The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:34:30

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

тон Боязидни асир олиб Сох;ибк,ирон пойк,адамига
ташлайди. Фаранглар эса уларга офаринлар ^гтйли

Элчига рухсат берилди. Султон Мах,мудхон са-
вол назари ила Сох,ибк,иронга тикилди.

— Биз Бардод сари от к,уямиз. Кейин навбат
Мисрга булади. К,ох,ирада зиндонда ётган Амир От-
ламишни озод кдлиш керак.

Темурбекнинг суюкли набиралари Мух,аммад
Султон билан Пир Мух,аммад Мирзо сафар чоди-
рида узаро сух,бат кдлиб ^иришибди. Гап мавзуси
беш йиллик юришдаги курган-кечирганлари ва бо-
боларининг ишлари.

— Мозандарон ва Форс х,ечам тинчмайди-да, -
деди Мух,аммад Султон, — Т;^тамишни энди тин-
читиб лашкарга х;ордик, берайлик деганимизда яна
исёнлар бошланди.

Шах,зода Пир Мух,аммад Мирзо тасдик, ишора-
сида бош ирраб инисининг сузларига к)^имча к,идг\и.

— Бир нарсага х,айронмен. Кичик бир мамла-
катда х;ар бир бурчакда бир подшох,. Унга кириш
х,ам, чикдш х,ам унинг рухсатисиз булмайди. Х,амма
ерда: к,оровулхона, божхона, катта-кичик х;акимлар
ва туралар. Миршаблар билан сипох,ийлар раият-
дан к '^ . Ер чопмай, экин экмай, хирмон к^армай,
^дпа бечора халк,нинг к,онини зулукдай с ^ и б ёти-
шибди. Шунга яраша эл-юрт'мух.офазасининг уд-
дасидан чик,аётган булсалар х,ам майли эди!

— Булар х,ам етмагандай эл-юртлар орасида
тинч-тотувлик ^ н и г а х,амма ерда узаро уруш, их-

тилоф ва исёнлар.
Шах;зодалар шу уринда жах,он уламоси Мир

Саййид Шариф Журжонийнинг Амир Темурга фат-

восини эслашди.
— Саккизинчи юз йилликда чик,к,ан дин янги-

ловчиси Сох,ибк.ирон Амир Темурдирки, оламнинг
турли эллари ва шах,арларида дину шариатни ри-

151

вожлантириб, саййидлар ва уламони иззату икром
кдлади. Пайрамбар мулкини тасарруф к и лд л и

Бу фатвони боболари пирлари Зайниддин Абу-
бакр Тайободийга юборганларида у мактуб х,ошия-
сига уз фикрларини ёзиб Амир Темурга к,айтариб
гоборган.

— Дину шариатга ривож берувчи Сох,ибк,ирон
Амир Темурга, Аллох; уни х,амиша к,уллаб-к,увват-
ласин, маълум булсинким, бу иш ул к,утби салта-
натга Аллох, Таоло тарафидин берилрон жуда катта
ЭХ.СОН ва буюк ёрдамдур. Дин янгилаш, шариатга
ривож беришдек катта ишда Тангри Таоло сенга
ёрдам баришламишдур.

Мух,аммад Султон гурур ила инисига бокди.
— Бундан чикди, майда-чуйда подшохдар, сон-
санок,сиз беку х,окимлар, карок,чи-ю йултусар бос-
мачилар зулмидан мумин-мусулмонларни бобомиз
Х.ИМОЯ кдлмаса, ким х,имоя к,илади?
Дунё обод, м '^ш н >гусулмонлар тинч-омон ва фа-
ровонликда яшашларини таъминлаш шу саккизин-
чи юз йилликда бобомиз зиммаларига тушганидан
к,анчалик фахрлансак арзийди.
Пирмух,аммад бених,оя мех,р ва ифтихор барк,
уриб турган Мух,аммад Султон чех,расига бок,аркан
ичини х,асад '^ и тирнаб ^ д и . Бобоси уни бежиз

валиахд этмаган.
Кимнингдир овози шах,зодалар сух,батини булди.
— Бир одам сизни сураяпти, амирзодам.
Мух,аммад Султон яловбардорига жавоб к,илди.

— Кирсун!
Чодирда урта ёшли, келбат к,омат бир одам
к'^и н ди . У шах,зодаларга таъзим бажо айлагач, мак,"

садига к ^ д и .
— Темурбек юртимизда адолат баркарор к,илмок

мак,сади бирлан келронлар деб эшитдим.
Пир Мух,аммад инисига маъноли назар ташлади.

— Х,а, шундок,, — деди Мух,аммад Султон.
— Х,окимлар, беклар ва закотчиларнинг дасти-
дан буларимиз булди. Те1угурбек аларнинг таъзири-
ни бериб, 1УГ^1ин-мусулмонни х,имоя к,илармиш деб
эшитдик. Шу ростму?

— Орий рости, рост, —деди Пир Мух,аммад Ж а-
х;онгир рурур ила.

— Ундай булса мени хизматингазга олсангизлар.
Бу тарафларнинг катта-кичик йу^лини мендин яхши
билатуррон киши й ^ . Илтифотларингизни дарир тут-
май, мени кажарчи кд\уб олсангизлар. Итоат ва ин-
к,иёд мак,омида туришга суз берурмен.

Шах,зодалар бир-бирларига к,араб куз уришти-
ришди. Улар бу одам курд, ч;^онлик билан кун ке-
чиришини билишгач, уни йулбошловчи — ражарчи
кдлиб хизматга олишга рози булишди. Узини Ж у-
найд деб таништирган одам азбаройи хурсандлиги-
дан узини уларнинг оёкдари тагига ташлади.

— Вафодор итингаз булай, кеча-ю кундуз осто-

нангизни к^икдай.
Шах,зодалар унга чопон, от ва камар тортик,

к,илишди.
— Мана, иним, халк; шундай бизга садок,ат

к;^сатмокда, — деди Мух,аммад Султон мамнунли-

гини яширмай.
Х,ижрий 795 йил шаввол ойининг 13-куни

(1393 йил 22 август) Амир Темур лашкари Бардод
сари юриш бошлади. Чексиз биёбонлар ва довон-
лардан ошиб Каврок,уррон х,исорига етди. Султон
Ах,мад иттифок,чиси булган туркман Мух,аммад сар-
дор к ,^ и н и билан к,арши чикди. Бир кун давом эт-
ган жангдан сунг туркманлар к,очишга тушди.

Лашкар йулда давом этиб, Шайх Иброх,им Лак
к,уббаси номи билан машх,ур бу^лган шайхи раббо-
ний Иброх,им Ях,ёнинг мук,аддас мозорига етганда
т^Ьсташга амр булди. Сох,ибк,ирон одати лашкарга

153

маълум. Мук,адд,ас к,адамжоларни сира четлаб
майди.

Мозор машойихлари. к.орилар ва жорубкашлар
Х,офизи Куръон рутбасидаги Амир Темур тилова-
тидан жунбушга келдилар. Улар х,укмдорлари Сул-
тон Ах,мадни бирон марта х,ам бу мозорга келгани-
ни эслолмайдилар. Сохдбк,ирон х,ожатмандларга са-
дак,алар, маш ойихларга эса бой хайру эх,сонлар
улашаётган мах,алда эса бир гурух, муйсафидлар
болалари билан келиб к,олишди.

— Сиз бизларни Султон Ах^ад зулмидан к,утк,а-
зишга келаётганингаз учун биз авлоддаримизни оё-
рингиз остида к,урбон 1диламиз.

Амир Темур чиндан х,ам уларнинг ниятлари жид-
дий эканлигини курди. М уйсафидлар к,улларида
уткир пичокдар ялтиллади.

— Тухтанглар! Чиндан х,ам к,урбонлик керак
булса, болаларингизни эмас, балки к,уйларни б-^из-
лайсиз.

Сох,ибк,ирон ишораси билан мулозимлар муйса­
фидлар олдига унта к,)^к,ор етаклаб келишди.

К,урбонликдан сунг к,ариялар Сох,ибк,иронга уз
дардларини баён к,илишди.

Дажла б)шидаги ахоли устига Султон Ах,мад катта
соликдар солган. К,уррок,чилик келиши сабабидан
ва чорваларга келган офат туфайли халк, соликдар-
ни тулай олмаган. Султон Ах,мад гумашталари эса
солик, туловчининг урли ва к,изи булса уларни зура-
вонлик билан олиб кетибди. Йигит-кдзлари йук, хо-
надон сохибининг кузларини ^^иб олибди.

— Султон Ахмад мусулмонлик даъвосини к,ила-
ди, аммо халк,нинг урил-к.изларини солик, бадалига
олиб кетибгина к,олмай, гузаллар, чиройи муносиб-
рок, булган хотин-к,изларнинг хеч бири унинг наза-
ридан ОМОН к,oлJvIaётиp. К,айси жойда бир гузал хо-
тинни курса, з ^ л и к билан эридан тортиб олиб, са-

154

ройида бир неча кун сакдаганидан кейин х;айдаб
юборади. Бечора хотин эрининг юзига к,араёлмас-
дан ва уйига боролмасдан сарсон-саргардон булиб,
бузилиб кетади.

Бу гапларни эшитиб Сох,ибк,ирон ^л ан и б к,олди.
АЛЛОХ.НИНГ узи уни Бардодга юборибди.

-------------

УЛАМОЛАР К.УРУЛТОЙИ

Дамашкда осойишталик ^натилгандан с ^ г Те-
мурбек Шерозда ;^ган уламолар мажлисида к '^а-
рилган масалани шу ерда х,ал к,илишга к,арор кдлди.
Унинг буйрури билан мусулмон улкаларидаги маш-
х,ур уламолар махсус даъватномалар олишди. Сул-
тон ва х,окимларга уламоларнинг йул харажатлари
учун барча тегишли мабларлар ажратиш буюрилди.

Бир ойдан с ^ г Дамашкда чак,ирилган уламолар­
нинг барчаси х,озир булди. Май ойининг биринчи
фаслида ислом уламоларининг мажлисига Темур-
бекнинг узи ташриф буюрди. У билан фак,ат кенжа
урли Шох,рух Мирзо бор эди. Темурбек уламолар
билан танишувни саволдан бошлади:

— К,уръонда Аллох, Таолонинг сифатларидан
к,айси сифати к>ш зикр к,илинган? — деб Имомид-
дин Маррибийга мурожаат к,илди.

— К.ОДИР сифатидир.
— Ундан кейин-чи?
— Алим.
Темурбек тасдик, ишорасида бош ирраб, Ибн
Халдунга юзланди.
— Аллох, Таолони васф к,илрил!
— Бани Исроил анбиёларидан баъзилари Аллох;
Таолони инсон каби куз, к,улок, сох,иби деб тасав-
вур к,иладилар. Масих, дини келгандан кейин Ал-
ЛОХ.НИ уч — ота, урил, рух, деб таъриф к,илдилар.

155

Башариятга х,аммадан илгари Аллох; Таоло ёлгиз-
дир, ягонадир, к-^мак-эш итмакка, сийпаламок,, то-
тиб к^мок,к;а х,ожати й ^ ^ и р , деган ислом дини-
дир. Аллох, Таолонинг васфида шунчалик дея ола-
манки, Аллох, Таоло к,удратнинг узи, илмнинг узидир.
Бундан ортик, бир нима деб васф этолмайман. Те-
мурбек унга табассутм билан бокди.

— Офарин, так,сир! Шух,ратингга яраша илминг
борлиги билинди. Виз уз акдимизча, Аллох; Таоло­
нинг сифати, к,удратига бир нимани тасаввур кд\ол-
маймиз. Узинг айтган каби Аллох, жалла жалолух,у
к,удрат, илтми мутлакдир. Демак, х,ар нарсани била-
ди, х,ар нарсага кучи етади.

У Бах,оуддин Халабийга юзланди;
— К,уръонда шаън нузули бор оятлар к,анча ва
к,айсилари махсус сабаблар билан нозил булган?
— Эй улур амир! Сиз К,уръонда шаън нузули
булмаган оятни к '^ с а ти б беринг, К,уръонда шаън
нузули булмаган оят йз^сдир. Аллох, тарафидан ту-
ширилган х,ар бир оятнинг нузулига сабаб бордир.
— Марх,або, эй Бах,оуддин Халабий, — деди Те-
Nryp ва навбатдаги уламо Сирож Искандарийга юз­

ланди;
— М усулм онларнинг к,ибласи нима учун

узгарди?
— Ислом дини келгандан кейин, — деди уламо,

— эски динлар, ях,удий, насроний динларининг баъзи
мук,арратлари уз х,олида к,олган эди. Шулардан бири
шаробдир. К,уръонда шароб х,ак,ида т ^ т марта оят
нозил булган. Буларнинг аввалгисида шароб ичувчи
уз акдига зиён етказувчидир, дейилган булса х,ам
к,атъий х,аром деб айтилмаган. Чунки уша вак,тда
илгариги динлар >фгатиб к,уйган шаробхурликни
бирдан тарк этолмас эдилар. Аста-секинлик билан
у нарсалар ислом дини к,онунлари билан ишдан чи-
к,арилди. Ана шу эски динлардан келиб чик,иб, ис

лом динида х,ам давом этиб келган ишларнинг бири
Байтул мук,аддасга к,араб намоз ^имокдик эди. Ис-
лом динининг ибтидоий даври ^ а н д а н кейин ибо-
дат т^рисида мусулмонларнинг узга динга эргашиб
юришини х,ам Аллох, Таоло кдблани узгартирмок, ила
х,ал этдики, х,еч к,андай мунозарага йул к,^илмаган
х,олда улур саждагох. - байтуллох,ил х,аромга к,араб
намоз ^и си н л ар деб амр к,Р1лди. Мусулмонлар учун
к,ибланинг узгаришидан Аллох, Таолонинг Каъбада
булиб, Байтул мук,аддасда булмайди деган маъно
чик,майди. Аллох, Таоло х,амма жойдадир, х;озиру
нозирдир. Аллох, Таоло К,уръонда х,ар тарафга к,араб
намоз ук,исангизлар Аллох, Таолога намоз ^ и г а н
буласизлар, деди.

Умар ибн Хаттоб Дамашк,к,а кирганида шу ерда-
ги калисога кириб к,иблага к,араб намоз ^ и д и . Бир
мусулмон оташкадада, бошк,алари бутхонада намоз
)т<,ийди. Агар бу уринларда намоз ■$т<,имок, ножоиз
деганлар булса, ерларининг нопок булишидан эх;ти-
ёт учун дегандирлар. Агар пок булса, намоз ук,ув-
чига х,еч бир монелик й^Ьсдир. Ундай ерларда Каъ-
бага юзланиб намоз ук,имок,ликдан бошк,а шарт

йукдир.
— Яхшиликларни кургин, эй Сирож Исканда-

рий. Сенинг к,албингни илм нуридан шундай ёрур
к^фаманки, Искандария фонусидек товланади.

Навбат Арабшох,га етди;
— Эй Арабшох,! Айт-чи, оятларнинг нозил були-
ши ^ т а х,исоб билан к,анча муддатга боради? Яъни,
аник,рок, айтсак, х,ар оятнинг нузули к,анча вак,тга

турри келади?
— Эй улурвор амир! Бунда бир ярим кун мудй,ат

чик,ади. Масалаи, пайгамбаримизга пайрамбарлик
хабари берилгандаы вафотларигача саккиз минг уч
юз тук,сои беш кун умр кечирганлар. Шу 23 йил
ичида бир юз ун турт сура нозил булди. Шуни так,-

157

СИМ к,илганда х,ар бир ярим кун ичида бир оят н о -
зил булди, деб урта х,исоб чик,армок, мумкин.

— Офарин сенга, эй Арабшох,, ярим исминг ара-
бий, ярми форсий.

Уламолар аста кулиб к,зшишди. Темурбек кейинги
уламога савол ташлади:

— Мусулмонлар намоз ^ и г а н д а тупрок,к,а бош
к ,^и б , сажда к,илишларининг х,икмати нима?

— Эй, улурвор амирим, — суз бошлади Низо-
миддин Шомий, — Аллох, Таоло инсонни тупрокдан
яратди. У х,ам жуда чиройли тупрок, булмай, балки
бир балчик, эди. Аллох, Таоло мусулмонларни туп-
рок,к,а сажда к,илмок,к,а буюрморининг сабаби шу-
дирки, бошларини тупрок,к,а к,уйиш билан узлари-
нинг тупрокдан яратилганликлари ёдларига келсин.
Шу билан бир вак,тида бошларидаги рурур-кибрни
ташлаб, узларини тут[рок,к,а бориб к,ушилгувчи деб
билгайлар. Тупрок,к,а бош к,уйишнинг х,икматлари
к ^ д и р . Инсон узини хоксор сезади. Х,ак,ир экан-
лигини х,ис к,илади. Бошк,аларга х,ак,орат кузи би­
лан к,арамагай, чунки тупрокдан яралганлиги ёдида
булади. Беозор булншга х,аракат к,илади.

Темурбек «офарин» деб к,ул к,овуштириб турган
Мух,аммад ибн Муслим Лозик,ийга нигох, т а ш л а д и :

— Мусулмон киши тах,орат олганида к,ул-оёкда-
рини неча марта ю вм ори л о зи м ?

— Эй, буюк Амир, бу саволингиз м у р а к к а б .
К,ишда совук, булса, намоз ^^увчининг оёкдари по-
киза булса, бир марта ю в м о ри кифоя. Ёз мавсумида
эса х,аво иссик, булиб, тах,орат олувчининг к,ул-оёРИ
чиркин булса, беш марта ювса х,ам кифоя к,илмаса
керак. Аллох, Таолонинг тах,орат олишга буюрмори-
дан к.асди покизаликдир. Шунинг учун намозхон русл
к,илган булса, тах,орат олмокка х,ожат йукдир. Агар
тах,орат олувчининг юзида, к.улида, оёрида чиркин
лик куи булса, сув х,ам етарли булса саноксиз х,олда,

покиза булгунча ювмори керак. Агар тах,орат олув-
чининг к,ул-оёРи ва юзида чиркинлик булмаса бир
марта ювмори кифоядир. Бу жиддий масалаларда
мусулмонлар бир-бири билан ихтилофда булмас-
лиги х.аммадан ах,амиятлидир.

Темурбек бу жавобдан мамнун х,олда барча ула-
моларга хитоб к,илди:

— Худога шукурки, барчангиз билимдон ва до-
нишманд экансиз. Энди к.урултойга чакдришим са-
бабини сизларга изх,ор этамен. Бугун ислом дунё-
сининг донишманд алломалари сизлардурсизлар.
К,уръон оятларини ^ а л нозил булган тартибда мав-
зуларнинг бир-бирига борланишини назарда тугиб,
янгидан ёзиб чик,мок, мумкинми ёки бу ишимиз бидъ-
ат булиб к,оладими? Бу саволим атрофида дик,к,ат
билан узаро машварат к,илсангиз. Мук,аррар бир
к,арорга келишларингизни истайман. Агар бу иши­
миз бидъатга хизмат к,иладургон булса, оятларни уз
жойидан жилдирмаслик лозим. Биздан кейин яна
бир кишининг Аллох; Таолонинг китобига к,ул ур-
мори сабаб буладими? Бу йигиннинг биринчи к ^ а -
диган моддасига «К,уръони Карим оятларини тах,-
рир к,илмок, мумкинми?» саволини к,уяман. Била-
сизларки, Аллох, Таолонинг каломи х,азрат Усмон
замонларида тупланиб китоб шаклига келди. Оят-
ларнинг баъзилари чармга ё туя с^гакларига ёзил-
ган булса, айримлари сах,обалар ёдларида сакдан-
ган. Уларни тупламок, зарурати сезилгандан кейин
бирмунча ахди савод мусулмон кишиларни халифа
Усмон ибн Аффон билан бирга туриб К,уръонни
жамламок,к,а маъмур к,илдилар. Токи К,уръон оятла-
ри х,офизларнинг улими билан ёки урушда шах,ид
булишлари билан уртадан кутарилиб кетмаслиги
учун шундай к,илинди.

К,урултой к,атнашчилари мак,садга тушунганла-
ридан сунг бах,слар олиб бормок, ва далиллар ах-

159

тармо!^ учун тарк,алишди. Бир х.афтаАан с^т к,урул-
тойнинг иккинчи мажлиси халифа Умар масжидида
очилди. Темурбекнинг амри билан мирзолар х,ар бир
уламо фикрлари ва к,урултой к,арорини к,орозга ту-
ширишди.

Бах;оуддин Халабий

К,уръони Карим то к,иёматгача ушбу шаюуда к,ол-
гай. Х,еч бир киши бу шаклга дахл к,илолмайди. Ма-
гар Аллох,нинг расули к,иёмат куни бу К,уръонга та-
рир бериб, бошк.адан радиф к,ила олади. Биз фак,ат
оятларни Маккада, Мадинада нозил булганлигини
биламиз. Аммо кунлари, вак,т-соатларини билмай-
миз. Шунинг учун биз оятларга тартиб бермок,чи
эканмиз, к,айсилари аввал, к,айсилари кейин нозил
булганини ташбех, этолмаймиз. Оятларни янгидан
тузиб чикданда, бу далил билан тузулмори мумкин
булса х,ам биз у далилга эга эмасмиз. Дунёда оят-
ларнинг нузул тарихини билгувчи киши йук,.

Ибн Халдун

К,уръон оятларига радиф бериш, матнидан таш-
к,ари чик,аришга ёлриз пайкамбаримиз к,одир. К.уръ-
онда шундай оятлар борки, исломнинг бошланиши-
да нозил булган, яна оятлар борки, улар ислом дини
кенг ёйилгандан кейин нозил булган. Бирор масла-
х,ат учун илгариги оят х,укмини улар ё кучайтирган,
ё заифлаган. Улардан бири зоний-зонияларни жа~
золаш х,укмидир. Исломнинг бошланиш д а в р л а р и д а
Аллох, Таоло тарафидан зинокор эркак-хотинни
ж азолаш учун тушган оятда тошга тутмок, х,укми
берилган эди. Кейин эса Сураи Нурда зинокорлар-
ни ж азолаш га к.аратилган х,укмни нозил к,илди.
С ^ г г и оят х,укми билан зинокорлар к,амчин билан
саваланишга мах,кум кдлинди. Бу оятни аввалги тош-
б>фон оятидан кейин нозил булганига шак-шубх,а

йук,. Шу кунгача зинокорларга бериладиган жазо
с ^ г г и ОЯТ б ^ и ч а ижро к,илинади. Х,ак,ик,ат шундай
экан, биз, тош б^онга буюрган оятни бекор кдлиб
ташк,арига чик,ара олмаймиз. Худди шу вак,тида
Аллох, Таоло каломини бир-биридан ажратиб юбо-
ра олмаймиз. Буни кд1лмок, Пайгамбар алайх;исса-
ломга хос ик,тидордир.

Имомиддин Маррибий

Усмон ибн Аффон разияллох,у анх,у х,укмроБУШк-
лари 12 йилга борди. Ушандан беш йили ёки бошк,а
ривоятда етти йили К,уръони Каримни т^ламок,к,а
сарф булди. Х,азрати Усмон араб улкаларида, Эрон
билан Мисрда К,уръонни ёд билган одамларни то-
пиб, ёзиб келмок, учун бир к,анча одамларни йулга
солди. С-зшгги йилларда Макка ва Мадинада яша-
ган сах,обалардан бирмунчаси бу жойларга бориб,
мук,им булиши билан ^ а жойда вафот этган. К.уръ-
онни туплаш х,айъати юборган одамлар улкаларда-
ги маълумотли одамларни топди. К,орилардан бил-
ганларини ёзиб олишди. Атрофга тарк,аган К,уръо-
ни Карим оятлари уша Мадинада тупланган эди.
Уларни урганишдан маълум булдики, айрим аввал
нозил булганлари кейингиларидан фарк, к,илган. Бу,
жумладан, зинокорлар ва шаробхурлар х;ак,идаги
оятларда х,ам аёндир. Ичкиликни х,аромлигига оид
турт ОЯТ мавжуддир. Агар Аллох, Таоло каломини
ёзмай, ташлаб к,уйиш имкони булса эди, котиблар
такрор оятлардан илгари нозил булган оятларни таш­
лаб к,уяр эдилар. Аммо улар худонинг каломининг
бир К.ИСМ ИНИ яна бир к,исмидан ажратиб булмас-
ликни билар эдилар. Расулуллох,нинг вафотларидан
14 йил ^ г а н бир замонда К,уръон оятларини радиф
этмаган булсалар, к,андай к,илиб х,озир биз бунга
журъат этамиз?

161

Мух;аммад ибн Муслим Лозик,ий

Бизлар узаро етишган к,арорни сизга эълон клла-
ман. Садри Исломда к,уръон1иунослик илми эди.
Х,ар ким нинг К,уръон оятларидан бирор саволи
булса, тутридан т ^ р и Расулуллох,га мурожаат к,ил-
гани учун бу илмга эх,тиёж сезилмас эди. К,уръон
оятларини билиб тушуниш пайгамбаримиз вафот-
ларидан кейин вужудга келди. Мусулмонлар илга-
ри Арабистон х,удудидан ташк,ари чик,маган эдилар.
Кейинча^ик Шом, Миср, Эронга к,адар бориб, араб
тилини билмаган к,авмлар билан бирлашилганда
К,уръонни таржима кдлиб тушунтиришга т^ р и кел­
ди. Мана бу вак,тда араб тили к,оидаси, К,уръон маъ-
носини билдирмок, учун таф сир илмини ^фганиш,
бунинг учун К,уръон матнига жуда яхши тушунмок,
каби мураккаб илмларга х.ожат турилди.

Шу тарик,а К,уръон илми ривожланаётганига етти
юз йил булди. Уша даврдан буён берилган таълим
ва тарбия билан уламолар К,уръонни х,озирги х,оли-
да таржима ва тафсир к,илдилар. Уша радифга му-
вофик, китоблар ёзилди. Дунёга кенг тарк,алди. Агар
биз яка бир янги радиф чик,аргудек булсак, К,уръон
мугслисларини иккига булиб ташлаймиз. Н а т и ж а д а
х,озирги мавжудини х,ам заифлаштириб к,уямиз.

Шунинг учун К,уръон радифлари у з г а р т и р и л м а с -
лиги керак деган к,арорга келдик.

Уламолар Т ем урбек чех,расида чук,ур уй ку
ришди.

- Уламоларимизнинг тадк,ик,лари ва чик.арга
хулосаларига к,ушиламен. Бу шакл к,иёматгача ко­

ла ди.
Мен, Тангри к.ули Темур, шуни комил ишонч би­

лан айтаменки, х,еч вак,т, х,еч ким, х,еч замонда бун-

га к,арши чик,олмайди. Менинг авлодларим х,ам шу
к,арорга итоат к,илрай. К,уръони КариМ оятларини
узгартирмок, Расулуллох,га хос булгани учун унга х,еч
кимнинг к,ул теккизмок,к,а х,ак;к,и йук,. Ушбу к,арор-
ни тасдик,лаш билан ислом донишмандларининг
к,урултойи хотима топди, деб х,исоблаймен.

Темурбек к,урултой к,атнашчиларига катта зиё-
фат берди. Шундан с ^ г уламолар елкаларига зар-
боф т ^ л а р ёпилди ва мавк,еларига яраша микдорда
олтинлар х,адя к,илинди.

-------------

КУЛ ОСТИДАГИ 4VF

«К,андай булса-да, бир мамлакатда зулм ва
х,ак,сизлик купайса, омманинг тинчлиги ва осойиш-
талигини мух,офаза к,илиш учун, х;ар к,анак,а фитна-
чиларни ва к,онун бузувчиларни тугатиш учун у мам-
лакатга х,ужум к,илиш керак. Х,ак,ик,ий х;укмдор х,ар
бир к,авм ва к,абилани уларга зулм к,илувчилардан
озод этишга х,ук,ук,лидир. Ушбу нук,таи назардан
к,араб, мен Хуросонни фатх, этдим. Форс, Ирок,, Шом
мамлакатларини буйсундирдим».

«Амир Темур тузутариядан.

К,ачоылардир, Чингизхон набираси Боту даврида
Жужилар улуси Олтин Урданинг пойтахти Волга ир-
мори Ок,туба сох,ил.ида жойлашган эди. Ботунинг ука-
си Барк,у эса Ок,бутанинг бошланадигап баланд
яланглигида янги шах,арни бунёд к,илди. Узбекхон
даврида эса ана шу Барк,у к,урган шах,арга Олтин
Урданинг пойтахти к^^ирилди. Шах,ар асосчисининг
номига у Барк,у-Сарой деб аталди.

Узбекхон бежиз пойтахтни бу шах,арга к-^ир-
маган эди. Барк,у-Сарой Мугулистон, Хитой, Х,ин-
дистон, Эронга борадиган, иккинчи тарафда эса

163

К,рим, Урта Ер денгизи ва Рарбий Европа савдо тар-
мокдарига туташ карвон йуллари чоррах.асига як,ин
ерларда жойлашган эди. Маррур Ж уж и улусининг
пойтахти кони фойда келтирувчи к,улай манзилдан
ярим дунё билан алок,а зфнатган. Пойтахт чегараси,
м аркази к,аерда эканлигини илраш к,ийин, чунки
Барк,у-Сарой деворлар билан уралмаган.

М )^ л л ар такаббурона нигох, билан к,^н и л ари -
га уз к,удратларини куз-куз к,илмок,чи булгандек, биз
х,еч кимдан к,^к,маймиз, х,еч бир к ,;^ и н олдимизга
келолмайди дегандек туюларди. Пойтахт ах,олиси юз
йилдан бери ташк,и мудофаа деворларисиз яшаб ке-
лади. Улар душман отликдари туёри пойтахт осто-
насига тегишини хаёлларига х,ам келтирмайди.

Х,амма бу ерга таъзим к,илгани келади. Буюк
Чингизхон авлоди пойтахтига бош уриб к,адам к,уяди.

Шах,арда анх,ор, кул ё к,удук, суви х.ам й ^ . Сув-
ни Ок,тубадан араваларда, катта хумларда келти-
ришади. Пойтахтнинг х,ар к ^ а с и д а катга бозор уч-
райди. Бу ерда х,амма нарса сотилади, олинади. Кар-
вонсаройларда доимо одамлар гавжум. Магрибдан
Машрик,к,ача булган ерлардан келган савдогарлар
Барк,у-Саройдан сира аримайди. Бозорлардаги энг
мул мол — бу к,уллар эди. Шах,ар гуё к,уллар омбо-
рини эслатади. Зотан ана шу к,ул савдосидан туш-
ган мумай даромад Олтин Урда хазинасини доимо
тулдириб турарди. Шу ердан олиб кетиладиган к,ул-
лар К,рим, Генуя, Венеция бозорларида сотилади.
Савдогарлар Барк,у-Саройда купрок, рус к.излари-
ни харид к^илишади. Рус к,изларини улар бир кеча
баробар нархда чет элларда пуллашади.

Минглаб к,у./\лар лаънатига учраган, минглаб ох,у
фарёдларни к,аърига сингдирган шах,арда савдо-
сотик, авжида. Олтин Урдага пул керак. Купрок, ол
тин даркор. Т'^тамишхон уз к,удратини яна тиклаш

учун улкан лашкар тупламокда.

1Ь4

Рус князликларидаги боск.окдар бож келтириш-
мокда. Биргина Москванинг буюк князи Василий
беш минг рубл олтин тулайди. Литванинг буюк князи
х,ам иттифок,чиси Т^тамиш га к,урол-ярог бераяп-
ти. Мовароуннах,рдан Темурбек к,ах,ридан к,очган
урри-к.арок,чилар, порах^лиги, мансабини суиис-
теъмол к,илгани учун жазоланган, истеъфога чик,а-
рилган мансабдорлар, мингбошию х,окимлар, алам*
зада саркардалар х,ам Т ^там иш дан панох, истаб
Барк,у-Саройга келганлар. Олтин ’Урда хони мар-
х,аматли нигох,ини улардан узмай хдкояларини тинг-
лайди. Уларга илтифот к^сатиб, зиёфатларига чор-
лайди. Мак,сади Темурбекнинг х,арбий усуллари* з ^
ва заиф томонларини аникдаш. Шунинг учун Т ^ т а -
миш урушларда собик, Мовароуннах,р саркардала-
рининг х,икояларини дикдат ила тинглайди.

— Султон Ах,мад курдлар ва Озарбайжон суво-
рилари билан Султонияда бизга к,арши чикди, —
суз бошлади Темурбекнинг собик, мингбошиси, —
аммо Сох,ибк,ирон бир зарб ила уни маглуб этди.
Нахчавон, Урён, Тифлис ва Ширвонга бостириб
кириб, РОЯТ катта улжа олдик. Арманистон под-
ШОХ.И Тох,иржон машх,ур Ван к,алъасини вайрон
к,илганимиздан сунг бош уриб, Сох,ибк,ирон осто-
насига келди.

Собик, мингбошининг кузларида алам акс этди.
^^лжасини бекитгани учун Темурбек к,ах,рига учра-
ганини эслаб жим к,олди.

- Шоз^ Мансур Музаффарий билан жангда Те­
мурбекнинг жони тахдикада к,олганини биласизми?
— ran бошлади собик, сарханг. — Жанубий Форс,
Исфахонда беш хонликни бирлаштириб, к,удратли
к,ушин туплаган бу х,укмдор Темурбекка к,арши ту-
ролган мард одам. Потил деган жойда к,аттик,, роят
дах,шатли уруш булди. Шох, Мансур ажабтовур
усулда сафимизни ёриб утиб т ^ ^ и Темурбек тур-

165

ган к,ароргох.га от чоптирди. Шердек х,амла билан
дуч келган сувори-ю пиёдани йикдтиб, янчиб, Со-
х,ибк,ирон чодири олдига як,инлашди.

— Х -^ , хуш? — Т ^там и ш к,изик,синиб сарханг-
га тикилди, — кейин-чи, кейин?

Шу дейман, к,аёкдандир анави тирранча, Темур-
бекнинг урли Шох,рух Мирзо олдида пайдо булди.
17 га тулган бу тирранча т ^ р и узини Шох, Мансур-
га отса буладими! Иккови кдличбозликка тушиб ке-
тиб, Темурбекнинг атрофида х,имоя х,алк,аси пайдо
булди. Иккови х,ам тоза олишди. Бирн шер булса,
иккинчиси арслон дейсиз! Шох,рухнинг омади бор
экан. Нима булди-ю, шарт этиб Шох, Мансурнинг
боши учиб кетди. Тирранча ■$^ли отасининг олдига
бориб ш ^ л и к Шох, Мансурнинг калласини Темур-
бек оёндарига ташлади. Баралла хитоб билан:

— Х,амма душманларингизнинг бошлари отин-
гизнинг туёкдари остига мана шундай тушсин, —
деди.

— Бас к,илинг! — Трстамишнинг ранги учди. Сар-
ханг бош эгиб жим к,олди.

— Х,озир к.аёкда у? — вах,шат ила с^о к д ад и уни

Т'^тамиш .
— Гуржистоннинг Мангул даласида байрам к,и-

лишмокда, — деди синик, ох,ангда сарханг.
Т^Ьстамишнинг к ,о в о р и осилиб, муштлари кдсил-

ди. У Волга буйидаги бундан т ^ т йил бурунги базм-
байрамни, хор-зор булиб ичган к,асамини эслади.
К ^ гл и д а тугилган к,асос ч ^и н и кул босмаган.

У дах,шатли интик,омга зимдан тайёргарлик ку-
рарди. Шу мак,садда у Литванинг буюк князи Ви-
товт, Миср султони Барк,ук, ва Туркиянинг к,удрат-
ли х,укмдори Йилдирим Боязид билан яширин би-

тим тузди.
Ана шунинг учун х,ам Миср султони х,узурига

келган Темурбек элчиси к,атл этилган.

— Айни пайт экан, — деди Ок,той нуён, — тусат-
дан босиш керак.

— Турри, турри, — бир овоздан маък,уллашди
^лонлар, — биз гунох,имизни ювамиз олдингизда!
К,онга К.ОН, жонга жон оламиз!

— Туманларим жангга шай, - деди Исабек нуён,
— буюр, х,укмдор!

Ок,той шубх,али нигох,ини унга к,аратди. Исабек-
нинг укаси Эдик,уд-Едигей Темурбек х;узурида хиз-
мат К.ИЛИШИНИ у яхши билади. Балки, Исабек Те-
мурнинг жосусидир?

Т ^там иш ^ г а ч ^ган ч а мулозимлар ва саркар-
далар таклифларини эшитар ва узича фикр юри-
тарди. У ЭНДИ уз к,арорини айтишга шошилмас эди.
Чунки к,ароргохда х,ам Темурбек жосуслари бор-
лигидан ч'^^ирди. Унинг бу ч^иш ида жон борлиги-
ни Темурбекдан келган элчи х,ам тасдикдади.

Т ^там иш улкан к,^инини Шимолий Кавказ сари
суриб, к,ай тарик,а жанг бошлаш туррисида бош
к,отираётганида Темурбек х,узуридан Шамсиддин
Олмалик, бошчилигида элчилар келишди.

Одатдаги элчилик маросимларида к,улланилади-
ган тафсилотлардан с ^ г мак,садга к^^илди.

— Хон нечук катта лашкар билан Кавказга таш-
риф буюрди? Бу жойларни забт этиб, Гуржистон,
Арманистон ва Озарбайжон подшохдарини тобе эт-
ган Сох,ибк,ирон уни чак,ирмади-ку?

Т ^там и ш унга очикдан очик, мак,садини баён
КИЛЛИ. У к,удратда узини Темурбекдан кам демас,
шунинг учун хохдаган жойига, исталган юртга са-
фар к,илаверади.

Шамсиддин тажрибали элчи сифатида одоб сак,-
лаган х,олда музокаралар юрита бошлади. У Темур
буйрурини а'ьло даражада бажариб, вак,тдан ютиш-
га интилди. Катта к,рлин туплаган Т^тамиш жан-
говар х,аракатлар режасини пухта ишлаб чик,мага-

167

ни учун бу музокараларни т^татм ай , давом этги-
ришни маък,ул к ^ д и . Як,ин мулозими 'Утрок.ни Те-
мурбек х,узурига ж ^ а т и б , унинг режаларини аник,-
лашга уринди. Утрок, Мовароуннах,р аскарларининг
куплиги, юксак интизоми ва ую ш к,ок^гининг гу-
ВОХ.И булди. Тезда вазифасини бажариб орк,ага к,айт-
ди. Томонлар узаро олишувга тараддуд к ^ а бошла-
дилар.

СУНГГИ ЖАНГ

Терек дарёсининг к,иррорида марра эгалла-

ган Темурбек чап к,иррокда жойлашган Т ^там иш

лашкарига к,араб кулди:

— Ов к,опк.онга узи келиб тушгани яхши. Уни

излаб юрсанг, овлаш фурсати узок,к,а чузилади. К,ари

товук, к,арчирайдан к,урк,майди. Агар чигирткада

К.ИЗИЛ к,анот усса, у х,ар к,адамда узини к,аррадан

Х.ИМОЯ к,илади.

— О фарин, Темур, — деди Азизуддин дустига

х,авас билан термилиб, — лекин узингни товук,к,а

■^осшатиб камситма. Сен доимо х ^ о зсен !

Саркардалар доимо Сох,ибк,иронга х,азил к,илув-

чи, к '^и н ч а унга дангал гапириб, юз-хотир к,илмай-

диган Азизуддиннинг бу сузларидан кулиб юбориш-

дан узларини з'^ р а тийишди. Темурбек болаликда-

ги урторининг х,ар к,андай эркалигини к ^ а р и ш и

уларга аён. К,ани, унинг к,иликларидан мингдан би-

рини бошк,аси к,илиб к ^ с и н -ч и ?
— Ёшлигимиз х,ам дарёдек тез -^ди-кетди, —

деди Темурбек к,улини Азизуддин елкасига к.'^иб,

— к,ара, к,андай тезок,ар!
— Аммо сен 5 ^ а -5 ^ а с е н , Темурбек. Х,амон шу

лаънати муруллар билан урушасен. Уттиз йилдан

бери...

1ЛЯ

— Х,а, Азиз. Лекин бу жанг с^ггиси булади.
— Агар яна Туктамишга алданмасанг.
— — деди к,атъий Темурбек, — унга икки
марта ишондим. Энди эса й;^. Ааънати Олтин "Урда-
ни нак, пойтахтида илондек бошини янчамен. Бу ме-
нинг 1\ф?уллар билан с ^ г г и жангим булади.
Саркардалар эх,тиром ва к,изик,иш билан х,укм-
дорни тинглашди.

— Сох,ибк,ирон, ижозат берсангиз, к,улингизда
бир арз бор.

Туманбоши К,утлур Темур икки к,адам юриб таъ-
зим ила бош эгди.

— С ^лайвер, амир.
— Т^тамиш нинг бошини олиб, сизга тух,фа этиш
шарафини к,улингизга раво к^сангиз.
Темурбекнинг чех,расида кулгу -^нади:
— Оббо, айёр-е, биламен ниятингни. Аммо бу
шарафни биз Эдик,удга берган эдик. Майли, икко-
вингизга х,ам шундай шарафни лойик, к^урмиз. Зо-
тан ролиб Олтин “^рда тахтига х,ам эга бу^лар...
Эдик,уд бошини к,уйи солиб, к,улини куксига
к,уйди:
— Миннатдормен, Сох,ибк,ирон.
Муруллардан иборат туман сардори Эдик;уднинг
асл мак,сади Т ^там иш }фнига Олтин Урда тахтига
утириш. ТТТу мак,садда Темурбек хизматида чак,к,он.
Акдли, айёр ва жасур бу лашкарбоши х,ийлаю най-
ранг бобида устаси фаранг. У к,удратли, келиб чи-
к,иши билан Жужи улусининг донгдор кишилари-
дан булган, тажрибали саркарда К,углуг билан бел-
лаша олмаслигини яхши тушунгани учун х^ф айиб
турган рак,ибининг олдига келди.
— Мени рак,обатчи деманг, балки буюк мак,са-
дингизни амалга оширишда ёрдамчи деб билинг, хон-

зодам!
К,утлурнинг юзи ёрииеди:

169

- Ж анг хусусида андак мулох.азаларим борки,
уни авваламбор сиз билан келишиб, с ^ г Сох,ибкд-
рон х;узурида баён к,илраймен.

Орадан ^ а й Эдик,уд билан К,утлур х,укмдор
чодирига киришди. Темурбек уларнинг режасини
к,изрин маък,уллади.

Эдик,уднинг укаси Исабек Т ^ т а м и ш к ,^и н и д а
туман бошлири. У мугул лашкарбошиси Ок,той би­
лан махфий равишда келишиб олган. Ж анг бош-
ланганда Исабек атайлаб чекинади. Ок,той эса жан-
жал к ^ ар и б , Т ^там и ш к ,^ и н и д а н ажраб кетади,

Темурбек м;$^л аслзодаларининг нифoк^^дaн до­
имо фойдаланиб келгани учун бу режани х,ам ишга
солишни лозим топди. Аммо у мурул шах;зода-асл-
зодаларига тула ишонмас эди. Т ^там иш нинг хиё-
кати унга катта сабок, берган.

Темурбек ^ ^ а га н д е к , душманнинг узи беток,ат
булиб х,ужум бошлади. 1395 йил 14 апрель тунида
Т ^там и ш отликдари тусатдан бостириб келишди.
Улар аввалдан эх,тиёт юзасидан к,азилган чохдарга
тушиб к,олишди. Шунда кутилмаган хиёнат р '^ бер-
ди. Темур лашкаридаги отлик, туман бошлиги, Т ^ т а -
мишнинг душмани Урусхон ^ л и Хонзода }^лон Кун-
жа Олтин Урда хони тарафига ;^иб кетди. Т ^ т а -
мишнинг к,ушини яна ун минг суворига купайиб,
мутуллар рух,и к ^ар и л и б кетди. 15 апрель эрталаб
улар ёппасига х,ужумга '^ д и . Бу жанг 1391 йилги
К,ундузчадаги каби тартибга солинмади. Т ^там иш
Темурбек усулини к,уллаб, лашкарини етти кул (кор­

пус) га булди.
Темурбек лашкарини сафлаётганда Тухтамиш

к,ушинининг Кунжа урлон, Бек Ёрик, урлон, Довуд
Суфи ва Ок,той бошчилигидаги туманлар Моваро-
уннах,р лашкарининг сул к,анотига х,ужум бошлади.

Темурбек шунда атрофини ураб турган эх.тиёт-
даги кул - корпусдан каттагина к,исмини ёрдамга

170

ташлади. М^туллар атайлаб уз к,^инларининг мар-
казига чекиниб бордилар ва бирдан орк,аларига к,ай-
рилиб к,арши х,ужумга ташландилар. Них,оятда куп­
ли х,амладан Мовароуннах,р лашкари тузиб кетди.
Муруллар к,ийк,ирик, билан Темурбек к,ароргох,ига
ёриб ;^дилар. Сох,ибк,ирон х,имоясида турган отлик,-
лар к,ириб ташланди. Темурбек олдида унинг тан-
мах,рамлари ва яксуворлардан иборат озгина х,имо-
ячиларгина к,олган эди. Асосий к;ушин бошк,арув-
сиз к,олиб, танг вазият вужудга кедди.

— Утсочарлар, буёк;к,а!
Темурбек шахсий сок,чилари бошлири Азизуд-
дин шундай хитоб билан от-аравалардан Темур­
бек атрофида х,имоя х,алк,асини вужудга келтирди.
Уларда -зпгирган жангчилар х;али х.еч ким к^м аган
к,урол — мушкетларни елкаларига тираганча оловли
ук, ота бошладилар. Жуда як,инлашиб к,олган м ^^л -
лар бирин-кетин к,уррошин -зЬууардан к;улай бош-
лашди. «Ут сочувчи найза» деб аталган мушкетлар
тинимсиз гумбурлаб турса х,ам х,ужумчилар шаш-
ти пасаймас эди.
Х,укмдор х,аёти хавф остидалигини пайк,аган
Шайх Нуридл,ин Сабук,а биринчи булиб Темурбек
к,ароргох,и сари от солди. У отликдарига отдан ту-
шиб, камонлардан душманни з^.к.а тугишни буюр-
ди. Саркарда Мух,аммад Озод ва унинг укаси Али-
шох, пиёда аскарлар билан араваларни бир-бирига
борлаб, иккинчи х;имоя х,алк,асини ташкил этишди.
Аллох,дод, Вафодор каби саркардалар к,ушини
х,ам Шайх Нуриддин атрофига йигилишиб, Темур-
бекни Х.ИМОЯ к,илишга шошилишди.
Биринчи жангдаёк, ташаббусни к,улига олган
Т^там иш х,имояда к,олиб кетган, к,^инлари бош-
к,арувини к,улдан чик,ариб юборган Темурбекка
к,арши янги-янги лашкарларни ташлайверди. М ^ л
отликлари шиматли х,ужум билан Мовароуннах,р-

171

нинг сараланган жангчиларини бирин-кетин саф-
дан чи1^ара бошладилар. Мух,аммад Султон к,уршовда
к,олган бобосига ёрдам учун шодгалиб марказий кор-
пуснинг кучли тудасини х,ужумга бошлади. Аммо
унинг х,ужуми мурулларнинг кучли зарбига учраб
барбод булди.

Темурбек мушкул ах;волда к,олди. У к,;^инлар

бошк,арувини к,улдан берган эди. Энди ягона умид

лашкарбошилар ташаббуси ва тадбиркорлигида
К.ОЛДИ. Узок, йиллар давомида у билан жуда к ^ жанг-

ларда к,атнашган бах,одирлар, доимо танг вазиятлар-

да х,ам узини й ^ о т м а й мустакдл иш тугашга к ^ и к -

кан, жавобгарликдан ч;^имайдиган саркардалар,

бутун умрини урушда ) ^ а з и б , бахтини фак,ат шун-
да к^фувчи амирлар бу гал х,ам панд беришмади.

Улар ж анг х,алк,асини чамалаб, узларича мустак,ил
х;аракат бошладилар.

Амир Х.УДОД Х,усайн пиёдалари билан Кунжа
утлой ва Ок,той лашкарининг орк,асига ^аиб, уларни
укда тугди. Жах,оншох, ва Хужа Сайфиддин эса пис-

тирмадан чик^1б, Т'^Ьстамишнинг су^л к,анотига тусат-

дан х,ужум К.ИЛДИ. К,уршов барбод кдалинди.
Биринчи кун жанги шундай тугаб, Темур учун

жиддий синов булди.

Иккинчи кунда х,ам ташаббус м ^ л л а р тарафи-

да турди. Т ^там и ш сул к,анотидаги Исабек ва Бах-

ш и Х.ОЖИ корпусларини х,ужумга ташлади. Темур

лашкарининг к,анотида турган Хужа Сайфид­

дин аскарлари бу х,ужум зарбига дош беролмай ор-
к,ага чекина бошлашди. Шунда тадбиркор саркарда
ж анг усулини узгартди. Амир отдан тушиб к,олган

отликдарга х,ам шундай к,илишни буюрди. Улар к,ал-
к,онларни олра тутиб, камонлардан ^ ота бошлаш­
ди. Чекинган аскарлар уялиб, яна марраларига кэй-
тишди. Х ^ ^ а Сайфиддин жангчилари к,алк,онни олд-
га к ,^ и б , ч^^оосалаб душманни ёмкирига тутишди.

172

Уларга Жах,оншох, бах.одир уз тумани билан ёрдам-
га келди.

Темур Х.ОЖИ Ок,буга билан Темурбекнинг наби-
раси Рустам K,3nvi0HA0HAiiriiAarii туманлар х,ам шид-
датли жангга киришди. Икки томондан пиёдалар,
отликдар тутдек т ^ и л а бошлади. Улар гох; олра таш-
ланиб, гох; чекиниб х,олдан тоя бошлашди. Иккинчи
кун мух,орабаси дуранг натижага олиб келди.

Уша кун кечаси Трстамиш чодирига Ок,той ки-
риб келди. У Олтин Урда лашкари к,аноти к,-^ин-
лари бошликдаридан булиб, уз истеъдоди ва тад-
биркорлиги билан бошк,а нуёнлардан ажралиб ту-
рарди.

— Дарх,ол Исабек хоинни тутиб менга топши-
ринг, — деди Ок,той хонга.

Трстамиш мулойим ох,ангда ran бошлади:
— Бу илтимосингни жангдан кейинга к,олдира-
миз, Ок,той. Х,озир орир ах,волдамиз, х,исоб-китоб
вак,ти эмас.
— Й ^ , — деди ужарлик билан Ок,той, — х,озир
шу ишни к,иласиз. Булмаса амрингиздан читщб, сизга
итоат этмайман.
Т ^там иш чучиб яна уни овута бошлади:
— Ок,той, тушун бизни. Сабр к,илгин. К^япсан,
к,андай мушкул ах,волдамиз. Сенинг талабинг кур
одамнинг жарликдан панох, исташи билан баробар.
Ок,той индамади. Х'^храйганча чодирни тарк этди.
Уша кеча у маслакдошлари Ёрик, урлон ва Тоште-
мир урлонлар билан биргаликда Т ^там иш к,уши-
нини ташлаб кетди.
Эдик,уд режаси амалга оширилган эди. Т^тамиш
орир ах,волда к,олди. У ташаббусни к,улга олиш мак,-
гдлила к,^шнни к,айта сафлаб, отликдарни ва пиё-
даларни к,анотларга, марказга так,симлади. Тажри-
бали саркардаси Ёглибойни сул к,анотга бош к,илди
ва жангга ташлади. Темурбек лашкаридан унга к,ар-

173

ШИ Усмон бах,одир ю зма-ю з булди. Икки саркарда
К.ИЛИЧ уриштириб, яккам а-якка олиша бошлади. Ба-
х,одирлар НИХ.ОЯТ 1^атгик, жанг к,илишди. Усмон ба-
х,одирнинг к,ули баланд келиб, рак,иби отдан к,ула-
ди. Унинг бошини олиш учун кураш к,изиб кетди,

Темурбек душманнинг заиф нук,таси сул к,анот
эканлигини фах,млаб, зарбдор кучларни худди шу
жойга ташлади. Усмон бах,одир к,онли жанглар оло-
вида них,оят сул к,анотни тузитиб юборди. Ёрлибой
бах;одир жасадини 800 жангчи уликлари тагидан чи-
к,ариб олишди. Унинг турга к,адалган калласини
курган Олтин Урда ж ангчиларининг рух,и тушиб
кетди. Сул к,анот к,оча бошлади. Темурбек бутун
майдон б ^ ^ а б кенг х;ужумга ^ и б , душман лашзса-
рини парчалаб юборди. Тухтамиш лашкаридаги
мурул шах,зода — урлонлари, нуёнлару навкарлар
вах,имага тушиб, х,ар тарафга к,оча бошлашди. Улар-
нинг бир гурух,и Дон, Днепр ва К,римга, бошк,алари
Марказий Кавказ торларига от к,уйди. Т ^там иш эса
уз як,инлари билан Волганинг к,уйи к,ултирига к,очиб,
Булрорияга, с ^ г Литвага чекинди.

Бу жанг юз эллик йилдан зиёд Русь ерларига
х ^ а й и н булиб, князларни итоат ва дах,шатда тз^г-
ган Олтин Урда хонлиги к,удратига чек к,^иб, унинг
y^rypтк,a поронасини синдирган эди.

------------^

ТЕМУРБЕККА СИРИНГАН КНЯЗЬ

«Агар сиз Кремлнинг кух,на Успения собери
саждагох,ига кирсангиз, нигох,ингиз подшо эшикла-
рининг чап томонида жавох,ирлар билан безатилган
хочга ва унинг атрофида православлар келтирган
бех,исоб шамлар ёрдусида порлаб турувчи санамга
кузингиз тушади. Бу мук,аддас санам Темур дахдиат
билан Дон к.иррокларидан Москва томон юрганда

Владимирдан келтирилган эди. Унинг к.аршисида аж-
додларимиз ибодат кдлишган, унинг р^арасида рус-
ларнинг к,айнок, куз ёшлари т^илган».

НЛ. Полевой,

XIX асрда яшаган рус адиби.

Амир Темур лашкари Барк,у Саройга уг к,р[иб,
пойтахтнинг, дах,шатли Олтин Урда пойтахтининг ку-
лини к ^ к а совурибди. Х,еч акд бовар к,илмас вок,еа!
Бу хабар Москванинг буюк князи Василий Дмит-
риевични ларзага солди.

Бундан икки йил мук,аддам у отасининг, Дмит­
рий Донскойнинг амри билан ^ а машъум шах;арга
боярлар х,амрох,лигида борган эди. Уша шах,арда
Москва князи манфаатларини х,имоя к,илиш учун
уч йил муд2\ат тургани ёдксда. К,ачонлардир, Ботухон
даврида Олтин Урда пойтахти Волга ирмош Ок,туба
сох,илида эди. Ботунинг укаси Барк,у эса Ок,туба-
нинг олд яланглигида янги шах,ар к,урди. Узбекхон
эса ху м и шу Барк,у шах;рига пойтахтини к^ирди.
Чунки Барк,у Сарой Мурулистон, Хитой, Х,индис-
тон, Эронга борадиган, иккинчи тарафдан эса Kj)hm,
Урта ер денгизи ва Рарбий Европага элтадиган йул
ёк,асида жойлашган эди. Бу шах,арда яшаган кезла-
ри Василий унинг деворлари, тусикдари, хандакда-
ри мутлак, к^инмаганидан ажабланган. Яна шуни-
си к,изик, ЭДИКИ, Барк,у Саройда рус шах,арларида
булганидек бозор майдони алох,ида ажратилмаган
ЭДИ. Бозор х,ар к,адамда учрайди. Чанг-тузонли ша-
х,ар ари уясидек рувиллар эди. Гуё х,амма нарса сав-
до-сотик, учун яратилгандек эди.

Барк,у Саройда к^чилик ах,оли савдогарлар бу-
либ, шах,арнинг озчилик к,исми мук,им яшайди. Ж а-
нубий чеккада славян к,уллар яшайдиган дах;а. Улар-
га оила к,уриш так,икданган. Улар ертулаларда яшай­
ди, шах,ар савдогарларига хизмат к,илишади. Улкан

175

к,ул савдоси к,изийдиган шах,ардан озмунча к,ул узга
улкаларга олиб кетилмаганми? Уларнинг к^чилиги
рус йигит-к,изларидан ташкил топган.

Князь Василий уз кузи билан неча бор бу к,ул
бозоридаги х,ангомаларни к^фган. Рус к.уллари к,аер-
ларга х,ам олиб кетилмади, дейсиз? Хитой пойтахти
Хонбаликдаги хон хизматида турувчи бутун бир полк
ана шу руслардан иборат. Улардан неча минги Миср
султонлари лашкарида хизматда.

Бахтсиз к,уллар лаънатига учраган, минглаб ох,у
фарёдларни к,аърига сингдирган Барк,у Сарой худо
к,ах,рига учраши аник, эди.

Василий Барк,у Саройда яшовчи, табиб либоси-
да иш к ^ у в ч и махфий даракчиси юборган номани
мирзага узатиб, баланд товушда ^ и ш н и буюрди.

« — Давлатпанох,им, олих,иммат князга шуни ши-
тоб ила хабар к,иламанки, Темурхон ролиб келиб,
Олтин Урда такдири х,ал булди. Т '^там иш к,очди,
лаш кари х,ар ёк,к,а тузиб кетди. Шах,арда катта-ю
кичик бари х,алок булди. Менинг уйим х,ам култепа
булди. Х,аммаёкда к,он, уликлар, Темурхон лашкар-
лари чигирткадек Волга буйларини босиб кетди. Х,еч
кимга шафк,ат к,илинмади.

Шуни сизга маълум к,иламанки, баланд х,иммат
давлатпанох,, Темурхон инсониятга худонинг к,ах,ри-
ни узида ифодалаган куч сифатида юборилганки,
унинг олдини торлар х,ам тусолмайди, дарёлар эса
т^анок, булолмайди. Айтишларича, у турилган кун-
да осмондан уч юлдуз тушиб, уч бор момак,алдирок,
гулдираган. Темур уммон тубларидан тортиб бугун
дунёни забт этишга киришган. Х,озиргача у Оссу-
рия, Бобил подшохдикларини, Севастия, Арманис-
тонни эгаллаган. Темур иккинчи Римни х,ам, мух,та
шам Византияни х,ам истило к,илмок,чи. Темур дах,-
шатли, разабда шердек, к,аерга оёк, к,уйса барчани

дах,шатга солади...»

176

Василий аста чук,иниб к,уйди. Темурхон худо
юборган офат экан. Демак, уни даф этиш з|;ам ху-
додан.

Боярлар билан кенгаш х,ам шундай фикрга кел-
ди. Москванинг буюк князи улар билан бирга мит­
рополит Киприан х;узурига йул олишди.

— Энди нима кдламиз, х,азрат?
Киприан князга ох,иста жавоб к,илди;
— Князь, сен худога илтижо кд1л, унга уз ташви-
шингни баён эт. Астойдил ибодат айла. Зотан Пар-
вардигорнинг узи бизга юборган балони офатга ги-
рифтор этишга к,одирдир.
— Х,азрат, — деди к,изишиб Василий, — мен оли-
мак,ом черковимиз, жондан азиз юртимиз душма-
нига к,арши шунк,орларим билан майдонга чик,мок,-
чиман.
— Бу мард юрак ноласи, — деди уни к,увватла-
гандек амакиси князь Владимир. — Биз, отанг, рах,-
матли акам билан к,ачонлардир душманга к,арши
белки мах,кам борлаб, Куликово майдонига чик,к,ан
ЭДИК. Манави к,уллар Мамай лашкарини тузитган
эди. Аммо икки йилдан с ^ г омад биздан юз ^ирди.
Трстамиш бизни гафлатда к,олдириб, Москвани бо-
сиб олди, Минглаб йигит-к,изларни к,ул к,илиб, ша-
х,арни ёндирди. К,айтар дунё экан, манфур Т ^ т а -
мишни Темур хонавайрон к,илди. Уни Парвардигор-
нинг К.ИЛИЧИ деб бежиз айтишмайди. Биз унга бас

келолмаймиз.
— Шуми сиздан кутганим? — деди к,изишиб Ва­

силий. — Гапингизга к,араганда, мен к,улимни к,овуш-
тириб, Темур ок,сок,нинг келишини кутишим керак-
ми? Менга ёрдамга келаётган полкларга «Орк,ага
к,айтинглар. Мен сизларга к,умондон булолмайман»,
— дейишим керакми?

— Ундай эмас, жиян, - деди мулойим ох,ангда
Владимир, — кучларни т^ л а , мудофаага шай тур-

177

гин, лекин х,ужумкор булма. Энг мух,ими, жасур князь
Кирдяпага ота мерос мулкини к,айтар. Шунда у уз
дружинаси билан сенга к^^сини к,алк,он к,илгай.

— Ж уда турри, — к,увватлади уни митрополит
Киприан, — Нижний Новгород унинг ота мероси.
Бу иш худога мак,бул.

Князь Василий жахд билан амакисига тикилди.
— зинх,ор! Москва х,еч к,ачон к,улига кир-
ган мулкни эгасига к,айтармайди. Шундай булган,
шундан кейин х,ам шундай к,олажак. Сиз х.ам, х,аз-
рат, мени бу йулдан к,айтаролмайсиз. Симеон Кир-
дяпа х,еч к,ачон Нижний Новгородга, Суздалга эга-
лик кдлмайди. Бу менинг, буюк князнинг сузи!!!
Митрополит Киприан ажабланиб, князь Влади-
мирга саволомуз тикилди. У эса жиянининг к,айсар-
лигидан ранжиб, чук,ур х ^ си н д и .
«Сичк,он сирмас инига, галвир борлар думига»,
деб бежиз айтишмаган. Хавфли душман дарвозанг
остида турганида яна уз ичингдан ёв ортгаришинг
нимаси! Душманни дуст кдлиш зфнига! Тарин ким-
ни денг. Симеон Кирдяпани!
Нижний Новгород Кирдяпанинг отаси — Суздал
князи Дмитрий Константиновичга к,арашли эди. У
вафотидан бироз олдин ■^ли Симеонга уни хатлаб
берган эди. Бу к,арорини тасдик^аш учун Симеонни
Олтин Урдага ёрлик, олишга юборди. Дмитрийнинг
укаси — Городец князи Борис х,ам Урдага бориб,
хондан ана шу шах,арга эгалик ёрлирини беришни
с ^ а д и . Борис катта пора эвазига Олтин ^рда хо-
нидан ёрликд1и олди. Симеон эса нажот истаб Моск-
вага, опаси Евдокиянинг эри Дмитрий Донской х,узу
рига келди. Москванинг буюк князи Дмитрий к,ай-
нисининг илтимосини баж ариб, Борисга к,арши
к,ушин тортди. Борис уз мулки Городецга к,очиб,
Нижний Новгородни Симеон эгаллади. Аммо ора-
дан бир йил ^ а р -> ^ м а с Борис яна Олтин Урдага

бориб, хон амалдорларини к,улга ола бошлади. Ни-
Х.ОЯТ ярим йил пойтахт Барк,у Саройдаги оворагар-
чиликлардан с ^ г Нижний Новгородга князлик ёрли-
FHHH уз номига ёздиришга муваффак, будди. Симе­
он яна к,увринга учради. Бу вак,тда Дмитрий Донской
улган, спаси Евдокия унга ёрдамга ожиз эди. Симе-
онни Борис амалдорлари х,ибсга олишди. Жасур
князь дустлари ёрдамида к,амокдан к,очиб, Олтин
Урдага бош уриб кедди. Аммо Т^тамиш уни кишанга
содди. Москванинг буюк князи Василий Дмитриевич
билан катта иттифок,ни яхшилаб, Темурга карттти
кураш учун Т'^тамиш Борисга ёзилган ёрлик,ни йир-
тиб, Нижний Новгород ва Суздал князликларини
Москвага топширди. Т^тамиш ва Москва ^ т а с и -
даги шартномага к ^ а Симеон Кирдяпа умрининг
охиригача Урдада банди булиб к,олиши керак эди.
Аммо топк,ир ва тадбиркор Симеон Кирдяпа Барк,у-
Саройдан сирли равишда ройиб булибди.

- Князь Владимир!
Василийнинг амирона хитоби кекса князни хаёл
гирдобидан чик,арди.
- Сенга, бах,одир амаки, Москва мудофаасига
рах,барликни юклайман. Биз жангда х;алок булсак
Москва так,дирига узинг масъулсан. Мен к,ушин
туплашга киришаман.
- Ибодат к,ил, б^ам , ибодат! — х,айк,ирди Кип-
риан. — Ёлриз Парвардигоргина бизни Темурбек ба-
лосидан к,утк,аргай! Зотан Т^остамишдай саркарда-
ни яксон к,илган ёвга дош беришга к,одир эмассан,
князь! Ундан к>фа Владимирга чопар юбор. М ^ ж и -
закор Биби Марям хочини келтиришсин.

- Т^ри, т^^ри!
- Х.ак. гапни айтди х;азрат!
Боярлар хитобидан Василийнинг юзи тунмаш ”
ди. Йук,, у х,еч к,ачон отаси Дмитрий Донскойдек
жасур ва к,атъий булолмаса керак.

179

Темурбек лашкари Волгадан кечиб ^ган д а са-
мода ралати узгариш юз берди. Х,ар кун кечк,урун
ва эрта тонгда магриб томонда к,изил шафак, к^фина
бошлади. Рус рух,онийлари буни фалокат тимсоли
дея солномага битишди.

Улкан лашкар Дон к,иррокдари б^^лаб юраркан,
ах,оли узини •^монга урди. Москва вах,имада ибо-
датга тушди. Буюк князь Василий Дмитриевич эса
Ока к,иррорида к ,^ и н туплаш билан овора. Князь
Симеон Кирдяпа эса узига содик, дружинаси билан
Москвага юришга тараддуд к^м окда. Мушкул ва-
зиф а бу. М осквани князь Владимир — Куликово
жанги к,ах,рамони, Дмитрий Донской саркардаси
х,имоя к,илади. У билан беллашиш мушкул.

Князь хаёлга ч;^шб утирганда х,узурига эски та-
ниши — татар мингбошиси Айтак ташриф буюрди.

Симеон уни илтифот билан к,аршилади. Айтак
Олтин Урдадан к,очганда унга роят холис хизмат
к^фсатган эди.

— Мушкулингни осон кдлгали келдим, князь, -
деди у, — мен К,утлур Темурхонга сени гапириб, ун-
дан таклиф олиб келдим. Отлан!

— К,аёк,к,а? — ажабланиб с ^ а д и князь.
— Темурбек х,узурига борамиз. Сохибк,ирон ос-
тонасига бош уриб борсанг, х,имматидан бебах,ра
к,олмайсан. Мени х,ам кейин к,урук. к.уймассан-а,

лаббай?
Симеон сух,бат борасида Айтакнинг Темурбек

лашкарбошиси К,утлур Темурхон туманида мингбо-
ши булиб хизматга олинганини билди. Ундан бар-
чанинг орзида 'гурган х,укмдор Темурбек таърифини

эшитди.
— Дружинанг, к,урол-ярорларинг шу жойда к,ол-

син, - деди Айтак, - сен менинг х,имоямда кета-

сан, князь!

180

Симеон унга ишонди. Индамай отига ^Ьириб, бу
синашта одам орк,асидан эргашди.

Сосна, Дон к,ирРокдари б ^ л а б бир неча чак,и-
рим майдон лашкар билан гавжум. Чодирлар, чай-
лалар, ертулалар бех,исоб, бир-бирига тугашиб кет-
ган. Урмон ичкарига к,араб кесиб ташланган. Узок,-
да ёндирилган Ельц шах,ри харобалари тзггамокда.
Пода-пода к,уйлар, йилк,и уюрлари, туялар. Ж ой-
жойларда кичик-кичик бозорчалар. "Узаро савдо-
сотик, бормокда. Бех,исоб гулханлар атрофида нав-
карлар давра к,уришган.

Симеон х,али х,еч к ^ м а га н жангчиларга, улар-
нинг либослари, к,уролларига к,изик,иш билан к,араб
борарди. Осиёлик жанчиларда у узига номаълум
к,урол — ^ с о ч а р мушкетларни, узига таниш т^ш-
туфсшгларни к ^ д и . К,иличларнинг турлари х;ам уни
х,айратга содг\и. Дамашк,, Исфахон пулатидан ясал-
ган. Тошни х,ам кесишга к,одир к,иличлар.

Них,оят улар кузлаган манзил як,инлашди. Темур-
бек чодири як,к,ол кузга ташланди. Т^тбурчак чо-
дирнинг эни юз к,адамча, баландлиги уч найза, кушк
шаклидаги ^ т а к;исми рангли ва одам танаси
й^онлигидаги ^ икки дона олтин устунда турибди.
Чодир деворларида катта-кичик ёк,ут, забаржад ва
гавх;арлар порлаб нур таратмокда. К,имматбах,о ги-
ламлар кузни к,амаштиради.

Айтак к,улидаги кумуш пайсини курган барлос
беги к,улини куксига к,уйиб, ичкарига чорлади.

Симеон оёкдарига югурган к,алтирок,ни босиб чо­

дир ичига к,адам босди.

Чордана к,уриб курпачаларда ^ирган кишилар
олдида хонтахталар. Уларда турли ноз-неъматлар
уюлган, Барваста к,оматли бек к,ули билан пардани
очди. Симеон билан Айтак чодир т ^ и г а к,адам бо-
сишди. Бу жой х.ашамати билан кузни к,амашти-

ради.

181

— Тиз чук, - секин шивирлади Айтак. Симеон
к,аршисида турган, ^Ь-ирган кишилар орасида Те-
мурбек борлигини тушунди. Тиз ч ^ и б , бошини к,уйи
солди. Айтак нималарнидир князга шипшиди.

— Темурбек арзингни тинглашга тайёр.
Икки навкар келиб Айтакни, кейин эса князни
к^фпачаларга -^к,азди. Ёшгина гулом к,улида обдас-
та кргариб, к,улларига сув к,уйди. Бошк,аси эса сочик,
тутди.

Симеон олтин лаганлардаги к,овурилган гушт-
лар, кумуш к,адахдарда жилоланган шароблар, х;а-
ли х;еч кузи тушмаган мевалар, гаройиб таомлар-
ни кураркан, беихтиёр «Минг бир кеча» х,икоя-
ларини эслади. Х,а, у Х орун-ар-Раш ид х,узурида.
Атрофда содик, вазир Ж аъф ар, мулозимлар. У туш
курмок,да.

— Сох,ибк,ирон дастурхонга к,аранглар демокда,
князь.

Симеон Айтакнинг товушидан узига кедг\и. Се­
кин бошини к ^ а р и б , ундан нигох,ини узмай, т ^ д а -
ги курпачада ёстик,к,а ёнбошлаган кишига к,аради.
Х,а, у бутун Оврупо, Осиёда донри кетган, Русни
дах,шатга солган Темурбек. Гавдаси келишган, пе-
шонаси очик,, елкалари кенг, ок,иш юзида оч кд1зил
ранг жилоланган. Узун сок,оли узига ярашган. Ово-
зи жарангдор.

— Бу к,адах,ни Темурбек соглигига ичишинг ло-
зим, князь, — деди Айтак тилмочлик к,илиб.

— Жок,у, — деди Темурбек уша жарангдор
товуш да, — мех,монга уткиридан каттасига к,уйиб

бер.
Длстурхон амири булиб утирган туманбоши

Жок,у кумуш к,адах,ни Айтакка узатди.
— К,оидага к-^фа х,аммасини ич, князь, токи том-

чиси х,ам к,олмасин. Сох,ибкд1рон саломатлиги учуй
к,адах, к ^ а р г а н одам шундай к,и л м о р и л о з и м .

182

Симеон таги чук,ур бундай катга к,адахда сира
ичмаган булса х,ам уни дадил кулига олди. Бу синов.
Ундан шараф билан зплуюри л о з и м .

— Баракалла, князь, — Айтак газак к и л и ттгга имо
К.ИЛДИ, — атрофингда шах,зода ва саркардалар утир-
ганини унутма.

К,утлур Темурхон ниманидир гапирди. Сух.бат-
дошлар кулишди. Симеон овк,атдан тотиниб булгач,
сочик,к,а артинди.

- C j ^ a арзингни, - деди Айтак Темурбек ишо-
расини англаб. Симеон узини енгил сезди. У мусул-
монлар одатидаги чук,ур маънони англади. Аввал
таом, кейин калом. Мех,мон ким булишидан к,атъи
назар, х,урмат-иззат к^1линади. Христианлар урган-
са, намуна олса арзигулик нарсалар к^ш экан.

Князни яна бир х,олат таажжубга солди. Темур­
бек рус князлари, бояру рух,онийлар таърифлаган-
дек ёвуз Юлиан, к,онх)ф Диоклетиан, одамхзф Мак-
симилианга сира ^ш ам айди. У х,озир к,аршисида
дах,шатли, важох,атли жах,онгир эмас, балки уруш-
ларда умри '^иб, ок,у к,орани таниган буюк жангчи-
ни, мех,мондуст мезбонни к ;$ф д и . Бировларнинг арз-
додини тинглашга эринмас дилкаш одамни х,ис к,илди.

Князь бошидан ;^ганларни гапирди, Т^тамиш -
хон ва Москва князидан адолат истаб, кечирган ук,у-
батларини суйлади. Айтак унинг сузларини таржи-

ма к,илди.
Темурбек ;$шга ч ^ган ча бу навкирон рус бах,о-

дирининг дарбадарлик, омадсизлик, маглубият ва
жудоликларга тула х,аёти киссасини тингларкан, бе-
ихтиёр утиб кетган, энди кэйтмас ёшлигини эслади.
Бекубор ёшлик! Кучга, гайратга, шижоат ва умидга
бой бебах,о ёшлик! Эвох,, энди у сира к,айтмайди!

Симеон нимаси биландир унга тунгич ур;ш Ж а-
х,онгирни, 29 ёшида оламдан утган суюкли 'Улжой—
дан курган биринчи фарзандини ёдига солди.

183

у х,ам к,ачонлардир хож у тахт учун курашда
х.ук)мдорлардан панох, ва нажот истаган, кимларга-
дир ишонган, к -^ панд еган.

— Масковда не гаплар х,озир, ^ л и м ? — деди Те-
мурбек мулойим ох,ангда.

Симеон унинг шафк,ат ва хайрихох,лик билан
кдлаётган сух;батидан тордек к^ари лган кунгли би­
лан х,еч нарсани яширмай, бор х;ак,ик,атни айтди.
Москва вах,имага тушган. Буюк князь Василий Дмит­
риевич жангга тараддуд к ;^и ш учун аскар йирмок,-
чи буляпти. Аммо мулозимлари, боярлар кайфияти
тушкун. М итрополит Киприан х,аммани ибодатга
ундамокда. Владимирдан Биби Марямнинг м '^ж и-
закор иконасини Москвага келтириб, черковларда
ёшу к,ари ибодат к,илмокда. Куну тун худога нола
к,илиб, бошга келган офат — Темурбек балосидан
к,утк,аришни с^фашмокда. Буюк княздан тортиб бар-
ча Москва ахди — фук,ароси черковларда нола к,ил-
мокда.

— Насронийлар энди худони эслашибди-да, —
кулди Темурбек, — х^тл, менинг х,ак,имда нима де-
йишмокда?

— Айтишга тилим бормайди, улуг Сох,ибк,ирон,
— деди очик, кунгил билан Симеон.

Мир Саййид Барака ёнида чукка тушиб, пир-
нинг хизматида х,озиру нозир турган ^ т а ёшларда-
ги дарвеш лук^^а ташлади:

— Аммо биз биламиз буни. Аллох,нинг шамши-
ри, Сох,ибк,ирони азим Темурбекни москваликлар
к,адимги Румо х,укмдорлари булмиш ёвуз Юлиан, Ди­
оклетиан, Максимилианларга к,иёс этишмокда.

— Х,а, — бош ирради Симеон, — яна куп бемаъ-
ни афсоналар х,ам айтишмокда. Улар х,ам сизга аён

булса керак?

— х,а, — деди даракчилар бошлири маррур- “

Малики рах,им, аввалу охир, арши азим, самовату

1Н4

яратгувчиси Аллох.га х,амду санолар булсин! У х,ар
нарсани эшитгувчидир, х,ар нарсани билгувчидир,
тавбаларни к,абул к,илгувчидир, х;иммати бених;оя
х,алимдир, тузимлидир. Аллохд! азимга х;амду сано­
лар булсин!

— Х,амду санолар булсин! — бараварига 3£,айкд-
ришди уламолару амиру саркардалар.

Темурбек пойгакдаги унинг х,ар сузини к,орозга
тушираётган мирзога юзланди.

— Мен, Тангри к,ули Темур, буюрамен. Туман-
боши К,утлур Темур!

— Шу ердаман, Сох,ибкдрон!
— Дашти К,ипчокдаги х,укмронлигингни хайрли
ишдан бошла. Князга унинг ота мерос мулкини к,ай-
тариб бер.
— Бош устига, Сох,ибк,ирон.
— Сен, Русь князи, — деди Темурбек уткир ни-
гох,ини собик, Нижний Новгород ва Суздал князи
Симеон Кирдяпага к,адаб, —сени хафа к,илган Моск-
вага менинг номимдан бор ва шах;арни эгалла!
У нигох;ини яна К,утлурга к,арат,гщ:
— Мен сени К,ипчок, ерларига, Ёйик, ва Дон со-
х,илларига х;укмдор этиб тайинлаганимни унугмай,
адолат билан иш юрит. Роста ва рустий!
— Куч адолатда!!!
— Яшасин адолатпарвар Сох,ибк,ирон!
К,утлур Темур ва Симеон таъзим ила чодирдан
чик,к,ач, Мир Саййид Барака ^ н и д ан турди:
— Сох.ибк,ироннинг бугунги мурувватлари менга
чорёрлардан бири - халифа Умар жаннатмакон х,аз-
ратлари давридаги бир вок,еани эслатди. Шах,ар
х,окимидан зулм курган насронийлардан бири ха­
лифа Умардан нажот излаб Ирок,к,а келади. Йулда
чанк,аб бир кулбага к,адам босади. Ичкарида бир
чол лой к,ориб, гувала ясаётган экан. У кузада сув
тутиб, насроний чанк,огини к,ондиргач, унинг арз-

185

додини тинглайди. С ^ г халифанинг вак,тини олмай,

узи унинг х,ожатини чик,аришини айтади. Гувалага

хат битиб, насронийга беради. Уни шахсан шад;ар

х,окимига элтиш ни ук,тиради. Н асроний х,айрон

булиб, унинг айтганини к,илади. Х,оким гуваладаги

хатни ^ и б , тиз ч ^ ад и . Гувалани юз-кузига сур-

тиб, халифа амри вожиблигини аъёнларига маълум

к,илади. Шу дак,ик,адан бош лаб насроний х,оким

к^1либ тайинлангани ва узи шах;ардан бадарга этил-

ганини айтади. Насроний шундагина лой к,орган чол

аслида халифа Умар эканлигидан вок,иф булади.

— Аллох,нинг карами кенг!

— Аллох,нинг шамшири Темурбекка х.амду са-

нолар булсин!

Темурбек сафдошларининг шодон кдйк,ирикла-

ри тингач, к,улларини к^ар д и :

— Эй рафур, эй рах,им, эй жалол, эй карим, ме-

нинг гунохларимни уз фазлу караминг ила кечир-

ган! Мух,аммад алайх,иссалом ва унинг жами сах,о-

баларига Тангри Таолонинг саловатлари булсин!

— Омин! — бараварига фотих,ага к,ул к'^ариш -

ди саркардалар, амиру уламолар.

Мир Саййид Барака хушовоз билан тиловат

бошлади.

------------^

БЕШИНЧИ ИКЛИМ МАМЛАКАТИ

— Бу рус ерида х,еч барака к'Зфмаймиз, — деди
амир Шайх Нуриддин. Ташк,арида уч кундан бери
шивалаб ёгаётган ёмрирдан безор булган амир ШоХ"
малик х,ам тасдик, ишорасида бош иргади.

— К,урук, урмондан булак х,еч вак,оси йук,. ■"
тунриллади Шох,рух мирзо.

ЧоАиргох,да тупланган саркардалар Т е м у р б е к
чех,расига тикилганча унинг гапларини пойлашдИ.

186

— Барк,у Саройда олган улжаларингиз етти пуш-
тингизга етиб ортади, - кулди Сох.ибклрон, - ёки
адашдимми, Азизуда^ин?

Амир Азизудлд1н хандон ташлаб к у лди-
— Бандасида к,анча давлат булса кузига шун-
ча кам к ^и н у р , Сох,ибк,ирон. Аммо яна бир муло-
х,аза каминани уйлантиради. Йигит моли йудда.
Саркардалар даврасида жонланишни к^ган Те-
мурбек дустига хайрихох, бокди.
— Ичимдагини холдинг, Азиз. Виз орк,ага к,айта-
миз. Она шах;ар Самарк,андга!
— Офарин!
— Башорат 1дидлднгиз!
Темурбек х,амду саноларни тухтатиб к,ул к^арди:
— Келгуси режамизни пишитайлик, биродарлар.
К,ани, айтинг уз мулох;азаларингизни!
Туманбоши амир Хужа Юсуф жонланиб х,ай-

W Ah:

— Жанубга юрамиз, Сох,ибк,ирон. Уша ёкда биз-
га бой улжалар мах,тал.

— Бу совук, рус тупрори, изририн шимол у^лкаси
жонга тегди. Жанубга юрамиз, — к,увватлади Шайх

Нуриддин.
— Агар аник,рок, айтилса-чи, — деди к,увлик би-

лан Шох;малик, - айнан жанубнинг к,ай улкасига?
— Бу фак,ат Сох,ибк,иронга аёндур...
— Бу надари бузрукворим к,у^лга киритадиган бе-

шинчи икдим мамлакати булади, —деди одатда кам-

гап Мироншох,.

Темурбек х,айрат ила ^лига саволомуз тикилди.
Мироншохдан х;ам бамаъни фикр чик,адиган кун бор
экан-ку! Балки Парвардигорнинг узи унинг к^глига

солгандир?
— Х.индистон!
Бу хитоб Темурбекнинг суюкли набираси Пир-

мух,аммад Мирзодан чикди.

187

Сох,ибк,ирон алланечук мех,р ила унга бокди. Бу
уша, бетакрор, суюкли, к,адрдон вафодори, дусти,
^у т и л м ас ёстикдоши, куз очиб к ^ г а н биринчи ёри
Улжой кузлари!

Темурбекнинг чех,расида поёнсиз мух;аббат жил-
валанди.

— Х.ИНДИСТОННИ забт этсангиз, — давом этди
Пирмух;аммад, — унинг олтину зеб-жавох;ирлари
сизни олам султони этгай!

— Иншоолло! Иншоолло!
— Х,ак, ran. Фаришталар омин десин!
Темурбек мех,рли кузларини набирасидан узмай
хаёлга Ч5^ 1ди. Нак,адар ^ ш а ш ! Улжой х,ам унинг ди-
лидагини топарди.
Унинг набираси х,ам кунглидаги гапни айтди.
Олтинда куч к^ш. Аммо унинг узигина дунёга х,оким
булиш учун етарли эмас.
— Х.ИНД олтини белга к.^'вват, кузга нур на лаш-
карга мадор булгай, — дея гапига якун ясади Пир-
мух,аммад.
— Ижозат берсангиз, мен х,ам ожиз мулох,азала-
римни баён этсам;
Темурбек уламолар к,аторида ^ и р га н Мавлоно-
зодага к,изик,синиб к,аради.
— Суйланг, М авлонозода. Анчадан буён оташ
маърузангизга мушток,миз.
— Кези келга1Е1да, гапнинг -^н и булганда отанг-
ни х,ам аяма, дейишган машойихлар. Пирмух,аммад
Мирзо олтин хусусида билдирган фикрларига ан-
дак радлиям бор. Фак,ат олтингина жах,онга х,оким
эмас. Лидия шox^^ Крез х,ак,ида эшитгансиз. Улкан
хазинаси билан д о н р и кетган шох, эди. Олтинлари
минглаб туяга юк буларди. Окдбати не булди? Эрон
шох,и Куруш уни енгиб, бутун давлатини улжа к,илди.
Бардод халифаси Муътасим-чи? Хулагухон пой-
тахтига як,инлашганда олтинлари кумилган хову^'

188

лари-ю хазинадаги лак-лак тиллалари устида уги-
риб не к ^ д и ? Ок,ибатда нобакор м ^ л хони бар-
часини Рорат этиб, халифани ит азобида улимга ду-
чор этди.

Алалхусус, камина мозийдан келтирган мисол
билан шул фикрни айтгайман. Олтинга эътик,од
к,уйган, инсоф -диёнатни унутган ПарварДигор
к,ах,рига учрагай.

— К,иссадан х,исса не?

Амир Рустамнинг саволига Мавлонозода табас-
сум ила жавоб к,илди:

— К,иссадан х,исса шулки, Сох;ибк,иронимиз са-
ЛОХ.ИЯТИ, лашкари тажрибаси ва сиз каби ботир
бах,одирлари кучи х,ар к,андай олтиндан к,удрат-
лидир.

— Офарин, Мавлонозода!
Уламолар уртасида жонланиш бошланди. Улар
бирин-кетин Амир Темур к,удратини к^сатган во-
к,еаларни завк,-шавк, ила х,икоя к,ила бошлашди. Бу-
ларнинг орасида машх,ури Парвардигорнинг Сох,иб-
к,иронга инояти х,ак,идаги х,азрати Убайдулло вок,еаси
эди. Бир куни масжимаги йигинда у: «Темур к,онх^
турк, у куп одамни к,ириб ташлади. Унинг шаънига
дуо ук,иб булмайди!» деб баралла айтади. Шундан
с ^ г х,азрат кечаси галати туш к ^ и б , к,урк,иб кета-
ди. Эртасига Темурбекнинг к,абулига кириб, унга
бу тушини Х.ИКОЯ к,илади. Х,азрат тушида пайгамба-
римиз Мух,аммад саллоллох,и алайх,и вассалламни
ва унинг ёнида ■^ирган Темурбекни к^ибди. Убай­
дулло пайрамбаримизга уч марта таъзим к,илиб са­
лом беради. Лекин пайрамбаримиз унга к,иё х,ам бок,-
май, саломига алик х,ам олмайди. Бундан роят тал-
васа ва изтиробга тушган Убайдулло чук,ур дард ила
иола к,илади:
— Эй, расулуллох,! Мен сенинг шариатинг хиз-
матчисиман. Темурбек эса одамни к,ириб юбор-

189

ган к;о н х ^. Лекин сен унга к.араб, менга ах.амият
х,ам бермайсан!

ПаЙРамбаримиз ана шундай нолага жавобан
Убайдуллога чех,расини к,аратади;

— Х,а, филх,ак;ик,ат, Темзфбекнинг амри билан
куп одамлар х,алок булди. Лекин у узининг бу гуно-
х,ини менинг авлодларимга булган х,урмат-эх;тиро-
ми билан ювди. Шунинг учгун, 1пубх,асиз, халк, бун-
дай х;окимни дуо к,илиши шарт.

Х,азрат Убайдулло шундай дея Темурбекдан ке-
чирим с ^ а д и ва унинг оташин мухлиси на х,урмат-
ли пирларидан бирига айланди.

Уламолар шайх Зайниддин Абубакр Тойободий
билан борлик, вок,еани х,ам чук,ур к,оникдш ила эс-
лашди.

Хуросоннинг Х,арируд дарёси сох,илидаги к,иш-
лок,лардан бирида яш овчи шайх Зайниддин
1381 йили олдига келган Темурбек элчилари арзини
эшитиб, жуда к,алтис ran айтади:

— Агар мен Темурбекка керак булсам, узи ол-
димга келсин.

Элчилар РОЯТ ажабланиб, хавотирлик билан унинг
жавобини Сох,ибк,иронга етказишди. Аммо Амир Те­
мур шайхнинг бундай бетгачопар жавобидан разаб-
ланмади. Мулозимлари х,амрохлигида шайх х,узурига

борди.
Одоб ила унинг олдида тиз чукди. Д о н р и бутун

ислом оламига кетган Сох,ибк,ироннинг камтарлиги,
уламоларга булган х.урмат-эътиборидан ро ят таъсир-
ланган ш айх Зайниддин унинг елкасига к,улини

к,уйди.
Уламолар ва олиму фузалоларнинг уз шаънига

айтган мак,товлари ва хамду санолари кунглини
ёк,имли к.итикласа хам Темурбек саркардалари ол
дида бундай гапларга чек куйишни лозим топиб,

ох,иста суз бошлади:

— Ахди уламо! Энди андак Тангри к,ули Темур
сузини эшитинг. Фан ва унинг машх,ур кишилари
уз маслах,атлари билан подшохдарга ёрдам бериб
келганлар. Сизлар эса менга нисбатан бундай кдл-
маяпсизлар. Менинг мак,садим мамлакатда адолат
^ н ати ш , тартиб ва тинчликни мустах,камлаш, фу-
к,аронинг турмушини яхшилаш, юртимизда к,ури-
лишни кучайтириш, давлатимизни ривожлантириш-
дир. Сизлар бу ишларни амалга оширишга менга уз
маслах,атларингиз билан к^аклаш иш ингиз керак.
М амлакатнинг ах;воли, девоннинг суиистеъмол
к,илинганлиги ва к,илинаётганлиги, оддий одамлар-
нинг жойлардаги х,окимлар томонидан к,исиб к ,^и -
лиши каби х;оллар х,аммадан кура сизларга аёндир.
Шулар х,ак,ида маълумот берсангиз, бу каби адо-
латсиз ишларни бартараф этувчи х,амда шариат ва
к.онунларга мувофик, чора-тадбирларни айтсангиз-
лар яхши булурди.

Уламолар Сох,ибк,ироннинг бу даъватига жаво-
бан тезда юртдаги адолатсизликлар х,ак,ида унга
маълумотлар келтира бошлайдилар.

Биринчи шикоят Самарк,анд шах,рининг бош ми-
роби устидан тушади, у сув так,симлашда бойларга
ён босиб, уз вазифасини суиистеъмол к,илган. Кам-
багалларга пора эвазигагина сув очган.

Темурбек гувохдарни чак,иради. Айбловни сай-
йидл.ар х,ам тасдикдашади.

- Олиб боринг! - х,укм чик,аради Темурбек.
Бош мироб жаллодга топширилиб, боши танаси-
дан жудо этилади.
Темурбек чодиргох,идаги ; ^ а ёмрирли кзшда Х,ин-
дистонга юришга боклик, х,арбий кенгаш бир к,арорга
келди. Бешинчи икдим мамлакати Сох,ибк,ирон к,у-

ш и н и т о м о н и д а н за б т этилмори ло зим .

-------------

191

ТАХ.ЛИКАЛИ К.УРОЛ

Х,иротдан Кобулгача чузилган улкасида Мо-

вароуннах;р сарбозларига 1^арок,чилар х,ужум кллиб,

икки юз эллик кишини улдиргани х;ак,идаги хабар

Темурбекни р о я т ^аяжонга солди. Даракчилар маъ-

лумотларига кура к,арок,чиларнинг бошлири улка

подшох,и Абдол Гилзоий экан. Яна шуниси маълум

булдики, уларда дах,шатли бир к,урол бор экан.

Ошпичок, шаклида ясалган орир бу к,урол талвор

экан. Гилзоийлар к,улидаги талвор жуда хавфли,

унинг кескин ва орирлигадан зарба еган киши ик-

кинчи оёк,к,а туролмайди. Бу хабарлардаги x;aк^^к,aт

Ферузобод остонасидаги жангда ошкор будди. Мо-

вароуннах,р лашкарида мох,ир найзабозлар булгани

учуй Темурбек уларни илгарига юборди. Узи х,ам

к,улига узун найза одлд.

Гилзоийлар К.УТПИНИ дойра шаклини олган эди.

Темурбек улар устига от к,^ганида кутилмаган х,ол

юз берди.

Темурбек р^шарасига келган сарбозга найзаси-

ни т^рилаганда у бир нарсани унга отди. У совугга

тегиб ерга жаранглаб тушди. Темурбек найзаси унга

санчилди. Шу вак,т у отликдари бирин-кетин от ус-

тидан мункиб ерга ардарилаётганини курди.

Гилзоийлар ниманидир отликдарга отиб, уларни от

устидан ерга ардарар эди. Талвор дегани ^ о к , шак-

лидаги бир х,алк,а булиб, х,алк,анинг бир ч е к к а с и д а н

ингичка занжир борланган. Занжирнинг бир учи гил-

зоийнинг к,улида, яна бир учи отликдар томон оти-

либ, улар баданига санчилмокда. Сунгра у гилзоий

уз к,улидаги занжирни тортиб, отликдарни ерга арда-

риб х,алок к,илмокда. Талвор бир зарба билан одам

ни икки нимта к,илмокда. Бундай к,уролга Темурбек

х,али сира дуч келмаган эди. У дарх,ол лашкарга ор-

к,ага к,айтишга имо к,илди. У тушундики, агар совуги

192

булмаганда мук,аррар отдан ардарилар эди. Мана
ЭНДИ 250 сарбозининг битта к;олмай х,алок булгани
сири очилди. Лашкарга зудлик билан темир либос
кийдириш лозим.

Гилзоийлар майдонни тарк этаётган рак,иблари-
ни хотиржам кузатиб, дойра шаклидаги сафларини
бузмай, жойларида магрур туришар эди.

Темурбек машварат чак,ириб, хатарлик талвор
занжирли х;алк,аларни ишдан чик,ариш учун к,андай
чора куриш х,ак,ида фикр суради. Биринчи булиб
сузни Латиф мингбоши олди:

— Нима учун бизда боруд була туриб душман-
нинг талвор ва х,алк,асидан андиша к,иламиз? Фик-
римча, уларнинг оёкдари остида борудни портла-
тиш керак.

Саркардалар ажабланиб, бу к,ирк, ёшлардаги
тажрибали мингбоши таклифидан ажабланишди.
Шу вак,тгача боруд - порохдан деворларни арда-
ришда фойдаланиб келишмокда. Аммо жангда ун-
дан сира фойдаланишмаган. Латиф мингбоши улар­
нинг фикрини тушуниб чарм халтага боруд солди,
унга пилик урнатиб ^ ёкди. С;$шг душман тараф
деб тахмин кдлинган жойга отди. Мудх,иш бир овоз
атрофии тугди. Портлаш тулк,ини х,ар к,андай одам-
ни ерга агдариши мумкинлиги аён булди.

Чарм халталар х,озирланиб, бари боруд билан
тулдирилди. Кеч тушмасдан душман устига бости-
риш хусусида келишилди.

Сарбозлар пиликларга ^ тугаштириб, гилзоий­
лар томон улок,тира бошлашди. Баъзи х,олда порт­
лаш кутилмаганда руй бериб, лашкарга зарар ет-
казди. Аммо борудли халталар гилзоийлар сафини
бузиб, улар уртасида дах,шат уйготди. Дойра шак­
лидаги сафлари тузиди. Дна шунда уларнинг заиф
томонлари билиниб к,олди. Отлик^ари йукдиги х,ам
уларга панд берди. Темурбек отликдари х,амласи

193

бошланганда, найза ва к,иличлар ишга тушганда душ­
ман аскарлари к,очишни бошлади.

Ф ерузобод к,алъаси мудофаачилари к,аршилиги

синдирилди. ПОДШОХ.И к -^а жангларида ярала-

ниб, асирга олинди.

Темур шах;ар халк,и к,аршиликсиз таслим булса

уларга афвнома эълон кдлишини бида,иргандан с ^ г
уруш тугади.

Абдол Гилзоий узини дадил тутиб Темурбекка,

унинг саволларига к,урк,май жавоб бера бошлади:

— Сарбозларингни улдирганмен. Агар сен бу-

гунги урушда у г ишлатааганингда, бутун сарбозла­

рингни улдириб ташлардим, сенинг кесилган бошинг

шу соатда куз олдимда турган булар эди.

— Нима учун сарбозларимни улдирдинг?

— Мен Амир Темур деб жах,онга шух,рати кет-

ган одамнинг сарбозларини улдирганимда к,андай

лаззат х,ис к,илишимни уйлаб, уларни улдирдим.

— Сен, Абдол Гилзоий, шерюрак киши булсанг

х,ам к,иск,а уйлар экансан. Бугун устингдан галаба

к,озондим. Ш ах,арни к,атлиом к,илмадим. Ах,оли

молларини таламадим. Халк, жонига, молига, но-

мусига тегилмасин, эх,тиром к,илинсин, дея амр

к,илдим.
подшосининг юзида нафрат ва тах,к,ир акс

этди.
— Бу гапларни уз шон-шух,ратинг учун айтаяп-

сан. Агар сен халкдмга шафк,ат к,илмаганингда ша-

х,ардаги гилзоийлар шу кечадаёк, барча сарбозла­

рингни кдриб ташлар эди.
Темурбек мажрух. х,олда булса х,ам унга дадил

гапираёттан кишига ичидан тах,син ;^иб, босик, х,олда

сухбатни давом эттирди:
— Сен, подшох,, шариат амрига хилоф тарзда

икки юз эллик нафар аскарларимни бегунох, улдир

ганинг, давлатлар орасидаги к.ушничилик ва уруш

к,онунларига к,арши жаллодлик к,илганинг учун
яна бир марта улиминг тасдик,ланади. Сенинг ус-
тингдан ш ундай х,укм чик,арилишига к,арамай,
баъзи шартларимни к,абул к,илсанг, улимдан ха-
лос буласан.

— К,андай шартлар? — деди масхараомуз

ПОДШОХ.И.

— Х,ар йили хирож тулаб турасен. Бундан кейин
хорижий ишларда менга итоат к,иласен. Гилзоий
к,^и н и га менда хизмат к,илишига ижозат берасен.

— Шартларингни к,абул к,илмаймен. Тезрок, мени
улимга буюравер.

— Тузукрок, ;^лаб к'^иш инг учун эрта тонггача
мухдат берамен.

Абдол Гилзоий к,атъий жавоб к,идди:
— Менга минг йил мухдат берсанг х;ам шартла­
рингни к,абул к,илолмайман. Мени улдирсанг, билиб
к ,^ , бу мамлакатда шундай тоифалар борки, улар
менинг учун сендан уч олиб, бутун к,^инингни еб
юборадилар. Бу мамлакат халк,идан к,очиб к,утула
олмайсан.
— Танангга яхши ^ л а б к ^ . Эртагача фурсат.
Fyp подшосини олиб чик,ишгач, Темурбек маш-
варат чак,ирди. Унда жанг якунлари ызгх,окама к,или-
ниб, узини курсатган лашкарбошилар такдирлан-
ди. Латиф мингбоши амир рутбасига к^пгарилди.
Уруш вак,тида чарм халта ^фнига кузачага боруд со-
либ палахмонда уни душманга отган сарбоз юзбо-
шиликка кутарилди. Унииг кашфиёти лашкарда кенг
к,улланишга к,арор к,илинди. Р^ф подшосининг так,-
дири хусусида х,ам фикрлар тингланди.
— Уни душмандан дустга айлантирмок, мак,бул,
- деди х,арбий масалалар б^шича вазир Мах,муд Ша-
х,обиддин.

Насриддин Аромир х,ам бу таклифни маък,ул-

лади.

195

Эртасига Абдол Гилзоий яна уз к,арорида к,атьий
Т5фгани маълум булди.

— Такроран айтаман. Мен сенга хирож тула-
майман. Итоат х,ам к,илмайман.

подшоси уз улимини б^^нига олган х,олда
сузлаши саркардалар ^ т а с и д а унга х,урмат уйрот-
ди. Темурбек буни яхши тушунди.

~ Унда мен сенга дустлик шартномасини так-
лиф к,иламен.

подшоси унга х,айрат ила тикилди.
— К,андай дустлик?

— Як,ин орада мен Х,индистон сари юрамен. Мен-
га сенга •^ш аш ботир х,укмдорнинг шерюрак жанг-
чилари керак. Уларни уз к ,^ и н и м сафига олмок,-
чимен.

— Агар дустликни таклиф к,илсанг, уни мамну-
ният билан к,абул к,иламан. Сен чиндан х,ам улуг
жах,онгир ва oлиx^^ммaт инсон сифатида мени маф-
тун к,илдинг. Биз, афронлар, дустлик нималигини
яхши биламиз. Ана шу дустликни исбот к,илишинг
учун асирга тушган йигитларимни озод кдласан.

— Бу ш артингни к,абул к,иламен. Лекин менинг
х.ам бир ш артим бор. С арбозларингга амр к,ил-
санг, менинг аскарларимга х,алк,а ташламок,ни
гатсинлар.

Абдол Гилзоий чех,расида уйинк,арок, табассум

куринди:
— Сен х,ам уз аскарларингга амр берсанг, боруд

ясаш ва ишлатиш усулларини менинг аскарларимга

^фгатишсин.
Саркардалар р-ур подшосининг бундай таклифи-

дан гаранг булиб к,олишди. Мук,аррар улимдан ха-
лос булган одам яна уз шартини айтишга хам журъат

к,илди.
Темурбек унга тасдик, ишорасида бош иргади.

F ^ к,ушинидек жанговар к .'^ и н итгифок,чи булар

196

экан, икки тахдикали к,урол бирлашар экан, бунинг

нимаси ёмон? Сох,ибк,йрон х;ак,. У к,удратли душ-

манни содик, иттифок,чига айлантирди. Олдиндаги

урушларда подшоси лашкари уларга жуда ас-

к,атади. Кейинги вок,еалар эса Сох;ибк,ироннинг

фикрлари нак,адар буюк эканлигини исботлайди.

СИРЛИ ШИФОКОР

Хуросон юртини тарк этиб кетаётган кушин ку-
тилмаган фалокатга йуликди. Аванрорда бораётган
отликдар бир неча гурух, одамларга т ^ н а ш келди.
Улар айРок,чи ё к,арок,чи тудалари эмас, балки к,оч-
к^1нлар экан. Уларнинг к^к,инчли важох,атларидан
х,ам хабарлари дах,шатли эди. Хурмуз, Амора, Мо-
нанд, Сайф, Суру нох;ияларида вабо тарк,алибди.

Темурбекнинг буйрури билан к,5таин юришини
тезлаштириб, касаллик минтак,асини четлаб ута
бошлади. Аммо Форс улкаси ролиб Мовароуннах,р
лашкарини вабо балосига дучор кдлди. «Дори Аб-
жард» мавзесида х,ордик,к,а тухтаган сарбозларда
касаллик аломатлари пайдо булди, Уларда бош орри-
ри ва иситма кучайди.

Темурбек беморларни шу жойда к.олдириб, сор-
ларини тезрок, бу мавзедан олиб чик,иш хусусида
к,зпмондонларга к^сатм алар бергач, узида х,ам но-
хуш аломат сезди.

— Вабонинг давоси х,озиргача кашф к,илинма-
ган, — деган эди табиблар capдори, — унга йулик,-
к,анлар улади ёки узича тузалиб кетади. Бундайлар
камдан кам учрайди.

Намозшомдан с>шг кечк,урунги таомга ^и рган
Темурбек к,^кд1сдан вужудида совук. титрок, сезди,

^ м а й у иситмага айланди. Бош оррири кучайди.
Табиб унга гиёхдардан тайёрланган дорини ичирди.

197

Сунг тошларни 1даздириб, бир торорага к,^ди. Те-
мурбекнинг бошига к,алин нарсалар ташлаб тошга
сув сепди. К-^арилган бут бошланаётган дарднинг
олдини олиши лозим эди. Бир мудд^ат терлагандан
сунт беморга яна шу х,олат - бугга димланиш так-
рорланди.

Иситма анча пасайгач, Темзфбек уйк.уга кетди.
Сах,арда уйронганда эса яна иситма ва бош оррири
бошланди.

— Вабога йуликдимми, эй табиб?
Темурбекнинг бу саволига табиб жавоб берма-
ди. Бошини к,уйи солди.
— Мен, Тангри к,ули Темур, улимдан к ,^ 1дмай-
мен. Аллох, Таоло «х,ар бир жон улимни тотрусидир»,
деб хабар берганини тасдикдаймен. Дунёга 1.-,л’ан
пайрамбарлар, подшолар улди, мен х,ам бир куни
уламен. Фак,ат майдонда улмадим, деб афсусланамен.
Табиб к,^к,ув ичра бошини к^арди. Секин ши-
вирлади:
— Сизнинг касалингиз х,ам сарбозлардаги нав-
дандур.
Темурбек х,олсизланиб, кузларини юмди. У куни
кечагина хасталикка учраган беморларни «Дори Аб-
ж ард»да ташлаб, вабодан сак,ланмок, учун чора
курган эди. Бугун эса узи х,ам шу дардга мубтало
булиб ■^^рибди. Энди узи х,ам уша сарбозлар каби
шу жойда К.ОЛИШИ ва лашкарини Самарк,андга зуд-
лик билан жунатиши даркор. Унинг бу фикрини
эшитган лашкарбошилар дах,шатга тушишди. Улар
узлари сиринган ва чин дилдан содик, булган сар"
кардаларисиз х,аётларини сира тасаввур к,ила ол-

мас эдилар.

Учинчи кун Темурбек к,ултирига чик,к,ан шиш тов-
ланиб, 1^атги1^ иситма берди. Унинг танасидан чи-
к.аётган ?;ароратга табиблар хам дош беролмадилар.
Х,аётида биринчи бор Темурбек узини билолмай

1Q8

алах^ай бошлади. У узини гох, тугилган к,^рончаси-
да, гох. Самарк,анда^а ва гох, Балхда к ^ а р эди. Ва-
фот этган ота-онаси, опаси, жангларда х,алок булган
сафдошлари куз олдида жонланар ва унга нималар-
нидир гапиришар эди. У биринчи севгилиси Улжой-
нинг дард тула илтижоли кузларини к^ди .

Темурбек к,ултири тагидаги б^тманинг орриги-
дан кузини очди. Оррик, шундай кучли эдики, шу
кунгача у к,илич-у найза, гурзи зарбида х;ам бундай
оррик,ни Х.ИС к,илмаган эди.

Нах,отки паймонам тулган булса? Х,али ода,инда
кдлинмаган к,андай ишлар турибди? Нах,от шундок,
улиб кетаверса, х,амма банда к,атори? Ахир у оддий
одам эмас, Сох,ибк;ирон-ку! Шунча йиллардан бери
уни пойлаб келаётган ажал уни шундок, олиб кета-
дими?

Темурбек х,олсизланиб, яка кузларини юмди. У
унсиз Аллох,га илтижо к,илиб, узига яна умр бериш-
ни, халк,и учун, юрти з^гун, дорулсалтанати учун эзгу
ва савоб ишлар к,илажагини айтарди. У дилидаги-
ларни яратгувчига баён к,илган сари оррик, кучсиз-
лана бошлади. К,улогига кимнингдир «Ёрилди, ёрил-
ди» деган хитоби эшитилгандек булди. К,андайдир
м-^сафиднинг товуши эшитилди. У к,у^лидаги коса-
ни орзига як,инлаштирганини сезди.

— Ич буни, Темурбек! Дардинг шифо топрай.
Бу товуш унга роят таниш эди.
— Хизр бува!
Сесканиб кузини очди. К,аршисида чиндан х,ам

бир чол утирарди.
— Шишингиз тарк,алди, амирим. Энди, иншоол-

лох,, кучга кирасиз.
Кимнингдир уша таниш овози яна к,улокдарида

янгради:
— Бу чолнинг асалидан ол. Дардинг шифо топа-

ди, Темурбек!

199

Уша, }опа! Х.айк,ириб юборгиси келди. Хизр алай-
х,иссалом! Иккинчи бор унга йулик.аяпти.

„ билан олиб келган кузани унинг олдига
к ,^ и б , чикд1б кетганини х,ам сезмади. Кузада чин-
дан х,ам асал борлигини к ^ и б , х,айрати яна ошди.
Тушими ё з^гими?

У руломини чорлаб, узига асал едириб к,)^ишни
буюрди. Асал чунонам тотли, гул анк,ийди. Танасига
сингган сари к,улларида к,увват сеза бошлади.

— Чол к,ани? — с ^ а д и Темурбек рух,и енгилла-
шиб.

— К,анак,а чол? — ажабланди рулом. — Х,узу-
рингизга табиблардан булак х,еч ким кирмади.

Шубх,асиз, бу Хизр бува! Яна такдир раройибо-
тига дуч келмокда. Ажабо, олдинда уни яна к,андай
ажойиботлар кутмокда экан?

— Х,индистон! — эшитилди жавоб тарик,асида
яна ■ ^а таниш, халоскор товуш.

--------------

МАККА ВА МАДИНА ДАЪВАТИ

Маъсудбек келтирган хабар Темурбекни хаво-
тирга солди. Пир Мух;аммад Мирзо уз х;олича Х,ин-
дистон устига юриш бошлаб, Синд дарёсидан ке-
чиб ^ибди . Маккаи мукаррама ва Мадинаи мунав-
варанинг кузга куринган уламоларидан Саййид
Мух,аммад Мустафо ва Кашмир подшоси Искандер ■
шохдинг элчилари унга мактуб йуллашибди.

Маъсудбек баланд овоз билан биринчи мактуб-
ни ук,иди. Саййид Мух,аммад Маддоний шундай

ёзибди:
— Менинг х,укуматим ва икки мук,аддас шах,ар'

нинг жорубкашлари сизни пайгамбаримиз Мух,ам-
мад Мустафонинг саккизинчи юз йилликдаги ваки-
АИ деб биладурлар, сизнинг тез муматда Х,индис-


Click to View FlipBook Version