Х,ижозга бораётган карвонлар Кичик Лурдан ^ а -
ётганларида бу мамлакатнинг х,укмдори уларни та
лон-торож к,илгани х,акддаги хабар х,ам х,ордик, чи-
к,аришга улгурмаган Мовароуннах,р лашкарини х,ая-
жонга солди.
— Уларнинг кдлмишлари, айник,са, Байтуллох.га
бораётган х,ожиларга нисбатан кдлган номаък,улчи-
ликлари мени ранжитди, — деди Темурбек. - Ран
ят Тангри Таолонинг бизга топширган омонатидур.
У биздан тонгла к,иёматда с^айди-ку! К,андай раво
буладики, мамлакат ^таси д а шундай бузук, бир жа-
моа булса ва биз уларни йзпк,отиш ва нлдизидан к,^о-
риб ташлашга к,одир була туриб, бу бобда бепарво-
лик к,илсак! Шундай экан, вак,ти келганда уларнинг
бузук,лигини даф к,илиш, вилоят ва мамлакатни у
бадкирдорлардан тозалаш бизнинг х;имматимиз зим-
масига вожиб ва лозимдир.
Саркардалар тасдик, ишорасида бош иррашди.
Улардан бири Усмон бах,одир яна бир хабарни маъ-
лум КИЛЛИ. Луристон султони Атобек Афросиёб бин
Юсуфшох, уз мулкидан ■^аётган юз эллик Моваро-
уннах,р сарбозларини улдирибди.
Темурбек х;озир барча саркардалар интик,ом ^ и га
тушганини сезди. Уни лашкарнинг отаси, Аллох,
шамшири деб улурлашади. Улдирилган х,ар бир сар-
боз унинг фарзанди, У ота сифатида уз фарзандла-
ри к,отилларини жазолаш учун х,аялламай Луристон
томон от суради. Машварат унинг азми к,арорини
маък,уллади.
... Баланд тоглар билан ^ ал ган Луристон сарх,а-
дида лашкар к,ур ташлади. Даракчилар як,ин орада
бир неча кулба ва тоштегирмон к;$финганини айтиб
^ и б , шу жойлик бир одамни бу ерга олиб келиш-
ганини билдиришди.
Темурбек к,аршисида бошига катга к,алпок, кий-
ган баланд к,омат ва узун ок, сок,олли к,ария х,озир
101
булди. С алом -аликдан сунг билиндики, бу одам
эллик йилдан бери шу «Ийзатегирмон» деб ата-
лувчи к,ишлок,да тегирмончилик к,илади. Ёши юз
йигирмада.
— Тишларингиз борми, отахон? — с ^ а д и Мах
муд Шахобиддин.
— Мен от эмасманки, тишларимни к^асизлар,
— кудд,и к,ария. Икки к,атор тишлари садафдек ял-
тиллаб кетди.
Барча ажабланиб унга к,араб к,олди. У булса бу
манзарадан завкданиб сузида давом этди:
— Отамнинг ёшлари эса юз етмиш.
Темурбек атрофдаги аъёнларига савол назари
билан к,аради.
— Шундай табаррук одамни бориб зиёрат кдлсак.
Узини Гаё деб таништирган к,ариянинг отаси
юролмай к,олгани учун кулбада ётар экан. Ёши ма-
саласида у шундай жавоб к,идди:
— Саводим йзо<„ х,исоб-китобни билмайман. Фа-
к,ат х,ар йили к,ор ёк,к,ан замон баллуг дарахтига бир
чизик, тортиб к,уяман. Уларнинг сони 150 га еттани-
да оёрим юролмай к,олди. Урлим ^ н и м г а бориб х;ар
йили чизик, тортиб к,уяди.
Чиндан х,ам уша дарахтга бориб келган -^боши
чизикдар сони 170 та эканлигини тасдикдади.
— Отах;он, сизнинг к,андай орзуларингиз бор? —
деди эх,тиром ила Темурбек.
— Орзуларим й '^ , — деди муйсафид.
Гаё отасига нималарнидир шипшиди. Уларнинг
гаплари тушунарсиз тилда эди.
— Сиз улимдан к,урк,майсизми? — суради Те
мурбек.
— Эй яхши йигит! Улим к,урк,адиган нарсами-
кин, ундан инсон к,уркдай?
Темурбек муйсафиднинг жавобидан уйланиб
К.ОЛДИ. У доим улим билан ю зма-ю з юради. Унинг
х;акдл,а уз мулох,азалари борки, уларни к,орозга ту-
шириб к,уяди. Бу к,ариянинг гаплари х,ам ундан уз
^ н и н и топади. К,ари билганни пари билмас.
— Эй дунёни узок, к ^ г а н одам, — деди Темур-
бек муйсафидга так,лидона ох,ангда, - мен бир
мусофирмен. Сиздан бир юз етмиш йил ичида
курган-билганларингиздан сураб х,аёт учун даре
олмок,чиман.
М ^ саф и д унга ажабланиб к,аради.
— Шу чок,к,ача х,еч кимга сабок, бермаганман.
Сен биринчиси, улур сардор! Мен кечирган йиллар
ва мен билан бирга булган бу кузларим торлар, жил-
ралар, баллут дарахтлар, торларнинг ёввойи к ,^ су-
рувларидан бошк,а нарса к^маган. Бундан х,аёт дар-
си чик,адими?
Темурбек унинг жавобидан узича шундай хуло-
са чик,арди:
— Инсоннинг узок, яшаши х,амма нарсадан бе-
хабар юришига борлик;микан?
У м^сафиднинг кулбасидан чик,к,анида миясида
яна к ^ саволлар ружрон -^нади. Улурвор табиат ман-
зараси к^гл и н и ажиб х,исларга тулдирди.
Чодирда уни кутиб турган аъёнлару саркарда-
лар Сох,ибк,ирондаги узгаришни пайк,ашди. Te^гyp-
бек уларнинг х,ар бирининг ёши билан к^^зик^c,aни-
да эса баттар ажабланишди.
— Юз йигирмага кирган йулбошловчимиз Гаё,
— деди Темур, - мен х,адя этган отни олмади. Уз
оёкдарини к^сати б, менинг отим шулардир, бу от-
ларим жуда тез х,аракат к,илади. Бошк,а отга х;ожат
й"^, деди. Сизларнинг оёкдарингиз к,андай?
Даврада кулгу к^птарилди. Темурбек х,ам астой-
дил кулар эди. Гаё рост айтган экая. Ийзатегирмон-
дан чик,ишганида отликдар билан баробар х,аракат
к,илар, сира чарчок, нималигини билмас эди. Темур-
бекнинг унга мех,ри тушиб к,одл,и. У Гаёнинг отаси-
103
га к,араш учун к,ушнилардан бирини тайинлаб, унга
бир халта олтин х,адя к,илди. Гаёнинг сузларида,
х,аракатларида ва муомалаларида х,ийла-найранг се-
зилмас эди. У Луристон х,укмдоридан нафратини
яширмас ва унинг зулмидан жафо к-^ган юртдош-
лари учун ундан ^ олиш имконияти турилганидан
хурсандлигини очик, айтар эди.
Лашкар утиб булмас жангалга т ^ н а ш келгани-
да Гаё отлардан тушиш зарурлигини айтди. У баъзи
баллут дарахтларини к;^сатиб, «Бу дарахт минг йил
умр к ^ г а н » , деганида х,еч ким бунга шубх,а к,илма-
ди. Улар отларни тизгинидан етаклаб олганича юк,о-
рига чик,а бошлашди. Торнинг ерлари тупрорлик
булгани учун отларнинг туёри сирпанмас эди.
— Бу тордан ■^масак, Х,усайнободга етолмаймиз,
— деди Гаё, — аммо бу ток,к,а чик,мокд,ан тушмок,
К.ИЙИН.
Пешинда лаш кар т о р устига чик,иб олди. Энди
йулнинг усти дарахтлар билан к,опланган баландли-
гидан пастга тушмок, керак эди. Гаёнинг маслах;ати
билан Темурбек лашкарга амр берди:
— От буйнидан арк,он борлаб, арк,оннинг бир
учини узлари ушлаб олгач, дарахтга як,ин туриб ол-
синлар. Агар отнинг юмалаб кетиш хавфи булса
дарх,ол арк,оннинг учи дарахтга >фаб олинсин.
Ярим кечада лашкар пастга тушиб олди. Эллик
от ва юз киши х,алок булди, Ун турт кечалик ой
лашкар йулини ёритар эди,
Темурбек уларга х,ордик, беришни буюрди. Са-
х,ар олдидаги уйк,у нималигини у яхши билар эди.
Баковуллар к ,'^ ва от г>пиитларини пишириб, аскар-
ларни астойдил мех,мон к.илишди,
Темурбек шахсан узи оловда пиширилаётган к ,^
таналари олдида уймаланишиб турган аскарлар ол-
дига борар ва ^Ьтсир ханжари билан г ^ т д а н бироз
к,ирк^1б орзига солганча кейинги даврага ошик,ар эди.
Х,ар чодир атрофидаги ^ б о ш и , юзбоши ва мингбо-
шилар Сох;ибк,ирон ханжари теккан тана гуштига
ёпирилар эди.
Тонг ёришганда эса душман лашкари пайдо бул-
ди. Темурбек оддий бир аскар каби улар устига от
к,уйди. У оддий аскар сифатида лашкарнинг олдин-
ги сафида борар эди. Кейинчалик уз таржимаи х,оли-
да бунинг сабабини у шундай изох^аган эди;
«Мен аскарларим олдида х,ар доимгидай фидо-
корлик билан от чопиб борар эдим. Мен уз жо-
нимни бошк,а бир сарбознинг жонидан азиз деб
х,исобламас эдим. Шаркдан Рарбгача х,укм сурмокда
эканман, бугун х,ам уз жонимни бир аскарнинг
жонидан ортик, деб эътик,од к;илмадим. Шу билан
бирга улимдан х.ам к,урк,иб турмадим. Шу сабаб-
дан ажал мени й;$Ьууаб келмаган булса керак. Киши
нак,адар улимдан к.урк,са, унга улим шу к,адар тез
келади».
Икки лашкар бир-бирига тук,нашди. Луристон
сарбозларининг аксарияти гурзи билан к,уроллан-
ган эди. Улардан бири Мовароуннах,р отликдари-
дан бирига гурзи уриб ерга йик,итди. Иккинчи гур
зи билан эса уни улдирди. Шу топда унга рзшара
келган Темурбекнинг болтаси белига урилди. У
фарёд ила ерга йик;илди. Кимдир эса Темурбекка
•$шг томондан К.ИЛИЧ урди. Аммо унинг зарбаси со-
вутга урилиб к,айтди. У урган к,илич Луристон сар-
бозининг К.УЛИНИ танасидан ажратиб ташлади.
— Темуршох, КИМ?
Луристон отабегининг х,айк,ириги майдон узра та-
ралди.
- Мен узим Темуршох, билан урушмок,чиман.
Мен Атобек Афросиёбман.
Узун к,ора сок,ол, бошига к,имматбах,о бурк кий-
ган, к.улида гурзи ушлаган киши лашкар уртасига
кириб келди.
105
Темурбек унга жавобан к,ул к-^арди.
— Мен, Тангри к,ули Темур, сенинг таклифинг-
ни к,абул к,иламен. Сарбозларингга айт, майдонни
б^атиш син.
— Эй Темуршох,! — к,ичк,ирди Атобек. - Сен
икки к,улингда кдлич ушлабсан. Мен эса бир к,улим-
да к,урол ушлаганман. Сен х,ам бир к,улингдаги ярок,-
ни ташла.
— К,айси к,улимдаги к,уролни ташлай, — деди Те
мур хотиржам.
— Унг к,улингдагини! - деди Афросиёб.
Темурбек беихтиёр устози Самир Тархон утит-
ларини эслади: «Душман доимо -^ г к,улингни иш-
дан чик,аришни уйлайди. Чунки jnar к,улсиз х,ар к,ан-
дай бах,одир х,ам улик жондир, амирзодам». Темур
бек к,улидаги К.ИЛИЧИНИ рилофига солар экан,
душмани унинг бу к,ули мажрух, эканидан бехабар
эканлигини 'зпйлаб хурсанд булди. Чап к,улига бол-
тасини олди.
Икки лашкар уз саркардалари жангини кузатиб
ЛОЛ туришар эди. Атобек отини жилдириб Темур-
бекка як.инлашди. Гурзисини баланд к-^арди. Те
мурбек х,ам ОТИНИ елдирди. Лекин унинг х;аракати
Атобекка тескари эди. У оти юганини юк,ори торт-
ди. От икки оёкдаб тик турди. Атобекнинг гурзиси
бошига эмас, чап оёгига урилди. Темурбек узун соп
ли болтасини душманга к,араб солди. Бу зарба шун-
дай кучли ЭДИКИ, Ауристон отабегисининг йугон
сунгагини кесиб ташлади. Унинг к,улидаги гурзи
ерга тушиб, узи эгарининг к,ошига мункиб к,олди.
Ауристон к,ушини уз к,умондони жасадини олиб
кетиш учун х,ужум бошлади. Икки уртада жанг
К.ИЗИ6 кетди. Шунда Темурнинг янгрок, овози уруш-
ни т^татди:
— Ауристон халк,и! Мен сизлар билан урушмок,
ни истамаймен. Улдирилх'ан сарбозларим хуни учун
Афросиёбни улдирдим. Сизлар энди уйларингизга
бориб, тирикчиликларингизни к,ила беринглар. Ато-
бек жасадини олиб кетишинглар мумкин.
Гаё унинг сузларини улар лах,жасида такрорла-
ди. К,иличлар жаранги тинди. Майдон узра сукунат
ч^лмди. Ок,шом сукунати.
Ауристонликлар таслим булганликларини бил-
дириб, к,уролларини ташладилар. Х,укмдорлари ж а
садини олиб, манзилларига ж ^адилар.
Ун беш кунлик ой нури уруш майдонида ётган
мингларча уликларни ёритар эди. Бу кечанинг ой
шуъласидаги манзараси Темурбекни ралати х,олга
солди. Аллох; Таолонинг жонларни олувчи ва улар-
ни тирилтирувчи к,удратини х,ис этди. «Эй Темур!
Сен к,анча к,удратли жах,онгир булма, шу уликлар-
дан бирортасини тирилтира оласанми?» дея узига
савол берди. Ва к,удратли Аллох, олдида узининг ожиз
кимсалигини чук,ур х,ис этди.
Икки тараф жангда улганларни йириштириб дафн
этгач, Темурбек ортга к,айтишга фармон берди. Ва-
зифа бажарилган, к ^ г л и тук, эди. Сарбозлари учун
адолатли интик,ом олинди.
Йулбошловчи Гаё Темурбек билан хайрлашар
экан, унга уз илтимосини айтди:
- Мен сиз билан юз ^ишыок,чи эдим, улур амир.
Бундай бахт х,аммага х,ам насиб к,илабермас.
Темурбек ижозати билан Гаё ёнига келиб, манг-
лайи ва юзидан упди. Юз йигирма ёшдаги к,ария-
нинг бу содда илтимоси Темурбекнинг к,албини
тулк,инлантириб юборди. У Гаёга юртидан кучиб
кетиши зарурлигини айтиб, унга Форс улкасидан
катта ер ва рузкори учун икки минг динор х,адя
этди.
-------------
107
ФОРС ДИЁРИДАГИ УЧРАШУВЛАР
«Султон шох, Мансур М узаффарий Шероз шах,-
ридаги Масжиди ATHiy-a кириб, худодан мени й ^ о л -
моримни тилаб, дуо к^1лишга бошлади. Форс халк,и-
нинг М асжиди Атик, туррисида хийла афсона
ва хурофотдан иборат ак,идалари бор эди. Гуёки х,ар
кимнинг х,ожати булса, шу масжидга кириб тиласа,
мех,роб билан минбарнинг орасидан неъмат туриб,
уз мак,садига етади. Форс султони узига галаба х,осил
к,илмок, учун худодан мени унинг к,улига тушириб
берморини, икки к,ули билан икки кузимни уйиб,
тилимни х,ам уз к,ули билан кесиб, икки к,улимни
х,ам кесганидан кейин бошимни олмок,к,а худованди
каримдан ёрдам снабди. Эй мусулмонлар! Дуо би
лан д-;,т11ман устидан ралаба к,озонмок, мук,аррар булса
эди, пайрамбаримиз саллоллох,и алайх,и вассаллам
зирх, кийиб, к,илич тутиб уруш майдонига кириш
урнига масжидда утириб душманларининг устидан
зафар тилаган булур эди. Бу х,олда Аллох, уз расу-
лининг дуосини султон Музаффардан к-^а ижобат
к,илмори мук.аррар эди. Масжиддан чик,май, уруш
майдонига бормай туриб, фотих, булур эди. Аммо
пайрамбаримиз катта уруш лардан Ухуд, Хайбар
жангларида иштирок этдилар. Уммати мух,аммади-
яни дуо билан эмас, уруш билан уз душмани усти
дан ралаба к,о зо н м о р и мумкин эканлигига суннати
ш арифларини барпо к,илдилар».
«Мен, фотих, Темур» кулёзмасидан.
Ж ан гари Форс х,укмдори Шох, Мансур билан
жангда мук,аррар улимдан к,олган Темурбек Алл.ох,-
га шукроналар айтиб, одамларга марх,амат дарвоза-
сини кенг очди. У Шероз ах,олисига умумий афвно-
ма эълон КД1 ЛДД. Кейин х.узурига олиму уламоларни
таклиф 1^илди. У дастлаб уз тарихини ёзаётган Ни
ше
зомимин Шомийни к ^ и ш н и истади. Форс х,укм-
дори билан жангда Темурнинг оти йик,илиб пиёда
к,олганда унга от келтирган ва ёнида к,олган шоир
ва муаррихга миннатдорлик билан Шероз гузалла-
ридан унтасини совга к,илишга ваъда берган эди.
— Бир адад к,из менга кифоя к,илади, - деган
эди Низомиддин з^анда.
Низомиддин ёнида х;озир булганда Темурбек ку-
либ уз ваъдасини эслатди.
— Улут амир, — дея к,улини к ^ с и га к,^ди Шо-
мий, — Сиз Шероз халк,ини афв к,иддингиз, улжа
х,ам й$Ь<„ к,из х,ам йук,, нимани х;адя к,иласиз?
— Бу т^р и да гам ема. Х,озир Шероз х;окимини
чак,иртириб шах,арга жарчи чак,иртираман. Сенга
маък,ул булган к,изга икки минг динор бериб сотиб
оламан. Ким уз к,изини сенга ёк,тиролса мендан пу-
лини олади, сен эса к^1зни оласан. Маък,улми?
Низомиддин к,изариб уятчан к,излардек бошини
ерга тикди. Бу ризо аломати эди.
Шамсудй,ин Мух;аммад Х,офиз Шерозий Темур
бек к,абулига кирганда уни яхши кайфиятда к ^ и б
к,зфк,уви анча босидд,и.
— Мана, к^инглар, - деди хушчак;чак. ох;ангда
Темурбек, — дунёда Х,отамтойдан х,зм улуг инсон.
У олтинларни х,ам эмас ва балки бус-бутун шах,ар-
ларни х,ам х,адя к,илаверади.
Кейин юзига важох,атли туе бериб суради:
— К,андайдир бир гузалнинг холига пойтахтим
жаннатмакон Самарк,анд ва Бухорои шарифни х,ам
совра этишга к,андай журъат этдинг?
Х,офиз Шерозий 1^улини куксига к,уйганча улур
амирнинг юзига к,арашга ботинолмади.
— Сен шундай сахиймисан, шоир?
Шерозий ЭНДИ Темурбекнинг товушида тахдид
сезмади. Шоир к^гли Сох;ибк,ирон к,албидаги яши-
рин хайрихохликни сезди.
109
— Шунинг учун х,ам, улур амирим, шундай ах,волга
тушиб К.ОЛДИМ, - деди у фак,ирона либосига имо
к,илиб.
Даврада к,ах;к,ах,а кугарилди. Уни Темурбекнинг
узи бошлаб берди. У шоирга ёнидаги кзфпачага ^ и -
ришни имо К.ИЛДИ, Кейин баланд ов о з билан байт
■$Ьс,иди:
— Сокинони х,арами сатру афори малакут,
Боман рох, нишин бодай мастона заданд.
Бу ш еърни к,ачон ва к,андай ёзганингни айтиб
бер-чи, токи бу куфр сузларинг маънисини чак,иб
олай.
Шамсуда,ин Мух,аммад Ш ерозий Темурбек хо-
тираси ^ к и р л и ги х,ак,ида эшитган ва бутун унинг
жонли гувох,и булмокда эди.
— Мен бу шеъримни, — деди у ох,иста, — бир
бах;ор мавсуми сах,ар чорида айтганман. Уша сах,арда
х,аво к -^ матлуб эди. Бутун Шероз х,авоси гул х,иди
билан тулган эди. Бу илох;ий манзара мени мает
кдлди, булбуллар нагмасини эшитар эканман, хур-
сандлигимдан х,аяжонга дуч келдим. Гуё мен кои-
нотнинг х,амма нарсасига шерикдек эдим. Фариш-
талар вуж удим га киргандек эди. Ва уш анда шу
шеърни битдим.
— Сенинг сузингга к,араганда фаришталар сен
билан май ичиб мает булмишлар. Аё май харо'^^
эканлигини билмайсенми?
— Эй, улур амир, бу май ичмок, сузининг маъно-
си ах,ли камол, олим кишилардан маърифат, мао-
риф урганиш маъносидадир. Оддий шароб ичган-
лар мает булади. Камол ахдларидан маърифат х,осил
к,илган одам мает булади. Майхона деганда yv^~
фолар уша илм-маърифат х,осил к,иладиган жойни
к,аед к,иладир. Уша бах,ор еах,ар чогада мен фариш-
талар билан гурунгдамен деб тасаввур к,илиб, «ша
роб ичдилар», дедим.
110
— Уша сенга айтган сирлар нима эди?
— Уша сах,арда фаришталар хилк,ат асрорини
менга очмокдалар, деб тасаввур кдлиб, галати райб
оламига тушиб к.олдимки, х;олатимни к,ай тарик,а
шеър к,олипига туширишни билмадим. Орифлар
к,аттик, зикр к,илишади, нарсаларни билишади,
тилга келтирмок, учун узларини нок,ис к^адилар.
Шунинг учун бу Х.ИССИЙ кечинмаларни баён к,илмок,
к,ийиндир. Шеър к,олипига киргизмок, х;ам мумкин
эмасдур. Биз бир нарсани к,аттик,-юмшок,, иссик,-
совзгк. деб айта оламиз. Тингловчилар х,ам буни ту
шуяадилар. Бирок, маънавий мах,сулотларни баён
к,илмок, бу каби к,улай эмасдур. Ориф бу^лмаган од-
дий бир инсон бах,ор фаслининг сах,ар чорида эсган
шабада олиб келган атрий гулларнинг х,иди димори-
ни муатгар к.илган булбулнинг нармаси, бомдод на-
мозига муаззиннинг азони к,улокдарига кириши би-
лан бир кайфият эх,сос кдлади. Ана шу эх,сосни ким
мукаммал х,олда тасвир к,ила олади? Агар тасвир
к,илдим деса мингдан бирини айтган бу^либ, рух,ига
етган таъсирини комилан таъриф к^1лолмайди. Мана
шундай экан, фаришталар билан нималарни бах;с
К.ИЛДИК, улар нималар деди, мен нималарни сура-
дим, буларни тилимга чик,армок.к.а ожизмен.
Х,офиз Шерозий бошини к,уйи солди. Темурбек
■^чан унга суз к,отди:
— Эй ширин суз шоир! Яхши сузладинг.
К,уръони Каримни х,ам шеър каби ёд билишингни
синаб кзфмок,чимен. Айт-чи, Арофат сурасини оят-
оят ^ и б бера оласанми?
— Мен бунга ожизмен, улуг амир.
— Булмаса, к,улок, сол. Мен айтамен.
Х,офиз Шерозий дик,к,ат ила Темурбек ёддан
укд1ган етти оятни эшитди.
— Улуг амир, сиздек бир донишманд кишининг
олдида узимнинг ожизлигимни эътироф этамен. Гар-
III
чи мен Х,офизи К,уръон булсам х,ам олдингизда узим-
ни к,ори эканлигимни х,ам айта олмаймен.
Te^rypбeк атрофидаги аъёнларига мамнун нигох,
ташлади. Бу нигохда узига хос шоирлик-х,офизлик
ва ^ryaллиф рурури барк, урарди.
— Х,отамтой ш оирга биз х,ам х,отамтой була-
миз.
Шамсуддин Мух.аммад Х,офиз Ш ерозий боши
узра олтин тангалар сочилди.
--------------
ФОЗИЛ ШАХАР о д а м л а р и
«Эй, менинг саргузаштимни ^увчилар! Мен Те-
Nryp К ^ а г о н шу к,адар шавкатим билан Гилон хо-
тунларидан к,очганимга ва улар мени к,очирганини
эътироф этмай туролмайман... Агар дунёни жаннат
деб, бу хотунларни х,ур деб таъриф к,илсам мубо-
лага кдлмаган буламан».
«Мен, фотих, Темур» иулёзмасидан.
Лашкар Форс улкаси шах,арларидан бири Гилон
остонасида х,ордик,к,а т$Ьстади. Бу шадар х,акдда да-
ракчи келтирган хабар Темурбекни ро я т к,и з и к ,т и -
риб к,олди:
— Гил к,авми узини мусулмон х,исоблайди. Ае-
кин улкаларидан утадиган Сафид Рух, дарёчаси-
га сиринишади. Хотинлари них,оят гузал. К,ошла-
ри к,аро, кузлари сув рангидек. Уларнинг буйига
ярашган тулик,к,ина жисмлари гавх,ар каби порлаб
туради.
— Мабодо шоир эмасмисен? — кулди Темур.
— Эй, улур амир! Уларни бир курсангиз эди,
узингиз х,ам шоир булиб кетасиз,
— Нима б ^ т и , курамиз уларни. Сен нима дей-
сан, Азизуддин?
Амир Азизудг^ин тасдик, ишорасида бош иркади.
Унинг куз одл,ига Бишруяда к^иш ган ажойиботла-
ри кедд,и.
У Темурбек билан шах,ар остонасида бир гурух,
салла -^аган ок,сок,олларни к^иш ди.
— Эй, Амир, — деди улардан бири, — к,адамин-
гиз Бишруяга муборак булсин. Ушбу шах.ардаги биз
мискин халк, к,улимиздан келганча сизни хуш ке-
либсиз деб истик,бол к,илмок, билан шарафланамиз.
— Амирингиз КИМ? - с ^ а д и Темурбек.
— Шах,римизнинг амири
— Амирсиз шах;ар буладими? Ах,комлар к,андай
ижро к,илинади?
— Эй улурлик ярашган Амир! Шах,римизда амир
булмаса х.ам ах,комларни урф-одат буйича узимиз
ижро к,илаверамиз. Уз кузингаз билан буни к^финг.
Марх.або, шах,римизга!
Ушанда Азизуддин Темурбек ва унинг танмах;-
рамлари билан шах,арга киришди. Кучаларнинг
кенглиги уларни х,айрон к,олдирди. Шах,ар ахди улар
истик,болига чик,иб йулнинг икки чеккасида турар
эдилар. Х,ар одамда бир донадан т ^ в а бор эди. Т ^ в а
ичидан бир нарсани олиб, бир к,исмини бир ч ^ т а -
гига, яна бир к,исмини бир ч^тагига солишар эди.
— Бу одамлар нима учун елкаларига турва осиб
олган? Т^валаридаги нарсаларни икки ч^штакла-
рига айрим-айрим к,;$шишларининг сабаби нима? —
суради Темурбек.
Ша:>^ар имоми Х,усайн бин Исх.ок, шундай жавоб
К .И Л Д И :
— Турваларидаги нарса эчки юнгидир. Ундан бир
СИК.ИМ олиб тивит К.ИСМ ИНИ айириб бир чунтакка,
к,олган к,исмини яна бир ч ^такка солурлар. Унинг
мулойим патларидан мато т^иладур. Шол, гилам,..
Имом уларни тук,имачилик корхонасига олиб
борди.
из
— Х,алиги эчки юнгларидан т^иладиган матони
к^инг.
Бу мато Самарк,андда к-$ш сотиладиган хитой ипа-
гидан латифрок, эди.
— Унинг нархи к,анча?
— Ярим динор.
Бу Самарк,анд ва умуман Мовароуннах,рдаги бо-
зорлар нархидан уч баробар арзон эди. Темурбек
бир халта олтин тангаларни уларга тарк,атишни бу-
юрди. Лекин улар бу х;адяни олмадилар.
— Эй улур Амир! Сизнинг чех,рангизни к-^мок,
биз учун олтин хазинасидан ортик, кдйматлидур. Биз
уз мех,натимиздан к,озонган жузъий нарсага к,аноат
к,иламиз. Ортик.часига эх,тиёжимиз й ^ .
Улар бозорга киришганида эса Азизуддин яна бир
к,изик, вок,еанинг гувох,и булди. Бак,к,ол харидорга
молни тортиб, К,уръондан бир оят зтс,иди. Темурбек
унинг олдига бориб игу оят маъносини с ^ а д и . Бак,-
К.ОЛ х,озиржавоблик билан унинг маъносини тушун-
тирди.
— Эй, амирлар амири, — деди бакдол, — мен х,ар
вак,т к,улимга тарози олсам, Аллох, Таолонинг х,озир
ва нозир билиб, Аллох,нинг бандаларига нук,сон этиб
к,'$шмайин, деб бу оятни такрорлаб тураман.
Темурбек ва Азизуддин пешин намози як,инлаш-
ганда яна бир к,изик, вок,еанинг шох,иди булишди.
Дутсондорлар уз кийимларини ечиб, покиза ок, ки-
йимларни кийишни бошлашди. Темурбек к,изик,си-
ниб, улардан бирини саволга тугди;
— Нима учун либосларингни aлJ^Iaштиpмoкдaceн?
У одам эса сураи Аърофдан бир оят ;^иди:
«Эй одам фарзанди! Ибодат к,илмок,чи булганла-
рингда х,ар масжид олдида безакларингиздан холи
булинглар, Аллох, Таоло неъматларидан енглар,
ичинглар, аммо исроф кд1лманглар, чунки Аллох, Та
оло исроф к,илувчиларни севмайдур! Бу оятга муво-
114
фик, Аллох; Таолонинг таълимини амалга ошириб,
масжидга боришимизда янги либосларимизни кия-
миз ва шу тартибда Аллох; Таоло х.узурига бориб
ибодатимизни к,иламиз».
Азизуддин ^ а н д а Темурбекнинг мулзам х,олда
айтган сузларини яхши эслайди:
— Менга яхши даре бердинг. Гарчи мен Х,офизи
К,уръон ва фaк^^x, булатуриб, сизлар каби амал к,ил-
мас эканман. Сен бу х,ак,ида мени огох^лантириб
к,уйдинг. Улар уз к,ароргох,ларига к,айтишар экан,
йулда бир атторнинг д ^ о н и олдидан угитттли. Ат-
торнинг гаплари к;изик„ аммо унинг сузлари маъно-
ли эди:
— Авфул-кайла изо килтум ва зину билК,исто-
сил-мустак,им.
Темурбек зшдан оят мазмунини с^ади.
— Х,ар к,ачон улчов билан бир нарса сотсангиз-
лар, улчовнинг комил булишига дик,к,ат к,илинглар.
Агар тарози билан тортиб сотадиган нарса булса,
икки палласи баробар булган тарозида тортиб со-
тинглар.
Шах,ар имоми шайх Х,усайн бин Исх,ок, сух,бати-
дан шу нарса маълум булдики, Бишруяда х;озиргача
на Прилик, на к,отиллик ва бирок мулк можароси
булган. Шайхнинг узи дехк,о1;чилик к,илар экан.
Улар шах,ардан кетиш олдиларидан Темурбек фар-
мон берди. Темурбек хонадонига мансуб х,укумат
бу шах,ардан хирож олишмайди. Шах;арга «дорул-
илм вал-амон», яъни илм ва омонлик даргох,и ун-
вони берилади.
Амир Азизуддин ана шуларни эслаб Темурбек
ишораси билан ортидан юрди. У дарвеш либосла-
рини унинг олдига сурди.
— Дарвеш булиб шах,арга кирамиз.
Азизуддин унинг чех,расида бир зум хомушлик
курди.
115
— Эсингдами, бундан ^ и з йил аввал шундай
либосда Самарк,андда юрганимиз?
Азизуддин эслай бошлади. 1363 йил. Илёсхожа
жосусларидан яшириниб 48 кун Темурбекнинг поч-
часи Довуд барлос к.^Ронида угган кунлар. Улар
}^ан да ёш на навк,ирон эдилар. Темурбек салтанат
х,авасида ёниб-куйиб к,илган ишлар... Опаси К,утлур
Туркон OFO пиш ирган таомлар. Ш атранж уйнаб
^ к а зга н бекорчи кунлар.
Улар дарвеш к,иёфасида Гилонга кириб бориш-
ганда кун пешиндан ок,к,ан эди. Ша?!;ар ах;олиси-
нинг к'^чилиги т ^ у в ч и экан.
Азизуддин билан Темурбек бир т^имачилик ус-
тахонасига киришди. У ерда нозик панжалик, х,усн-
жамол сох;ибалари булган аёлларни куришди. Улар
т)^иб чик,араётган ипак матоларидан кура т ^ у в -
чиларнинг узлари гузалрок, эди. Уларнинг мовий
кузларига бок,иб эс-х,ушдан ажралиш мумкин. Бу
гузаллик сири недур? Бу саволларга жавоблар тур-
лича эди. Гилон хотунларини гузаллаштирган омил
балик, гзопти билан анбар б ^ л и к гуручдан. Сувдан,
икдимдан.
— Жалолиддин Румий янглишган экан, — деди
Темурбек уз х,айратини яширмай, — у ясалган нар-
са ясовчидан гузалрок, дея байт битган эди. Мас-
нууъ аз сониъ зеботараст.
Агар шоир, Азизуддин, тирик булганда, уни К,у-
ниядан Гилонга юборар эдим, токи мен курган иш-
хоналарни к^фиб сониъ гузалми, маснуъ гузалми, уз
хатосини узига к ^ с а т а р эдим.
Т ем урбек шундай дея кетиш га ишора к,илди.
Йул-йулакай ran ора Азизуддин унга шу гузаллар-
дан олиб кетишни маслах,ат килди.
— Йук,, дустим, — деди ох,иста Темурбек, —
гузаллик жуда катта балодур. Сипох,га х,ам, султон-
га х,ам. Айник,са, султонларнинг офати айшу ишраг
ва гузал хотинлардир. Мен буни уз бошимдан ке-
чирганмен. Салтанатни к,улга киритганимдан кейин
бир иеча йил маишатга берилдим. Бир куни уз ода-
тим буйича майдонга чик,иб к,иличбозлик к;илгим
келиб К.ОЛДИ. Амир Жок,уга таклиф к,илдим. У бир
зарбда к,улимдаги к^лични уриб юборди.
Мен, икки к,илич сардори, к,улимдаги к,илич орир-
лигини биринчи бор х;ис к,иддим. Унинг орирлиги ва
к ^ а р а олмаслигимни сезиб, Аллох;га нола к,илдим.
Шунда товуш келди менга: «Эй Темур! Х,ак, сузлаш-
дан к,очма! Нима учун к,иличбозлик, ук, отишлик,
найзабозлик машкдарини т^татиб к;^динг? Уйла-
майсанми, к,улингда маглуб булган, салтанати, мол-
мулкидан ажраган, ширин жонларидан айрилган-
ларнинг х;аммаси уларнинг танбалликлари, к,-$тпин-
ларидан бехабарлиги натижаси эмасмиди?» Уша
соатдаёк, отимни келтиришларини буюрдим, Аъён-
ларимга ^дугох,имни Самарк,анддан олти тош узок;-
ликка тикмокдикларини буюрдим. Кенг сах,ронинг
}фталарида туриб икки к,у^лимни к)Ь’ариб Аллох, Та-
олога ёлвордим: «Эй, Тангрим! Узингни шох;ид к,ила-
мен. То урушдан к,айтиб келмагунимча хотинлар
билан алок,а к,илмаймен. Урушдан к,айтганимдан ке
йин х,ам х,афтада бир мартадан зиёд хотинлар би
лан вак,т кечирмаймен. К,олган умримда танбаллик
к,илмаймен. Х,еч бир кун уруш машкдарини к,азо к,ил-
маймен...
Бундан буён доимий турар жойим Урдугох, булсин.
Агар бир зарурат булмаса, шах;арга бормаймен».
Биласен, Азизудлин, бу онтимга риоя к,илиб келаё-
тирмен. Ана шунга мувофик, х;ам биз бу шах,ардан
эртагаёк, кетамиз. Лашкар Гилон гузаллари билан
тзтс,наш келмасин. Улар бу хотинларга борланиб к,ол-
гудек булса, рух,лари бузилиб, иликлари сустлаша-
ди ва рох.атпарвар булиб к,олишади.
--------------
117
УЗГА TOFAAP ЗАХ.РИ
Лашкар Бишруя — уламо ва фузалолар шах,ри-
дан ^ и б , Работа Хон мавзуида тухтади. К,алъа шак-
лидаги катта карвонсарой кузга ташланди.
— Ах,оли шу жойда к,арок,чилардан узини хдмоя
к,илади, — деди йул бошловчи, — бу манзил к,арок,-
чилар ^ади ган йулнинг устида булгани учун улар
узларига лозим сувни олиш учун бу ерга келадилар.
Атроф обод ва хушманзара. Темурбекнинг х,узу-
рига бир гурух, ок,сок,оллар ташриф буюришди.
— К,адамларига х,асанот, улут амир, — деди улар-
нинг бошлири кадхудо, — шарофатангиз билан ^ р и -
к,арок,чилардан к,утуладиган булдик.
Te^^ypбeк ок,сок,оллар олдига дастурхон тузаташ-
ни буюрди. Таомлардан с ^ г ок,сок,оллар билан сух,-
бат бошланди. К,арок,чилар Боер к,абиласидан булиб,
доимо карвонларни талаб кетиши маълум булди.
Улар кенг бир торлик, жойда истик,омат к,илишади.
Бу торларда табиий усган улкан дарахтлар к ^ . Дех,-
к,ончиликка к,улай ер, сув к-^. Лекин к,абила ахди
мех,натта майли й ^ .
— Улут амир, бизни бу к,арок,чилардан к,утк,а-
ринг. Фак,ат Сиздангина умидимиз.
Темурбекнинг х,ам к^шглида ана шу к,арок,чилар-
ни йг$а<, К.ИЛИШ, узига тобе Форс улкасида худди Мо-
вароуннах,рдек танчлик, осойишталик ^ н а ти ш ни-
яти турилган эди. У Х,индистон сафари олдидан орти-
да тает улкалар к,олиши зарурлигани яхши англар эди.
Кадхудо х,икоясига к ^ а , Боер улкасига икки тор
йул олиб боради. Бу йуллар жуда тор тор йули булга
ни у 1ун у минтак,ага кирмок,чи булганлар к,арок,чи-
лар назарида туради. Хуш, к,андай тадбир к,уллаш
керак?
Ок,сок,оллар уйларига умидвор х,олда кетишгач,
Темурбек чодирига к,адам босди. Шу вак,т бир илон
унга х,амла к,илди. Темурбек х,ушини йирар-йирмас
оёрида тикан босгандек огрик, сезди. У илонни к,очи-
шига йул к,^май, оёри билан белини босди. Югу-
риб кирган сок,чилар илонни уриб улдиришди. Ким-
дир кадхудони бошлаб келди. У илон жасадини
к ^ и б , юзи ок,ариб кетди.
- Тез арк,он келтиринг, - к,ичкдрди у, - бу
найча ИЛОН.
Кадхудо СОК.ЧИНИНГ ханжарини олиб, Темурбек-
ка юзланди. Келтирилган арк,он билан чал оёганинг
тиззасидан мах;кам борлаб, ханжар з^ини илон чак,-
к,ан жойга к,ддади. Тилинган жойдан к.он чик,а бош-
лади. У ана шу ёрилган жойга орзини к,^иб с ^ а
бошлади. К,онни тупуриб яна с ^ и б , бир мудд,ат тин
олди. С'зшг яна ишини давом эттирди.
- Баданингиздаги илон зах;ри юрагингизга бор-
масин. Зах,ар чик,иб кетгунча оррикда чидайсиз.
Темурбек узича кулиб к,уйди. У шу кунга к,адар
юздан ортик, яраланган ва огрикдарга буткул к;^и -
киб кетган эди.
- Бу илон чак,к,ан одам мук,аррар услади, — деди
кадхудо навбатдаги к,онни туфлаб ташларкан.
- Демак, ажалим шу ерда экан-да, — х,азил-
лашди Темурбек. Лекин баданида иситма бошлан-
ганини сезиб, хавотир аралаш с^ади:
- Илон чак,к,анидан с ^ г иситма буладими?
- Х.а, - бош ирради кадхудо, - шу иситма ку-
чайиб одамни улдиради. Иншооллох,, сиз бундай
улимдан к,олган биринчи одам буласиз.
- Мен улимдан к,урк,маймен, кадхудо, - деди
Темурбек хомуш ох,ангда, - неча-неча йиллардан
бери улим орк,амдан юради. Мен т ^ а к д а улишдан
к ^ а жангда улишни истар эдим.
Кадхудо узи билан олиб келган халтадан к,ан-
дайдир гиёх^арни чик,ариб Темурбек ярасини бор-
лади.
119
— Энди к,имирламай ётасиз, улурим.
Кадхудо уч кун муолажани давом эттирди. Бе-
морнинг чап оёрида пайдо булган ттгиттт ёрилгач, исит-
ма х,ам тушди.
— Мен бир нарсага х,айронман, — деди кадхудо,
— илонлар иссик, х,авода ташк,арига чик,майди. Улар-
нинг терилари юпк,а, ёз фаслининг офтобига дуч
келса улади. Бу тор орк,асида найча илон к ^ . Аммо
иссикда ташк,арига чик,ишмайди. Бу сизни чак,к,ан
илон к,ай тарик,а иссик,к,а чикди, к,андай кдлиб чо-
дирингизга кириб к,олди?
Унинг гаплари Темурбекни чук,ур уйга солди.
Х,аётида унга к ^ суик,асдлар булган. Аммо як^1нла-
ри даврасида унинг улимини истаганлар булмаган.
Чодири атрофида содик, танмах,рамлари ва синал-
ган саркардалари булган х,олда суик,асдга ким журъ-
ат кдлди экан? Узингдан чикдан балога, к,айга бо-
рурсан давога? Ички душман ташк,исидан хавфли.
Уша 0КД10М Темурбек махфий даракчилар хизмати
бошлири билан узок, гаплашди.
Боер к,абиласи к,арок,чилари Шероздан к,иммат-
бах,о моллар ортилган карвон йулга чик,к,ани ва у
Исфахонга бораётгани x,aк^^дa хабар олди. Улар минг
кишилик гурух,ни карвон йулига олиб чик,ишди. Беш
юз туя ва отдан иборат карвонни юз кишилик сок,-
чилар к,}фиклаб келаётганини к ^ и б уларга к,уюн-
дек ёпирилишди. Сок,чилар унча к,аршилик курсат-
май, х,ар тарафга к.оча бошлашди. Х,имоясиз кар-
вондаги ю кларга ёпишган к,арок,чилар узларига
як,инлашган балони пайк,амай к,олишди. К,аёкдан-
дир к,уюндек ёпирилган отликдар уларни ураб олдИ’
Олишув кдск,а ва шиддатли булди. К,илич ва найза-
лардан ОМОН колган к,арок,чилар таслим булишди.
Асирларни шахсав Темурбекнинг узи с^фок, к,илди.
Аникданишича, Боер улкасига кириш учуй икки
жойдаги тор йулдан бошк,а йул йук,. Улкани ураб
олган баланд тогларнинг бари минтак.ага олиб бо-
ради. Аммо бу торлардан кийикларгана утиши мум-
кин. Токдаги хатарли жарлар, бетартиб урнашган
к,иррали торлар одамларнинг юришига имкон бер-
майди.
Тажрибали к,^ондон сифатида Темурбек икки
тадбирни к,уллашга к,арор к,илди. К ^рок, порох хал-
тачаларини тайёрлаш. Асир босмачиларни олдинги
сафга к,^иш . Темурбекнинг узи биринчи даста ас-
карларга бош булиб йулга тушди. Нисбатан текис
куринган йул билан юк,орига чик,аётган аскарлар
порохли халталар к ^ а р и б олишган. Улар лашкар
учун йул очади. Порох отиб душманларни тузитади.
Совут кийган жангчиларга кутилмаганда х,ар ёкдан
■>^ар ёридди. Улар олдинда кетаётган асирларга те-
гиб, к^шини х,алок ва мажрух, к,илди. Ук, отувчилар-
нинг узлари дарахтлар устида туриб, йулдаги жанг-
чиларни як,к,ол куриб туришар эди. Борудчилар чарм
халталарни к,алин япрокдар билан беркинган к,арок,-
чилар устига отишди. К,алин дарахтлар туташиб кет-
ган жангал устидан тутун к^арилди. Сунг кучли
аланга кугаридди. Жангал дарахтлари ёгли булгани
учун ^ тез тарк,аб кетди. Ук, отувчилар узларини
дарахтлардан пастга ота бошладилар, лекин беомон
аланга уларни уз домига тортди. Бутун улка аланга
ичида к,одди.
Темурбек лашкари баландликда турганча бу дах,-
шатли манзарани кузатар эди. Бирдан ёмкир бош-
ланди. Лекин у алангани з^1иришга ожиз эди. Ун
кун ёк,к,ан ёмрирдан с>шг аланга х,арорати пасайди.
Юришга имкон турилди. Них,оят, Боер улкаси х,уду-
дига кирган лашкар куз унгида к ^ - к ^ яйлов на-
моён булди. Аммо унда бирон к,уй-эчки куринмас
эди. Икки кунлик йул босилгач, олдинда дарёча
куринди. Унинг икки к,ирР0Ридаги ерлар дех,к,ончи-
лик ва бордорчиликка к,улай бу^лса х;ам уларда экин,
121
6o F Йуклиги мадаллий халк.нинг унга муносабатини
як,к,ол к ^ с а т а р эди.
Дарёчадан бешикаст з ^ а н лашкар олдидан юбо-
рилган даракчилар хабар келтиришди.
— Биз бир торли минтак,ага етиб кедддк.
— Тордан т^прридан т ^ р и мумкин эмас.
— Торнинг шарк, томонида бир сукд^ок, бор. Уни
к,арок,чилар тусиб турибди. Ким ундан утмок,чи булса
тепадан тош отиб улдиришади.
Темурбек амир Латифбекни ёнига чак,ирди.
— Икки минг аскар билан сзпк,мок, сари бор-
гин. Вазиятни урганиб, хабарчиларни х,узуримга
юбор.
Сунг махфий хизматчилардан бирининг фик-
рини суради. Унинг ахбороти аник, ва атрофли-
ча эди.
— Бу к,арок,чи тоифа манзилгох,лари сувга се-
роб, ОБ учун х,айвонлар сероб. Унинг нони баллут
дарахтлари меваларидир. Янчиб донга айлантириб
нон ёпишади. Бу ерга х,али бирон лашкар келмаган.
Амир Мух,аммад Озоднинг таклифи х,ам к,изик,
булди:
— Менга рухсат берсангиз, улут амир. Камина
хаёлига келган фикрини баён этса... Йигирма йиги-
тим билан шу лаънати с^ м о к д ан утиб к ^ с а м .
Махфий даракчи эътироз билдирди;
— Улар сизларга тош отмай утказади. Лекин асо-
сий лашкар '^иш ида тошбурон к,илишади. Шундай
мисоллар булган.
Мух,аммад Озод фикрида мах,кам турди:
— Эй, улур амир? Агар -^пгмишда шу йулдан ^ а н
к,)^ин билан фалокат юз берган булса унинг асо-
ратлари к^финган булар эди. От ёки одам суяклари
к,олар эди. Х,алигача бирор суяк к^м ад и к . Агар биз-
дан олдин кимлар келган булса х,ам биз ^ г а н жан-
галдан к,айтган.
Темурбек таваккал к,илишга к,арор к;илиб, унга
ижозат берди. Мух,аммад Озод йигирма отлик,ни олиб
йу^лга тушди. Барча уларнинг ортидан кузатиб к,олди.
Амир билан ^ олти отлик, сук,мокдан ^ и б , турт
отлик, к,олганда улар устига тошлар думалади. Т ^ т
отлик, жасадлари билан йул тусилиб к,олди. Тошлар
тушган нук,тани белгилаган Темурбек сара аскар-
ларидан кишини ажратиб, жасадларни олиб ке-
лишни буюрди.
Отликдар фалокат жойига х,ушёр тарзда етиб бо-
ришганда тордан юмалаб тушаётган тошларнинг дах,-
шатли свози эшитилди. Огох, турган отликдар орк,а-
га к,очдилар. Тошлар яна уликлар устига тушди. Бу
тажриба натижасида к,арок,чилар шу нук,тадан бош-
к,а жойдан лашкар устига тош ташлай олмаслиги
маълум булди.
Темурбекнинг с^мок, тепасидаги тог учида нис-
батан текис нук,тада бир кишининг ишорат к,илаёт-
ганига нигох,и тушиб ажабланди. Яхширок, разм сол-
ганида унинг Мух,аммад Озод эканини к-^ди. Душ
ман уни к а м а с а х,ам лашкарни к-$фиб турибди. У
чап тарафга к,араб ишорат к,илар эди. Унинг бу ишо-
ратидан чап томонга як,ин келинглар маъноси анг-
ланди. Демак, душман унг томонда.
Темурбек ёнида турган ярок,бардорига буюрди:
— Амир ишорат к.илган томонга борасан. У би
лан сузлашмок, имкони бу^лмаса, ингичка узун ипни
ук, билан у томонга отасан. Ип охирига арк,он бог-
лайсан. Улар сени тепага тортиб олишади. Тепага
тортишганда узингни аргамчига борлайсан.
Буйрук, аник, бажарилгач, урдугох, билан Мух,ам-
мад Озод ^ таси д а аргамчи билан алок,а борланди.
Аскарлар бирин-кетин арк,он орк,али тор устига чи-
к,иб, амир к.'^ини билан бирлашди. Бир к,исм ас
карлар эса ^ г томонда к,олиб, душманни чалритиб
туришди.
123
ToF устида бошланган жанг садоси Темурбекка
эшитилиб турарди. Шу вак,тгача у to f уруши ва
унинг ок,ибатларини к;^маган. T of устидан ерга учиб
тушаётган одамларнинг мудх,иш фарёди янграйди.
Буларнинг жасадлари ерга тушиши билан суяклари
синиб янчилмокда. Табиий, уруш майдонида улим
борлиги мук,аррар. Бундан чекиниш имкони йук..
К.ИЛИЧ зарбаси, найза билан бадани тешилиб азоб
чекиб улганидан к ^ а тордан учиб улиш нак,адар тез
ва оеон экан. Бир вак,т амир Мух,аммад Озоднинг
х,айк,ирири янгради:
— Сза<д^1окдан ^аверин г, улур амир. Бу ерда бар-
ча к,арок,чи к,ириб ташланди. Йулингиз очик,!
Темурбек бу хабардан к,увонган булса х,ам таж-
рибали саркарда сифатида эх,тиёт чорасини к,улла-
ди. Аванрордаги к,уи1иннинг бир к,исмини сук,мок,-
дан зпгишга юборди. Улар х,ар лах,зада йулнинг омон-
лигидан хабар бериб туришди. С^шг асосий к,;^ин
йу.'О’а тушди.
Ок,шом ч-^канда лашкар сук,мок,дан ■$пгиб, бир
жилра остида т^тади. Олдинда баланд тепаликлар
к,ад ростлаб турарди.
Худди шу жойда Темурбек урдугох, х,озирлашни
буюрди. Унинг атрофига уч к,атор к,оровул к,^илди.
Кечки овк,ат учун лашкарга рухсат берилди. Бех,и-
соб гулханлар ёк,илдя. Унбоши ва юзбошилар чо-
дирлари атрофида к,айнаётган к,озонлар, к,ураларда
пиширилаётган кабобларнинг иштах,ани к,итиклов-
чи х,идлари атрофга тарала бошлади.
Темурбек тоРдан тушиб келган амир Мух,аммад
Озод Х.ИКОЯСИНИ берилиб тинглади.
— Мен ун олти фидойи билан с^м окдан "^иб,
TOF тепасига чикдим. Душманлар икки к^1смга булин-
ган эди. Бир к,исмининг к,улларида к,арка тумшук,
л^ш, темир ч ^ и ч , белкурак. Улар тош к.^оришмок,-
да. Иккинчи К.ИСМИ эса к,упорилган то1Лларни ж ар-
лик лабига элтишмоеда. Урдугохдан юборилган беш
юз киши бизга к,;$диилгач, улар устига х;ужум бош-
ладик. Улар них,оят к,аттик, к,аршилик к;^сатишди.
Биздан икки юз к,ирк, киши нобуд булди. Душман-
лардан юзтасини асир олдик, к,олганларининг бари
улдирилди.
Темурбек унинг олдига ^ минг динор солинган
халта ташлади.
— Бугун барча фидойиларингни дастурхонимга
таклиф к,иламен, амир.
Бу оддий сарбоздан мингбоши-ю амирларгача бе-
риладиган энг олий мукофот эди. Эрта садарда, бом-
дод намозидан с ^ г т ^ и б х,ордик, чик,арган лашкар
йулга чикди. Пешинга як,ин бир тепаликка етишга-
нида бирдан чор атрофдан ^ ёмрири бошланди. Боер
к,арок,чиларининг асосий к ,^ и н и кузга ташланди.
К,иличбозлик ва найзабозликда мох;ир Мовароун-
нах,р лашкари биринчи т^нашувдаёк, душманнинг
шаштини синдирди. Бирин-кетин портлаётган бо-
руд эса к,арок,чилар ^таси да вах;има турдирди. На-
моз асрга келиб жанг тугади. Энди ролиб лашкар
Боер шах,ри сари йул олди. Шах,ар ах,олиси — эр-
каклардан тортиб хотин-к,изларгача хула к,уролла-
ниб к,аршилик к'^сатишга х,озир эканлиги билин-
ди. Жангда Темурбекни ажаблантирган бир вок,еа
юз берди. Бир сарбоз узига к,илич урган аёлга чап
бериб, узун болтасини к-^арди. Аёл букри эди. Ле-
кин кутилмаган тарзда чак,к,онлик билан сарбоз
болтасидан сак^ланиб, рак,иби елкасига к,илич сол-
ди. Ралабасидан рухланиб иккинчи отлик,к,а к,или-
чини кутарди. Аммо, бошига теккан ук,дан ерга
к,улади. Шу вак,т бир гудакнинг чинк,ирири эши-
тилди. Сарбозлари к,атори жанг к,илаётган Темур
бек бу хотинни букри к,илиб курсатган орк,асига
юклаб олган боласи эканлигини куриб дах,шатга
тушди. Жанг cypoiinra к,арамай отдан lyma солиб
125
туёкдар остида янчилиб кетиши мук,аррар гудакни
к '^ар и б олди.
Ж ангда х,еч кимга омонлик берилмади. Боер шах,-
ри ах,олисининг бари очик, майдонда х,алок булди.
Лашкар шах,арга кирганда бум-буш уйларни к ^ д и .
Шах,ар х,ам бутун улка каби к,арок,чилардан то-
заланган эди.
Темурбек лашкарга катта зиёфат бериб, ролиб-
ларни такдирлади.
— Сени нима билан такдирлай? — деди у узини
ИЛОН зах,ридан к,утк,арган ва сидк,идилдан йулбош-
ловчилик вазифасини бажарган кадхудога.
— Сиз мени истаганимдан зиёд мукофотладин-
гиз, улур амир. Юртимизни ^ р и , боск,инчи, к,арок,чи
зотидан халос кдддингиз. Мана шу менга олий му-
кофот.
— Айтавер, яна к,андай тилаганг бор?
— Булмаса, ^toa сиз к,утк,арган гудакни менга бе-
ринг. Сиз уни улимдан сакдаб, бир савоб к,илган
булсангиз, мен х,ам уни бок,иб уз урлимдай катта
к,илай.
Темурбек кадхудога ^ минг динор ва от-улов
беришни буюрди,
Энди жаннатмакон Самарк,андга к,айтса булади.
У узидан, к,илган ишидан мамнун эди.
Боердаги жанглар унга куп нарсаларни }фгатди.
Айник,са, TOF шароитидаги урушни. Бу сабокдар унга
келгусида жуда аск,атиши мумкин.
Х,индистон сафари буни р)Ш-рост тасдикдади.
--------------
МУРУВВАТ ВА ХИЁНАТ
«... Уз к,удратимни сакдаш учун мен бир к,улимга
адолат шаъмини ва иккинчи к,улимга бегаразлик
шаъмини олиб, бу икки шаъм билан бутун умр б ^ и
уз йулимни ёритиб юрдим. Барча к,илмишларимда
ана шундай адолат к,оидаларига риоя к,идл,им. Мен
узимга шундай рояларга амал кд1ладиган т ^ т вазирни
танладим. Улардан иккиси Мах,муд Шах;об Хуросо-
ний ва Насириддин Мах,муд ал-Аромий эрди. Бу
икки вазиримга доимо мени кузатиб тзфишни ва агар
мен адолатсизлик к,иладуррон булсам, дарх,ол мени
т^татиш ни, кимнингдир ёлгон сузларига ишонсам
ёки бегона кимсанинг мулкидан фойдаланадиган
булсам, дарх,ол мени огохлантиришларини таъкид-
лаб к,^дим».
Амир Темурнинг «Таржимаи х,ол»идан.
Олтин Урда ХОНИ Т^тамиш кумуш тахтида утир-
ганча м ^ ^ л шах,зодалари — ^лонларнинг сузлари-
ни дик,к,ат билан эшитар эди.
— Темур уз манфаатини кузлаб сизга ёрдам бер-
ди. Энди эса узгача ниятда тахтингизга куз тик-
мокда.
- Бас, шундай экан, нега энди ундан юз-хотир
к,иляпсиз?
Чингизхон авлодидан булган аслзода ^лонлар би-
рин-кетин Темурбекни ёмонлашга тушишди.
Т^тамишхон эса тахтда зп:ирганча хаёлга ч^пмди.
Куз олдида эса бундан 16 йил мук,аддам — 1375 йилги
булиб ^ г а н вок,еалар жонланди. Ушанда отаси —
Манришлок, Х.ОКИМИ амир Т ^ х у ж а Олтин Урда ва
Ок, Урда х,укмдори Урусхон томонидан улдирилгач,
панох, истаб, отаси хуни учун курашга чорланиб Мо-
вароуннах,рга к,очиб борди. Амир Темурбек м^т^ул-
ларнинг ашаддий душмани эканлигини Т^Ьстамиш
яхши билар эди. Темурбек тахтга чик,к,ан 1370 йилиёк,
Тибет ва Иртиш >фтасидаги ерларда х,укмдор же-
талар хони Султон К,амариддинга к,арши уруш очди.
Пойтахти К,ашк,ар булган жеталар давлати кучли
булса х,ам Темурбек зарбига дош беролмади. Бе-
127
шинчи юришдан с ^ г султон К,амариддин К-^тепа
атрофида узил-кесил енгилиб, давлати Темурбек
к,уушга угди. Унинг гузал к,изи Дилшод х,ук^1дорнинг
хотинига айланди.
Тухтамиш 04, юпун ва рух,и суник, х,олда Те
мурбек х,узурига келиб бош эгди. Мовароуннах,р
х,укмдори у сира кутмаган мех,мондустликни к^ф-
сатди.
— Мех;мон атойи худо дейдилар, иним. - Те
мурбек шундай дея уни фахрий зфинга утказиб, ел-
касига кимхоб тун ёпди. К,имматбах,о х,адялар ту-
тиб, зиёфатга чорлади.
— Камбагалмен деб к,исинманг. Сизга Утрор ва
Саброн вилоятларини инъом этурмен.
Т^Ьстамиш тезда ^ гл ан и б , узини тулак,онли
шах,зодаси сифатида х,ис этди. Бир неча минг суво-
риларни т ^ л а б , душмани Урусхонга к,арши юриш
кдлди, Олтин Урда ва Ок, Урда хони к ,^и н л ари би-
лан биринчи т^наш увдаёк, Т-^тамиш чучварани хом
санаганини сезди. Унинг суворилари батамом к,ириб
ташланиб, узи ук, теккан к,ули билан Сирдарёдан
сузиб -^иш га з ^ р а муваффак, булди. Ушанда Те
мурбек к,ароргох,ида саркардалар уни мазах к,илиб
кулишди, лашкар уртасида эса уни к,урк,ок,, ёрдам
беришга арзимас, енгилтак шах,зода эканлиги т^ри-
сида овозалар тарк,алди. Урусхон ва унинг фарзанд-
лари туррисида эса улар х,урмат билан жангга му-
носиб рак,иб сифатида гапиришди. Бунинг устига
Урусхондан элчи келиб Темурбекдан уни, Тутста-
мишни тутиб беришни талаб к,илди.
Элчи жуда дарал ва калондимор ох,ангда хон та-
лабини такрорлади. Бах,одирлар, саркардалар ва
амир-беклар Олтин Урда вакилининг бундай муо-
маласидан ро я т разабга келишди.
— Биз, мусулмонларда мех,мон отадан улур х,исоб-
ланади, - деди Темурбек узини осойишта тутиб. •-
Т^там иш мех,монимиз. Бас, шундай экан, изох,нинг
х,ожати й;^.
— Демак, хонх,азратларининг талаби ерда к,олар
экан-да, — деди элчи разабланиб, — х;али бу к,ил-
мишингиз сизга жуда к,имматга тушади.
Темурбек хотиржамлик билан унинг дагдагала-
рини тинглаб к,ул силтади.
— Ит х ,у р а д и , к а р в о н ^ а в е р а д и , — д е д и у к ,у л и н и
К.ИЛИЧ д а с т а с и г а ю б о р г а н а м и р г а к ,а р а б , — э л ч и г а
у л и м йук,.
Ушанда Т^там иш Темурбекнинг мех,мондустлиги
ва иттифок,чиларига олий х,имматига тан берган эди.
Темурбек х.имматини баланд к,илиб, мех,монна-
возлик вожиби билан лашкар бошига келиб, шах-
сан узи Урусхонга к,арши уруш эълон кдлди.
Т ^ та м и ш ушанда синчков нигох;и ила унинг
к,^^ини, жанг усули, тартиб-интизомига эътибори-
ни к,аратди. Темурбек х,арб илмида Чингизхон из-
доши эмас, балки ундан илгарилаб кетганига ик,рор
булди. Чингизхоннинг х,арб илми маж>гуаси «Ясок,»,
Темурбек яратган х,арб к,онунлари туплами — «Ту-
зутслар» (Устав) олдида ип эшолмай к,олгани унга аён
булди. Темурбек тузукларига к ^ а х;ар бир жангчи
узи билан бирга бир йилга етадиган озик,-овк.ат,
к,урол-аслах,а — 30 та ^ и билан камон, совзгг, най-
за ва к,алк,он олиб келиши керак. Х,ар икки отлик,
жангчида битта эх,тиёт от, х,ар 10 кишида бир чо-
дир, 2 та темир курак, 1 та тук,мок,, болта, бигиз,
пишик, тери, K.030H, 100 та игна ва йурон арк,он були-
ши лозим.
Тузукларга к ^ а , тинчлик даврида к,^и н га к -^ -
гиллилар олинган, уруш мах,алида эса мажбурий
хизмат амал к,илиниб, эркаклар сафарбар этилган.
Х,ар икки-уч хонадон тула к,уролланган отлик, бе-
риши лозим. Т^тамишни Темурбек к,^инидаги тар-
тиб, амалдорлар тайинлаш усули к,ойил к,олдирди.
129
Биринчи жанговар бирлик - -^ликнинг бошлиги
«унбоши» к,уролдошлари томонидан сайланади.
Унбоши учун мух,им фазилат битга - жасурлик.
Ю збоши учун эса бу етарли эмас. У мулох,азакор
х,ам булиши лозим. Мингбошига эса ук,ув ва ташаб-
бускорлик зарур. Туманбоши булса, х,арб илмида
етук билимдон, к-^икмали х,амда макр-х,ийлага уста,
пистирма-тузокдар к,уйишни удл,алайдкган, душман
одамлари орасидан жосуслар ёллай оладиган сар-
карда булиши керак. Оддий жангчи маоши бир от
бах;осига тенг. Бах,одир уч от, ^ б о ш и эса 10 от ба-
х;осига тенг маош олади. Шуниси к,изик,ки, аскар-
лар маоши микдори бозордаги нарх-наволарга мос-
лашган булиб, бозорга к-^а кутарилиб-пасайиб ту-
ради. К,ирк, мингдан ортик, лашкарига Темурбекнинг
узи к,}т^1ондон, 12 мингдан ортирига унинг уриллари
ва якин сафдошлари рах,бар. Ж анг олдидан к ,^б о -
шилар душман х;ак,ида, жойи, урнашган шароити,
зур, заиф томонлари х,ак,ида олдиндан маълумот
йик,к,ан булади, Отлик,лар, пиёдалардан ташк,ари
куприксозлар, туфангсозлар, к,)фронбузарлар, уто-
чар ва к,уролсозлар х,ам лашкарда уз вазифаси ва
■$фнига эга.
Т ^ т а м и ш зола 1375 йил к,ишида Утрор остона-
сида баттол душмани Урусхоннинг лашкари билан
Темурбек к,^гани т^наш ганда шиддатли жанглар
давомида х,арб илми устунлигига гувох булди. Урус-
хон батамом маглуб булиб, Олтин Урда м ^^ллари-
дан жуда озгинаси Уралга к,очишга муваффак,
булди.
1376 йил бахорида Урусхон улганини эшитиб, у
яна уз омадини синаш учун жангга отланди, Темур-
бекдан олган лаш кари билан Ок, Урда тарафга от
сурди, Урусхоннинг угли катта к,ушин билан унга
пешвоз чикди. Тухтамиш енгилиб, яна Темурбек
хузурига к'^так истаб келди.
по
Мовароуннах,р х,укмдори бу гал х,ам унинг бо-
шини силади. Х,имматини яна баланд к^ариб, энди
унинг учун х,ам узи урушга боришини айтди. К,ора-
тол ёнидаги х,ал к,илувчи жангда Олтин Урда ва Ок,
Урда х;укмдори Урусхоннинг ^ л и Темурмалик ен-
гилиб асирга тутттди ва Т^тамиш талаби билан к,атл
этилди. Шу тарик.а 1376 йилда Ок, "Урда ва Олтин
Урданинг шарк, к,исми унинг тасарруфига ^ д и .
Волга буйидаги ерларда эса туманбоши Мамай
х,укмдор булиб, у билан тук,нашувга Тухтамиш-
нинг юраги дов бермади. Москванинг буюк князи
Дмитрий Донской 1380 йилда Куликово майдони-
да Мамай туманларини тор-мор к,илгач, Т}Ьстамиш
фурсатни ганимат билиб, унга к,арши от сурди.
Мамай узига келмаган к,ушини билан унга дош
беролмай к,очди ва бутун Олтин Урда унинг мул-
кига айланди.
— Бу кимнинг замони?
— Т}Ьстамишхоннинг!
М^о^ул шах,зодалари — ^лонларнинг х,амду са-
ноларидан у хаёлини жойига келтирди.
— Москвани ёндириб лак-лак улжа олган ким?
— Буюк хонимиз Т^тамиш углон.
Трстамишнинг к,исик, кузларида магрур ^ чак,-
нади. У беихтиёр 1382 йилги сафарини эслади. Зап
иш булган эди-да! У Темурбек к,ароргох,ида орттир-
ган бой тажрибасини ишга солиб, Москвани тусат-
дан босди. Кулиководаги галабасидан сунг хотир-
жамликка берилган буюк князь Дмитрий Донской
гафлатда к,олди. Москвани х,имоя к,илишга иложи
йук,лигидан П ереяславлга, сунг Костромага
чекинди. У к,ушин туплаб орк,адан зарба беришни
уйлаган эди.
М осквадан митрополит Киприан х,ам к,очиб
К.ОЛДИ. Бошлик,ларсиз уз х,олига ташлаб кетилган
москваликлар к,узголон к;^аришди. Бойлар, савдо-
131
гарлар уйларидан бочкалаб вино, арокдар к ^ага
чик,арилиб оломон базми жамшид бошлади.
Т ^там иш Рязань князи Олег ёрдамида Ока да-
рёсидан кечиб, Серпуховни эгаллади ва Москва ос-
тонасида пайдо булди. Бу вак,тда Литва князи Ос
тей Москвага келиб, шах,ар ^ryдoфaacини уз к,улига
олган эди. Т ^ т а м и ш - ^ а н д а уруслар к,улида но-
маълум к,урол к ^ д и . Пиёдалар узун нарвонларни
кутариб, Москва деворларига як,инлашганларида
бирдан гумбурлаган овоз янграб, тугун к^арилди.
Унлаб сипохдар номаълум зарбдан к,улади.
Трстамиш бу к,урол ^ с о ч а р туфанг эканлигини
англади. Москвани куч билан олиб булмаслигини
англаб, х,ийла ишлатишга ах;д к,илди. Князь Олег
маслах;атига кура, М осквадан аламзада Нижний
Новгород князлари ака-ука Симеон ва Дмитрий
Кирдяпаларни х,узурига чорлади. Москва к,арши-
ликсиз таслим булса, ах,олига зарар етказмай уллон
олиб ортига к,айтажагини уларга айтди. Сузларига
ишонч учун онт ичди. Ж асур князь Симеон Кирдя-
пани Москва ахди билар ва унга ишонар эди. Дар-
возалар очилиб, шах,ар боярлари князь Остей бош-
чи.\игида унинг истик,болига пешвоз чикдилар. Ана
шунда Т ^ т а м и ш ишораси билан Олтин Урда от-
лик/.ари ва сипохдари шах,арга боск,ин к,илиб, дуч
келганини чопишди, асир олишди. Москва обдан
таланиб, ^ г а дучор булди. Владимир, Звенигород,
Можайск, Волок, Переяславь шах,арлари х,ам оли-
ниб, улжалар ва асирлар шундай к-$шайиб кетдики,
уларни ортиш ва боглашга х,ам арк,онлар етишмай
к,олди.
- Бизни Мовароуннах,р чорламокда!
— Унинг бойликлари бех,исоо!
Урлонлар х,айк.ирири Т ^там и ш юрагининг бир
чеккасида кумилиб ётган х,асад чугини ёндирди. Х,а,
у устози Темурбекнинг Шаркда эришаётган гала-
баларидан х,асади к,узради. Унга кайирлиги тобора
ортиб борарди. Махфий равишда у Хоразм х,укмдо-
ри билан Темурбекка к,арши битам тузган х,ам эди.
Шунинг учун х;ам Темурбек Хоразм сари юриш к д \-
ганида, дастлаб унинг х,укмдорларидан бож тулаш-
ни талаб к,илганида Х,усайн унга рад жавобини берди.
— Мен, — деди Х,усайн Суфи Темурбек элчиси-
га, — мамлакатни к,илич билан фатх, этганман, шу
нинг учун х,ам уни фак,ат к,илич билан олиш мум-
кин. Олтин Урда хонига буйсунсам булади, аммо
зуравонга сира бош эгмайман.
Шундан с ^ г шидл,атли жанг булиб, Хоразм х,укм-
дори енгилгани, унинг ^ н и г а х;укмдор булган Юсуф
Суфи Темурбекдан сулх, сурагани унга маълум
булди.
Т ^там иш Темурбекка х,асадг^ Хутталон — Ж и-
лён х,окими Кайхусравни ишга солиб, Хоразм х,укм-
дорини йулдан уришга муваффак, булди. Юсуф
Суфи ахдини бузиб, Темурбекка к,арши уруш очди.
Марлуб булгач, сулх, тузди. Жияни гузал Суюнни
Темурбекнинг т^ р и ч ^ л и Жах,онгирга берди. Трста-
миш икки йилдан кейин яна Юсуфни унга к,арши
кутаришга муваффак, булди. Унга катта ёрдам
курсатди. Темурбекнинг заиф тарафларини айтаб,
ожиз томонига зарба беришни ^гатди.
Юсуф Суфи уз кучига бино к,^иб, Темурбекка
таклиф юборди.
— Икки одам учун к,ачонгача бутун олам азоб-
ук,убат чекади, — ёзган эди у риёкорона тарзда, —
инсоният ва мамлакатнинг хайрията бу икки одам-
нинг бир-бири билан олишувларини, майдонда бахс
к,илишларини талаб к,илади.
Юсуф Суфи Темурбекнинг ок,сокдиги, унг к,ули
яхши ишламаслигини назарда тугиб, осонликча уни
енгаман деб уйлади. Т^тамиш хам шундай фикрда
эди. Аммо Темур кутилмаганда яккама-якка оли-
133
шув х,ак,идаги таклифни к,абул к,илди. У жанг май-
донига биринчи булиб келди ва жуда к,аттик, товзгш
билан душманни чак,ирди. Аммо Ю суф майдонга
тушишдан ч^иди. К,^к,ув ва саросимада таклифи-
дан воз кечиб, умумий х,арбни талаб к,илди.
Ж анг вак,тида эса тусатдан улиб к,олди. Хоразм
бутун бойлиги, х,унарманд уламолари билан Ролиб
улжаси булди.
— Хон х,азратлари Боту ва Узбекхон йулидан бо-
риб, Чингизхон шух,ратини тиклаяжаклар.
— Ок,сок, Темур КИМ булги бизга!
Урлонлар шундай к,ийкдрикдар билан Т ^там иш
к^гли даги оловни аланга олдира бошлашди. Хуро-
сон, Эрон, Сейистон, Белужистонни забт этган Те-
мурбек ралабаларидан х,асади тобора кз^айиС х^ет-
ган Трсгамиш к’^ гл и г а мос тушган ^ирлонлар гапла-
ридан рух,ланди:
— К,арорим шундай...
Урлонлар к,увонч ила хон режасини маък,ул-
лашди.
--------------
ТОШКЕНТДАГИ МАСЛАХДТ
«Менга буйсунган янги давлатларда х.урматга
лойик, одамларга х,урмат к^сатдим . Мен пайрамбар
авлодларига, к,онун тарриботчиларига, олимлар ва
кексаларга нисбатан буюк х,урмат х,амда эх,тиром
билан муносабатда булдим: уларга нафак,а белгила-
дим. Бу мамлакатнинг бадавлат кишилари менинг
ора-инимдек, етим-есир ва камбараллари эса бола-
ларимдек булиб к,олди. Марлуб булган мамлакат
к,ушинлари менинг к,)^инларимга к,5^ииларди. Мен
бу мамлакатларда халк, хурматини к,озонишга х,ара-
кат К.ИЛДИМ. Шунга к,арамасдан фук,арони к,^к,инч
ва yiviHA орасида сакдадим. Яхшиларга, улар к.айси
134
миллатдан булишларидан к,атъи назар, мен х;ам ях-
шилик к,илдим; раразли кишилар ва сотк,инлар эса
менинг давлатимдан к,увилди!»
«Амир Темур тузуклариядан.
Темурбек махфий даракчиси келтирган хабарни
эшитиб бош чайк,ади:
— Б ^ и н и к,анча бок,ма, барибир ^м он га к,арар-
кан.
Дарвеш либосидаги даракчи эса к,50лимча к,илди:
— К,утурган ИТ даставвал уз эгасини к,опади, Со-
х,ибк,ирон. К,улингиз яна шуни билдирадики...
Темурбекнинг бутун вужуди к,улок,к,а айланган
эди. Даракчи бутун махфий хизмат тарморидаги маъ-
лумотларни умумлаштирган х,олда Олтин Урда хони
тузган режани баён к,илди.
— Хизматинг юксак мукофотга лойик,. Сенга рух-
сат, -^лим.
Темурбек эх,тиётдаги барча лашкар билан йулга
ЧИК.ИШНИ амр этди.
Трстамишнинг Мовароуннах,р чегарасига як,ин-
лашган икки туман к ,^ и н и илрор к,исм эканлига ва
ЯК.ИН орада у асосий к,з^ин билан келиши аён бу^дди.
Олтин Урда хони уни чалритиш учун Дористон та-
рафга 12 ^ л о н рах,барлигида 100 минг отлик, аскар
йуллабди.
Темурбек шошилиши лозим эди. Д ористон тараф-
даги лашкари душманга нисбатан уч баробар оз.
Тезрок, к)т^1акка бориш даркор.
Дористонга етиб келган Темурбек лашкарининг
рух,и суник, эканлигини курди. Кура дарёсининг
к,ирр0рида маррани эгаллаган Мовароуннах,р лаш
кари уз Сох,ибк,иронининг шахсий тури ва катта
байрорини куриб рух,ланиб кетди. Чап сох,илда
уларни мазахлаётган к,ушинига шиддатли х,ужум
бошлади.
135
Темурбек унг к,иррокдаги чодиридан туриб жанг-
ни кузата бошлади. Сах;ро урлонларининг урушда
суяги к,отган суворилари чиндан х,ам мох,ир жангчи
эканликларини к^сатиш ди. Темурбек отликдари-
нинг к-^чилиги куз -^гида к,ирилмокда эди.
— Мадад беринг, Сох,ибк,ирон!
Шайх Нуриддин чопари шундай мурожаат к,илди.
Аммо Темурбек к,имир этмай к,аршисидаги саркар-
дадан с^ади :
— Урлонларнинг пистирмадаги кучлари х,ам таш-
ландими?
— Шундай, Сох,ибк,ирон.
Темурбек чопарга юзланди:
— Нуриддинга фармони олийни етказ. Орк,ага
чекинмай душманни ушлаб тураверсин!
Чопар х,айрон булганча орк,асига от к,уйди. У рло н -
лар шоду хуррам бу^либ калаба нашидасини суриш
иштиёк,ида х,ужумни кучайтириб, орк,ани унутиб,
фак,ат олра — TeNryp6eK турган сох,илга интилишди.
Темурбек олдиндан душман орк,асига юборган
■^ли Мироншох. ва Туман ора Х'зжа Сайфудг\иннинг
}ттиз мингдан зиёд сараланган бах.одирлари зарба-
си -^лонлар к,-$^ини учун сира кутилмаган фалокат
булди. Бу зарба жанг такдирини х,ал к,идл,и. Т ^ т а -
мишнинг Дористон к,ушини батамом к,ириб теоилан-
ди. Фурсатни ранимат билган Темур шитоб ила Сир-
дарё вох,асига от к,^ди . Лашкарга дам берилмай йул
босидди. Гуё Мовароуннах,рда р ^ бераётган вок,е-
аларни сезганидек, чиндан х,ам илрор кучлари би-
лан Сирдарёга келган Т^Ьстамиш к,ушини к,ули ба
ланд х,олда ж анг к,илар эди. С и р н о к ,н и эгаллаган
Олтин Урда аскарлари Х '^андни к,амал к,ила бош
лади. Темурбекнинг ^ л и Умаршайх к,^юндонлиги-
даги лашкар тор-мор булди. Орк.ада эса х,али асо
сий кучлари билан Т'^тамишнинг узи катта зарба-
га х,озирланмокда эди.
Темурбек етиб келаётганини курган мурул ас-
карлари улжаларини юклаб Олтин "^^рда томон че-
кинишди. Улар Т ^там иш ни нг асосий к,ушинига
к ,^и ли б олишга уринишди.
Темурбек уларни к,увишга шошилмади. Хуфия
одамлари унга Т^^тамишнинг улкан к,ушини х,ал
к,илувчи жангга шай экани т^рисида вак,тида ха
бар берди. У рак,иби имкониятларини чамалаб, уз
кучларини бир жойга т^лаш н и лозим топди. Му-
Х.ИМ иш кенгашни талаб к,илади. Темурбек к,урул-
той чак,ирди.
— Душманни уз уясида янчиб ташлаш керак, —
деди амир Жок,у газаби ичра, - к,ачонгача бу Ол
тин Урда оёримизга тиканак булиб ётади?
У к,урултой к,атнашчиларига уз режасини баён
к,илди.
— Энди мурувватни йириштириб, хиёнаткорлар-
га х,аммага урнак булиши учун к,атлиом уюштира-
миз, — деди шафк,атсизлиги билан танилган амир
Довуд.
— Сох;ибкдрон жуда мурувватли ва ишонувчан,
— к,ушимча К.ИЛДИ шайх Нуриддин, — Т;^тамиш
буки билади ва нонкурлик к,илаверади.
Темурбек ёшлигидаги урток,лари, куп йиллик
жангу жададлардаги сафдошларининг очик, ва дан-
гал уз фикрларини айтаверишга ^гатгани учун улар
сира тортинмай аччик, х,ак,ик,атни унинг бетига ай-
тишди. «Куч адолатда» деган сузларни шахсий мух,-
рига уйиб ёздирган Темурбек уларга амалда риоя
к,иларди. Хато к,илмаслик, хушомадга учиб, кери-
либ кетмаслик учун у узига халк, ва лашкар ;^таси-
да эътиборли, х;ак,ик,атпарварлиги билан танилган
одамлардан раис — нак,иб тайинлаган эди. Раис —
нак,иблар иккита булиб, бири х,укмдорнинг фук,а-
роларга дойр ишларини назорат к,илса, иккинчиси
лашкарга оид сиёсатни тафтиш этар эди.
137
Темурбек фук.аро буйича нак,ибини обдан си-
наб, тайинлаган, чунки бу одам х,укмдор к,ах,ри-
дан, х,атто х.ак,ик,ат йулида улимдан к,урк,маслиги
керак. Халкдан чик,к,ан, унинг орасида адолатпар-
варлиги билан танилган Насриддин Аромир шундай
фахрий вазифага тайинланган эди.
— Ж азо берилганда адолатли булиш учун к,ан-
дай иш тутиш ловим? — деб с^аш ган да у шундай
жав об к,илган;
— К,озиларда одатда тарозининг икки палласи
к^филади. Бирида жиноят, иккинчисида жазо тор-
тилади. Адолат тарозиси эса уч палладан иборат
булиши керак. Бирида жиноят, иккинчисида жазо,
учинчисида эса жиноятчининг узи тортилсин, К,ози-
ларга учинчи паллани бериш керак.
Насриддин бу билан одил х,укмда даставвал ин-
сон шахси к'^илиш ига нозик ишора кдлган эди.
Х,арбий ишлар б ^ и ч а раис — нак^1бАикка жан-
гларда суяги к,отган, оддий навкарликдан саркар-
дагача к^пгарилган Мах,муд Шах,обиддин тайинлан
ган эди. Бу икки раис — нак,ибга х,укмдор х,амма
к,илаётган ишни к}фиш, махфий кенгашларда к,ат-
нашиш х,ук,ук,ини берган эди. Фак,ат улар хушомад
кдлмаслиги, х,акд1к,атни яширмаслиги, зс;укмдор к '^ г -
лига к,араб иш тутмасликлари лозим эди.
— Т ^там иш ни енгиш осон эмас, — деди амир
Шох,малик, — шунинг учун зур тараддуд курмок,
даркор.
Темурбек к,урултойда сукут сакдаб, сафдошла-
ри маслахатларини тинглар ва ^шлар эди.
К,урултой барча кучларни бир жойга й и р и ш ва
к,ишни Тошкентда утказиб, бах,орда Олтин Урдага
юриш к,илишга к,арор к,абул к,илди. 1391 йил к,иши-
да Тошкентга х,ар тарафдан туман-туман пиёда-ю
отликлар ок,ими кела бошлади. Тошкент бунчалик
куп аскарни уз остонасида сира курмаган эди. Во-
138
зор к,иш совугига к,а.рдмай одамларга тулиб, х,унар-
манду дех;к,оннинг савдоси к,изиди. Темур х,ар куни
саркардаларнинг к ,^ и н ах;воли ва кайфияти х,ак,и-
даги ахборотларни эшитар, хуфия ишлар сарко-
рининг душман томонидан олинган хабарларини
тинглар эди. Т ^там и ш Литвадан, рус князлари-
дан кунгилли кучларни тупламок,да. Ж ойларга
яширин пистирмалар уюштирган. Унинг к,;^ини 200
мингдан зиёд отлик,-пиёдадан иборат.
Х,а, Трстамиш анойи эмас. Уни енгиш учун бор
тажрибасини ишга солиш даркор.
----------- ^
ВОЛГА б М и д а г и б а з м
1391 йил май ойида Тошкентдан Орол денгизи
томон улкан карвон йулга тушди. Узок, ва хатарли
сафар бошланган эди. Эртаклардаги «Борса кел-
мас», «Борса хатар» муюлишларини эслатувчи бу
йулдан к ^ л а р к,айтмаслиги аник, эди.
К,ишнинг узок, кечаларида ^шланган, обдан пи-
шитилган, ипидан игнасигача саркарда куригидан
^казилган сафар режаси амалга оша бошлади.
Икки юз минглик лашкар, олти юз минг от ва
озик,-овк,атлар ортилган юзлаб туялар Оролдан ши-
молга, К,ирриз-к,айсок чулларига буридди.
Улур TOF этагида бир-бирига уланиб бораётган
улкан карвон т^таш га буйрук, олди.
Темурбек шох,она безатилган баландликда туриб,
икки юз минглик к,}^ин сафларини куздан кечира
бошлади.
Х,ар бир жангчи биттадан тош олиб, к^сати л-
ган жойга к,уя бошлади. Туман бошлик,ларидан х,ар
бири Темурбек олдига келиб, отдан тушар, ер ^ и б
таъзим бажо к,илгач, мак,тов сузлари — мадх,и само
айтиб, узини ва к,ул остидаги аскарларни амир-
139
нинг хайрли ишига содик, эканликларини билди-
рар эди.
У бу гапларни айтаётган кишиларни шахсан би-
лар, узок, йиллар давомидаги купдан жангларда
синаган. Улар болаликдан, бетакрор ёшлигида бир-
га булган '^токдари х,ам эди.
Темурбек к,имматбах,о ипакдан тикилган либос-
да, узун, учли бошли кигиз б ^ к д а магрур турарди.
Б^фк учига чузинчок, ёк,ут к,адалган, унинг атрофи
дурлар ва ноёб жавох,ирлар билан безатилган эди.
Аскарлар жанговар мусик,а садолари остида равон
к,адамлар ташлаганча уруш худосидек магрур тур-
ган х,укмдорларига эх,тиром ила к,араб борардилар.
Темурбек уларни кузатаркан, хаёл кузгусидан
ёшлигидаги манзаралар, орзу-умидлар билан тулиб-
тошган, к,увонч-ташвиш, ралаба-маглубият, висол ва
жудоликларга бой 5^ган х,аёти ^ а р эди. Шундай лак-
лак лашкарга бош булиб, улкан зафарлар к,озони-
шини отаси амир Тарагай орзу к,илган эмасмиди?
Узи х,ам орир пайтларда, туркман Алибекнинг зах
зиндонида утган кунларида ана шуни 'ри^аган эмас
миди?
Узидан, ишларидан, эришган самараларидан бах-
тиёрлик туйруси илк бор к,албида ниш урди. У жан-
гчиларга трстаб дам олишни буюрди. Шу бугунги
юришни, узини бахтиёр санаган кунни тарихда к,ол-
диришни уйлаб, тошкесар ва нак,к,ош х,унарманд-
лар тошга унинг номини мух,рлашларини истади.
«Турон Султони Темур Т ^там и ш д ан интик,ом
олиш учун урушга кетди». Тошга ^щилган бу ёзув
600 йилдан кейин Россиядаги улкан хазинахона -
Эрмитаждан -^ и н олиб, бутун дунё ахди укд1шини
балки у хаёлига х,ам келтирм агандир, ушанда?
Х,ордик, олаётган жангчиларга унбошилар, уларга эса
юзбошилар Темурбек номидан хазинадаги кумуш
тангалардан мукофотлар улашишди. Рух,и к ^ар и л -
140
ган; бели бак,увват булган лашкар шитоб ила йулга
тушиб, Т ^ т а м и ш пистирмаларини янчганча олга
интилди.
1391 йил 13 июнда икки к ,^ и н бир-бирига К,ун-
дузча деган жойда т ^ ^ а ш келди.
Сох,ибк,ироннинг содик. дусти Мир Саййид Ба
рака фотих,а ^ и б , жангчилар рух,ини янада баланд
к^арди. Ун минглаб одамлар юзларига фотих,а торт-
гач, пир ердан бир х,овуч тупрок, аралаш тош олиб
душман тарафга отди. Нороралар чалиниб, жангга
киришга фармон берилди.
Х ^ а Сайфиддин ва шах,зода Мироншох; туман-
лари м ^уллар сафига зарбдор куч сифатида таш-
ландилар.
Темурбек бу жангда кутилмаган лиги усулни
к,уллади. К,;^инни етти кулга (корпус) булиш таж-
рибасини жорий К.ИЛДИ. Эски жанговар тартибдаги
к,анотларга з ^ эътибор берилиб, марказий к,исмга
тезкор куч, орк,асида бош к,зшондон к,ароргох;и жой-
лаштирилди. К,ароргохда эса катта ёрдамчи кучлар
— зах,иралар жамланди. Яна бир м^^ллар кугма-
ган янгилик шундан иборат булдики, пиёда к,исмлар
х,ужумкор маррага ташланди. Лашкарнинг чап ва
к,анотларидаги туманларнинг амирлари пиёда-
лар ва навкарларни жанговар тартибга сафладилар.
Тухтамиш нуёнлари (туман бошлик,лари) бой
тажрибаси ва жасурлигига, сах;ройи отликдар шид-
датига к,арамай муруллар жанг майдонида ташаб-
бусни к,улга ололмадилар. Биринчи ва иккинчи кун-
лардаги к,оили олишувда икки тарафдан куп тала-
фот курилди.
Урлонлар рух,и бошлади. Т)Ъ(тамишга зафар
Козонамиз дея опт ичганларига к,арамай, эиди рала-
бага умидлар йук,ола бошлади. Учинчи кунги жанг
да Т^тамишнинг байроги пасата 'гушганини курган-
ларида эса отлсфини орк,ага бурдилар.
14)
Байрок,дор аслида Темурбек томонидан сотиб
олинган киши эканлигини х,еч ким билмас эди. У
к,улай фурсатда усталик билан байрок,ни ерга ту-
шириши лозим эди ва у бу ишни ^инлатди. Чеки-
ниш аста-секин бетартиб к,очишга айланди.
Т-^тамиш ва унинг туманбошликдари Волга то
мен отларини буриб, жон-жахдлари билан изма-из
келаётган душмандан к,утулишни уйлардилар. Бош-
ликдарсиз к,олган минглаб м ^^л , рус, литва аскар-
лари Волга дарёсига гарк, булишди.
Улкан майдон душман жасадларига тулиб кетган
эди, Тухтамиш шошганидан хазинасини х,ам, нуён-
лар х,арамларини х,ам унутиб к,очган эди. Минглаб
аскарлар омонлик тилаб к,ул к^ариш ди.
Темурбек лаш кари жуда куп улж алар ва ун
минглаб асирларга зга булди. Волга б ^ и д а катта
тантана утказишга к,арор к,илинди. Дарёнинг бепо-
ён уфкда туташ баланд к,ирроридаги ям-яшил ялан-
глигида бех,исоб чодирлар тикилди.
Х,ар бир ^ б о ш и , юзбоши, мингбоши ва туман
бошликдари белгиланган аникдикда расмий унво-
нига тегишли чодир жойлаштирди. Чодирларнинг ак-
сарияти дойра сифат кигиздан иборат. Гох,о ара-
бий, иброх,имий чодирлар, эроний аъло сарпарда-
лар кузга ташланади.
Хотин-к,излар учун х,ам алох,ида чодирлар к;ад
к ^ а р д и . Улар сарик, рангда, олтин нак;шлар ипак
билан тикилган, ташк,и томонига эса ук,алар ту-
тилган.
Х,аммасининг эшиги катта-катта, уларнинг бар-
часига от миниб кириш мумкин. Чодирнинг х,аво-
сини янгилаш учун деразалари ташк,арига очилган,
ипак тизимча билан тортиб к>>шилади. Унинг х,арир
пардалари к,уёш нурини тусиб туради.
Сох,ибк,ирон чодиргох,и урдага тикилиб, уз х;аша-
мати билан барчасидан ажралиб туради. Унинг ат-
142
рофига душмандан улжа туклар, хазинадаги нодир
буюмлар уюб ташланган.
Базм жуда улкан мик,ёсда ташкил к,илинди.
Ролибларга хизмат к,илиш учун беш минг асир тан-
ланди. Минглаб асира хотан-кдзлар зиёфат давра-
ларида хизмат к,илишга олинди.
Баковулларнинг иши кдзиган, к,ул-к,улига тегмай-
ди. К ,^ гзшггидан к,овурма, от гушти, палов, хамир
овк,атлар, чучук лочиралар тайёрланди.
Темурбек бу гал одатига хилоф равишда шароб
ичишга рухсат берди. Улфатчиликда узининг жо-
йини билган бах,одирлар х;укмдор буйрурини шоду
хуррам олк,ишлашди.
Темурбек чодиргох,ининг олдига катта чорир чир-
питлар тизиб к ,^и ла бошланди. Бошк,а чодирлар-
нинг турли жойларида шароб ва шакарли сут билан
тула чирпитлар пайдо будди.
К,имматбах,о кийимлар кийдирилган хизматко-
ру ч'^илар ролиблар кунглини овларди. Машшок,-
лар, хонанда-ю созандалар ралаба мадх,ини куй-
лашмоеда. Севги-мух,аббатни тараннум этувчи куй-
к,ушик,лар беп оён ур м о н зо р л ар к,аърида х,ам
акс-садо беради.
Бах,одирлар руборини тарк,атувчи уч нарса улар
хизматида мух,айё эди. Шилдираб ок,увчи сув, ям-
яшил кутслар ва гузал чехралар.
Темурбек чодиргохдаги тахтида салобат тукиб
^ирибди. Атрофида вазирлари, уламолар ва як,ин
мулозимлари жой олишган. Турралган к,овурмалар
чарм дас'гурхонларга терилган. Шароб, чорир, буза,
шакарли к,аймок, ва к,имизлар к;уйилган чирпитлар
кузни к,амаштиради.
Сок,ийлар чук тушиб бир к,улларидаги лаганчада
к,адах так,дим этмок,да, иккинчи к,улларида ипак
сочик,. Таомил б ^ и ч а к,адахлар бир неча давра ту-
тилгач, таклиф тухтатилади, катта к,адахлар к,улга
143
олинади. Уларни Темурбекнинг сорлирига к^ара-
диган одам с ^ г г и томчисини к.оддирмай ичмори ло
вим . Бах,одирлар, амиру уламолар шуни яхши били-
шадики, кимки мает булиб йик,илса, к,изик, кдлик,-
лар к,ила бошласа уни масхаралашади. Ичкиликни
к ^ а р га н кишилар эса кенг майдонда булгани син-
гари ботир номини олади.
Кеч булишига к,арамай атроф чаророн. Минглаб
машъаллар порлаб турибди. Узокда ^ м о н ловуллаб
ёнмокда. Чор атрофда шрс кулгу, к,ах,к,ах,алар янг-
райди.
Тонг отганда эса рус тупрорида биринчи марта
«К,ипчоклар устидан ралаба» деб номланган муси-
к,авий драматик томоша бошланди. Унда куй-к,у-
ш икдар садоси остида минглаб жангчилар ралаба
жангларини такрор этувчи томоша к'^сатдилар.
Базмнинг йигирма олтинчи куни Темурбек х,узу-
рига кд1мматбах,о тух,фалар билан Олтин Урда хони
Трстамишдан элчилар келди. Улар х,укмдор оёкда-
рига бош уриб, Т'^тамиш нинг тавба-тазаррусини
к,абул к,илишини с ^ а д и л а р .
— Агар иккинчи марта валинеъматим Темурбек
х,азрати олийларига к,ул к ^ а р с а м дузах азобига мус-
тах,ик,ман.
Бу Т ^там иш нинг К,уръони Каримни ушлаб бер-
ган к,асами эди.
— Бу тулкига ишонманг, Сох,ибкдрон!
Амирлар, саркардалар шундай дейишди.
— Барк,у Саройга от к.’^ и б , бу малъун пойтахти-
ни яксон к,иламиз!
М ир Саййид Барака саркардалар x,aйк^^pиклapи
тингач к,ул к ^ а р д и .
— К,уръони Карим уртага к,уйилган экан, биз
унинг тавбасини к,абул к,илмок,к,а мажбурмиз.
Т ем урбек савол назари билан х,арбий ишлар
б^шича раис-нак.иб Мах,муд Шах,0биддд1нга к,аради.
144
у тасдик, ишорасида бош эгди. Шундан с ^ г у ^ н и -
дан турди.
— Мен, Тангри к,ули Темур, пиримнинг фикрла-
рига к,ушилган х,олда Т '^там иш тавбасини к,абул
к,иламен. Лашкарга фармони олий тайёрлансин.
Базм т^татилсин. Пойтахтимиз — жаннатмакон
Саыарк,андга к,айтурмиз.
--------------
МУДХ.ИШ ИТТИФОК,
Хуросонда йултусар ва к,арок,чиларнинг энг кат-
та йулбошчиси К,ора Юсуф Амир Темур аскаридан
240 кишини улдирибди, каллаларини эса К,ох;ирага
юборибди.
Миср султони билан Сох,ибк,ирон ^тасидаги щ -
носабатлар тарихи узун ва жиддий эди. 1382 йидда
Мисрда Х.ОКИМИЯТ тепасига келган Султон аз-Зо-
х,ир Барк,ук, бошлик, черкас момоликдари давлати
таркибига кирган Сурия, уларга тобе Ирок, ва му-
к,аддас саждагохдар макони Хижоз билан биргаллк-
да к,удратли кучга айланган булиб, Шаркдаги к^^ни
мамлакатлар учун х,имоя вазифасини х,ам ^арди .
Шунинг учун к,атор давлатлар момолик;лар давлати-
ни эътироф этиб, унинг х,имоясига таянишган. Амир
Темур салтанатининг кучайиши эса Миср к,удрати-
га рах,на сола бошлади.
1383 йили Санжар, К,айсария ва Такрийт х,оким-
лари Миср султонига мактуб йуллаб хутбани унинг
номи билан ;^^иганларини билдирганда Барк,ук, мар-
рурланиб кетди. 1388 йили эса Табризни босиб ол-
ган К,ора Юсуф Мисрга мактуб йуллаб, масжид-
ларда унинг номи билан хутба ук,илаётганини бил-
дирди ва узини Султоннинг Табриздаги ноиби этиб
тайинланишини сурагани х,ам Барк,ук,нинг узига
рарурини ошириб юборди. Ирок, х.окими Султон
145
Ах;мад ибн Увайс х,ам М исрга тобелигини билди-
риб, унинг панох,ида К.ора Ю суф билан биргаликда
карвонларни ва х;ожиларни талаб карвон йуллари-
да к,арок,чилик х,ам к,иларди. 1386 йили Амир Темур
куш инлари Т абризни к,амал к,илиб, ундан К,ора
Ю суфни х,айдаб чик,арганида Султон Ах,мад бир
к,анча араб сардорлари билан Амир Темурга к,арши
иттифок, тузди ва унга бошчилик к,илишни Миср
султонидан с ^ а д и . Яна бунинг устига Олтин 'Урда
ХОНИ элчилари унинг даргох,ига бош уриб келишди.
1391 йилги марлубиятдан аламзада Т^тамишхондан
Амир Темурга к,арши иттифок, тузиш х,акддаги мак-
тубни олиб келишди. Мордин х,окими х,ам Амир Те
мур таклифини рад к,илгани ва биргина Миср сул-
тонини тан олажагини билдирувчи мактуб йуллади.
К,айсария, Т ^ а т ва Сивас х,окими Абул Аббос Амир
Темурнинг узига б-^суниш хакддаги мактубига рад
жавобини берди ва мактубнинг бир нусхасини Бар-
к,ук,к,а, иккинчисини Турк султони Боязидга юбор-
ди. Шу билан биргаликда Сивас х,окими A^^иp Те
мур элчилари бошликлари — кибор расулларнинг
бошларини кесиб, бу бошларни тирик к,олган эл-
чиларнинг б^шнига осиб, уларнинг ярмини Султон
Барк,ук,к,а ва ярмини Турк султони Боязидга ж -^ат-
ди. Бу икки султонга мактуб х,ам йуллаб, улардан
Амир Темурга к,арши шошилинч ёрдам курсатиш-
ни суради.
Буларнинг бари Миср султони Барк,ук,нинг киб-
рини кутариб юборди. У доимо х,асад ва нафрат ила
Амир Темур номини тилга оларди.
— Мен, — деган эди у элчилар олдида, — ундан
курк,майман, чунки барча подшолар унга к,арши
мени к,уллаб-к,увватлайди, мен фак,ат ибн Усмон Бо-
язим ан к^к,аман.
Шу тарифа 1393 йилга келиб Миср султони Бар-
к,ук,, Олтин Урда хони Тухтамиш, Турк султони Бо-
язид ва араб сардори К,ози Бурх;онидд,индан иборат
туртлик итгифокд! вужудга келди. Бу итгифок^а Ар-
ник к,алъасини эгаллаган туркманлар сардори К,ора
Юсуф х,ам к'^и л ди .
Сох,иб1дирон чак,ирган машварат вужудга келган
вазиятни мух,окама кдлиб, бу иттифокди булиб таш-
лаш режасини тузди.
Саркадалар бири олиб, бири к.’^ и б Амир Те-
мурни ортик,ча марх,аматда ва душманларга нисбат-
ни юмшок, к;^гилликда айблашиб, ундан кескин чо-
ралар куришни талаб к,илишди.
Сох,ибк,ирон эса уларнинг таъналарини хотир-
жам тинглар ва уйлар эди. Куни кечагина К,ора
Юсуфнинг гумашталаридан Сарик, Усмон тор ора-
сида катта кз^пин т ^ л а б тор доиралар ва сщмок,-
ларни эгаллаб, унинг йулини тусмок,чи булди. Бир
ой жанг к,илиб уни йутс, хс,илишди. Энди эса К,ора
Юсуф яна бош к^арди. Амир Отламишни асир одди.
Отламиш салтанатнинг барча сиру асрори унга аён
к,ариндоши, хуфия ишлари сардори. У энди К,ох;ира
зиндонида...
К,ора Юсуфнинг маслакдоши, х,амтовоги Ирок,
Х.ОКИМИ Султон Ах,мад ибн Увайс жалойир х;ам
курнамаклик к,илмокда. Амир Жалол маълумотла-
рига к ^ а , у бадахлок,, фиск,у фужур ва бузукдикка
муккасидан кетган. Айни вак,тда у х,оким сифатида
мамлакатни ёмон идора к,илади. Х,атто биродарла-
рига х,ам зулм ^ а з и б х,арбий бошлик/iap ва амир-
ларни муттасил тах,к,ирлайди, адолатсиз ва халк,к;а
рах,мсиз одам. Устига устак Султон Аз^мад улгудек
хасис. Худди Амир Х,усайнга рсшаб. Ундан ортик,
сандикдарида олтину жавох,ирлар сакданади. Сок,-
чилари момоликлар. У уз хавфсизлигидан ташк,ари
мол-дунёсини к,ай тарик,а к,утк,ариш х,ак,ида мудом
бош к,отиради. Шу мулох,азага кура уз итгифокдо-
ши К,ора Юсуф ва Дамашкда х,укм юритаётган мо-
147
моликдар билан доимий алок,ада. Бир гурух; махсус
навкарларни учк,ур отлар билан таъминлаб, улар
зиммасига узи, оиласи ва бойликларини к,;^иклаш-
ни, зарурат турилгудай булса, к,очишга тайёр туриш-
ларини буюрган. Уз х,удудлари доирасида пойтахт
Бардоддан юз к.ирк, чак,ирим масофада хабарчи ка-
бутарлар билан уз кузатувчиларини куйганки, уларга
душман як,инла1ыуви х,ак,ида Султонни уз вак,тида
огохдантириш юклатилган.
Сох,ибкдрон фикри шиддат билан ишларди. Сул-
тон Ах,мад шавкатли сулолага мансуб булса х,ам та-
биати бузук,. Ж алойирлар сулоласи Ирок,, Курдис-
тон ва Озарбайжондай катта мамлакатлар устидан
х,укм юргизишидан ташк,ари нуфуз ва эътиборда, у,
Амир Темур мансуб барлослар билан бир к,аторда
турган, улар билан борди-келди кдлган халк,. Маъ-
судбекнинг хитоби Сохибк,ирон уйларини бузди.
— Бардоддан элчи келди. Шайх ул-Ислом Ну-
риддин Абдурахмон ал-Исфароний.
Машварат ахди жим к,олди.
— Ул хазратни х,озирок, к,абул к,иламиз.
М овароуннахрнинг расмий хукмдори Султон
Махмудхон тахтда -^ирганча тасдик, ишорасида бош
ирради.
М аш варат к,абул маросимига айланиб кетди.
Элчи Султон Мах,мудхон билан Амир Темурга икки
букилиб салом берди, к ^ н и д а н Султон А х м з д н и н г
мак'губини олиб аввал кузларига суртди, с ^ г '^ и б
ёнида турган шахзода Халил Султонга берди. У эса
макт>^бни олиб тахт поясига к ^ а р и д д ,и ва бир оеги
билан тиз ч ^ и б уни икки к,уллаб хонга узатди. Сул
тон Махмудх'^н эса такаллуф билан уни унг тара-
фида угирган Амир Темурга узатди. У макгубнинг
уёк,-буёрини айлантирган булиб, сал иарирок,да
ултирган вазири аъзамни имо билан чак.ириб, мак-
тубни унинг кулига 'гутк^изди. Салом-алик ва х,ол-
ах,вол с^аш иш дан кейин Амир Темур элчига ёни-
дан жой к}фсатди.
Элчининг одамлари эса Султон Ах,маднинг к,им-
матбах,о совкалари солинган сандик^1и тахт поясига
к^и ш ди. Бутун маросим мобайнида аркони давлат
ва саркардалар элчига к^сатилаётган ортик,ча му-
лозамат ва илтифотдан ажабланишганини яшириш-
мади. Бунак,аси илгари х,еч к^илмаган. Айримлар
буни Султон Ах,мад жалойирнинг халифалик тах-
тида ултирганидан к,идирсалар, бошк,алар Сох,иб-
к,ироннинг уламоларга булган юксак эх,тиромидан,
деб билишди. Ахир элчи шайх ул-ислом-дорусса-
лом — Бардоднинг дин пешволарининг улури.
Мактуб MasNryHH билан танишган хон, бош ва-
зир, амир ул-умаро Сах,ибк,ирон фикрларига к ,^ и л -
ган х,олда жавоб хатини тайёрлашди.
Султон Мах,мудхон икки кундан с ^ г элчини рас-
ман к,абул кдлиб унга жавоб хатини узатди.
— Х,амма ran шу ерда битилрон.
Элчи таъзим ичра хон к,улидан мактубни олиб
юзларига суртди.
— Энди андак бизга х,ам к,улок, осинг, так,сир, —
деди Амир Темур унга синчков нигох;ини тикиб, —
биз Султон Ах,мад аъло х;азратларидин дилтанг эр-
масмиз. Фак,ат онх.азратнинг К,ора Юсуфни, ^ а
х,атто ул бадкирдор бирлан к>ш1илиб, Озарбайжон-
ни хавф-хатар гирдобига тортаётганларидин бир
к,адар таажжубда эрурмиз. Бу ишга К,ора Юсуф,
онх,азратдан бошк,а Рум султони Боязидни х.ам тор-
тиш ниятида юрибдур.
Султон Мах;мудхон бош иргаб к,5^ди. Элчи чин-
гизий шах,зодалардан Суюргатмишхоннинг бу лаё-
к,атли ва Амирга гоят содик, угли х,ак,ида эшит-
ган. Отаси вафотидан кейин тахтга утиргандан бери
Сох,ибк,ирон измидан чик,майди. Иккиси бир oл^^a-
иинг икки палласига ухшайди. Уларнинг махфий
149
хизмати х,ам чакана эмас. Ер тагида илон к,имирла-
са х,ам билади. Амир Темур бераётган ахборот бу
хуфия хизматнинг нак,адар бенук,сон ишлаётгани-
дан далолат берарди.
— Кора Ю суфни Сиз х,ам яхши билурсиз, так,-
сир. У дину диёнатсиз бир шахе. У х,атго гайридин
гуржийлар бирлан х,ам ориз-бурун -^ишрон. Сул-
тон Ах,мад билан Султон Боязидга нима булди узи?
Икковлари х,ам аслзода, шавкатли подшохдар. Яна
К,ора Ю суфнинг кимлигини билатуриб-а? Х,азрати
олийларини куп бор огох.лантиррон, куп нарсани
ук,тиррон эрдик. Фойдаси булмади. Аксига олиб Сул
тон Ах,мад бирлан К,ора Ю суф ^ т а с и д а дустлик
ришталари тобора мустах,камланиб бормокда.
Шайх ул-ислом кузларини ерга тикди. Билади,
х,аммасини билади.
— Султон Ах,мад, Султон Боязид, Султон Барк,ук,
на биз барчамиз ислом оламининг сардорлари, бир
турк к,авмиданмиз. Афсуски, х,асад, узгаларнинг
ирвоси ва ичимиздаги шайтон бизни узлигимиздан
оздириб к’^ м о к д а . Рарб эса, фарангийлар, айник,-
са, Хитой бундан хурсанд. Агарда бир-биримиз бир
лан ёвлашиб тепалашишсак, аларга омад келадур,
ёвуз ниятлари амалга ошадур. Нах,отки Султон
Ах.мад Боязид, Барк,ук, буни билмаса?
— Билади алар, кузларини рурур ва кибр парда-
си к,опларон аларнинг, Темурбек, — деди Султон
Мах,мудхон К.ИСИК, кузларини каттарок, очишга ти-
ришиб тиззасига мушт урди.
Элчи - шайх ул-ислом унинг важох,атидан
к ^ к ,и б кетди. Назарида р^шарасида дах,шатли Чин-
газхон тургандек булди.
О радан йиллар утади. Сох,ибк,ирон каромати
амалга ошади. Султон Ах,мад уз ажалини итгифок,
чиси, зоти паст ва диёнатсиз К,ора Юсуф к,улидан
топади. Султон Мах,мудхон эса аёвсиз жангда Сул-