ишора к,илган

эди.

225

— Биз бутга чук^нмаймиз, бутхонамиз х,ам й ^ ,
Якка ва ягона худога ибодат к,иламиз.

— Утга сиринмок, х,ам бутга сиринмок, билан бир-
дек эмасми?

Биз оташпараст эмасмиз. Аммо ут покиза нар-
садир. Шунинг учун ^ н и эх,тиром к,иламиз. Улуг
амир, биздаги табак,а тарихи хусусида бир ориз суз.
Эрондаги табак,алар худди Х,индистондагидек бир
неча табак,ага булинади. Биринчи табак,а уламолар,
иккинчиси уруш киш илари — сипох,ийлардир.
Учинчи табак,а эса ишчилардир. Туртинчиси эса
дех,к,онлардир. Лекин Эронда «пария» табак,аси й ^ .

— Сизлар х,индлар каби улганларни куйдира-
сизларми?

— Йук,, бизлар уликларни дах,маларга элтиб
к,уямиз. Уларнинг суякларини йириб остадонларга
к,уямиз. Биз сувни х,ам, ерни х,ам палид к,илмаймиз.

— Уз юртларингиз Кирмон-Яздуга к,айтишни хох;-
лайсизми?

— Й ^ , улур амир. Биз у жойга борсак, тирикчи-
лигамиз утмайди. Гадойлик к,илиб кун кечиришдан
орланамиз. Очликдан улсак х,ам бир кишига к,ул
узатмаймиз. Бугун сиз Эрон шах;аншох,исиз, биз-
ларни эх,тиром к,илганингиздан хурсандмиз. Илох,им
умрингиз узок, булсин. Биз юртимизга к,айтишни
хохдамаймиз. Шу ер энди бизнинг ватандур.

--------------

ЛУНИ ЮТВОЛИНИНГ Х.ИЙЛАСИ

К,амал ишлари кунгилдагидек бораётган булса
х,ам Саййид Ва1^к,оснинг к^шгли безовта эди. Урду-
гох, сок.чиларидан икки киши й ^ол ган и бежиз эмас.
Душман уларнинг режасини пайк,аган булиши мум-
кин. Темурбек к,алъа кутволи Кортор тажрибали ва
маккор саркарда деб бекорга уни огохлантирмаган.

Саййид Вак,к,ос Шер Бах,ром Марвазий шогирд-
лари — мух;андисларнинг нак,аб ишлари тугаб к,ол-
гани ва эртага к,алъа деворларидан бирини портла-
тиш мумкинлигини айтгандан с ^ г кунгли анча тас-
кин топди. У эртагаёк, х,ужумни бошлашга к,арор
К.ИЛДИ. Шу фикр ила ^дугохда ёстик,к,а бош к,;$шди.
У к,анча мизриганини билмади. Карнай-сурнайлар
овози, гумбурлаган товушлардан сапчиб урнидан
турди.

Ташк,арига чик,к,анда ^дугох, тарафга бостириб
келаётган вах,ший филларни к ^ и б , шошиб к;олди.

Жангалдан ^ аё тга н филларни к,^к,итиш учун
чалинган карнайлар акс натижа бериб, филларнинг
й^шалишини ^дугох; тарафга узгартирган эди.

Атроф олатасир булиб кетди. Чодирларни янчиб
^ и р и б келаётган филлар дах,шатли эди. Уларнинг
оёкдари остида к,олган сарбозларнинг фарёди оламни
тутди. Унбоши-ю юзбошилар х;ам аскарлар к,атори
гангиб кетди. Филлар бошк,а тарафдан яна орк,ага
к,айтиб, саросимани кучайтирди. К,алъадан эса фур-
сатни ранимат билган Кортор жангчилари к,уллари-
да машъала кутарган х,олда х,ужум бошладилар.

Саййид Вак,к,оснинг сарбозлари сон жих;атидан
куп душман билан жанг бошладилар. Икки тараф
х,ам жон-жахди билан олишар эди.

Саййид Вак,к,ос аскарлар авлодидан булгани учун
атрофини к,уршовга олган йигирма х,инд билан жанг
к,илар, жарох,атларига к,арамай рупарасида пайдо
булган душманни ер тишлатар эди. Бир к,улида болта,
иккинчисида к,илич.

Кортор жангчилари бундай бах,одирга х;али дуч
келишмагани учун бир навкар к,андай к,илиб ун ас-
карни кдск,а фурсатда ер тишлатишига тан бермай
иложлари йук, эди.

Саййид Вак,к,ос орир яраланиб, болтаси к,улидан
тушди. У унг к,улидаги к,иличи билан рак,ибининг

227

б ^ н и г а солганида орк,асидан найза санчилди. Унинг

сарбозлари уз к,зшондонларини асир олиб кетаёт-

ган х;индларни к ^ и ш д и . К,аттик, жанг к,илиб, уни

к,угк,аришга интилишди. Лекин кучлар тенг эмас эди.

подшосининг жангари афронлари х,ам к,анча-

лик душманни уддиришса-да, к,уршов доираси

тобора кичрайиб борарди. Уларнинг тах,ликали

к,уроли — талвор юзлаб х,индл.арни ер тишлатса х,ам

вазият х,индлар фойдасига узгармокда эди.

С аййид Вак,к,ос х,ушига келганда узини к,алъа

ичида — кутвол Кортор к,аршисида к ^ д и . Пахда-

вон к,омат, шоп муйловли, к,ирк, ёшлардаги кзпгвол

унга тантанали нигох, ташлади:

— Узингизга келдингизми, амирзодам?

Унинг ишораси билан табиб х,инд Саййид Вак,-

К.ОС жарох;атларига малх,ам к,уя бошлади.

— Бугун азиз мех,моним бу^ласиз. Х,озирча дам

олинг.

Кортор узининг хос хонасига кириб, к,у^лига к,ороз

олди. У Дехди султонига узи к,озонган галабасини

ёзиб, к,улига тушган Амир Темур урлининг жаро-

х,атлари орир булса х,ам сорайиши мумкинлиги ва

ундан унумли фойдаланиш хусусидаги фикрларини

баён КД1ЛДИ.
— Бу мактубни зудлик билан Дехдига элт, —деди

у мулозимига.

— Бош устига, х,азратим.

Кортор чук,ур уйга ч^^ди. Такдир инъом этган

бундай совра х,аётда бир булади. ------- ^

БРАХМАННИНГ БАШОРАТИ

1398 йил 17 декабрда Мовароуннах,р лашкари
Дехди 1^аршисида саф тортди. Унг к,улда амирзода
Пир Мух,аммад, амирзода Сулаймоншох, бах,одир ва

узга амирлар; чап к,улда амирзода Султон Х,усайн
бах,одир, амирзода Халил Султон, Жах;оншох, ва
бошк,а амирлар; манглойда амирзода Рустам, амир
Шайх Нуриддин, амир Шох,малик, Аллохдод туриш-
ди. Темурбекнинг узи эса лашкар к,албида туриб
шах;ар деворлари олдида сафланган х,инд к,;^ини-
ни назардан ^казмокда. Унда аник, ахборот бор.

Султон Мах,муд ва унинг бош к,^ондони Мал-
лухон ^ минг отлик,, йигарма минг пиёда, бир юз
йигирма занжир жангчи филлар булиб, уларнинг ус-
тига ёроч кажавалар ^натилган, х;ар бир фил усти-
даги кажавада бир неча камонбоз. Фил к,аторлари
орасидан «ёнар кузалар» отувчи раъдандозлар ва

мартаба сакраб учувчи — темир учли узун порт-
ловчи ^ отувчилар ;$фин олган.

Темурбек ракдбнинг энг хавфлиси филлар эка-
нини яхши билгани учун зарур чораларни оддиндан
к)фиб к,5^ган эди. Унинг амри билан филлар х,ужу-
ми кутилаётган чизик, буйлаб чук,ур хандак,лар
к,азилди, похол ортилган юзлаб туялар шай этилган
булиб, уларнинг юкларига ут к,уйилгач, филларга
к,арши солиш мулжалланган. Филларнинг туялар-
дан к,^к,ишини унга айтишган эди. Бундан ташк,а-
ри, у темирчиларга ^лткир тигли учбурчак шаклида-
ги темир caнчк^^лap ясаттирдики, улар к,андай х,олат-
да х,авога отилишидан к,атъи назар, ерга тушгач, бир
к,ирраси албатта тикка туриб к,оларди. Отликдар эса
уларни филлар келиши тахминланган йулларга к,адаб

чик,ишган.
Темурбек ишораси билан лашкар олдида мавло-

но Носириддин Умар жойнамозини тупрок, устига

солди.
Темурбек отдан тушиб, икки ракат намоз ^ и б ,

Аллох, даргох,идан зафар тилади. Сарбозлар ва лаш-
карбошилар пайгамбар ёшидаги саркардаларига
эх,тиром ила к,араб, унинг амрини кутардилар. Х,ар

229

бирлари Аллох, иноятига сазовор Сох,ибк,ирон учун
жонларини фидо этишга шай туришар эди.

Ж анг Темурбек режаси к,анчалик тугри булга-
нини дастлабки соатдаёк, к^сатди . Филлар ёнаёт-
ган туялар зарбидан, ердаги санчк,илар орриридан
б^осириб, х,инд лашкари сафини янчиб кета бошла-
ди. Сарбозлар, филлар бир-бирларига аралашиб
кетишди. Уткир к,илич зарби ва найзалар одамлару
филларни йик,итар, филбонларнинг фарёди, жанго-
вар наъралар бир-бирини босиб кетарди. Темур-
бекнинг набираси Пир Мух,аммад к,иличи билан
филга х,ужум к.илганидан рухданган Халил Султон
х,ам якднлашган филнинг хартумини шамшири би­
лан кесиб ташлади. Султон Мах,муд ва Маллухон
жанг бой берилганини к ^ и б , к,очишга тушиб, ша-
х,ар дарвозасига от к,^иш ди. Улар Д е х ^ н и ичка-
ридан мудофаа к,илишни ^ ^аш д и . Улар билан жанг-
дан к,очган захира к ,^ и н х,ам пойтахтга бекинишди.

Ок,шом тушганда жанг т^ тад и . Тор-мор булган
х,индларнинг к ^ и асирга тушди, к,очди. Ж анг су-
рони тингач, Темурбек шах,ар дарвозасига етишган
бу^лса х,ам лашкарга дам беришга амр берди. Энди
душман х,овридан тушди. Бели синди.

У Лаби х,авзи хос деб аталадиган мавзеда чоди-
рини тикдирди. Х,узурига саркардаларини чак^1риб,
машварат ^ казган и д ан сунг тун зулматига ч^оскан
Дехдини к '^ган и отланди. Х,исор устида х,инд сок,-
Ч11лари. Шоп муйловли, темир к,алпок, кийган.

Темурбек хос навкарлари билан эртага забт эти-
лиш га мах,кум шах,ар х,ак,ида уй суриб турганда
х,исор устидан ^ учиб унга як,ин жойга тушди. Сар-
карданинг завк^1 ж^дпиб, ёнидаги сок,чидан камон
ни олди. Узига отган х.исордаги х.инд аскарини
мулжалга олди. Устози Самир Тархон угитларини
эслаб, ёйни тортиб юборди. Тепадаги сок,чининг
фарёди эшитилди. Ук, унинг юзига теккан эди.

2Л0

— Офарин, бува!

Халил Султон Темурбекка х;авас билан к,аради.
Шу вак,т Х.ИСОР устидан хитоб янгради:

— Амир Темур!

Х,исор устида аргувоний кийинган бир киши
к^инди;

— Темур!

У ниманидир гапира бошлади. Темурбек ёнида
х,озир булган тилмоч унинг сузларини таржима
К.ИЛДИ. Дехди ахдининг М'^табар ок,сок,оли, насли-
насаби Ю1^ори булган бу зот брахман булиб, х,инд-
лардан ташк,ари мусулмон уламолари ^таси да х;ам
баобру. Унинг гаплари мазмунини айнан келтирса
шундок,:

— Темур! Дех,ли к,амалини т^тати б, орк,ангга
к,айт, булмаса к,ах;римга учрайсан. Умринг к,иск,а-
ради. Агар шах,арга кирмай урушни т^татсанг, йи-
гирма бир йил яшайсан. Х,озир 63 ёшдасан. Сузим-
га к,улок, солмай шах,арга уруш билан кирсанг, ати-
ги етти йил умринг к,олади.

Темурбек ёнида турган уламо Носируддин Умарга
юзланди:

— Брахман нима демокда узи?
— Эй, улур амир! Сиз бундок, сузларга ах,амият
берадиган одам эмассиз-ку!
Темурбекнинг чехраси бир зум паришон туе олди.
Кейин унинг зфнини к,атъият эгаллади.
— Эй, брахман! Билгилки, улим менинг эски ош-
нам, бир-биримизга улфат булиб к,олганмиз. Йигит-
лигимдан ажал гох олдимда, гох ёнимда юради. Агар
сен мени к,урк,итмок,чи булсанг улимдан хам даХ”
шатлирок, суз топ.
— Менинг сузларим хак,ик,ат, — жавоб к,илди
брахман, — сен к,айтиб кетмасанг, ёк,имсиз хабар
эшитасан.
— У к,андай хабар булади?

231

— 'Урлингнинг улими туррисида.

Носируддин Умар ташвиш ичра Темурбекка ти-
килди. Аммо унинг чех;расида х,еч нима акс этмади.
Бутик, товушда жавоб эшитди:

— Ж анг майдонидаги барча аскарларимнинг ота-
лари бор. Дунёда биргина з^лим оталик булиб к,ол-
ган эмас. Агар унинг улими х;ак,идаги хабари келса,
мен бошк,а оталар угилларининг улим хабарики
эшитгани каби эшитаверамен.

Х.исордан брахман хабари келди:
— Сенга айтадиган бошк,а сузим й ^ .
Вак,т ярим кечадан орди. Урдугохда жимжитлик.
Темурбек т ^ а к д а ёстик,к,а бош к,уйди. Лекин кузла-
рига уйк,у келмасди. Брахманнинг гаплари зах,ри би-
линмокда эди. Саййид Вак,к,осдан дарак йукдигидан
к^шгли безовта эди. Брахманнинг сузлари эса унда-
ги хавотирни кучайтирди. Бирдан ер остидан гум-
бурлаган товуш эшитилди. Зилзила бошланди.
Шах,ардан вах,имали к,ичк,ирикдар ва фарёдлар
эшитилди. Ч -^иб уйгонган сарбозларда х,ам вах,и-
ма. Шу вак,т Темурбекнинг к'^сидан бир нидо оти-
либ чикди:
— К,урк^1англар, йигитлар! Мен сизлар биланмен.
Сарбозлар узларининг падари бузрукворлари
булиб к,олган йулбопгчиларини к ^ и б , тинчлана бош-
лашди. Улар х,исор устида гапирган брахманнинг
дукдарини эшитишгани учун, зилзилани шу се:)^р-
гар брахман чакдрган деб уйлашган эди. Лжабо, Со-
х,ибк,ирон «К,^к,манглар!» деганидан сунг бирдан
зилзила т^тади . Энди улар уз йулбошчиларининг
сехри брахманникидан хам сира к.олишмаслигини

англашди.
— Сохиб-ул-к,ирон!
— Сохиб-ул-кдрон!
Лашкарнинг макрур олк,ишлари чор-атрофни ту­

та б кетди.

Темурбек чодирига кириб кетаркан, лашкарнинг
шодон к.ийк,ирикдари сира тинмас эди.

— Адолат шамшири!
— Шариатпанох,!
Дехди деворлари тагларидан к,азилаётган нак,аб-
ларга порох тулдираётган Шер Бах;ром йигитлари-
нинг х,ам рух,и баланд. Тонг отгунча ишлар битади.
Бир ишора билан тош деворлар портлайди. Ша-
х,ар такдири х,ал кдлинади.
Чодирда эса уларнинг рах;намоси х;ордик; олмок,-
да. У лашкарини уйлайди. Шунинг учун х,ам уни бар-
ча навкар падарибузруквор дейди.

-------------

К.ОН ЮТГАН ОТА

Тонг сах,арда Темурбек Дехдига х,ужумни бош-
лади. Олдинги сафга у махсус тайёрланган булинма
— четин сарбозларини к,5шди. Улар улимни писанд
к,илмайдиган, х,ар к,андай огрик,-азобларга чидамли
кишилар эди. Уларнинг к,уллари х,ам шундай чи­
дамли эдики, к,айнок, сувга солинса х,ам сесканмас
эди. Четин сарбозлари каби аччиги тез, лекин сод-
дадил одамлар рух,ини яхши тушунган Темурбек
уларни орир вазиятларда биринчи булиб ишга со-
лар эди.

Четинлардан кейин шах,арга Fyp улкаси афгон-
лари — к,аллобандоз сарбозлар — дах;шатли талвор
эгалари кириши лозим эди. Аммо вазият бошк,ача
туе олди.

К,алъа деворлари тагига к,уйилган порох портла-
гач, шах,арга кирган четинлар к,аршиларида совут
кийган х,индларни курдилар. Зирх,, к,уфтон кийган
х;индларга четин сарбозлари кдличлари кор к,илмас
эди. Fyp сарбозларининг талворлари темир либос-
ларга тегиб сирганиб тушар эди.

233

Пешинга як,инлашса х;ам сарбозлар шах.ар мар-
казига кира олишмади. Уларга к,арши филлар таш-
ланди. Сарбозлар улардан K.^K^viaca х;ам, барибир
филлар улардан к ^ л а р и н и янчиб ташлади. Жанг
чузилиб кетмокда эди. Кечга як,ин ишрол этилган
маррада Темурбек машварат чак,ирди. У саркарда-
ларига вазиятни тушунтирди. Фурсатни к,улдан бер-
масликка ундади.

— Энди узим шах;ар марказига йул очамен. Агар
ж асадим шах,ар к ^ а л а р и н и н г бирида к,олса х;ам
Дехдини олишингиз керак. Сарбозларга айтинг. Ша-
х,арни олганларидан кейин уни уч кун талашлари
мумкин. Эркакларни к,ул, хотин-кдзларни ч ^ и к,ила
берсинлар.

Саркардалар -^тасида жонланишни к^фган Те-
>гур уларга яна уз ваъдасини такрорлади.

Чодирда ёлриз к,олган Темурбек к,улига К,уръони
Каримни олди.

Одатда ^гyшкyл вазиятда у доимо К,уръонга му-
рож аат к,илар эди.

— Инно фатах,но лака фатх,ан мубино, — "^иди
у ва чех,раси ёришди. Бу оятда «Биз сенга катта ва
улур фатх,-кушойиш беражакмиз», дейилган.

Темурбек них,оят шодлигидан узини тутолмай
ташк,арига чикди ва унга югуриб келаётган мингбо-
ши Латифни к ^ д и . У х,аллослаб келгач:

— Ж анубий дарвозадан х,инд филлари келмок,-

да, — дея хабар к,илди.
— Филлар -$пгдан к,}фк,ишини биласизлар. Борудни

ишга солинг. подшоси Абдол
Кейин ёнида х;озир булган

Гилзоийга буюрди: ^

— Йигитларингни ишга соладиган к,улаи ф уР'

сат келди, Филлар хартумини кесишга мохирлар-

ни жангга ташла. Укчиларнинг бари филларни ни-

шонга олеин.

Улар душман к ^ с и г а к,адалган ук, каби шах;ар
ичига кириб боришди. Х,индлар бир узи ^ аскарни
улдиришга к,одир ажал селига бардош бера олмади.

Жануб дарвозаси эгалланиб, Темурбек лашкари
шах,ар ичига кириб кела бошлади.

Темурбек болтасининг сопи к,улидан чик^1б, ерга
тушди. У х,айрон булиб чирор ёрурида к,урукд1аб к,ол-
ган к,онларнинг к;алинлигидан болта сопи сирраниб
тзгшганини к ^ д и . "Узига назар солди. К,онли х,овузга
тушгандек совутлари буткул к,онга рарк, булган. Уруш
суронлари энди эшитилмас эди. Фак,ат сарбозлар-
нинг, улжа олаётган навкарларнинг шодон ва вах,-
ший хитоблари, хотин-к,излар фарёдигина эшити-
лар эди.

Чодирда эса Темурбекнинг х,узурига к,аймок, со-
линган косани келтирган рулом бирдан к,усиб юбор-
ди. Уни хижолатдан чик,ариш учун саркарда ох,ис-
та деди:

— Майли, ^лим . Хижолат булма. Биз, уруш ки-
шилари к,он ва жарох,атларга куникиб к,олганмиз.
Косани олиб кет, бошк,асини беришсин.

Рулом ;^нидан к^1мирламай яна к,айд к,илди. Шу
вак,т чодирга кирган амир Азизудгщн бу х,олни куриб,

бош чайк,ади:
- Сарбозларимиз х,ам к,усук, касалига учрабди.

Табибларнинг сузларига к,араганда бу вабо белгиси

экан.
Темурбекнинг ёдига Квита султони Абдуллох,

Воли ал-Мулкнинг огохдантирувчи гаплари келди;
— Дехдини фатх, к,илиш учун борганлар вабога

учраб, к,айтиб кетишга мажбур булганлар. Бу ка-
саллик Дехди ах,олисига таъсирсиз. Аммо четдан
келганларга фалокатдир.

- Сарбозлар. - деди Азизуддин, - юриб туриб
ё хизматда бирдан к,усишмокда. Икки соат ичида
х,олдан тойиб, х,аракатдан к,олмокдалар. Табиблар

235

айтиш ича, икки кун ичида бир пуст, бир сунгак
булиб к,оларкан. Куз косаси чук,урлашади, орзи
к,уриб, к,ул-оёкдари к,ораяди.

~ Асирларда касаллар борми?

— Х,а. Улардан бир неча кишида шундай ало-
матлар к'^инди.

Te^rypбeк бир к,арорга келиши керак эди. Вабо
тарк,аган жойдан тезрок, чик,иб кетилса лашкар омон
к,олади.

— Брахманни олиб келишди, — сок,чилар бош-
лири шундай ахборот берди. Х,укмдорнинг ишораси
билан ташк,арига чик,иб брахманни чак,ирди.

— Исминг нима?

Башоратчи брахман узини хотиржам тугаб, жа-
воб кдлди:

— Гони Хурта.
Тилмоч бу исм маъносини шархдади:
— Мук,адл,ас ут дегани бу.
Темурбек брахманга к,изик,иб разм солди. "S^pxa
ёш, сок,оллари к,ора. Озрин. Узига ишонган.
— Етти йил умрим к,олганини к,айдан биласен?
— Эй, амир, сен менинг сузларимдан к,урк,-
дингми?
— Сен мени к,андай ирода ва акд1дага эга экан-
лигимни: улимдан к,^к,маслигимни, урушдаги жа-
сурлигимни билганингда бу каби бех,уда гапни айт-

масдинг.
— Эй, с1мир, сен уруш майдонида улмайсан. Вил­

ки, шу икдимда х,аммага маълумки, брахманлар умр
буйи наф сини улдириб, х,айвоний, х,авойи х,авас-
лардан парх,ез кд1лишади. Брахман ваъз к,илган усул-
дан чик,май юрган булса, у одам келажакни кура

оладиган истеъдодга молик булади.
— Х ^ , — деди истех,зо ичра Темурбек, - узинг

келажагингни к,андай к р а с е н ? К,ай тарик.а уласен.
Брахман бу дах,шатли с>фок, эканлигини англади.

— Куз, - деди брахман узини хотиржам тугаб,
- х,ар нарсани к ^ а д и , лекин уз вужудини к ^ о л -
майди.

— Эй, брахман, бу жавобинг менга ёкди. Них;оят
3 ^ нук,тани топдинг. Сен озодсан.

Брахман таъзим бажо айлаб, чик^1б кетди.
Ташк,арида эса йири-нолалар эшитилди. Нима
гаплигини аникдаб келган сок,чилар бошлири хабар
берди:

— Янги мусулмон булган париялар сиз бу ердан
кетсангиз х;индлар бизни улдиришади. Шунинг учун
бизларни х,ам узингиз билан олиб кетинг, деб йир-
лашмоеда.

Темурбек амир Азизуддд1нга юзланди:
— Квита султонига каптар орк,али нома ж ^ а -
тилсин. Мусулмон булган пария халк,ини Х,индис-
тондаги мусулмонлар яшайдиган икдимларга ерлаш-
тирсин. Уларнинг эркин ва озод яшашлари чорала-
ри К^фИЛСИН.
Чодирга кириб келган Жок;у барлос шодон хи-
тоб К.ИЛДИ:
— Хазинадаги жавох,иру олтин-кумушлар икки
минг хачирга юк булади, Сох,иб1дирон!
— Йириб-йириб подага топширди, дегандек сул-
тон Мах;муд хазинаси бизга насиб кдлган экан, —
кулди Темурбек ва ж им ий тортиб к ,^и м ча к,илди.
“Бу насиба салтанатимиздаги ободончилигимизга
сарфлангай. Биринчи навбатда Самарк,андга, кейин
эса Шах,рисабзга!
Саркардалар чик,иб кетгач, Темурбек к^пачага
ёнбошлаб чук,ур )^га ч^пмди. Брахманнинг башора-
ти ёдига тушди. Унга ишонилса, умридан атиги етти

йил к.олибди.
Демак, шошилиш лозим. Салтанат юмушлари к ^ .

Рум, Хитой сафарлари...
— Шум хабар келтирдим, Сох.ибк,ирон.

237

Темурбек чучиб чодирда пайдо булган махфий
даракчиси — дарвешни курди.

— Урлингиз Саййид Вак,к,ос улдиридди.

Темурбек бошини к,уйи солди. Брахманнинг ба-
ш оратидан бир к,исми амалга ошибди. К,изик,, бу
одам, к,ай тарик,а келажакни к ^ а олади?

У ук^иганлари ва укданларини, шу ёшгача к^ган -

кечирганларини ёдидан }^каза бошлади. Етти ик,-

лимда иш к-^увчи махфий даракчилардан этишган

ажойиботу раройиботларни эслади. К,ачондир к,айси
бир уламонинг айтганлари ёдига тушди.

— Пайрамбаримиз Ухуд жанги майдонида «Ё Абу
Муслим!» дея хитоб к,илган эканлар. Шунда сах,о-

балар бу одам ким, дея сурашганида Расулуллох,

«Менинг вафотимдан юз йилдан кейин дунёга

келадиган пах^авон» деган эканлар. Буни к,арангки

чиндан х,ам юз йил ^ г а ч Абу Муслим дунёга кела-

ди ва тенги й ^ пахдавон булиб доврук, к,озонади.

Ун саккиз ёшида к,ирк, минг лашкарга бош булиб

х,алк, кузролонига рах,барлик к;илади. Дамашкд1и эгал-

лаб халифа Марвонни тахтдан туширади.
Абу Муслим з'^авонлик билан тахтни эгаллаган

уммавийлар сулоласини тугатади. Халифалик тах-
тини унинг к,онуний эгалари пайрамбаримиз авлод-
лари, Расулуллох,нинг амакиси Аббос авлодларига

топш ириди ва анча йиллар аббосийлар ноиби си-
фатида Мовароуннах.р ва Хуросонни идора к,илади.

Шу уламо пайрамбар Мух.аммад Мустафо (САВ)

айтган башоратни х,ам тилга олган эди. Сах,обалар

сурабдилар:
— Халифалик к,анча вак,т давом этади?

— М енинг вафотимдан сунг уттиз йил давом

Чиндан х;ам шундай булди. Демак, п а й р а м б а р
келаж акн и аник, кура олган. Вундай фазилат х,ам
мага 5^ам насиб к,илавермайди. Узини буткул

лох,га баришлаган, унинг ёди, унинг висоли, унинг
марх,амати дея яшайдиган, бутун умрини тоат-
ибодатга баришлаган зотларгина бунга эришиши
мумкин.

Темурбекнинг ёдига болаликдаги pop тушди. Унда
айтилган башоратларни эслади. Х,аммаси руёбга
чикди. Х,амма башоратлар. Бошига к,илич урилди.
Танасига темир ^тсдар санчидди. Ук,убатлар, жудо-
лик ситамларини к,урди. Бари-бариси х,ак,ик,атда
амалга ошди.

Брахман башорати х,ам шундай булса бордир. Де­
мак умри санок^ш к,олибди. Шошилиш керак. Шо-
шилиш. Уйлаган режаларини амалга оширишга ул-
гуриши керак.

--------------

КУТВОЛНИНГ ТАКЛИФИ

Саййид Вакдос ёнига келган табибга саволомуз
тикилди.

— Огох, булинг, амирзодам. Сизга тузок, тайёр-
ланган.

Бу огохдантиришдан унинг ч ^ к а н кунгли к ^ а -
рилди. Демак, отасининг куз-к,улокдари к,алъада х,ам
бор. У ёлриз эмас. Жарох;атлари х,ам битиб к,олди.

Табиб унга малх,ам к,уйиб чик,иб кетгунча мех,р-
ли кузларини ундан узмади.

Пешинга як,ин Кортор уни узининг мух,ташам
емакхонасига чак,ирди. Анвойи таомлар. Шароблар
к,уйилган.

Саййид Вак,к,ос умрида бирок марта шаробни
орзига олмаган. Кутволнинг к,угк,уси билан кузача-
даги шаробни б^ати ш и га турри келди.

Хонага рак,к,осалар, бир-биридан гузал х,инд к,из-
лари кириб келишди. Ёк,имли куйлар ш>Ьс ашула-

ларга уланди.

239

Х,аёт к,андай ишрин ва гузал, - дедд шароб-
дан ш иракаиф Кортор, - кдзларга 1^аранг. Улар хиз-
матингизга мунтазир.

Саййид Ваедоснинг ёдига Темурбекнинг ^итла-
ри тушди. У маишатга берилиб кетган ;^ли Мирон-
шох,га шундай деган эди:

~ Х,ар бир х,укумат бошидаги султонга тикилиб
турган бир оф ат бордир. У офат эса ялк,овлик ва
танпарварликдир. Х,ар бир х;укумат бошида турув-
чи султон-подшох,лар бу офатга мубтало булса, у
бир огох, киш ининг к,улида маглуб булмори шак-
шубх,асиздир. Мен к^рк, ёшимдан шу кунгача ша-
роб ичмадим. Беш вак,т намозни узрсиз хато к,ил-
мадим. Агар сен х,ам узингга топширилган мамла-
к а т л а р н и дои м и й х,олда яхш и идора к,илмок,чи
булсанг, айш -иш рат, ялк,овликни узингга х,аром деб
билгайсен. Агар бир коса шаробни лабингга теги-
зиб, бир кечани чиройли хотинлар билан ^к азар
экансен, эртаси куни ишдан чик,асен, уша куни
масъулиятингда булган давлат ишининг уддасидан
чик,а олмайсен. Кечаси ичган шаробинг эртаси
бзЬпаштириб, хуморга солади. Яна сенда гузаллар-
га рагбат пайдо булади. Ундан кейин кунларинг
шароб ичмок,, гузаллар билан алок,ада ^ а д и . Х,ало-
катга учраб, й ^ булиб кетган султонларнинг бар-
чалари ш ароб ичмок,, гузаллар сух,батида кун ке-
чирмок, билан мах,в булганлар. Мисол учун, бир
дех,к,оннинг ёки бир темирчининг уз ишидан син-
ганини эшитганмисен? У умрининг охиригача дои­
мо дех,к,он ёки темирчилигича к,олади. Тирикчили-
ги булган иш ини х,еч ким унинг к,улидан тортиб
ололмайди. Нима учун деганда, дех,к,он з<;ам, темир-
чи хам х,аргиз шароб билан, гузаллар ишрати би­
лан банд булган кишилар эмасдир. Бундаи нарса-
ларга сарф киладиган буш вактлари хам йукдир.
Шуни хам билиб куйморинг керакки, душманинг

х;ар к,анча шароб ичиб, гузалларга мойил булса, бу
сенинг манфаатинг.

Саййид Вакдос Корторнинг устма-уст шароб тула
косаларни б ^ ати ш и н и к ^ и б , Темурбек угитлари
маъносини обдан чак,арди.

- Ичинг, амирзодам, ичинг. Балки, бу умрин-
гиздаги с;^гги косадир. Ха-ха!

Саййид Вак,к,ос беихтиёр косадаги шаробни бу-
шатганини х,ам сезмай к,олди. Боши айланиб, тана-
сида к,андайдир лаззат сезди. Х,аёт чиндан х,ам гузал.

Ракдоса к,излардан бири Кортор ишораси билан
унинг олдига келиб, Саййид.Бак,к,оснинг сочлари-
дан силади ва пешонасидан упди. Ундан таралаёт-
ган х у ш б ^ х,ид ва тароват амирзоданинг мастлига-
ни кучайтирди.

Х,аётга бир марта келасан. Егин, ичгин, севгин.
Х,аммаси ^кинчи...

Кортор яна ичди. Огзига хурмо солиб чайнади,
- Амирзодам, — деди у кузларини сузиб, — мен
султондан мактуб олдим.
У яна узига шароб к,уйди.
- Агар сиз, - деди у косани бушатаркан, —
отангизга хат ёзиб, уни Х,индистондан чик,иб кети-
шини илтимос к,илсангиз, биз сизни озод к,иламиз.
Саййид Вак,к,ос бирдан х,ушёр тортди. Куз олди-
да Темурнинг важох,атли чех,раси намоён булди.

- Й ^ , - деди у кескин.
- Булмаса, уласиз. Мен терингизга сомон тик,а-

ман. Ха-ха-ха!
- Йук,, - деди Саййид Вак,к.ос, - отам билан

х,азиллашманг. У мен учун сиздан дах,шатли уч
олади.

Кортор яна шароб к^арди.
- Алшо сиз уласиз, амирзодам. Мана шу гузал-
лар, ширин таомлардан бебах,ра к,оласиз. Уйланг,
яхшилаб уйланг.

241

Саййид Bai^K,oc к ^ г л и д а кечаётган кучли гала-
ендан узи ^^ам х.айрон эди. Гузал аёллар ракси эса
авжида эди.

^ Темурбек махфий даракчи ахборотини тинглаб
булгач, ох,иста с ^ а д и :

— К,атл олдида Саййид Вакдс,ос нима деди?
— У сиз озод к,илган Алаширни айтиб, агар у
шафк,ат кдлса, Сиз унга марх,амат кдлишингазни эс-
латди. Аммо Кортор сиздан к,^к^аслигини айтди...
— Кейин-чи, кейин...
— Кортор Темур К ^агон дек буюк зотнинг ^ли
ю рагани сугуриб олган саркарда сифатида тарихда
К.ОЛИШ истагини бидгщрди.
— Урлим фарёд кдлмадими?
— Й ^ . Фак,ат кг^рагини ёришаётганда бир нидо
эпштидди. Ю рагани суруришгач, жимиб к,оми.
Шум хабар бир зумда барчага тарк,ади. Темурга
таъзия биддирган саркарда-ю амирларга к,арата у
кдск,а фармон берди:
— Улар х,али мен, Тангри к,ули Темур к,асос бо-
бида КИМ эканимни билишмас экан. Саййид Вак,-
к,ос к ^ р а г а н и ёриб, юрагани сукурган, ^ минг сар-
бозим К.ОНИНИ туркан к,отилнинг додини беришга суз
берамен. Эртага бомдод намозидан с ^ г Луни к,алъ-
асига от к,уямиз.
Лашкар Дехдидан йулга чик,к,андан с ^ г т ^ т кун
Зптач, вабо балосидан к,утудй,и. Маълум буддики, вабо
марказдан тарк,алар экан.
Луни к,алъасига етишганда Темурбекнинг кузи
1^алъа буржидаги ичига сомон тикиб к,#илган жа-
садга тушди. Кутвол Кортор узи каби бир
ннаа бунинг устига шах,зодалик мак.омидаги
ВВаакдосни уддирган булса хам дафн кдлган де уила
ган эди.

К,алъадан кимнингдир хитоби эшитилди. Тилмоч
Темурбекка уни таржима кд1лди.

- Кутвол Кортор бу ерда т^Ьстаманглар, акс х,олда
Темур К ^агоннинг х.ам терисига сомон тик^б, к л и ­
нинг ёнига осиб к,уяман, демокда.

Темурбек индамади. К,}ПУ10ндонлар бошланиб кет-
ган ёмкир остида чодирлар тиклаш билан банд.
Х,амма к,амал ишлари худди Дехдидагидек булиши-
ни билади.

К,амалнинг ^ и з и н ч и купи Луни к,алъасининг де-
вори портлатилиб, лашкар ичкарига к,уюндек ёпи-
рилди. Унинг биринчи сафида Темурбек борарди.
Марказда мудофаачилар сафидан шоп муйловли,
узун бурун лашкарбоши баланд овозда:

— Темур! — дея х,айк,ирди.
— Кортор! — деди Темурбек у сари от сурар-
кан. У мажрух, к,улида кдлич, чап к,у^лида болта
ушлаган.
Кортор у билан тук,наш келди. Икки томон уз
саркардалари жангини беихтиёр кузатиб к,олишди.
Х,индлар к,ирчиллама к;ирк, ёшдаги к;умондонлари
Кортор к,андай мох,ир к,иличбоз эканлигини яхши
билишарди. Мовароуннах;р лашкари эса пайрамбар
ёшидаги уз падари бузрукворларининг Сох,ибк;ирон
бу^лгани учун хотиржам эдилар.
Корториинг кучли зарбасидан Темурбекнинг
к,улидаги К.ИЛИЧ учиб кетди. Х,амма нафаси ичига
тушиб, бу раройиб олишувни кузатарди. Кортор тан-
тана билан ралабасига ишончи комил з{;олда к,ули-
даги К.ИЛИЧИНИ янги зарбга х,озирлади.
Темурбекнинг ёдига устози Самир Тархон угити

келди;
- Душман майдонда рак^бнинг ^ г к,улини иш-

дан чик,арса, у к,андай бахрдир булса х,ам ожиз булиб
к,олади, амирзодам. Шунинг учун чап к,улни ишла-
тишни яхши билинг.

243

Темурбекнинг чап к;улидаги болтаси Корторнинг
х.амласини к,айтарди. Бу кутилмаган х.олдан кутвол
отда чайк,алиб кетди. Кейинги болта зарби унинг
белига тушди. К,имирламай к,олган Корторни бир
оёридан ушлаган Темурбек уни ерга судради. Улар-
га йул бушатган сарбозларга у тилмочни чак,ириш-
ни буюрди. Тилмоч ёнида х,озир булди.

— Мен з^лим ва сарбозларим к,асоси учун бо-
шингни кесиб, терингга сомон тик,амен.

Корторнинг кузлари очик., лекин суздан к,олган
эди. Темурбекнинг мак,сади акд маркази ва к ^ и ш
нук,талари ишлаб турган душманига улмасидан ав-
вал к,асос х,укмини англатиш эди.

Темурбек бир зарб билан унинг калласини учи-
риб юборди. Кортор томиридан фавворадек отил-
ган K.OH унинг лабларига сачради.

— Мен онтимга риоя этдим.
— Ал-к,асосу мин ал х,ак,! — деди кимдир.
Саййид Вак,к,ос жасади эх,тиром ила дафн эти-
либ, к,абр устига к ^ гумбаз к;урилди.

КДСД КДЛГАН ПАСТ БУЛАДИ

Х.ИНДИСТОН султони Мах,муд к ,^ и н и н и Дехди ос-
тонасида енгиб, Самарк.андга зафар билан к,айтган
Темурбек к .^ и н и жуда катта улжадан них;оят мам-
нун эди.

Сох,ибк,ироннинг шахсий улуши булган олтин-
кумуш, гавх,ару ёк.уту дурлар йигирма филга юк
булди. Амирлар, саркардалар. туманбоши-ю минг-
бошилар, юзбошию -^бошидан тортиб сипох,у нав
каргача улжаларидан хурсанд х,олда Темурга х,амду

“ Т о ? „ 1 ^ и р :н н Т .а л в .а билан ха.риклаганлар
каторида Олтин ^'рданинг собик, хони Тухгамиш хам

бор. Темурбек унинг тавба-тазаррусини к,абул
к,илиб бу К.ОЧОК, хонга яна мурувват курсатгани-
дан саркардалар роят х,айратланишди. Уларнинг
юзларидаги норозиликни курган Темурбек изох,
берди:

— Х,узуримизга бош уриб келган Аллох;нинг х,ар
бир бандасига ким булишидан к,атъи назар, марх,а-
матимиз дарвозаси очикдур. Даргох,имдан х.еч ким
ноумид кетмагай, иншооллох;!

Кейин бошини эгиб турган Т^тамиш га к,араб
ох,иста к,ушиб к,}шди:

— К,асд к^1лган паст булади.
Саркардалар ана шу олдиларида к,исик, кузла-
рини ерга тиккан собик, хон туфайли К,ундузчада,
Терек сох,илида х,алок булган юзлаб зобитларни,
минглаб навкарларини эслаганча Сох,ибк,ирон сузла-
ридаги х;акдк,атни англашди. К,асд к,илган паст була­
ди. Тухтамиш шундай паст. Темур эса х,иммати би-
лан баланд, улурвордир.
Т^там иш туз х,ак,ини унугиб, узига панох,, бош-
пана, амал, мансаб берган одамига к^лич к^арди.
Бир эмас, уч марта. Шунда х,ам уни кечириш х;ар
кимнинг х;ам к,улидан келмайди.
Т ^там иш тезда узини ^гл аб , янги сафарга от-
ланди. 1400 йили Олтин Урда хони К,утлур Темур-
нинг улгани ва унинг ^ н и г а амир Эдик,уд Темур-
хоннинг фарзанди Шодибекни тахтга утк;азгани
х,ак,идаги хабарни эшитиб, к,улай фурсатни ганимат

дея Волга сари от к,^ди.
Доврукди ЭДИК.УД лашкари уни бу гал тор-мор

К.ИЛДИ. Т ^там иш узини гох, Литвага. гох, Сибирга
уриб куч т^шлай бошлади. Унинг элчиси К,орах;ожи
Мовароуннах;рга ж>шаб, Утрор шах,рида турган Те-
мурга учради. Сох,ибк,ирон ана шунда х,ам яна мар-
х,аматини баланд тутиб, Трстамишга Олтин Урда
тахтини олишга ёрдам беришини айтди.

245

Ammo доврутуш Эдик.уд уло1^ни илиб кетган эди
1406 иилда унинг навкарлари Сибирда к.очо1^ хонни
тутиб, бошини танасидан жудо к,илишган эди. Шу
тарик,а йигирма йил давомида катта давлатга бош
булган, остонасида Москва, Киев, Рязань, Тверь
князлари ер упган, номи 17 шах,арда зарб этилган
тангаларда мух,рланган Тухтамишхон х,аётига фо-
жиали якун ясалди.

К,асд к,илган паст булади. Сох,ибк,ирон шундай
башорат к,илган эди.

Доврукди Эдик,уд эса туз х;акдни унутмай дусти
К,утлур Темурхон вафот к,илганда х,еч иккиланмай
бегараз х,олда унинг ■^ли Шодибекни тахтга утк,аз-
ди. Унга ихлос ва садок,ат билан хизмат к,ила бош-
лайди.

Эдик,уднинг обруси, баланд мавк,еи х,амда сар-
кардалар зфтасидаги х,урматини к^олм аган Шоди-
бек унга гайирлик к,ила бошлайди. Очикдан-очик,
уни й ^ о т и ш пайига тушади.

Эдик,уд билан Шодибек тарафдорлари ^тасидаги
жанг амирлашкар галабаси билан тугайди. К,с^сд 1дил-
ган Шодибек паст булиб, к,очишга мажбур булади.

Доврукди Эдик,уд Олтин Урда тахтига Шодибек-
нинг "^ли Пу^латбекни ^пгк,азади. Унинг номидан мам-
лакатни мустах.камлаш, итоатдан чик,аётган рус
князларини тобе к,илишга киришади.

Т ^ т а м и ш н и н г угилларини уз панох,ига олиб,
уларга ёрдам к^фсатган Москванинг буюк князи Ва­
силий Дмитриевич эса к,айсарлик к,илади. Мох,ир
дипломат, айёр сиёсатчи ва тадбиркор саркарда
ЭДИК.УД Амир Темур хизматида ортгирган бой таж-
рибасига суяниб, Москвага к,арши зимдан иш к ^ а

бошлайди.
1409 йили Эдик,уд бошчилигидаги юз минглик пи-

ёда-отлик. К.УШИН тусатдан М осква остонасида
куринди. Рафлатда колган князь Василии Дмитрие

246

ВИЧ куч т ^ а ш бах,онасида худди 1395 йилдаги каби
пойтахтдан к,очди. Шах,ар мудофаасини унинг ама-
киси Владимир Андреевич уз к,у^лига олди.

Амир Эдик,уд М осквани к,уршовга олиб, уни
озик;-овк,атдан мах;рум к,илди ва ён-атрофдаги ер-
ларни талай бошлади. Ростов, Дмитров, Серпухов,
Нижний обдан вайрон кдшнди. Эдик,уд Коломенск
кдшлорига к,ароргох,ини к^и ри б, к,уршов х,алк,аси-
ни торайтира бошлади.

Москвада Тс1лваса ва вах,има кучайди. Шах,ар-
нинг камбагаллари «Душмандан олдин узимиз», дея
бойлар, савдогарлар омборини талай бошлади. Бо-
ярларнинг Х.ОЛИ анча аянчли эди.

К,амалнинг учинчи куни Эдик,уднинг х;узурига
Пулатхондан чопар келиб, пойтахтга Т^Ьстамиш )пиил-
лари к ,^ и н и як,инлашганини хабар к,илди.

К ^ н и к ^ г а н Эдик,уд довдираб к,олмади. У Моск-
вага элчи жунатиб, 3 минг олтин товон тулашса
к,амални т^тати ш и н и билдирди. Улимни б^шнига
олиб к,^ган Москва боярлари з ^ к,увонч билан рози
булиб, дарх,ол олтинларни т^шлатди.

Доврукди Эдик,уд катта улжа билан Олтин Урда
пойтахти томон йул олди. Улжалар, асирлар жуда
улкан карвонни хосил к,илди. Х,ар бир жангчига
40 —50 асир рус тутри келди.

Эх,тиёткор Эдик,уд олдиндан юборган айРок,чи-
лар пойтахт к,улдан кетгани ва Т^тамиш ■^ля тахт-
га минганини хабар к,илди. Амирлашкар айгок,чи-
лари душман кучи х^м устунлигини билдириш^.

Доврукди Эдик,уд лашкарига Щил (Волга) ва Ёйик;
(Урал) дарёлари оралирида узи ташкил к,илган улус
томон юришни буюрди. Бу улус Н>^ой хонлигини
ташкил К.ИЛАИ. Унда Эдик,уА, кейин унинг йигирма
^ л и узок, йиллар х.укмронлик к,илишди.

Доврукли амир Эдик,уд 1419 йилда Т ^ т ам и ш
уриллари Каримберди ва К,одирберди к,ушинлари

247

билан жангда х.алок булади. Амир Темур лашкар-
бошиларидан бири, мангит уруридан чик,к;ан амир
Эдик,уднинг ф ож иали улими х,ак,ида тарихчилар
пгундай ёзишган: «Шундай 1^илиб, улкан ирода, к;уд-
рат ва жасорат эгаси, шунингдек, тадбиркор ва мак-
кор, Олтин Урдани сиёсий тадбирлар ва куч билан
к,айта тикламок,чи булган Эдик,уднинг х;аёти охири-
га етди».

Б и р и н -кети н тахтни эгаллаган Т^Ьстамиш ^ и л -
л а р и н и н г х ,у к м р о н л и ги х,ам узок,к,а бормади.
1395 йили Амир Темурбек берган зарбадан умур-
тк,а поронаси синган Олтин Урда таназзулга юз
тзггиб, Астрахан, К,озон, К,рим хонликларига були-
ниб кетди.

----- ^

ИСЛОМ ОЛАМИНИНГ УСТУНЛАРИ

Бу дарвеш узининг ёк,имли чех,раси ва шира-
ли товуши билан кишини узига беихтиёр жалб
к,иларди.

Темурбек узининг оромгох,ида ёнбошлаб ётганча
унинг х,икоясини 3 ^ дикдат билан тингларди.

— Яшиндек тез ва ш и ^атк о р дегин. Яшиндек...
— Х,а, Сох,ибк,ирон. Султон Боязидни шундай деб
аташади. Л^шдасига айтсак, Йилдирим Боязид.
Темурбек хуфия ишлар б ^ и ч а сардор беклари-
дан бири булмиш дарвеш либосидаги бу жанговар
зобитнинг ахбороти аник, эканига имони комил эди.
— М ен унинг туррисида х,амма нарсани били-
шим, х.ар к,адамидан огох; булишим зарур, бек.
— Бош устига, Сох,ибк,ирон. К,улингиз Боязид
к ,^ и н и ва султон атрофидаги мулозимлар ^тасида

уз одамларига эгадур.
— Мамнунмен хизматингдан, бек. Бундаи бароят

зарур юмушингга зарни аяма. Як,ин орада...

248

Темурбек гапини чала к,олдириб, сукутга ч ^ д и .
Х,али эрта мак.садни очишга. Фак,ат ишоранинг узи
х,озир кифоя.

— Уша жанг тафсилотларини яна бир бор так-
рорла-чи...

Хуфия ишлар сардори Темурни нима к,изик,ти-
раётгани ва нима безовта этаётганини яхши тушун-
ган эди. У Сох,ибк,иронда Боязидга нисбатан к,ан-
дайдир рашк ёки райирлик уйронганини сезди.

Темурбек уни тинглар ва } ^ а р эди. Кимнинг х,ар-
бий тажрибаси устун? Боязид ундан анча ёш булса
х,ам мух,ораба к ^ ган . Отаси, усмонли турклар
х;укмдори Султон Муроднинг бех;исоб жангларида
бевосита иштирок кдлган. У узини, айник,са, Косо­
во майдонидаги серблар билан булган х;ал кдлувчи
жангда бах,одир ва саркарда сифатида курсатган.
Серб бах,одири Милош Обилич шиддат ила янчар-
лар х,алк,асини ёриб ^ и б , жангни кузатаётган сул­
тон Муродга найза санчиб улдирганда Боязид дов-
дираб к,олмади. Бош к,^ондонликни уз к,улига олиб,
серблар устидан порлок, ралаба к,озонди. Отаси к,они
т^илган гиламни куз олдида доим туришини бую-
риб, К.ОТИЛ Милошни топиб, ундан ^ олишга к,асам
ичди. Яккама-якка жангда уни, граф Лазарони
улдирди. Ун йил ичида Булрория, Македония, Фес-
салияни босиб олди. Юнонистонда машх;ур Аргос
шах,рини ер билан текислаб ташлади. Унинг сар-
кардалик мах,орати 1396 йилда Дунай дарёси сох;и-
лидаги Никопол шах;ри остонасидаги жангда руй-

рост намоён булди.
Оврупо юрагида Боязид бутун христиан дунёси-

нинг сараланган к ^ и н и г а т^ н а ш келди. Рим па-
пасининг байрори остида венгерлар, немислар,
французлар, поляклардан иборат юз минглик лаш-
кар т>^аниб, Венгрия кироли Сигизмунд унга бош
булди. Француз рицарларига маршал Бусико, не-

249

мис рицарларига шах;зода Фридрих Гогенцоллерн
бош булиб, уларнинг бари Оврупода донри кетган
бах.одирлар, к,иличбоз, мерганлар эди. Уларнинг ру-
х,ини к ^ а р и ш учун Рим напаси узининг оташин мад-
дохдари - нон ва монахларни юборди. Жуда му-
каммал ва тула-тзосис к,уролланган рицарлар гер-
дайиб, агар осмон узилиб тушса х.ам найзаларимиз
билан кутариб к,оламиз, дейишди. Чиндан х,ам улар­
нинг найзалари, баланд турлари к,уюк, темир -^фмон-
ни эслатарди. М т о бу -^монни Боязид янчарлари
бузиб ташлади. Дах,шатли жангда христиан бах;о-
дирлари к;анчалик ж асорат к^сатм аси н , турклар
ш иддатига дош беролм ади. Граф Н аварский ва
24 шах,зода асирликка олинди. Биргина Наварский
учун Ф ранция к,ироли 200 минг олтин дукат товон
тулаган эди.

Оврупо ларзага келди. Синалган бах,одирлар, са-
лох,ияти баланд саркардалар маглуб! К,ирол Сигиз-
мунд аранг к,очиб к,утулди. Энди ким шавкатли тзфк
султонига р-^ара келишга журъат этади?

Боязид эса к '^ н а Рим империясининг меросху-
ри Византияга к,ушин сурди. Бу к,ачонлардир жа-
Х.ОННИ титратган Цезарь, Помпей, Диоклетиан каби
саркардалари билан ма1их,ур Рим фарзанди Визан­
тия дах,шатга тушди. Пойтахти Константинопол турк­
лар томонидан куршов х,алк,асига олинди. Импера­
тор Мануил Боязидга хирож тулаш ва пойтахтда му-
с у л м о н л а р га э р к и н л и к б ери ш га ваъда к,илди.

Вак,тинчалик битим тузилди.
Босфор к.иррорида иккита масжид, к,аландархо-

на к,ад к ^ а р д и . Улар ёнида турк савдогарлари учун
катта бозор очилди. Турклар к,урукдик ва денгиз то­
монидан Константинополни к,уршаб олишди.

Император Мануил фурсатдан фойдаланиб, Ов­
рупо подшолари хузурига сафар к,илди. Во:^ИАга
^арши курашиш учун ёрдам с ^ а д и . Англия, Фран­

250


Click to View FlipBook Version