— Исминг нима, ;^лим? —деди у мулойим ох;ангда
к,аришсида тиз чуккан полвонга.
— Темур! - деди курурланиб полвон Зфнидан
туриб.
— Темур!!! - х.айк.иришди йигитлар.
Сох,ибк,ироннинг к,албини к,айнок, бир нарса
к,итикдаб ^ д и .
— УнбоШИНГ КИМ?
— Темур!
Унбоши икки к,адам олга чик,иб, таъзим бажо
К.ИЛДИ,
— Юзбошинг-чи?
— Темур!
Темурбекнинг чех,расида табассум барк, урди.
К.ИЗИК,, к ,^ и н и д а яна к,анча Темурлар бор экан-а?
Бунинг сабаби недур?
— К"^дингми, — деди секин Азизуддин, — лаш-
кар сени к,анча севади. Лашкар уз фарзандл.арини
сенинг номинг билан атаган.
Темурбек дустининг чех,расидан ифтихор ва му-
х,аббат укди. Камтар, камсук,ум дусти одатда мак,-
товга тоби й ^ эди.
— Ролибга кимхоб ёпинг.
Шундай дея Темурбек олтин тула халтачани пол-
воннинг оддига ташлади.
— Яшасин Темур!
Бу кучли хитоб унгами ёки полвонга!
— Ислом шамшири, шариатпанох,га офарин!
— Яшасин жах,онгиримиз Темур!
Темурбек ^ г а н х,ар бир чодирдан шундай хи-
тоблар янграрди.
Х,а, бундай к ,^ и н билан бутун жах,онни олиш
мумкин. Искандар Зулк.арнайн оёри етмаган жой-
ларга х;ам бориш мумкин. Имони бут, эътик,оди зур,
жанговар тажриба куникмасига бой бу к ,^ и н зар-
бига х,еч бир лашкар дош беролмайди.
301
K^IЗИK„ ЭНДИ ролиб Темурбек к ;;^и н и к,ай томон-
га от сураркин? Бу ж у м б о ^ ж авобни ислом ола-
мидан ташк,ари О врупо х,укмдорлари х,ам з -^ дик,-
к,ат билан кутиш ар эди.
БАХТИЕР ЖАХ.ОНГИР
«Мен Темурбекни бир урушдан к,айтиб келишига
гувох, эдим. Кузим тушган х,амон бу кишини дунё-
нинг энг ботир киш иси эканлигига ишонч х,осил к,ил-
дим. М ен ЯК.ИН тарихий даврлар орасида Темурбек
к аби к,удратда, саховатда, давлатда мукаммал бир
подшох,нинг дунёга келганини тахмин к,илолмайман...
И сп ан и я элч и лари га Т ем урбекн и н г к,имматбах,о
х,адялари йигирма хачирга юк будди, Х,адялар ора
сида жуда гузал масих,ий к,излар х,ам бор эди».
Султония епископи Ж оан II нинг Париж миллий
кутубхонасида сакданаётган хотираномасидан.
Кастилия к,ироли Генрих III камергери Рюи Гон
залес де Клавихо Темурбек юртида к^ган-кечир-
ган лар и н и кундалик даф тари да к,айд этиш билан
машрул.
Пойтахтга келганидан бери унга к ^ с а ти л а ё 1тан
иззат-икромдан хурсанд. «Минг бир кеча» эртак-
ларидагидек ажойиб дунёда юргандек сезади узини.
У курган О врупо х,укмдорлари саройи, Англия,
Ф ранция к,ироллари кош оналарининг биронтаси х.ам
Самарк,анд х,ашамати олдида ип эшолмайди. Ана шу
шах,арда у зиммасига юкланган масъул вазифани
них,оят чук,ур х,ис этди. У ОДД.ИЙ к,ирол элчиси эмас
ва балки бутун христиан оламининг Темурбек юр-
тидаги фавк,улома ва мухтор элчиси, разведкачиси
х,амдир. Тем урбек мамлакати ик,тисоди, турмушй,
м аданияти, х,арбий-сиёсий салох,ияти х.ак.ида аниК
ва мукаммал тасаввурга эга булиши лозим. У, Кла-
вихо, христиан дунёсини Темурбек к,иличида ярк.и-
раган ислом к,удратидан огох, к,илмори даркор. Бу
бои си нима? К,андай к,илиб бу осиёлик амир-
зода оламшумул шон-шух,ратга эрихцаи? Бу лф ,ж и-
зами ё тасодиф?
Клавихо ана шу саволларга жавоб излаб, бари
билган-аникдаганларини к,оРозга тушира бошлади.
Темурбек уз юрти фук,ароларини икки тои-
фага булган. Энг юк,ори табак,алардан биринчи ^ и н -
да пайгамбар авлодлари саййидлар, шайхлар ва бош-
к,а уламолар. Иккинчисида эса олимлар, илм-фан
намояндалари, мударрис ва мактабдорлар туради.
Муаррихлар ва мунажжимлар х,ам шу ^ и н г а ман-
субдир. Х,унармандлар, савдо-тиж орат ах,ли х,ам
фахрий тоифага киритилган.
Клавихони х,арбийлар ана шу тоифалардан ке-
йинги ^ и н г а к,уйилгани х;айратга солди. Оврупода
саркарда, зобитлар к,ироллар биринчи ^ и н г а к,ргган
синфга мансуб. Темурбекдек буюк саркарда эса би
ринчи ^ и н г а уламолар ва олимларни к,^ибди! Де-
мак, фук,ароларнинг рух,ияти, ахлок,и, эътик,оди ва
тафаккур доираси билан машгул уламолар, ахди илм
фозиллари фаолияти ^гyx,им ва улар давлат эътибо-
ри марказида булиши лозим. Темурбек илм-фан со-
х;ибларига хазина эшигини кенг очганидан ташк,а-
ри, уларга р о я т марх,аматли. Клавихони мулозимлар-
дан эшитган х,икоя них,оятда х,айратга солди.
Испания элчисини юртдаги тартиб, осойишта-
лик, фаровонлик х,айратга солди. Соликлар дех,к,он
Х.ОСИЛИНИНГ ун фоизидан сал ошади. Буш ерни
узлаштиргс1нлар хирождан икки йилга. озод к,или~
нади. Клавихо дафтарига Самарк,анд таърифини ёза
бошлади:
«Бу ер х.амма нарсага бой; галла х,ам, шароб х,ам,
мева-чева х.ам, паррандалар х,ам, х,ар хил г ^ т х;ам
303
м ул-кул. Бу ернинг к .^ л а р и йирик-йирик avmR.-
л а р и к атта булади. Д ум баси 20 ф унт келалип
1^ ^ л а р бор. Бунчалик огир юкни одам к,улда з ^ г а
к ^ а р а олади. К ^ а р ва арзондир.
л ар ^ а м а р зо н . Ралла ж уда з^ам арзон, шоли эса
ош и б-тош и б етади. Бу шш^ар ва унинг атрофидаги
е р л а р ш ун дай ту к и н -со ч и н к и , х,айрон к.олмаслик
м у м к и н эм ас. Ана ш ундай бойликлари учун х,ам
С ам ар 1^анд деб аталади. Унинг х.ак,ик.ий исми Се-
м и зкен т булиб, бадавлат к,ишлок, деган маънони бе-
ради, н егаки уларда сем из дегани катта, бой, тула
деган м аънони билдиради, кент эса к,ишлокдир. Ана
Самарк,анд деган ном келиб чик,к,ан».
К лави хо уйга ч ^ 1ди: Тем урбек юртида х,унар-
мандларга га м х ^ л и к катта. Бозорларда нарх-наво,
савдо-сотик. устидан н азорат ^ н а т и л га н . Харидор
х,ак,ига х и ё н а т кдлган лар, ^ р и л а р к,аттик, жазога
тортилади. Умуман, Тем урбек юртида угрилик,
к,арок,чилик йук,. К арвон савдоси бехатар. Карвон-
сар о й л ар к ^ . Х,ар бир шах,арда масжид, М а д р а са ,
мактаблар давлат х,имоясида. Гадойчилик шарман-
дали Х.ОЛ х,исобланади. Майиб-мажрзгхдар, ногирон-
лар давлат х,исобидан таъминланади. Дарвешлар,
к,аландарлар учун махсус манзилгох,лар к,урилган.
Клавихо Темурбек давлатида мансабдорлар тан-
лан и ш и ва хислатларига эътиборни к,аратди.
Т е м у р б е к сар о й и д а барча иш ларни девон х,ал
УМля ли. Д евонбеги умумдавлат ишларини бошкара-
ди. Т ^ т вазир эса узларига белгиланган сохаларга
ж авобгар. Вазир х;аётий тажрибаси бой. рухан по-
киза, илтиф отли ва инсонпарвар булиши лозим. Ху-
ш омадгуй, л>)тгабоз, лаганбардор, рийбатчи одамдар
бундай мансабга сира якинлаштирилмаиди. W « Р
ам ам о р га номзод зотига, насабига к,араб
ки ишчанлиги, К.06ИЛИЯТИ ва истеъдодига кура
йинланади.
304
Клавихо алох,ида дик,к.атини Темурбек лашкарига
к,аратди. Лашкар х,али Оврупога номаълум тартиб-
к,оидалар мажмуаси - Тузукларга к ^ а идора эти-
лади. Тузуклар оврупоча тилга к ^ а устав дегани.
Шунга к ^ а к ,^ и н х,аракат кдглади. Бу х,арбий ус
тав - Тузукларга к ^ а к ,^ и н уруш вак,тида маж-
бурий х,арбий хизмат х,исобидан тулдирилади, тинч-
лик вак,тида фак,ат к^ги лли лар олинади. Икки-уч
хонадондан тула к,уролланган отлик, олинади. К,)шшн
унлик, юзлик, минглик ва ^ мингликларга булина-
ди. К,ушинга маош тулаш тартиби х,ам дик,к,атга
лойик,. Оддий СИПОХ.ИЙ ёки навкар маоши бир тул-
пор кдйматига тенг. Бах;одир — капрал — уч тул-
пор, ;^бош и — сержант ^ тулпор к,ийматига тенг
маош олади. Ш униси к,изик,ки, бу маош микдори
бозордаги нарх-навога, яъни кундалик харид мол-
лари нархига кура ошиб-пасайиб тзфади, Юзбоши
— капитан ихтиёрида юз отлик, маоши, мингбоши
— полковник минг тулпор кд1Йматига тенг х;ак, олган
х;олда захирасига яна к,)Ш1имча маблаг булади. Ту-
манбоши — генерал уруш вак,тида ах,олидан озик,-
овк,ат харид к,илиши учун катта миедорда маблаета
эгадир.
Темурбек лашкарининг бохплангич бурини унлик-
лар уставга к ^ а сайлов асосида ^бошиларни сай-
лайди. Унбошилар эса уз навбатида зобитларни,
яъни юзбошиларни сайлайди. Шу тарик,а зобитлар
корпуси эркин асосда жасур, аскарлар уртасида
обрули командирлардан ташкил топади. Холбуки,
Оврупо к,ироллари к,ушинида офицерлар, асосан,
насл-насаби, зоти: дворянлигига к}фа тайинланади,
оддий фук,аро бундай унвонга як^инлаштирилмайди.
Темурбекнинг олий офицерлари — мингбоши, ту-
манбошилар тайинланиши тартиби х,ам Клавихонинг
эътиборини узига жалб 1дилди. Бу мансабга шахсан
Темурбек ташаббускор, х,арб илмида узини к-$фсат-
305
ган, х,ийла-найранглар иш латишга уста, душманга
пистирма, тузо^ ^уйиш, рак,и6 „уш ини
р окан дали к солиш ни биладиган. урни келганда
душ ман саркардаларини турли йуллар билан узига
орди ра олад и ган тад б и р к о р х;арбийлар 1^уйилади.
О врупода эса олий зот герцог, граф, баронлардан
ташк,ари х,еч ким бундай катга к ,^ и н к,^ондонли-
гига к,^илм аслигини уйлаб Клавихонинг фикри ти-
никдаш ди. М ана, ran к,аёкда! Устав - мана шу Те-
мурбек зафарларининг калитидир.
***
К ам ергер Рюи Гонзалес де Клавихо к,ороздан бош
к ^ а р и б , узига як,инлашган тилмочни кзфди.
— Сох,ибкдрон чорлаяптилар...
К лавихо м улозим ларини оёкд<.а турразди. Демак,
Темурбек Самарк,андга келибди.
У девон беги вакили билан х,укмдор саройига
х,аяж онланиб к,адам босди. Вакил унга к,абул маро-
сим ин и яхш и туш унтирган булса х,ам у тиззаларига
ю гурган к,алтирок,ни боса олмади.
К,удратли Кастилия ва Леон х;укмдори кдрол Ген
рих III нинг мухтор элчиси, олий насаб дворян ав-
лодига мансуб камергер Рюи Гонзалес де Клавихо
уч м арта ; ^ г тиззаси ни букиб, к,улларини к ^ с и га
к,уйиб, Т ем урбекка таъзим бажо айлади. Шундан
с^^г мулозимлар уни к,ултигидан олиб, икки тизза
сини ерга ч^пстиритди.
— У р л и м кд1 р о л н и н г а х ,в о л \а р и к.андай? - Кла
в и х о м у л о й и м о з^ ан гд а r a n б о ш л а г а н к и ш и г а 5^айрат,
к ^ к ,у в в а к^^зик^^ш а р а л а ш н и г о х и н и к,аратди. М ана
ш у м у^таш ам тахгда ^ р и б унга гапирган киши бугун
Европани вдйратга солган афсонавий Темурбек_
Клавихо жарангдор охангда айтилган
нг^гмга етАИ Т е м у р б е к и сп а н к,иролини «урли А
“ вуТемак, Генрих Ш унга тебе, .арам, вассал
306
дегани. Не илож! Буни тан олмай иложи й ^ . К^грол
х,ам шунга рози булиб унга ваколат берган.
Клавихо жавоб тарик,асида к,иролнинг саломат-
лигини айтиб, унинг номаси ва совра-саломларини
топширди. Темурбек тахтда вик,ор билан утирганча
к,аршисида тиз ч ^ и б турган элчидан нигох^1ни узиб,
вазирларига шодон хитоб к,илди:
— К,аранглар, мана, ;^лим — Испания к,ироли-
нинг менга юборган элчиларини к^и н ги з! У, Испа
ния к,ироли, дунёнинг энг четида туради ва бутун
фаранг подшохдарининг энг буюгидир. Улар, ф а-
ранглар, х,ак,ик,атан улут халкдирлар.
Темурбекнинг кузида поёнсиз фахр ва рурур пор-
лади. Мана, них;оят оламнинг энг чеккасидаги эл-
лар х,ам унга тобелик билдирмокда. Олтинчи и к ^ м
х,ам уники. Шайх Шамсуддин Кулол башорати амал-
га ошмок,да. У олтинчи икдим мамлакатларининг
х,укмдори! Демак, жангу жадалларда кечган умри
бех.уда эмас. Т'^илган к,они, майиб оёк,, к,ули, чек-
кан зах;матлари самараси бу!
— Урлим, — деди у мулойим элчига бок,иб, —
мен х,ам Испания подшох,ига узимнинг эх;тиромим-
ни к ^ сатм ак истаймен.
Бу илтифот испан к,ироли совгаларини таомилга
кура уч кундан кейин эмас, балки шу зах,отиёк,
к;$фиш ва сарой ахдига тарк,атишдан бошланди. Кла-
вихони Чин ХОК.ОНИ ва Бобил х,укмдори элчилари
ёнига утк,азишди. Темурбек Чин хок,они элчисига
к,ах,рли нигох,ини к,аратди.
— Узини Само фарзанди деб атаган Чин хок,они
элчисини к^инг. Биласизлар, у нима деди?
Мулозимлар Сох,иб1^ироннинг узини Разабдан
зурра босиб турганини сезишди.
— Мен, Тангри к,ули Темур, олти икдим х,укмдо-
ри Чин хок,онига х,ар йили хирож тулашим керак
эмиш. Даъвосини куринг!
307
Саркардалар уртасида Рала-говурлар кугарилди
Мингбошию туман бошликдари, амиру беклар юз-
ларида таажжуб ^нади. Сич1^оннинг улгиси келса
мушук билан уйнашади, деб бекорга айтишмаган.
^ - Элчига улим й ^ , дейдилар. Булмаса, бундай
бул^магур гаплари учун бу хитойни дорга тортган
булардим.
Тем урбек элчиларга к,араб бирдан чех,раси узгар-
ди. С авол аломати ила девонбегига бокди. У дарх,ол
мулозимларга шипшиди.
Рюи Гонзалес де Клавихо Чин хок,они элчисидан
пастда ^и рган и д ан Темурбекнинг жахди чикдани-
ни улар тушунишди.
Клавихони юк,ори, фахрий '^ и н г а ущазишди.
— У рлим, И спания подшох,и элчиларига ким-
хоб т ^ !
Клавихо узига к ^ с а т и л г а н мурувват ва к,иммат-
бах,о либосга эмас, балки яш ирин мак,садига эришга-
нидан бахтиёр эди. TeNryp6eKHHHr жанговар ва зарб-
дор кучи О врупога эмас, балки Хитойга от суради.
Бой х,арбий таж риба, малака ва мах,оратга эга,
мукаммал к,уролланган ва х,озир Самарк,анд атро-
ф ида шай турган бу хавфли к ,^ и н агар Оврупога
йул олса борми? Парвардигорнинг узи бу ишни даф
к,илмокда.
-------------
РАРОЙИБ ИЛТИМОС
Сох,ибкдроннинг илтифотидан рухданган Клави
хонинг мулозимларидан бири Хернан Санес Пала-
суэлас бир кадам о м и н га чи1^иб рицарчасига та
зим ила илтимос к,илди.
- М енга заф ар к,иличингизни тухФ<-
Барча а ж а б л а н и б турган жоиларида котя
колишди- Бу к,андай илтимос булди.
308
Амир Темур унга илтифотли назар ташлади.
К ^ к а м , нав1щ рон ва жасур. Унинг юзларида мард-
лик уфуриб турибди. Беихтиёр ёшлик йиллари ёдига
келди. У х,ам шундай ёшда нималарни орзу кдлма-
ган эди. Бу йигит орзуси унинг к,иличи экан. Ола
К.ОЛСИН.
Хернан Сох.ибк^1роннинг к^1личини к,абул кд^ар-
кан ундан куз узмай турган Амир Темурга яна суз
К.ОТДИ.
— Яна бир илтимосим бор.
— Гапиравер, ^лим.
— Исми-шарифимга сизнинг буюк номингизни
х,ам к ,^ и б олсам.
Тилмочнинг тили калимага келмай к,олди. Бу к,ан-
дай илтимос узи? К,андай журъат кдлди бу рицарь!
Узи киму Амир Темур ким?
Тилмоч к,^к,ув ва х,адик ила унинг сузларини тар-
жима кдлганда барчанинг, амирлар, шах,зодалар, эл-
чилар ва саркардаларнинг х;айратларига х,айрат к,у-
шилди. Бу фаранг йигитнинг эси жойидами?
Уламолар х,ам х,айрат барморини тишлашди. Ахир
буюк х,укмдорнинг номини к,^ариб юришнинг узи
буладими? Юк оЕирлик к,илмайдими?
Барчанинг нигох,и сох;ибк.иронда. У нима деркин?
— Мех,мон атойи худо дейдилар. Унинг илтимо-
си албатта вожибдур. Аллох, унинг дилига шуни сол-
ган булса нима дердик. Розиман.
Хернан шодликдан узини Й50<,отиб к,^ди. Шид-
дат ила рицарлик таъзимини к,айта бажо келтириб
К.ИЛИЧНИ эх,тиром ила упди.
— Номингизни шу шамшир каби шараф билан
к^ариб юришга к,асам ичаман, улуг амир.
— Хернан чиндан х.ам уз к,асамига монанд яша-
ди. Вафот этгандан с ^ г унинг Сеговия вилоятидаги
Аревало к,^Рончаси як,инидаги Рапариегос черкови
х,овлисига к.уйилган к,абр тошига к,уйидаги сузлар
309
toiL W .: «Бу ерда в д о л Генрих III саройинит аъёни
ва унинг Амир Темур х;узуридаги элчиси, марад-
матли рицарь Хернан Санчес дон Паласуэлос Та
мерлан дафн этилган».
ЙУЛБАРС БИЛАН ЮЗМА ЮЗ
Бу хабар бутун Мовароуннах.р буйлаб к,анот к,окди.
Te^гypбeк х,азрат Ах^ад Яссавий к,абрларини зи-
ёрат к,илармиш!
Ислом оламида р о я т табаррук зот сифатида х,ур-
матга эга Яссавийга Созц1бк,ирон алох,ида ихлос би-
лан к,ара11ш н и барча билади. Ун йил мук,адл,ам ме
лодий 1394 йилда Яссавий к,абрига Темурбек амри
билан улурвор мак,бара к,урилган эди. Зиёратчилар-
га мулж алланган улкан дошк,озон х,ам амир томони-
дан тортик; к,илинди. Олтмиш пак,ир сув кетадиган
бу дош к,озонни уста Абдулазиз к,уйган эди.
Самарк,андга барча шах,ару к,ишлокдардан юз-
лаб зиёратчилар йирила бошлашди. Дарвешлар,
к,аландарлар, бах,одиру саркардалардан иборат кар-
вон йулга чик,к,анида эса уларнинг узунлиги икки
чак,ирим дан ош иб кетди. Т ем урбек оддий фук,аро
либосида бир к,улида х,асса ушлаб, оёкдланг карвон
м арказида борарди. Унинг ёнида Нак,шбандий та-
рик,ати пири М ир Саййид Барака, к ^ йиллик ус-
този сафдош булиб кетмокда.
Йул узок, ва машак,к,атли. Карвон чулу биёбон-
дан угиб, Сирдарёдан кечиши ва Тошкентдан Тур-
кистонга бурилиш и керак. Зиёратчилар юки иук,.
K'^pвoн олдида озик.-ов1^атлар ортилган карвон-
^^^С о?;ибк,^он х.аммасини олдиндан з^лаб, зиерат-
н и н ? к р и 1 и у ^ ш и учун барча чораларни куриб
к,^ган.
310
Йул йулакай тзгнги манзилгозс,ларда Темурбек
шахсан узи зиёратчилар ах,волидан хабар олмокда.
К,андай камчилик бор? Ким нимага мух;тож?
М инглаб зиёратчилар одми кийинган, х,амма
к,атори тенг к,удратли жад;онгарнинг бундай марх;а-
матидан к^ги л л ар и тордек к^арилди.
— Кимни Темурбек билан хдиёслаш мумкин?
— Амиралмуслим Хорун-ар-Рашидни! У х,ам ке-
чалари фук,ародек улкани кезган, оддий одамлар
х;аётини ^ ган ган .
Улар Темурбекни улурлашади. Унинг ёшлиги,
жанговар ишлари х,акдд,а достонлар айташади.
Темурбек к,улоРИга чалинаётган бундай х,амду са-
нолар к,андок, ёкдмли булмасин, олдинда турган му-
аммоларни уйлайди. Хукмдор сира хотиржамликка
берилиш и мумкин эмас. Дустларига к,араганда
ранимлар к-^.
Мункиллаб к,олган пири Мир Саййид Барака эса
унга Яссавий х,икматларидан с^лайди. Ривоятлар
келтиради.
Хожа Ах,мад Яссавий 1103 йилда Сайрамда дунёга
келган. Отаси шайх Иброх,им Ибн Мах,муд, волида-
си К,орасоч булган.
— Х,азрат волидалари к,орнида ётганларида fo -
йибдан товуш эшитадилар, — Мир Саййид Барака
тасбех, ^ирган ча Темурбекка тикилди. Зикр айт,
дебди ^ а товуш ва х,азратнинг мургак вужудида
титрок, сезибди.
— Мен сени утил к,илдим, — дебдилар пайгам-
баримиз Мух,аммад алайх,иссалом. - Турт асрдан
с;$шг менинг издошим булиб халк,ни х,а1^ик,ат йулига
даъват этурсан. Ун турт минг мужтах,ид эса сенга
ихлос ила хизмат этур...
Халк, ^ та с и д а кенг тарк,алган ривоятга кура, Му-
х,аммад алайх,иссалом вафотларидан олдин уммат-
ларини т ^ л а б , уларга шундай дебдилар;
311
нат келтиряпман, эндд омо-
н ат ислом рам зи н и ким 1^абул к.илиб олиб, ме-
нинг рояларимни давом этгаради?
Ш унда ум м атлар орасидан Арслонбоб чик,ибди
Унинг хох,иш -истагини эшитган пайгамбаримиз
Аллох; билан маслах,атлашиш учун унинг оддига ке-
тиб, Тангрининг розилиги билан омонатни - хурмо
данагини Арслонбобга топширган эканлар.
О радан 477 йил ^ г а ч Арслонбоб етги ёшга тулган
Х ож а Ах,мад Яссавий х,азратларини чулда учратиб
к,оладилар.
— О монатимни беринг, буважон, - дейдилар
х,азрат.
А рслонбоб Тангрига ш укроналар айтиб х,азрат
босган и зн и ^ а д и л а р ва омонатни унга эх,тиром би
лан топширадилар.
Темурбек эх,тиром ила пир х,икоясини тинглай-
ди. Т обора чех;раси ёриш иб боради. Самарк,анд му-
к,аддас к,адамжо! Ч ун ки бу ерда мук,адл,ас Усмон
К,уръони турибди.
Ахир бу унинг эзгу орзуси эмас эдими?
Устоз пир яна уни «шариатпанох,» деб атади.
Авлиё пир орзидан бундай таъриф ни эшитиш нак,а-
дар улуг бахт!
Туркистон сарх,адида уларни иззат-икром би
л ан к,арш и олиш ди. З и ёр атч и л ар Яссавий к,абри
у зр а к,ад ростлаган мак,барани к ^ и б , Сох,ибк,ирон
х,имматига тах,син 5^ишди. Улар Темурбек Хиндис-
тондан келти рган к,имматбах.о неф рит тошини х,аз-
рат Я ссавий к,абрида порлаб турганидан х.айрат-
ланишди.
К уръон тиловатлари, к,аландарлар зикри, мадд,ох,
лар маърузалари билан ^ а н
/ \C L I J 1V1U. У '■ 120 Х тттт^ -
м урбек Яссавий х.икматларини куп эшитди. 63 еш
лан умрини хилватда ^ а з г а н шаих битган ми р
лар м и и н и Нега х.азрат 63 ёшга тулганвда
312
к,олган ум рини ^ к а з и ш учун ер остига тушгани
х,ак,ида айтганлари унга к,аттик, таъсир кдлди:
Бешак билинг, бу дунё барча элдин утаро,
Инонмагил молингга, бар кун кулдин кетаро.
Ота-она, к,ариндош щ ён кетди, фикр щл,
Турт аёрлик, чубин от бир кун секта етаро.
Дунё учун рам ема, ^акдин узгани дема,
Киши молини ема, сирот узра тутаро.
Ах^ли аёл, цариндош, ким булмайдур йулдош,
Мардона бул, рариб бош, умринг елдек рпаро.
К,ул Хожа Ащ ад, тоат цил, умринг билмам неча йил,
Аслинг билсанг обу гил, яна гилга кетаро.
Бой садак,а, эх,сонлар такдим этилгач, зиёратчи-
лар орк,ага к,айтишди. Ёшлигида берган ваъдасини
бажарганидан енгил тортиб, узини бардам ва к,увнок,
сезган Темурбек йуда,а бах;одирларига шикор к,и-
лишга рухсат берди.
У беихтиёр уша узок,, бетакрор ёшлик йиллари-
да эришган биринчи ралабаси — Балхни олганини
эслади. Ушанда навкарлари зиёратчилар либосида
шах,арга як,инлашиб, кейин яна х,арбийларга айла-
ниб, шитоб ила Балхни эгаллашган эди. !Х,озир эса
уша х,арбий х;ийлани эслаб ёшлиги к,узгади. Бах,о-
дирларга хос кийиниб, к,урол-аслах,аларини такди.
Аррумок,к,а миниб лочинлар, ов итлари билан Сир-
дарё к,ирр0кдарига етиб келди. Далаларда бедана-
лар сероб, париллаб учади. К,амишзорларда эса бит-
мас-туганмас парранда-ю йиртк,ичлар, ^ д а к , как-
ликлар мул-кул.
Энди зиёратчилар овк,ати ранг-баранг, мазали,
Бедана кабоб, каклик кд1ймаси-ю барра гушт пг^ва,
паловхон т ^ а ...
Ч ^онлардан бири к,амишзорда йулбарс оралаб,
атрофии безовта к,илаётганини айтди. Бу ran Те-
мурбекда ёшлик шижоатини к,узради.
313
Уша йулбарсни узим овлаймен.
Саркардалар етмишдан ошган Соз^ибк.ироннинг
бу ахдидан заыу^аниб кетащдд. Юзлаб ба^одирлас
унинг амрини бажариб, к,амишзорга ёпирилишди
Темурбек х^улида огир найзаси билан рак.ибни
кутди. Иулбарс букириб к,амишзорда к^фингач, Со-
х,ибкд1роннинг кузлари билан т^нашди.
— Аллох,у акбар!
Найза ЭНДИ сапчишга х.озирланган йулбарсни
ерга михлаб к,уйди.
— Офарин, Сохд1бк,ирон!
Темурбек худад ёнгинасида унга билдирмай яши-
ринча зщи к,^икдаган бах,одирга ^райиб к,аради.
— К,андай журъат этдинг?
Бах,одир ундан ваф одор кузларини узмай дадил
жавоб кдлди:
— К,албим амри билан, Сох,ибкдрон!
Т ем урбекнинг к,алби товланиб кетди. Дил — дил-
дан сув ичади. Бах,одир юзбоши ёки мингбоши буй-
р у га билан эмас, уз юраги, истаги билан шундай
К.ИЛДИ.
— Исминг? — с ^ а д и энди юмшаб.
— Темур! — Р5ФУР ва ф ахр ила жавоб кд1лди ба-
х;одир.
Т ем урбек х;аяжонини яширолмай, к,улини йигит-
нинг елкасига ташлади.
— У нбош ига айт. Сени хос навкарларим к,ато-
рига юборсин.
— Бош устига, Сох;ибк,ирон!
— Энди булса, йулбарснинг терисини шил, р л и м .
Бутун карвон х,укмдор улдирган йулбарс тери
сини томоша килди. Саркардалар табриги е т ш б
кетди. Зобиту мингбошилар к.улининг зарби иишт
ларникидан к,олишмайдиган Сох.ибк,иронга уз
син“0фаринларини айтишди. ________
314
СОХ.ИБК.ИРОННИНГ с ^ н г г и
ЖУМБОРИ
Сароймулк хоним бу гал эрининг чех;расида к,ан-
даидир сулринликни к ^ д и . Кечагина Конигилда хо-
рижий элчилар шарафига берилган зиёфат чорида
х,ам Сох,ибк,ирон негадир ^ ч а н эди. Гарчанд мех,-
монлар олдида узини бахтиёр ва шодон к,иёфада
курсатса-да, у х,озир юзида якдол сезилиб турган
паришонлик изларини Сароймулк хоним назаридан
яширолмади. Уттиз беш йиллик турмуши давомида
у Темурбекни обдан ^ган ган . Эрини к,андайдир чу-
К.УР ташвиш ё муаммо эзаётганини к ^ г л и сезиб ту-
рибди.
— Бир мушкулотга салкам эллик йилдан буён
жавоб тополмайдурмен, бегойим, — шундай дея Те
мур хотинига мех,р тула нигох,ини тикди.
— Бул не мушкулот, Сиз — х,азратим, етти икдим
х,укмдори, ечоАмайдурсиз?
— Мен Тангри к,ули Темур х,ам одад1Й бандамен,
бегим.
Сароймулк хонимнинг чех,расида таажжуб акс
этди. Темурбек эса бу нурли сиймодан мех,р ила
дардли нигох;ини узолмай, сузида даном кдлди:
— Эллик йилча мук,аддам содир булрон бул вок,еа
х,амон куз ■^гимдадур. Баайни кечагидек, шикорга
к,изик,иб кетиб, йулдан адашиб к,олрон эрдим. Ак-
сига к,аттик, ёмрир к,уйиб берса булурми? Бир вак,т
йирокдаги тепаликка кузим тзш1ди. Ушал ёкда отим-
ни к,амчиладим. Як,ин борсам, анинг атрофида ^ о в -
лар бор экан. Мен ана шу к,амиш ^овлардан бири-
га кирмок,к,а жазм этдим. Мезбонлар хушнуд ва са-
мимий кишилар эркан. Дастурхон атрофида алар
бирлан анча муддат сух.бат к,урдик. Бул мех,рибон
одамларга кимлигимни, бошимдан ^П'гонларни сузлаб
бердим. Алар сузларимни бароят дик,к,ат или тинг-
315
ладилар. Кетар чоримда эрса кишилардан бири шун-
дай деди:
— Келажак пардаси ортидин, амир, сенга мадад
кутилаётир. Пайгамбар авлодлари х,аётингни уз му-
борак панох^арига олмиш, ул зотнинг ноибларидан
бири сенинг ноибинг ва йулдошинг булгай. Бирок, у
киши кимлигини фак,ат улиминг рлдида билгайсан,
холос.
Темурбек кейинги гапларини алох;ида урку би-
лан айтди:
— Ул кишини улимим олдидангина билишимни
алар к,айдин сезгандурлар, бегим. Зотан, узлари ким
эрдилар? Шуни билолмай дордамен.
Сароймулк хоним эрига ажабланиб бокди. Ок,
ШОХ.И к ^ ^ а ги , ёк,ут ва гавх,арлар билан безатилган
тиллак,оши, сугдек ок,иш юзлари ва тимк,ора шахдо
кузлари билан «Минг бир кеча»даги Шах;ризодани
эслатувчи бу малак акд-фаросатда х,ам Шах,ризо-
дадан сира к,олишмас эди. Сох,ибк,ирон унинг лаб-
ларидан учган х,ар бир сузни инжу мисоли к,адрла-
ши х,ам шундан.
— Х,азратим, эсингиздаму, яна бир айтрон ажо-
йиботингиз?
— Хизр алайх,иссаломни к' ^ ро н и м м и ?
— Й-^, х,азратим. Мен жаннатмакон шайх Зай-
ниддин Абубакр Тойободийнинг сизга сузлаган ба-
шоратларини эслатадурмен...
Темурнинг хаёл кузгусидан х,ув ^она, узок, ва бе-
такрор ёшлигида шайхдан олган фотих,аси ва тух,-
фалари ^ д и . Абубакр Тойободий унинг белига ка-
мар борлаб, бошига к,улок,чин кийгизиб, кузига «ро
ста — руста» сузлари ёзилган узукни тутк,азиб,
шундай деган эди:
— Ер юзи11да бир одам борким, жамики ишла-
рингда к,уллагай, сени пайрамбарнинг ноиби, деб ата-
гай. Алх,ол сен ани кура олморинг мумкин эмас, ле-
316
кин шундор пайт келадурким, анинг узи сенга бахт
туда назар бирлан к,арарай.
Сох,ибк^рон бутун х,аётини, к^ган-кечирганла-
рини, узи билган, таниган кишиларни, пиру шайх-
лар, саййиду уламолар — барча-барчасини куз У г а
дан ^Ьтсазаркан, шайх башорат к,илган зотни улар
ичидан топишга уринарди. Уни доимо к,уллаб кел-
ган, унга бахт тула назар билан к;араган ким узи?
Етмиш ёшга як,инлашган умри давомида к,анчадан-
к,анча такдир синовларидан эсон-омон чик,ишида
пушти-панох, булган зотни эслаши даркор. Таас-
суфки, ул киши фак,ат кароматли шайх Абубакрга
аён эди, холос!
— Сиз менинг бир мушкулотимга иккинчисини
к ,^ и б , лолу х,айрон этмокдадурсиз, бегим!
— Эсламок,к,а урининг, х,азратим.
Сароймулк хоним яна к ,^ и м ч а к,идй,и:
— Сизни х,амиша к,уллаб келган пирларингиз,
ази з-авл и ёл ар бисёрлар, Сох,ибк,ирон! Башарти
; ^ а л зотни топа олсангиз, к,олрон жамики мушку-
лотингиз уз-узидан ечилур, шояд...
Темурбекнинг бирдан чех,раси ёришиб кетди.
Мана, жумбок, калити!
У беихтиёр хотинини к,учокдаб, баррига босди.
Тимк,ора сочларига бошини к,^и б энтикди. Сарой
мулк хонимдан уни мает к,илувчи ' ^ а б ^ , уттиз беш
йилдан бери вужудига аллак,андай тароват бахш
этувчи сех,рли тулк,ин таралади. Х,еч к,андай ноза-
нин уни узига бу к,адар ром этолмаган асло!..
Кузлари... Бу жоду кузларда у яна кимнингдир
нигох,ини курмаяптими? Шошма, шошма, ахир. Бу
Камолойнинг нигох,и эмасми? Камолой! Амир К,озо-
ронхоннинг набираси, куз очиб к>фган биринчи хо-
тини! Т>^1рич ^ л и Жах,онгирнинг онаси унга к,араб
турибди-ку, ахир! Ё Раб!
— Яна не ran, х,азратим?
3)7
Сароймулк хонимнинг мурожаати Темурбекни
хаёл орушидан чик,арди.
— Такдиримда битилган ажойиботлардан узим
лолмен, - деди у уйчан х,олда. — Б аъ зан етти
ухлаб тушимга кирмайдургон вок,еалар юз бера-
дур. Бундин икки йил мук,аддам ш айх К,утбул
Орифин Садриддин Арзабилийнинг х,узурига бо-
риб, покиза х,аёти билан маълум бир авлиёга хи з-
мат к,илишни истардим, дея ундан ш ундай киш и-
ни курсатиш ни сурадим. Ш айх м енга Шах;лон
торига бориш имни маслах,ат берди. Ул ерда
К.ОЯДИН чик,аётган бир булок,ни топи ш и м к ер ак
экан. Мен ул ерда сабр айлаб К,утбни кутморим,
сунг анга хизмат к,илморим лозим эрди. Ул зот
келиб, тах,орат к,илиб, намоз ук,ир экан. Филх,а-
к,ик,ат, ТОНГ сах,арда булок, бошига бир одам к е
либ тах,орат к,илди-да, намоз ук,ий бошлади. Мен
ёнига бордим, кейин бетига к,арасам — во аж а-
бо! — бу узимнинг мирохурим эркан. Бу одам уч
кун бадалида булок, бошига келиб, тах;орат к,илиб
намоз ук,иди. Учинчи куни мени к,ийнаётган ш уб-
х,адан халос булмок, умидида ул киш и билан
суйлашишга журъат этдим.
— Саййид Али ота! Мен сени хизматкорларим
орасида энг ношуди деб билур эрдим, мана энди
мартабанг шунчалик олий эканини к-$фиб турибмен.
Бул шарафли мартабага к,андай эришдинг?
— Салтанатнинг бошланишида, — деди у саво-
лимга жавоб тарик,асида, - «К,угб ул-ак,тоб» сенга
ёрдам беришни менга буюриб эрди. Мен анинг ам-
рини адо этурмен.
Шул гаплардан сунг мирохурим иккимиз тах.о-
рат к,илдик. Кейин Саййид Али ота имом булди. Мен
андан орк,арокда туриб намоз ук,идик. Бул намоз
менга них,оятда буюк сурур баришлади. С^шгра К,утб
менга деди;
318
— Сен Аллох,нинг мех,монисан. Шул боис мех;-
мондустлик юзасидан Парвардигор жамики тила-
гингни бажо келтиргай.
Бароят хурсанд булиб, андин иймонимнинг тас-
дирини сд ад и м . К,утб жавоб айлади:
— Иймон Расулуллох,га тегишлидир. У бир ша-
х,ар булиб, ташк,арисидагалар «Ло илох,а илло Аллох,»
дейдилар. Анинг ичидагилар эса «Илло Аллох;у ла
илах,а» дейдилар. Бу шах,арнинг номи «Боб
алабвоб»дур. Бул шундай маконки, унда яшовчи
банда ушбу калимаи таййибани ^и й дур; «Ла илах,а
ИЛЛОЛЛОХ.У Мух,аммадур Расулиллох,».
Шундан с ^ г К,утб яна бир ракат намоз -^иди.
Мен х,ам анга к,-^илиб турдим. Бир мах,ал, навбат-
даги саждадин кейин, бошимни к ^ а р и б к,арасам,
К,утб з<;аёт калитини топшируб, охират бустонига му-
рожаат зтибдур. Мен бундан к,аттик, гамнок булиб,
шайх Садриддиннинг х,узурига к,айтиб келдим ва са-
фарда кечирганларимни унга батафсил с ^ ^ а б бер-
дим. Ул менга деди:
— Х,окимият фак,ат Аллох,нинг ердаги ноиби
К,утбга тегишлидур; у «К,утб ул-ак,тоб»нинг буйрури
ила буюк амирни к,уллаб турадур. К,утб улгандан
с ^ г эса Х.ОКИМИЯТ анинг к;улига ;^ар. Султон Боя-
зиднинг салтанатини Худонинг бир бандаси к,уллаб
турурди. У ройиб булди ва эмди анинг салтанати сенга
■$Ь'ади.
Бу муьтабар к.ариянинг сузларидан мен шундай
бир мулох,азага келдим. Эндиликда шух,ратим ва
к,удратим энг баланд ч^к,ига чик,миш. Менинг х,ам
бошимга шундай кун келмоги мумкин. Х,ар х,олда
мендин кейин урнимга одил подшо ултирса, деб
уйладим.
Темурбекнинг бу сузларидан Сароймулк хоним
юраги увишиб кетди. Нах.от у севган ва бутун умр
ардокдаган одами к.ариликни б ^ н и га олса? Улим-
319
ни уйлаб к,олса? Сон-санок,сиз ж ангу жадаллар-
да ажал отига к,амчи урган Сох,ибк,иронга нима
булди узи?
- Мен х,ам инсонмен, Тангри к,ули Темурмен,
- деди Сох,ибк,ирон гуё унинг фикрини ^и ган дай .
- Й ^ , сиз Темурбексиз!
Сароймулк хоним к,албидан отилиб чик,к,ан бу
нидо Амир Темурни сергаклантирди. Х,а, у х,ак,. Со-
х,ибк,ирон х,еч к,андай оддий инсон булолмайди. Бунга
унинг х,ак,к,и й ^ . У х,еч к,ачон инсон сифатида йир-
лаши, дардлашиши, гам-русса ё паришонхотирлик-
ка берилиши мумкин эмас. Аллох,нинг узи унинг пе-
шонасига шуни битган, узини етти И1ушм х,укмдори
сифатида тутишини буюрган!
- Боязид ила мух,ораба бошлагон кунда, — дея
Темур хотинига мех,р ила бокди, — миямни улим
х,ак,идаги худл,и шундай фикрлар чулгай бошлади,
хоним. Улсам мендин кейин салтанатимни ким
бошк,аради? Угилларимдан к,ай бири валиах;длик-
ка лойик,рок,, деган ташвишлар к,албимни к,амраб,
изтироб чектиради.
Сароймулк хоним к,албида яна нимадир узилган-
дек булганини сезди. Улим! У Темурсиз х,аётини х,еч
тасаввур к.ила олмас эди. Сох,ибк,ироннинг улиши-
ни, бир кунмас бир кун жон таслим к,илиши мум-
кинлигини х,еч к,ачон акдига сигдира олмаган. Те
мур бамисоли улкан бир чинор. Унинг соясида на-
фак,ат у — Сароймулк хоним, балки бутун салтанат
осойишта яшайди.
— Ушал мух,орабанинг биринчи тунинда к ^ д и
Расулуллох,ни! Улкан бир дарахтнинг остинда х,ордик,
олаётган эрмишмен. У узининг йирик япрокдари ила
мени к,уёш нурларидан яширармиш, анинг шохлари
орасинда х,ар хил к,ушлар чирк,иллашиб, х,ашарот-
лар урмалашармиш. Аларнинг бири менга соябон
булрон шул дарахтнинг меваларидан бах,раманд эр-
320
МИШ. М ен х.ам анинг меваларидин татиб курдим.
Лекин анинг айримлари ширин булиб, айримлари
нордон эди. Шул уйк,умда бир сирли овозни эшит-
дим. Гуё мен k ^ f o h , дарахт авлодларим эрмиш...
- Дарахт сенинг узинг, анинг шох ва япрокдари
— сенинг авлодларинг, анинг мевасини егон к,уш ва
х,ашаротлар эса неъматингдин бах.раманд булаёт-
ган халкдардур, — деди ^ а нидо!
Сароймулк хонимнинг вужудига титрок, югурди.
Эрининг бу гаплари х,озиргина миясида чак,наган
фикрга мос тушгани уни дах;шатга солди.
Темурбек авваллари х;ам к ^ г а н тушлари ва улар-
нинг ок,ибатлари х,ак,ида гапирган эди.
- Бир куни, — деган эди Темур унга, - тушим-
да атрофимни дах,шатли жинлар, т^гизлар, бадба-
шара эркак ва аёллар, йирткд1ч х,айвонлар ва к,уш-
лар ^ а б турганмиш. Ч ^ и б уйгондим ва дарх,ол пи-
рим Зайнуддин Абубакр Тойободийга мактуб ёздим.
Шайх жавоб айлади:
« — Тушингда к-^ронинг дах,шатли махлукдар -
сен к,илгон ёмонликлардур, тезда тавба-тазарру кд-
либ, гунохдарингни ювгил».
Пирим айтганларини дарх,ол бажаришга кириш-
дим. Орадин куп утмай яна бошк,а туш к^ди м . Бу
гал гузал богда дам олаётган эмишмен. Ул ерда ранг-
баранг х у ш б ^ гуллар, сархил мевали дарахтлар бу
либ, борнинг уртасидаги анх,ор тулиб ок,ар, к,аер-
дандур майин мусик,а ох,англари эшитиларди. Бу ту-
шимга пирим шундай таъриф берди:
- Расулуллох, шундай таърифлагон эрдиларки,
х,ар бир кишининг елкасида шайтон туриб, одамни
ёмон ишларга бошлаб туради. Сен ёмон к,иллшшла-
рингга тавба к^илиб, уз шайтонингдин устун келрон-
сен. Х,ар бир м ^ и н уз тавбаси ва яхши к,илмишла-
ри туфайли АЛЛОХ.НИНГ мадади бирлан, уз шайтони-
ни енгиб турмори даркор.
321
Сароймулк хоним эрининг яна бир ик,рорини х,ам
унинг уз орзидан эшитган. Бу султон Боязид билан
жанг арафасидаги кунлардан бирида кечган эди.
- Мен узимни Расулуллох, х,укмига топшириб,
- деган эди Темур, - намоз у к д 2щм-да, уйк,уга кет-
дим. Тушимда бир сах,рода эрмишмен. Атрофимда
тумонат одам. Йирокдин ёрду к ^ и н д и , мен у сари
интилдим. Йулда уч к.улга кузим тушди ва парво
к,илмай ;^и б кетдим. Бир вак,т олдинда кетаётган
беш кишига етиб оддим. Ногох, к,аттик, б '^ о н ic ^ a -
рилди. Алардин бири бу б '^ о н Расулуллох, осмонга
меърож к,илаётганини англатиш ини айтди. Мен
як,инлашиб келдим ва бахтимга Расулуллох,га руба-
ру келиб, таъзим к,илдим. Беш киш ининг бирида
гурзи бор эди, Мух,аммад алайх,иссаломнинг амри
ила у кишининг к,улидан к,уролини олдим. Тушимда
Расулуллох,ни к ^ и б , анинг иноятига муяссар булро-
нимдин хурсанд булиб уйрондим. Шул кун тонгдаёк,
султон Боязид бирлан жангни бошлаб, к,улимга ок,
байрок,ни олиб, анинг бутун лашкарини саросимага
солиб тарк,атиб юбордим.
Сароймулк хоним эрига нигох,ини тиккан, унинг
гапларини бутун вужуди ила тингларкан, куз ^ г и
да у билан ^ га н - ^ и з беш йиллик турмушидаги
вок,еалар бирма-бир жонланарди. Аллох, танлаган,
Расулуллох, назари тушган Темурбек билан уни бок-
лаган сирли ришталар нак,адар пишик, экан?
Х,а, у севимли бегидан фарзанд к'^м ади. Ох,, на-
к,адар орир, тубсиз, на чеки, на охири бор армон
унда! У узидаги бор оналик мех,рини, юрагида т ^ л а -
ниб к,олган улкан аёллик мух,аббатини узи севган
ва ардокдаган ёрининг фарзанду набираларига бах-
шида этди. Хеш-ак,раболарининг фарзанду наби
раларига!
Нечук хомуш тортди гузал кузларинг, эй К,озо-
FOHXOH к,изи!? Ахир бу х,ам Аллох, иродаси эмасми?
322
Т а в д р и азал, к,исмат дафтари, Сох.ибк,ирон ечол-
май ётган жумбок. калити ана шунда ётгандир
балки ?
— Нечук хомуш тортдингиз, хоним?
Темурбекнинг ташвишли хитоби хаёл гирдобига
ч ^ к а н Сароймулк хонимни сергаклантирди. К,аёк,-
дандир, олис-олислардан бир нидо эшитилгандай ту-
юлди назарида:
— Сен Сох,ибк^1роннинг сунгги да1дик,ада ёдлай-
диган, к^адирон, к,улида жон таслим этадиган ма-
лагисан!
Темурбек хотинининг чех,расида бир зум само-
вий нурни кургандек булди. Сароймулк хоним ичи-
дан босиб келаётган фарёдини, кузларига к,уюлиб,
ташк,арига отилишга тайёр куз ёшларини яшириш
учун узини Темурбекнинг к,учоРИга отди. Нак,адар
дах,шат!? Демак, Темурбекнинг паймонаси тулганга
^ ш ай д и . Эвох;, энди усиз, салтанат юлдузи, пушти-
панох,и ва суюкли ёри Темурбексиз к,андок; яшайди
бу дунёда?
Сароймулк хоним Амир Темурнинг кукрагидан
бош к^арганда куз ёшлари к,уриган, гузал чех;раси
осойишта эди. Аммо зийрак Сох;ибк,ирон бу осо-
йишта чех,рада яширинган мунгни к,албан х,ис этди.
К,арийб к,ирк, йиллик турмзш1И давомида у хотинини
жуда яхши )фганган эди. Чех,расидаги х,ар бир жил-
ва, нигох,идаги х;ар бир ифода унга коят таниш, гар-
чанд у хох, ботиний, хох; зох,ирий булсин! Чунки
унинг ДИЛИ бунинг дилидан сув ичган. Дилидаги х,ар
бир тулк,ин к,албидаги дарду к,увонч — бир-бирига
кузгудагидек равшан.
— Мушкулотларим ила дилингизни хуфтон к,ил-
ронга ^ш айдурмен, хоним.
— Сира х.ам, улуг амир, — деди Сароймулк хо
ним одатдаги табассум ила, — етги ик^им х,укмдо-
рининг х,ар сузи мисоли гавх,ар. Пурх,икмат х,икоя-
323
ларингиз хаёлимни андак к,очирмиш чорим. Ёстик,-
дошимнинг мушкулоти менинг х,ам мушкулотим эр-
масми, х,азрат?
Шундай дея Бибихоним кд1зариб кетган ёнокда-
рини яшириш учун НИГОХ.ИНИ ерга к,аратди. Темур
узун ва бак,увват к,уллари билан унинг елкасидан
узига тортди. Бибихоним унга сира ёлрон гапирма-
ган. Мана, аёлнинг вужуди титраяпти. Х,у, ^ а узок,
1370 йилнинг унутилмас ок,шомида, уни никох,га ол-
ган кечасидек. Вафодори, садок,атда тенги ёстик,-
доши х,еч к,ачон унинг юзига тик бок,маган. Сох,иб-
кдроннинг такдири хусусида ортик,ча ташвишига не
х,ожат? Токи ёнида ана шу бош хотини — Бибихо
ним, к,алби саройи, к ^ г л и ^гyлки, дил т ^ и хоними
бор экан, у билан бирга шу х,аводан нафас олар
экан, давлат к,уши салтанат тахтидан зинх,ор учиб
кетмагай! Салтанатнинг барча фук,аролари тилида
х,усну таровати ила достон амиру беклар, вазиру
саркардалар уртасида акду заковати ила донг та-
ратган Сароймулк хоним бор экан, етти икдимга нур
сочиб турган давлат к,уёши сира с^ м агай !
Уша сирли овоз, ройибдан калган хабардан к,алби
тилка-пора аёл худди х,озир эридан ажралиб к,ола-
ётгандек вужуди к,алк,иб кетди. Бу тожу тахт, бу дав
лат, шон-шух,рати мангу бу салтанат — х,амма-х,ам-
масини у х,озир жонидан азиз Темурбекнинг умри-
ни сакдаш учун к,урбон к,илишга тайёр эди.
— Сизга не булди, хоним? — дея шивирлади Со-
х,ибк,ирон.
— Ёшлик ёдга тушди, бегим...
Аммо Темурбек бу майин товушда аллак,андай
зуракиликни к,албан туйди.
— Ниманидир мендан яширяпсиз чорим, хоним...
Темурнинг сузларида илтижо ох,анги бор эди.
Йук,, й ^ . Сароймулк хоним бу сирни унга зинх,ор
айтолмайди. Буюк мух,аббати, х,урмати х,ак,и эвази-
324
га х,ам. Аёл бутун мах,орати ва фавк.улода,а ирода
кучи ила эрини чалритишга уринди.
— К,ачон сиздан биронта сир яширгонмен, улур
амирим? - деди эркаланган ох,ангда. - Сиз бил-
марон сир борми узи бу оламда, Сох,ибкдрон?
Темурбекнинг хотинига к,адалган нигох,идаги
синчковликни майин табассум эгаллади. Сароймулк
хоним, одатда, одамларга тахдика, гох,ида дах;шат,
гох,ида эса мех,р-мурувват солгувчи эрининг юзига
очик, чех,ра ила бокди.
Сох;ибк,ирон бирдан кузлари чакд1аб, к,алби тов-
ланиб кетди. Унга ^ а , баш оратх^ сузлар яна эши-
тилгандай булди. Унга ^ а сирли, «бахт тула нигох;»
бокдб турар эди. Фак,ат улим олдидагана унга кури-
надиган, борлири ила нгиуюён буладиган сиймо к,араб
турарди.
Яна бир фикр уйгонди унда. Ахир у — Темурбек
К ^ а г о н шу аёл туфайли тожу тахтга эришган х;укм-
дор эмасми? Мана сенга такдир жумбоги!
Эр-хотин чех,расида к,андайдир самовий бир нур
жилваланди.
1404 йилнинг сентябрь тонги отмокда эди.
------- —
САМО УРЛИНИНГ ДАЪВОСИ
Кадрдон устози Мир Саййид Барака вафотидан
чук,ур к,айрута ч^пугган Темурбек она шах,ри Кешда
бир муддат ёлгизликда к,олмок,ни ихтиёр этди.
У баланд к,ояликда чодир тиктириб, >таа жойда
вазирлари ахборотларини тинглади. Девонбеги Чин
ХОК.ОНИ - Хитой императори юборган янги элчи-
нинг келганини маълум к,илди.
- Чорланг, х,узуримга!
К,отмадан келган паканагина элчи Темурбекка
х,укмдори номасини топширди,
325
- Биз шуни билдикки, - укради тилмоч Хитой
императори номасини, — сен, TeNryp6eK бизга к,арши
юриш ■^лабсан. Бекор иш бошлаяпсан. Чунки Хи-
тойга бориш учун жуда к^ш тусик^ардан ■фишинг
даркор. Чексиз, х,ад-х,удудсиз чулу биёбонлардан ке-
чиишнг керак. Хитойда, сен биласан, ^ икки минг
шах,ар бор. Х,ар бирида ^ икки минг к ,^ и н шай
туради. Биз, эндиликда Чингазхон давридагидек но-
чор хитойлар эмасмиз. Шунинг учун х,ам сенга яхши
маслах,ат берамиз. Хавфли ишга к,ул урма. Хатарли
с ^ м о к д а йул олма. Инон, сен мамлакатимизга ет-
гунча шармандали тарзда х,алок буласан.
Темурбек элчига чодирдан чикдшни имо к,илди.
Х,айрон булган элчи олдида Сох,ибк,ирон дастр’^ о -
лини олиб пастга ташлади. Шу зах,оти axpocj ,-.аги
барлос бекларию хос навкарлар баланд к,оядан паст
га к,араб узларини ташладилар.
— Сен к^яп сан м и , элчи, — деди Темурбек фахр
ила, — одамлар х,аётларини хатарга к.'зпйсалар х,ам
сира иккиланишмади. Халк,им садок,атини к ^ д и н г.
Мана шуларнинг барини юртингга к,айтгач, узини,
билмадим, не сабабдан Само -^ли деб атаган ким-
сага етказ. Унга яка айтгинки, мен Хонбаликда ба-
х,орда булиб, унинг фук,аролари садок,атини синаб
к ^ а м е н . Сенга бошк,а жавобим йу^с,. Хайр.
Хитой элчиси таъзим к,илганча орк,асига к,айт-
ди. Темурбек огир к,адамлар ташлаганча чодирига
к,айтди.
Хитой. Бу еттинчи икдим мамлакати. Уни эгал-
лаш бутун орзусининг ушалиши демакдир. Бир олам
икки подшога торлик к,илади. Бу унинг сузлари.
Кенгашган тун тор келмас. Гарчанд у Хитойга
юришни хаёлида обдан пишитган ва бунга к,атъиян
ахд этган булса х,ам к,УРултой чак,ириши лозим. Кек"
са сафдошлари, амиру беклар фикрини х,ам о лм о ри ,
уларнинг раъйига к,арамори лозим.
326
Чодирда уни амир А зизумин кутмокда эди.
— Темур!
У дустининг чех,расида ташвиш к}фди.
— Азиз, нима булди?
— Бир к,^к,инч Х.ОЛ мени сенинг оромингни бу-
зиб безовта к,илишимга сабабдур.
— Айт, не Х.ОЛ? Биласан, х,ар мзпнкулингни осон
к,илишга к,одирмен.
— Биламен, дустим, - чук,ур х ^ с и н д и Азизуд-
дин, — аммо бу мушкулни х;ал кдлсанг минбаъд сен-
дан миннатдор булур эдим.
— Азиз! Нах,от сенинг хизматингни, мен учун пе
не жангларда к ^ сатган жасоратларингни унутган
булсам?!
— Й ;^, биламен. Сен олижаноб, мурувват боби-
да тенги х;укмдор х,ам инсонсен. Майли, к,улок,
ос булмаса.
Дуст ачитиб гапиради. Сен доимо аччик, х;ак,ик,ат-
ни хушомаддан афзал кургансен.
Билки, савдо-тижорат ахди, бозор, к,иск,аси, халк;
урушга к,арши. Хитой билан уруш ок,ибатидан бар-
ча хавотирда. Халк, уртасида пайдо булган турли
миш -миш лар бекорга тарк;амаган. Башоратгуйлар
х,ам пайдо булибди.
— Хабарим бор, дустим, — кулди Темурбек, —
бир чак,алок, тутилиб, уч марта «Аллох,у акбар» деб
к,ичк,ирма1унча улмас эканман. Шундай гудак туга-
либ, уч марта к,ичк,иргани х,ам т^р и .
— Мен эса бунинг устига шунга ухшаш к,уркднч
бир туш к ^ д и м , Темурбек. Шуни айтиб сени огох;
айлагани келдим. Тушимда сен билан бир гор одди-
дан утибмиз. Сен с^фадинг: Ким бу горда яшайди?
Х,еч кимдан садо чик,магач, менга к,арадинг. Кейин
м е н ш у F opra к и р и б м е н . Б и р вак,т к ,арасам , зуА м ат
й ^ о л и б , гузал м анзилда турибм ен. Зилол булок, п ас-
тида оппок, саллали ^ икки мулла ^ и р и б д и . Ч инор
327
соясида эса ок, кийинган Ю суфдек хушрзпй йигит
тахтиравонда ■^ирибди. У табассам ила мени к,ар-
шилади ва к,улимга бир к.утича берди, шахсан Те-
мурбекка топширишимни тайинлади. Кейин олдин-
гда пайдо булиб, к,утичани берибмен. Сен уни очиб,
менга х.айрон к,арадинг. Мен к,утичада атиги уч сузни
укддим. «Барчаси барбод булади». Ч '^и б уйрондим.
Тушимда сен саволомуз к,араганингни эслаб уйла-
дим. Балки, Парвардигори оламнинг узи мени огох,-
лантирмок,чи булгандир. Таъбиримча, ок, салла, ок,
кийимли икки мулла бу сен 12 тоифага булган
давлатимиз. Тахтиравондаги йигит эса сенинг толе-
инг. У Хитой билан уруш барча давлатни хароб к,ила-
ди, демок,чи менинг фикримча.
Азизуддин яна чук,ур хзфсинди.
— Рах,мат, дустим, — Темурбек тулк,инланиб
Зфнидан турди. У к^фпачада хомуш ^ и р га н ч а ^ г а
ч ^ г а н Азизуддинга изтироб ила тикилди. Нах,от х,аёт,
вак,т шундай бешафк,ат? Алпк,омат дусти анча мун-
киллаб к,олибди. Сочлари к,ировдек оппок,. К,ани, ав-
валги пахдавон Азиз?
— Эртага Самарк,анд сари кетурмен, Азиз. "Ь^ша
ерда бул туррида яна бафуржа гаплашамиз
— Й '^ , Сох,ибкдрон, — -^нидан турди амир, —
мен шу она шах,римда к,оламен. Б еш --^ кунлик к,ол-
ган умримни тоат-ибодатда утказмок,чимен. Рози-
ризолик тилагани х,ам келган эдим. Тузингга рози
бул, Сох,ибк,ирон!
Темурбек к,алк,иб кетди. Тушими ё унги? Азиз-
дан ажралиш? Х,еч акдга сирмас аччик, х,ак,ик,ат!
— Нах,отки, мени ташлаб кетсанг, дустим?
Азизуддин кузлари ёшланиб, дустини к,учок,"
лади;
— Паймонам тулаётганини бутун вужудим бИ"
лан сезяпман, Темур. Энди к,улим к,илични аввалги-
дек тутолмайди, к,адрдоним. Аммо сени ёлриз к,ол"
328
дирмайман. Набирам ёнингда, менинг соямдек ор-
к,ангдан юркай.
— У к,айси набиранг? Нечук билмаймен?
— Эсингдами, овдага йулбарс. Набирам Темур-
ни к ^ и б , хос навкарларинг к,аторига к;зддганинг?
— Х,а, эсимда. Ушанда унинг кузлари негадир
иссик, к ^ и н г а н эди. Энди билдим. Нак,адар камтар
ва камсук.умсан, дустим!
— Рози бул, Темур. Энди мен кетишим керак.
— М ингдан-минг розиман, дустим. Узинг х,ам
мендан рози бул.
Азизудадн к,у^лини к^сига к,^иб, таъзим к;идгщ.
— Бил, Темур, хаёлим доимо сен билан. Х,акдинг-
га дуолар кдш б , Тангридан згмрингга умр к ,^ и ш и -
ни илтижо кдламен. Хайр, омон бул, бахтимизга!
Темзфбек унинг ортидан хомуш термилиб к,олди.
Бирин-кетин эски к,адрдонлари, йигитликдаги саф-
дошлари майдондан чик,иб кетмокда. У эса хамон
шу х,аёт деб аталмиш улкан майдонда от сурмокда.
Азиз, Азизуддин! У билан бекубор болалиги, шид-
датли ёшлиги хайрлашдими, балки?
-------------
К.ИСМАТ
Хитой императорининг к,азоси хак.идаги хабар-
ни келтирган махфий ишлар сардори Темурбек чех,-
расида узгариш курмади.
— К,исмат! — деди у ^ ч а н .
Бу хабар унинг к,арорини узгартирмаслигига сар-
дорнинг акди етди. К,урултой к,атнашчилари Сохиб-
к,ироннинг сузларини вазминлик билан эшитдилар.
— Биродарлар! Мана, тож кийганимдан бери
к,анча йиллар угди. "S^ma узок, давр ичида к ^ гунох,
ишлар хам кдлдим. Хитойга юриш к.илишимни сиз-
ларга маълум к,илгаймен.
329
Т ем урбекнинг амри вож иб. Саркардалар бой
улжа илинжида бир-бирларига мамнун бок.ишади.
Te^rypбeк дегани зафар, бой улжа дегани.
Урушларда синалган, суяги жангларда к,отган,
катта малака ва тажрибали йигирма туман сувори-
лар фармони олийга мунтазир. Пиёда сипох,ийлар-
нинг х,ам сон-санори й ^ .
Улкан к,ушин жанговар х;олда саркардалар буй-
рутига шай турибди. Махфий кенгашларда сафар
реж аси х,арбий жих,атдан ишлаб чик,илган. Темур
бекнинг набираси Халил Султон Мирзо ва Ах,мад
Мирзо бошчилигидаги к,анот 1с,ушин Тошкент,
Шох,рухия ва Сайрамда к,ишлайди. Султон Х,усайн
М ирзо к,умондонлигидаги чап к,анот к,ушин эса
Туркистон ва Сарбон шах,арларида марра эгал-
лаб туради. Сох,ибк,ирон эса марказий к,ушин би-
лан Ок,султонда жойлашади. М арказий к,ушин ту-
манларига таж рибали саркарда, амирлар — Шох,-
малик, Шайх Нуриддин ва Хужа Юсуф бошчилик
к,илишади.
Шу режага мувофик, лашкар 1404 йил 27 ноябр-
да Самарк,анддан узок, сафарга йул олди.
Дастлаб юриш бехатар ва осойишта борди. От-
лар илдам, аскарлар эса бардам кетишди. Кечалари
к,озонлар к,айнаб, гулханлар порлаб турди. Аммо
Тош кент шимолига ^ и ш га н д а к,ах;ратон к,ишнинг
к,ах,рли к,иличи к,инидан чик,ди. Гарчанд лашкар
к,ишки либосда булса х,ам, изгирин этни увишти-
риб, кайфиятни бузади. Лекин энг хатарлиси чул
б ^ о н и эди. Очик, чулда к,аттик, совукда, ерга к,ор
т>^алган мах,алда у ро ят тахликали. Бурой бошлан-
ганда х,аммаёк. ок, тусда, маррибу машрикд1инг фар-
К.И 1^олмайди. Вак.т ва макон тушунчаси йу1^олади. ^
К,ирриз — к,айсок, чулида к ,^ и н ана шундай ба-
лонинг даракчиларига дуч келди. Бурон кучайиб, из-
Ририн 1^угурди. Бундай вак.тда гулхан з^ам, иссик, ов-
к,ат х,ам булмайди. Аскарлар отлардан тушиб, х;алк,а
Х.ОСИЛ кд1лганча фурсат кутади.
Темурбек к,зпмондонлигадаги марказий к,ушин
юришларда тажриба ортшрган, к,ах;рат0я совук,, жа-
зирама иссикдарда чиникд^ани учун унча катга
талафот к ^ м а й "Утрорга етиб келди.
К,уск,и пустинларга ^ ал и б , телпакларини бос-
тириб кийиб олган аскарлар тезда чодирлар к,уриш-
ди. Гулханлар машъалдай порлади.
К,^ондоннинг эътибори шахсий намунада экан-
лигини яхши билган Темурбек ^трор шах,ридаги арк-
ка кириб, иссик, уйда яшашни узига эп к^мади. У
чодирини к ;^ TjtoiAraH лашкаргох,нинг к,ок, ^ тас и -
га тиктирди. Худди шу утов шаклидаги чодирда у
Дашти К,ипчокдан келган элчини к,абул кдлди.
Москвада христиан динини к,абул кдлиб, ч^тдин-
тирилган К,орахожа Т^тамишхоннинг ишончли му-
лозими эди. Дам Москва, дам Литва хукмдорларига
мадад с ^ а б , панох, излаётган собик, Олтин Урда хони
эндиликда сунгги умидини Темурбекка тиккан.
К,орахожа унинг номасини Утрорда Сохибк,иронга
топширди.
— Доврукди Эдик,уд к,андай? — с^фади Темур
бек ундан.
— У хозир Олтин Урданинг чинакам хукмдори.
К,утлур Темур улганидан с ^ г унинг ^ л и Шодибек-
ни тахтга 'зпгк.азган х^м шу амирлашкар Эдик,уд.
— Анави князь нима булди? — ниманидир эслаб
бирдан суради Темурбек. — Биздан панох истаб
Хузуримизга бош уриб келган рус?
К,орахожа сергак тортиб, фикрини шиддат ила
бир нук,тага жамлади. Х,а, Сохибк,ирон билади, хо-
тираси 3^ , хеч ким на хеч нарсани ёдидан чик,ар-
майди. Бу унга синов.
— Рус князи Симеон Кирдяпа Москвада уч йил
мук,аддам улди.
331
— К,утлут Темур ва Эдик,удга биз амр к,илгандик
^ а князни хурсанд кдлишни. Мен унга Москвани
тух,фа этганмен. Фармонимни бажаришдими?
К,орахожа севинчини яширолмай, хитоб к,илди:
— Й ^ , Сох,ибк;ирон. Эдик,уднинг узи Москвани
ОЛМОК.ЧИ.
Элчи Темурбекни Олтин Урда хонига к,айраш
фурсати келганидан к,увониб, сузида давом этди:
— К,утлур Темур ва Эдик,уд фармонингазни уну-
тиб, князни хор к,илишди. Унга ёрдам беришмади.
Бечора князь ноилож Москва князига уз ихтиёри
билан бориб таслим будди ва хорликда улди.
Шайх Нуридл,ин Темурбекка к,араб к,уи1имча кддди:
— Сох,ибк,ирон! Бундай нонкурликни жазосиз
к,одйдриб булмайди. Ёдингиздами, бундан йигирма
саккиз йил мук,аддам Т ^там и ш , Эдик,уд ва К,утлур
Темур сиздан пан ох; истаб келишганида уларни из-
зат-икром билан к,аршилаганингиз? Уларга амир ун-
вонини бердингиз. Силаб-сийпадингиз. Эвазига эса
улар нон-тузингазга тупуриб, к^нам аклик кдлишди.
Амир Шох,малик тасдик, ишорасини к,илиб бош
ирради:
— Марх,аматингизни унутиб, амрингизга итоат
этмаган нобакорлар орир жазога мустах,икдур, Со-
х,ибк,ирон.
Темурбек ниг0хд1ни элчига к,аратди:
— К,орахожа! Эшитдингми амирлар фикрини?
Гарчанд Т ^там и ш уч бор хиёнат кдлган булса-да,
биз уни кечиргаймиз. Хонингга айт. Хитой сафари-
дан кейин биз унга Олтин Урда тахтини яна олиб
берурмиз.
Элчи хурсандчилигидан узини Темурбек оегига
ташлаб, этагини ^ д и .
— М урувватингиз бених,оя улур, Сох;иб1^ирон.
Биз улгунимизча к,улингизмиз, о так,сири олам! Адо"
латпанох,! Ислом шамшири!
332
Шайх Нуримин узини кулгидан тия олмади:
— Сен насроний эканингни унутдинг, К,орахо-
жа. Ахир, Москвада сени ч^интиришгани ёдинг-
дан к^пгарилдими?
Элчи к,изариб~бузариб, букила-букила чик,иб
кетгач, Темурбек х,ам хандон ташлаб кулди. Сунг
амирларга юзланди:
— Лашкарнинг кайфияти нечук? Негадир шо-
дон к,ах,к,ах,алар эшитилмаяпти?
Шайх Нуриддин амир Шох,маликка саволомуз ти-
килди. У эса «жавоб бер» дегандек амир Хужа
Юсуфга НИГОХ.ИНИ к,адади.
— Барча совукдан безор. Унбошилардан тортиб
мингбошиларгача йулга чик^аслик дардида, Сох,иб-
к,ирон.
Темурбек уйга чумди. Х,а, улар х,ак,ик,атни ай-
тишди. Зотан, чиник,к,ан лашкар полиса, иш х,ак,и-
к,атан х,ам жиддий. Арслон изидан, йигит сузи-
дан к,айтмас. Ортга йул йук, энди. Узга чора из-
лаш лозим.
Амирлар 3^ дикдат билан ундан жавоб кутиш-
мокда.
Темурбек к,арсак чалди. Хос навкарлар бошлиги
барлос беги х,узурида к,ул к,овуштирди.
— Сартарошни чорланг. Бу ерга эмас, ^ о в ол-
дига.
Х,айратга тушган амирларга жавоб тарик,асида
эса шундай деди:
— Лашкар совукдан к,^к,аяптими? Демак, к,урк,-
маслигига ибрат лозим. Соч-сок,олимни очик, х^во-
да олдираман.
Остларига ту^им ташлаб, гулханга як,ин ^и ри б
олган баходирлар шу к,ахратонда бошяланг холда
^овдан чик,к,ан хукмдорларига ажабланиб к,арашди.
Сартарош совукдан жунжикиб, аста уз ишини
бошлади.
333
^ Унбошидан мингбошига 1^адар бу к.изик. х.олни
к-^ган и келганлар х,урмат ва эх,тиром ила Сох;иб-
K^ipoHra офаринлар ^ и ш д и .
Темурбек к ,^ и н рух,и к^арилганини сезди. Сар-
тарош ишини тугатгандан с ;^ г мамнун -^нидан тур-
ди. Шу вак;т юзига ёк,имсиз совук, урилиб, бадани
сесканди. Х,еч кимга бу х,олни сездирмай, 5^овга бар
дам к,адамлар ташлаб кириб кетди. Бу не х,ол? К,ари-
ликми? Ички титрок, бутун вужудига урмалаб, ран
ги узгара бошлади.
Темурбек к,арсак чалиб, навкарбошини чак^ирди:
— Дарх,ол малх,ам келтир!
Балки бу титрок, шундан тарк,алиб кетар.
Хос навкарлар юзбошиси эх;тиром ила тутган
косани бир-икки симирди. Аммо таъсирини сез-
мади. Косани буш атса-да, май кучи билинмади.
Титрок, бош орригига к,ушилиб, дард кучая бошла
ди. И ситма к ^ а р и л д и . У фавк,улодда ирода кучи
билан к,арсак урди. Х,озир булган юзбошига з ^ -
б а з'^ буюрди:
— Бибихонимни чорланг!
Кейин эса к ^ п а ч а г а чузилганча х;ушидан кетди.
Темурбек узига келиб кузини очганда ёнида Са-
роймулк хоним ва табиб мавлоно Фазлуллох, Таб-
ризийни к^ди .
— Хайрият, — чук,ур нафас олди Бибихоним, —
мавлоно, бутун умидимиз сиздан. Шафк,атли Танг-
рим к,улларингиз билан шояд шифо юборса...
М авлоно Фазлуллох, бошчилигидаги табиблар
хилма-хил муолажалар бошлашди.
— К.зплин х,олимни билмасин, — деди секин Те
мурбек суюкли рафик,асига.
— Бош устига, бегим, - деди илтижоли кузла-
рини узмай Бибихоним.
Аммо шум хабар яшин тезлигида уговдан утовга
^ а н эди. Ж ой-жойларда беку амирлар хуфиена мае-
лах;атлар к,ура бошладилар. Уттиз беш йилдан бе
ри Темурбекнинг адолатли к,у^ли остида димик,иб
ётган фитна девлари Римирлаб к,олишди. Чулу би-
ёбонда адашиб х,олдан тойган йуловчи йикдлиши-
ни пойлаб атрофда изкиган к,узрунлар мисоли сар-
кардалар, амиру беклар, шах,зодалару уларнинг
оталиклари Сох,ибк,ирон ^ о в и атрофида уймала-
Ш И б К.ОЛИТТГДИ.
Кунлар кетидан кунлар ^ с а х,ам дард енгиллаш-
май баттар хзфуж к,ила бошлади. Бемор т^ттдги ус-
тида куну тун мижжа к,ок,май утирган Бибихоним-
нинг эса умид шамчирори х,али с^шмаган эди. У Танг-
рига тинмай илтижо к;илиб, м ^ ж и з а кутарди. Бу
кеча ^ а м ^ ж и за содир булди.
Темурбек к,ок, ярим тунда ч ^ и б уйронди. К,ан-
дайдир куч уни ^ н и д ан к,узратди.
У елкасига тунини ёпганича утовдан чик,ди.
Оёкдари уни к,аёк,к,адир олиб кета бошлади.
Ташк,арида турган хос навкарлар х,айратдан к,о-
тиб К.ОЛИШДИ. Х,укмдор бетоб эди-ку?
Кичик бир тепача устига чик,к,ан Темурбек ор-
к,асидаги шарпага ^ирилди.
— Сох,ибк,ирон!
У хос навкарлар ^бош иси, дусти Азизудд,ин на-
бираси Темурни таниди. Дусти х,ак,. У чиндан х,ам
к,ороньуда х,ам унинг сояси булибди.
— К,айтинг, Сох,ибк,ирон!
Темурбек унинг товушида мех,рли илтижо сезди.
Бу Азиз сузлари... Нах,от х,аммаси барбод булса? Уша
Азиз туши унгидан келган булса? Бугун узи алах,-
сиб к>фган ТЗШ1И х,ам дах,шат.
— Бу к,андай ran, улур амир?
Бибихоним ч)^иб уйронгач, Сох.ибк.ирон изидан
чопган эди.
— К,ах,ратон к,иш, изриринли тунда касал х,олин-
гиз билан бу ерда туришингизда не х,икмат бор?
335
Темурбек орк.ага к.айтиб, т ^ а к к а ётгач, бу са-
волга ох,иста жавоб к,илди:
~ К,^к,инчли туш к ^и б м ен . Х,ар икки чеккаси
баланд к,амишзор билан ^ а л г а н катга йулда отим-
ни елдириб кетаётган эдим, тусатдан йул четидаги
к,амишлар шитирлаб к,олди, мен ■ ^ а томонга к,ара-
дим. К,арадиму х,айратдан жиловни тортиб т ^ т а -
дим. К,амишзордан падари бузрукворимиз шитоб ила
чик,иб келар эдилар. Мен х,айрат ичида отдан ту-
шиб, ота истик,болларига югурдим. Аммо падари буз-
руквор менга илтифот к,илмай, одадмдан ^ и б бо-
риб, отимнинг эгар-жабдукдарини ечиб оддилар ва
келган йулларига к,айтиб, т ^ а й д а ройиб будлд\ар...
Мен катта йул устида гарангсираб яланроч от ёнида
турганим х,олда уйрондим... Х,ушёр тортиб, аъзойи
баданим титраб, кдзиб кетаётган эди. Бу хосиятсиз
туш дах,шатидан ташк,арига чик,к,анимни сезмай к,о-
либман. Паймона тулронга ухшайдир...
— Яхши ният 1днлинг, амирим, дард бошк,а, ажал.
бошк,а. Шукр, саломатлигингиз тузук, — дея тасал-
ли берди кузлари нам Бибихоним.
Зийрак Сох,ибк,ирон рафик,аси кузлари намлан-
ганини пайк,ади. Бу ёшлар йигига айланиб, к ^ г л и -
ни бузмаслиги учун ox^icTa деди:
— Йиридан не фойда, хоним. Такдирни табдил
к,ила булмас. Шукр, тонг х,ам ёриша бошлади. Пос-
бонга буюринг, амир Шайх Нуридадн, амир Шох;-
малик ва амир Х '^ а Ю суфлар эрталаб х,узуримга
кирсинлар.
Т ем урбек бех,ол кузларини юмди. У дах,шатли
туши давомини айтмади. Бу тушида Амир Тарарай-
дан у Улжойни к^фди. Биринчи, куз очиб к^фган,
севган ёри унга рамгин бокди.
— Б ибихоним дан к,аерим кам эди, бегим? Нега
ун га шоз^она м а сж и д к.урдингиз-у, менга х,еч бир
ёдгорлик к.^м адингиз? Намотки шунга арзимасам<
Шундай дея Улжой ундан лгунгли чех,расини уги-
риб кета бошлади.
Т ^та, "Улжой! Кечир мени, хунох,кор завжанг-
ни! Мен сенинг набирангга шу гунох,им учун бутун
тожу тахтимни к,олдирраймен.
Тобора ундан узокдашиб кетган Улжойнинг но-
ласи эшитилди:
— Эвох,, ЭНДИ кеч. Кеч!!!
Темурбек яна к,ичк,ирмок,чи булганида уйрониб
кетди.
Энди киприкларига уйк,у к,^майди. Нах,от би-
ринчи пири Шамсидадн Кулол янглиш башорат кдл,-
ган булса? Ахир у унга етги икдим подшохдигини
ваъда к,илган эди-ку?
Одамларнинг товуши Темурбекни хаёл гирдоби-
дан чик,арди. Темурбек оёк, томонида пойгакда жой
олган амиру бекларга кузи тушди. Х,ол-ах,вол с^фа-
шишгач, уларга с ^ г ги амрини баён к,илишга бош
лади:
— Маълумотингиз булгайким, Жах,онгир Мир-
зонинг фарзанди Пир Мух,аммад Мирзони валиахд
этиб тайинлайдурмен, токи Самарк,анд тахти ва ар-
кони давлат анинг х,укми фармонида булрай. Мам-
лакат ва миллатнинг осойишталиги, к ,^ и н салох,и-
ятининг мукаммаллиги, раиятнинг хотиржамлиги
борасида фойдали тадбирлар курсин. Бинобарин,
сизлар х,ам итоат ва эх,тиром борасида унга байъат
билдириб, салтанатни бошк,аришга, эл-юртнинг
тинчлиги, мусулмонларнинг осойишталиги учун х,ам-
жих,ат булиб кумаклашморингиз лозим. Чунончи,
сизларнинг х;амжих,атлик ва иттифок, билан кдлган
ишларингиз узок,-як,индаги дуст-душманларга к ^ и -
ниб турсин, токи узаро низоларга ^ и н к,олмаРай.
Билъакс, узаро низолар вужудга келиб, барх,ам топ-
гай. Инчунун, менинг к)ш йиллик саъй-х,аракатла-
рим зоъега кетгай...
337
Амирлар, беклар ва юртнинг улуглари, шу жой-
да х;озир бу^лган шах,зодалар, маликалар х;укмдор-
нинг бу васиятини мукаммал бажаришга к,асамёд
к,илишгач, амир Шайх Нуридлдн ran бошлади:
- Агар амри олий вужудга келса, Тошканд, Са-
марк,анд ва Х,иротга хабар юборсак, токи фарзанди
дилбандларингиз — шах;зодалар зудш к билан етиб
келиб, жаноби олийларининг х,усни таважжухдари-
дан бах,раманд булиб, гавх,арфишон насих,атларин-
гизни ихлос к,улори билан тинглаб, итоат камарини
белларига борласалар, фойдадан холи булмас эрди.
Темурбек аста кузларини очиб, амирларга маъ-
юс назар соларкан, аввал курсаткич барморини,
кейин "^та барморини к,зпшиб к'^сатди-да, к,улини
тушириб, кузларини юмиб олди. Амирлар Сох,иб-
кдроннинг имо-ишорасига тушунмай, Бибихонимга
савол назари ила тикилишди. Гуё уларнинг фикри-
ни "^HraHAeK Темурбек кузларини очиб энтиккан-
ча ориз жуфтлади;
— Вак,т танг, бир ёки икки кунлик умр к,олди.
Афсус, уларни к-^и ш насиб булмади. Энди дийдор
куришмак к,иёматга к,олди.
Саркардалар, шах,зода-ю беклар, барча к,урол-
дошлар х;айрат ичра Сох,ибк^1роннинг улим арафа-
сидаги иродаси ва жасоратига ич-ичларидан тасан-
нолар айтишди.
Улим билан неча бор юзма-юз келган Темурбек
х,аётининг сунгги дак,ик,аларида х,ам х,укмдорлик
мавк.еини ушлай билгани ва доно васият к,ила олга-
ни х,амманинг х,ам иродасига хос эмас эди.
Т ем урбек кузини очиб, бир ишора билан мулле
Х.айбатулланинг К.уръондан сура ^ и ш и н и илтимос
"^"^"АГ/ирлар з^айратига хай р ат к,ушилл.и. К.удратли
ж ахонгир мусулмон банда сифатида хам узининг
улурворлигини курсатди.
338
К,уръоннинг сех,рли суралари остида Темурбек
жон таслим К.ИЛДИ. Шу тарик,а, 1405 йил 18 февраль
куни шом билан хуфтон намози -^тасида Моваро-
уннах,р осмонининг порлок, юлдузи с р 1ди. Солно-
мачи Шарафиддин Али Яздий тарих сах;ифаларида
Сох,ибк^1рон, буюк бахт юлдузи сох,иби, х,умоюн —
шавкатли, камкори офтоб давлати турк — турк дав-
латининг к,удратли к,уёпш х,амда он х,азрат — улур-
вор шох; деб таърифлаган Амир Темур оламдан куз
юмди. Унинг с ^ г г и сузи «Да илах,а иллаллох,у Му-
х,аммаду Расулуллох,» булди.
-------------
СОХ,ИБК,ИРОН ШУХ.РАТИ
ЖАХ.ОН НАЗДИДА
ГРАНД ТЕМУРБЕК
«Темурни Александр Македонский билан тенг-
л аш ти р и ш к ер ак . Бу так,к,ослаш уларнинг х,аёт
йуллари ва эришган ютукдари нук,таи назаридан-
гина эмас, балки уларнинг инсонийлиги, истило
к,илинган ерлари кулами, жасурликлари ва улар
нинг камсук,умликлари жих,атидан х,ам ^ ш а ш л и -
гидир.
Александр Македонский юнон ва форс мадани-
ятининг юксак ривожланиши даврида вояга етган
ва Te^rypгa к,араганда маърифан юкори эди. Аммо
Темур ундан саркарда ва забт этилган мамлакатлар
ва элларнинг истеъдодли х,укмдори булганлиги би
лан х,ам устундир. Александр маишатдан заифлаш-
ган халкларни узига буйсундирган булса, Темур
ж анговар подшох,ликларни забт этди. Александр
тахгда дунёга келди, Темур эса кулбада. Жах,он сах,-
насига чик,ишдаги бу фаркдан к,атъи назар, темир-
дек барк,арорлик, фавк,улодй,а уз-узини бошк,ариш
ва х;ушёрлик Te^гypни к,удрат ч^к,исига к^арди ва
бу фазилатлар уни х,аётининг с^шгги дак,ик,аларига-
ча тарк этмади». Гаммер.
Франция кироли Карл VI ва унинг сарой аъён-
лари Узок, Ш арк улкасидан Парижга калган рух,о-
нийнинг з^икоясини диккат ила тинглашди. Олис
Султония архиепископи Ж оан II номи тилларда дос
той Темурбекнинг элчиси сифатида Францияга ке-
либди. Мусулмон ПОДШОХ.ИНИНГ элчиси христиан
рух,онийси эканлиги ажабтовур бир х,ол эди. Унинг
таржимаи х;оли х,ам сарой аъёнларини роят к,и зи к ,-
тирди. У Нахичевонда арманлар рах,намоси булган.
Султонияда епископ булиб турганида Амир Темур
аскарлари томонидан асир олинган.
Ж оан II к,ирол х,узурига кирганда узининг бо-
шидан кечирганларини эринмай батафсил баён
к;илди. У завк, ичра узини к,ай тарик,а Темур х,узу-
рига олиб киришгани ва у билан к.андай сух,бат
булганини Х.ИКОЯ к,илди:
— Мен Темурбекка очик, гапирдим. Уни к,онх)ф,
жаллод деб атадим. "S^nia вак,тда жуда очик,к,ан, рух,-
сиз ва тушкун адволда эдим. Нима деяётганимни
х.ам билмасдим.
Сарой аъёнлари бир-бирларига к,араб, кулиб
к,зшишди. Бу рух;оний уларда ишонч турдирмас эди.
Гаплари х,ам ралати, пойинтар. Аммо кдрол уни з ^
дикдат ила эшитар эди.
— Мен улимни буйнимга олиб шундай гапир
дим. Аммо у гапларимга эътибор к,илмай мени уч
кун зиёфат к,илишни мулозимларига буюрди. Уч кун
амирлардан бирининг чодирида маишат к,илдим.
мени унинг к,ароргох,ига олиб келишди.
— Мен К.ОНХЗФ ва жаллодманми? — деб с]^ади.
Мен улимни бр[нимга олиб к,^ганим учун унга
уз гапимни тасдикдадим. Аммо у пинагини бузмай
менга уз хизматига )Ш1ШНИ таклиф к,идди. Ва мен
шунда Темурбекка тан бердим. Таклифига розилик
билдирдим.
Архиепископ Самарк,андда булгани, Темурбек
саройи, оиласи билан мулок,от кдлганларини эслади.
— Темурбекнинг бойлиги шу к,адар к ^ к и , хоз^-
ласа ер юзини олтин билан к,оплай олади. Узининг
бир шарбатхонасининг кунлик харажати бир минг
миск,ол олтинга тенг.
341
К.ирол Карл VI узининг б ^ -б з ^ п хазинасини эс-
лаб, х ^ с и н и б к,ут1ди.
Унга к,арашли мамлакатларнинг кенглиги шунча
каттаки, одам унинг шарк,идан гарбигача бир йил
тинмай юрмори лозимдир. Шу к,адар кенг масофа
ичидаги х,удудлари шах,ар билан шах,ар ораси, мам-
лакат билан мамлакатлар ораси, икдим билан икдим
орасида тинчлик >фнатилган. Мусофирлар, карвон-
лар учун комил хавф сизлик таъминланган. Агар
к,айси бир жойда бир карвон к,арок,чи х,амласига
учрар экая, ; ^ а улканинг амири Темурбекнинг амри
билан улимга х,укм к,илинади. Темурбекнинг илми
ва тушунчаси буйича бир улканинг амири угри-
к,арок,чилар билан узаро тил топишмаса, катта йул
устидаги карвонга ёки бир мусофир кишига х,ужум
кдлолмайди.
Бу киши к,удрат сох,иби булгани учун бу кунгача
бу^лган урзппларнинг барчасида галаба к,озонган. Х,еч
бир подшох, ёки к,алъа бу кишига к,арши туролган
эмас. Темурбек хохдаса бир миллион кишини урушга
х,озирлай олади. Унинг йилк,исининг узи икки мил
лион туёкдир. Унинг туялари бех,исоб. Х,индистон-
ни олганидан кейин унда юз занжир фил пайдо
булди.
Сарой мулозимлари орасида унинг х,икоясини
х,аммадан к^фа к^шрок, маршал Бусико дик,к,ат ила
тингларди. У бундан бир неча йил мук,аддам Нико
поль остонасида турк султони Боязид билан жангда
асирга олинган ва катта пул эвазига озодликка чик,-
к,ани учун унга бу х;икоя жуда к,изик, эди. Уни купрок,
Боязид такдири кизик,тирар эди.
— Темурбек турк султони уни кандай х,ак,ор^т
к,илганига карам ай унга шох,ларга хос х,иммат
курсатди. Пойтахтида яшашига рухсат берди. Зи-
ёфатларида ёнига утк.азиб, ундан иззат-икроми-
ни аямади.
342
- Темурбек чиндан х;ам аслзода - Гранд! -
деди к^рол ва ох.иста к ;^иб к,уйди: - Биз унга ол-
тиндан х;айкал ^натурмиз.
Архиепископ х,ам ниятини айтди:
- Мен Темурбек х,ак,ида рисола битамен. Уни
Европа билиши керак.
Чиндан х,ам Темурбекка Оврупо халоскорига де-
ган х,айкал ^натилади. Жоан II хотираси х,ам ёзи-
лади.
У х,озирда Париж миллий кутубхонасида сакдан-
мокда.
БУЮК РИЦАРЬ ЁНИДА
1396 йил. Олмония. Рицарь Х,одфриднинг Бава-
риядаги к ^ н а к,асрида аслзодалар базми кд13имок,-
да. Ертулаларда узок, йиллардан бери сакданиб ке-
лаётган шароблар, к,уюк, бовар пивоси ва бошк,а
■^кир ичимликлар мех,монларнинг к,улфи дилини
очиб юборган.
Рицарь Х,одфрид салиб юришига олиниши олди-
дан дустларига зиёфат уюштириб, бор бисотини
т ^ и б ташлаган. Тансик, таомлар, анвойи ноз-неъмат-
лар дастурхонга кетма-кет тортилиб турибди. Х,ам-
манинг кайфи чог. Олих,иммат Х,одфрид шарафига
к^арилаётган к,адахларнинг кети узилмайди. Бутун
Олмонияда узининг мох;ир к,иличбоз, чавандоз ва
мерганлиги билан танилган Х,одфридга барча х,амду
сано айтди. Бу рицарь мук;аддас насроний динининг
душмани, турк султони Боязидга к,арши салиб
юришга даъват этган Рим папаси Бонифатсий IX
нинг улур чак,иририга биринчилардан булиб «лаб-
бай» дея жавоб берди. Бинобарин, унинг зиёфатига
узок,-як,индан куплаб донгдор аслзодалар ташриф
буюргани бежиз эмас.
343
— Империя сиз каби рицарлар ила х.ар к,анча
фахрланса арзийди, азизим Х,енрих! - дея ^н и д ан
турди барон Шильтбергер.
— М ен шу к,адах,ни м узаф ф ар сафаринг учун
ичамен. Яшасин Х,одфрид!
— Яшасин зафар! — бараварига х,айкдришди ри
царлар к,адахдарини баланд к ^ар и б . Барон Шильт
бергер Х,одфрид билан к,адах, уриштирди;
— Х,енрих, ЭНДИ бир илтимосим бор, — Х,одф-
рид к,адах,ини б ^ а т и б , унга юзланди.
— К,улорим сенда, Зигфрид.
— Углим Иох,аннес сен билан кетса...
Биласен, у балогат ёшида. Ж асорат к^сати б, к,ах,-
рамон булмокди истайдур, кун-тун салиб юришини
уйлайди. Мен анинг раъйини к,айтаролмаймен.
Х,одфрид отасининг сузларини жон к,улори би
лан тинглаётган усмирга, х,авас ва гурур тула ниго-
Х.ИНИ ундан узмаётган Иох;аннесга синовчан бокди.
Тийрак кузларига, бак,увват гавдасига тикилиб, бош
иргади:
— Мен кузларингда ажиб келажагингни к^аётир-
мен, Иох,аннес. Биз Шаркда юрамиз, навкдрон дустим!
Бу юришда сен менинг ярок,бардорим буласен.
— Рах,мат, азизим! — деди барон Шильтбергер
тулкднланиб. — Углимни сенга, сени эса Парвар-
дигорга топширдим.
Уларнинг сух,батига дик,к,ат билан к,улок, солиб
утирган рицарь Вилгельм де Мине ^ н и д а н турди.
— К,имматли барон, — деди у Шильтбергерга
к,араб, - :^лингизнинг к.улини сик,иб, унга рицар-
лик фотих,асини бермокда рухсат этгайсиз.
Вилгельм шундай деб, кумуш дастали ханжари-
ни усмирга узатди:
— Д ранг нах остен! Биз Шарк,к.а юрамиз! М а \ъ -
ун сарацинлар, Мух,аммад умматларининг юрагига
дах,шат соламиз!
344
Вилгельм бак,увват к,улини усмирнинг елкасига
ташлади:
— Биз сен ила жанг майдонида х,али учра-
шамиз, Иох,аннес! Шуни унутмаки, сен шавкатли
тевтон рицарлари авлодидансен. У номга зинх,ор док
туширма! Омин!
Усмир рицарнинг угитларини роз к,отганча тинг-
лади. Ушанда у х,ам, Вилгельм х,ам улар х,ак,ик,атан
яна учрашишларини, бирок, бу учрашув олти йил-
дан сунг буткул узгача вазиятда, олис юртда руй
беришини х,атто хаёлларига х,ам келтиришмаган эди.
Барон Шильтбергер эса бу икки шавкатли ри-
царь унинг ^ли га курсатган эътибордан таъсирла-
ниб кетиб, кузларига ёш олди.
— Ой бориб, ОМОН к,айтгил, ^лим! — деди у
к,увончдан юзлари к,изариб, кузлари порлаётган
лининг пешонасидан ^ а р экан, — тез кунларда яна
дийдор к^иш арм из деган умида,амен, б^алорим!
Бароннинг нигох,ида фарзандига нисбатан чек-
сиз мех,р-мух,аббат товланарди. Бу окдс^гил олмон
зодагони з^лини олдинда такдирнинг к,андай дах;-
шатли ва раройиб синовлари кутаётганини билган-
да эди!!!
Шу тарик,а, 1396 йилнинг куз фаслида Иох.аннес
Шильтбергер мук,аддас салиб юришига отланган Ол-
мониянинг олти минг рицари сафидан зфин олди.
-------------
ШАХ.ЗОДА МУСОНИНГ МУРУВВАТИ
К,адимги Рим империяси — Помпей, Цезар, Ан
тоний, Август, Диокентиан юртининг меросхури
булган Византия эндиликда насроний дунёсининг
шон-шавкати. фахри ва курурига айланган эди. Шу
табаррук заминни к,амал к,илишга ж ур ъ ат этган
малъун туркларга к,арши юришга Рим папасининг
345
таклифи билан Можористон кд1роли Сигазмунд бош
к ,зт ^ о н д о н К.ИЛИ6 тайинланди.
Сигизмунднинг олтмиш минг кишилик к,^ини
Дунай сох,илида к,зф ташлади. Бутун Овруподан т ^ -
ланаётган салибчилар худди шу жойда унга к,^и ла
бошлашди. К^^на Дунай уз сох,илида бундай улкан
лашкарни тарихда курмаган эди. Фарангистондан
Маршал Бусико ва Бургундия герцогининг ^ л и граф
Н аварра бошчилигида рицарлар, Польша, Италия,
Испания, Богемия, Валахиядан 35 минг киши Мо
жористон к,ироли лашкарига к,^и лд и . Олмон ри-
царларининг 6 минг кишилик к,^^ини х,ам Qnrns-
мунд лашкари сафини тулдирди. Шу тарик,а Дунай
сох,илида насронийларнинг юз минг кишилик лаш
кари жанговар тартибда кдрол к^игидан ^ди.
— Худо учун! Авлиё Денис учун!
Шундай хитоблар ила рицарлар дарёни кечиб ^ а
бошлашди. Туркларнинг таянч к,алъаси — Никопол
шах,ри томон силжиётган к,5таин сафида юзлаб поп-
лар ва рох,иблар х,ам баралла х,айк,ириб, лашкарга
ж^гакди рух, беришар эди:
— Худо учун! Авлиё Георгий учун!
Шиддатли жанг узок, давом зтмади.
Мудофаада турган турклар рицарларнинг зар-
бига дош беролмай, шах,ар ичига чекинди, к е л а р и
х,алок булди ва асирга олинди. Рицарларнинг темир
х,алк,аси шах,арни к,уршовга олди.
— Бутун Оврупонинг нигох,и бизда, шавкатли ри
царлар! — деб хитоб К.ИЛДИ к,ирол Сигизмунд. —
Мук.адАас Римга тахдид солган усмонли туркларга
кимлигимизни курсатиб к,^мок, фурсати етди, шун
к,орларим!
Рицарлар к,амалдаги шах.ар остонасида дастлаб-
ки галаба шарафига зиёфат бошлашди.
— Магар осмон устимизга к,улаб тушса х,ам ани
найзаларингизу 1^ал1^онларимиз билан ушлаб к.ол-
346
мок,к,а к,одирмиз! — дея-баралла х;айк.ирди фаранг
маршали Бусико.
Кайфи ошган рицарлар сафида Ходфриднинг
й ^ о н овози алох,ида ажралиб турарди. Ярок,бардор
Иох,аннес эса устозидаы*садок,атли нигох,ини узмай,
унинг фармойишларини зудлик ила адо кдларди.
- Дранг нах остен! Хайл Олмония!
Иох;аннес бойлик, шон-шзгх,рат ва шавкат учун
жангга ошик,к,ан рицарларнинг галабасига ишонар,
тез кунда ота к,асрини к^и ш дан к ^ г л и тук, эди.
Бутун Оврупонинг фахри ва таянчи булган рицар
лар к,з^ини мукаммал к,уроллари, зирх,у совутлари
х,амда жанговар салобатлари билан х,ар к,андай ки-
шининг юрагига рулрула ва к,^к,ув солади. Отлик,-
ларнинг узлари х,ам, отлари х,ам бошдан-оёк, зирх,га
бурканганки, унга к,илич х,ам, гурзи х,ам ^майди.
К,амалнинг зш бешинчи куни узокдан турк лаш-
кари куринди. Урушга чанк,ок, фаранг рицарлари
асир туркларни чопиб ташлаб, к,онга буялган к;илич-
ларини к^^арганча х;ужумга отилишди.
- Худо учун! Авлиё Георгий учун!
Рицарлар турк суворилари ва улар ортидан ке-
лаётган пиёда сипох;ларни к,иск,а фурсатда к,ириб
ташлашди. Улкан ва шида,атли темир ок,им орк,а-
^ г г а к,арамай олга интиларди.
Тор ён багрида эса рицарлар к,аршисида турк сул-
тони Боязид Мурод ^лининг асосий кучлари пайдо
булди. Яшиндек тез ва шиддаткор Йилдирим Боя
зид Рум пойтахти Истамбул к,амалини т^татиб, Ни-
кополга етиб келган эди. Жанг них,оятда кескин ва
К.ОНЛИ булди. Турк янчарлари ва суворилари сафи
да серблар х,ам бор эди.
Иох,аннес уз устози ёнида жанг оловида, беаёв
олишувда бевосита катнашиб, уруш дах,шатини х,ам
Калбан, х.ам жисмонан як,к,ол х.ис этди. Ота к.адр-
дони Ходфрид отдан гурсиллаб кулаганида эса жон-
347
х,олатда кдчк^ipиб юборди. Аммо узи х,ушига келмай
туриб, турк суворисининг сиртмори буйнига тушди,
Султон Боязид бошчилигидаги турклар донгдор
рицарларни тумтарак,ай к,илиб к,увганига, барон,
маркиз, шах,зода ва бошк,а куплаб аслзодаларни асир
олганига усмир шахсан узи гувох, булди. Оврупо
х,укмдорларининг фарзандлари-ю к,ариндошлари
булган х,амда уз жони учун товон тулашга к,одир бу
асирлар сони 400 дан ошик, эди. Минглаб оддий ас-
карларнинг эса санори й ^ . Х,аётини сотиб олишга
к,одир булмаган мана шу асирлар к,атори Иох,аннес
х,ам к,атл майдонига келтирилди. Эгри шамширини
яланрочлаб турган янчарлар битга арк,онга борланган
асирларни бирма-бир к,атл кдл.а бошлашди. Навбат
Иох,аннесга х,ам етди? У берах,м жаллодга юзланди:
— Алвидо, ота! Мех,рибон волидам! Азиз син-
гилларим! — Гуё унинг к,алб ноласи, усмир фарёди-
ни худо эшитгандек туюдди.
— Бу ахир болакай-ку? Султон фармонига к ^ а
йигирма ёшга тулмаган асирлар х,аёти сакдаб к,оли-
нажак!
Жаллод эгри шамширини пастга туширди.
Иох,аннес ёш тула кузларини уз халоскорига тикиб,
ичида худога шукроналар айтди. Унинг нажоткори
шах,зода Мусо Боязид -^ли эса усмирнинг елкасига
к,ул ташлади:
— Бул насроний ^^лон исломни к,абул к,иладур
ва менинг мах,рамим буладур.
--------------
ЯШИННИ ЮТГАН ТЕМИР
1396 йилнинг сентябри Олмон рицарининг ярок,-
бардори Иох,аннес Шильтбергер такдирида туб бу-
рилиш ясади. У ислом динини к,абул к.илиб, мусул-
монча исм олди, Энди уни султон саройида Юнус
348
фаранги деб чак,иришарди. Мусулмонликни к,абул
к,илган серблар х.ам унинг к,аторида хизмат к,ила
бошлашди.
Орадан йиллар угди. Лекин Никополдаги жанг
- XIV асрнинг энг йирик мух,орабаси Юнус фа-
рангининг ёдидан чик,мади. У жуда катта тарихий
вок,еа гувох,и булганини яхши тушунарди. Аммо яна
бир катта вок,еага гувох, булиш, яъни XV асрнинг
улкан жанги — султон Боязид билан Сох,ибкд1рон
Амир Темур ^ тас и д а Анк,ара остонасидаги мух,о-
рабада иштирок этмок; х,ам такдирида борлигини
хаёлига сирдиролмас эди.
1402 йилнинг ёзида Юнус фаранги шах,зода Му-
сонинг зарбдор к ,^ и н й таркибида Чибук,обод во-
х,аси томон йул олди, Анк,аранинг шимоли-шарк, та-
рафидаги бу вох,ада к,ачонлардир Рим императори
Помпей Шарк, х;укмдори Митридат билан жанг к,ил-
ган. Дна шу тарихий майдонда яна икки улкан лаш-
кар бир-бири билан р}шара келди. Турклар куши-
нининг сараланган серб жангчиларидан иборат унг
к,анотига султон Боязиднинг к,айнораси Стефан Ла
заревич к,умондон булди. Сербларнинг аксарияти
^ о ч а р к,уролларга ва катта х,арбий тажрибага эга
эди. К,ушиннинг сул канотига Боязиднинг угли
шах;зода Сулаймон Чалабий, марказга эса султон
Боязиднинг узи кумондонлик к,илди. Марказнинг
жанговар узаги мукаммал куролланган шах;зода-
лар Мусо, Исо ва Мустафонинг янчарларидан таш-
кил топди. Боязиднинг яна бир ^л и — Мах,муд Ча
лабий захирадаги отлик, к,исмларга рах,бар эди.
Амир Темур лашкарига биринчи булиб серб от-
лик^ари х,ужум бошлашди, Сулаймон Чалабий от-
ликлари х,ам улар ортидан эргашди. Сербларнинг
к,ули баланд келиб, Амир Темур лашкарининг сул
к,аноти чекина бошлади. Юнус фаранги шах,зода
Мусонинг ярок,бардори сифатида барча катори жанг
349
К.ИЛДИ. у ЭНДИ кучга тулган, йигирма бир ёшли нав-
к,ирон рицарь сифатида узини к ^сати б, саркарда-
ни мамнун этди. Жанг эса тобора к,изиб борарди,
Миллионга ЯК.ИН аскарлар узаро к,илич чопар, най-
за санчишар эди. Анк,ара жанги халкдар жангига
айланиб кетди. Турк, серб, татар, олмон, валах, узбек,
К.ИПЧОК,, мруА, гуржи, туркманлар — х,амма-х,ам-
маси икки томонда х,аёт-мамот жангига кириб, жон
бериб, жон олишар эди. Аср мух,орабаси Сох,ибк,и-
роннинг буюк зафари билан якунланди. Жах,он та-
рихчилари эса уни «Яшин (Йилдирим)ни ютган те-
мир (Темур) жанги», деб бах,олашди.
--------------
«АМИР ТЕМУР - БУЮК РИЦАРЬ!»
Тор-мор к,илинган турк к ,^ и н и саркардалари ва
султон Боязид уз утллари билан бирга асирга олин-
ди, Шах,зода Мусо ва унинг ярок,бардори Юнус фа-
ранги х,ам ^ а л а р к,аторида эди.
Сох,ибкдрон уз одатига к ^ а мардона жанг кдлиб,
асир тушганларни афв этиб, озодликка к,айтарди.
Юнус фаранги доврури оламни тутган Амир Те-
мурга 3-^ к,изик,иш, х,айрат ва чук,ур эх;тиром ила
бок,арди. Бу навк,ирон нигох, Сох,ибк.ирон назари-
дан четда к,олмади. Юнус нимаси биландир бевак,т,
айни йигирма ёшида оламдан ^ и б , багрини доглаб
кетган тунрич угли Жах,онгирни эслатди. Ю нус-
нинг фаранги эканлиги бу к,изик,ишни янада ошир-
ди ва Сох,ибк,ирон уни девонга тилмоч вазифасига
тайинлади.
1402 йилнинг декабрида Амир Темур насроний
рицарларининг Эгей денгизи сох,илидаги сунгги та-
янчи Смирна к,алъасини к,амал к,илди. Юнус ф а-
рангини элчининг тилмочи сифатида музокара учун
к,алъага юборишди. Мук,аддас Юх,ани мазх,аби ри-
350