The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by utkirusarov15, 2023-01-12 03:34:30

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

amir_temur_hayotidagi_garoyibotlar

царлари х,имоясидаги Смирна к,алъаси жуда мус-
тах,кам 1^дофаага эга булган. Яшиндек тез ва шид-
даткор Йилдирим Боязид етга йил юриш к,илганда
х,ам уни ололмаган. Сох,иб1дирон элчиси амир Шох,-
малик ва Юнусни к,алъанинг кутволи - комендан­
та х,узурига олиб киришди.

Шох,малик Сох,ибкдроннинг сузсиз таслим бу^лиш
х;ак,идаги таклифини баланд овозда айтди. Рицар-
лар к,уршовида турган кутвол такаббурона унга на-
зар ташлади. Аммо Юнус фарангининг соф олмон
тилида, устига-устак, баварча лах^адаги таржима-
сидан сесканиб кетди. У шох,она либосдаги тилмоч-
га к,аттик, тикилди. Барча рицарлар х,ам унга ажаб-
ланиб к,араб к,олишди.

— Сиз кимдурсиз узи?
— Сох;ибк,ирон Амир Темурнинг мулозими була-
мен, так,сири олам!
Кутволнинг х,айрати тобора сшиб борарди. К,ан-
дай к,илиб бу ёввойи сарасинлар ичида соф бавар
лах^жасида гапирувчи одам топилиб к,олди?
Юнус фаранги узига она юртини эслатиб турув-
чи бу даргохда таниш чех,раларни к;^иб, х,аяжони-
ни яширолмади. Айик,са, кутвол ундаги тугённи жун-
бишга келтириб юборди.
— Дранг нах остен, Вилли амаки!
Кутвол титраб кетиб, тилмоч томонга икки к,адам
ташлади. Унинг белидаги камарга осирлик, кумуш
дастали ханжарга к,араганча лол к,олди.
Вилгельм де Мине узи к,ачонлардир барон Шилт-
бергернинг ^лига тух,фа этган ханжарни таниган эди.
— Майн гот! Иох,аннес? Биз сени аллак,ачон улиб
кетган деб. черковга шам ё!^РОн эрдик-ку! Нах,отки

бу сен булсанг?
Юнус фаранги узини з ^ г а босиб, бош иргади.

Уртага тушган сукутни амир Шох,маликнинг жаранг-

дор овози бузди:

351

— Юнус! Бу ватандошларингга олийх,иммат Со-
х,ибк,ироннинг марх,аматидан юз -^ирмасликни ях-
шилаб тушунтир. Акс х,олда к,иличларимиз ишга
тушса, нима булмори узингга аёндур.

Иох;аннес б-^ик, овозда унинг сузларини таржи-
ма к,илар экан, узидан х,ам самимий маслах,ат к,у1иди:

— Таслим булсангиз, рицарлик номусига сира
ДОРтуширмайдурсиз, Вилли амаки! Чин рицарь сузи-
ни берамен! Амир Темур ростдан х,ам буюк зот ва
буюк рицарь!

Рицарлар '^тасида шовк,ин-сурон к'^арилди. Бу
осиёлик ёввойи к,андай к,илиб узини рицарь, деб
атайди. К,андок, х,адди сирди бу сарасиннинг шун-
дай улур номни булрамокда?

Вилгелъм амирона овозда к,улини баланд к^арди:
— Биродарлар! К,аршингизда чиндан х,ам асл-
зода олмон дворяни барон Иох,аннес Шильтбергер
турибди. Такдир зайли ила у, Никополь жангидин
завол топмарон рицарь душман томонда туриб
к,олибдур.
Тинчиган рицарлар унга ажабланиб тикилиб ту-
ришарди.
— Х,укмдорингга айт, Иох,аннес! Биз с-^гги том-
чи К.ОНИМИЗ к,олгунча олишурмиз. Сен х,ак,и1дий ри­
царлар к,андок, х,алок булморини уз кузинг билан
к-^асен, кейин буни халкдмизга етказсанг х;ам ажаб
эрмас! Кутвол, рицарларга к,арата хитоб к,илди:
— Жаноблар! Аслзода барон Шильтбергер, би-
родаримизга эх,тиром к-^сатинг!
— Вилли амаки! Уйлаб к^ингиз! — деди юрак-
юракдан Юнус.

— Рицарлик сузимиз битта ва шулдир! Алвидо,
Иох,аннес!

Шох,малик ва Юнус фаранги роз к,отган рицар­
лар сафи орасидан утиб, к,алъани тарк этишди. Икки
х,афталик жанглардан кейин эса Смирна узра Со-

352

х,ибк,ироннинг тури х;илпиради. Юнус фвранги Амир
Темур девонида мирза, тилмоч ва алох,ида топши-
рикдар буйича ишончли мулозим сифатида обру

К.ОЗОНДИ.

Сох,ибк,ироннинг НИГОХ.И одам танлашда сира янг-
лишмаган. Юнус х,ам уз навбатида бутун Оврупода
машх,ур булиб кетган бу Мовароуннах,р х;укмдори-
га мезс,ри тушиб к,олганини юрак-юракдан сезарди.
Собик, олмон аслзодаси беш вак,т намозни сира кан-
да к,илмай, атрофидаги амалдору саркардаларнинг
эътиборига тушди. Испания, Англия, Византия эл-
чиларини кутиб олиш ва улар билан музокаралар
давомида Юнуснинг хизматлари шундай булдики,
уни Сох,ибк,ироннинг узи бир неча бор такдирлади.
У билан шах,зодалардан Шох,рух Мирзо айник,са к ;^
мулок,от к,иларди. Амир Темурнинг бу кенжа ^ л и
х у д о ж ^ ва китобсевар булиб, Юнусдан олис улка-
лар х,ак,ида с^аб-суриштиришдан х,еч эринмас эди.
Юнус фаранги Сох,ибк,ирон яратган борлардаги зиё-
фатларда, тантанали мapocи^^лap ва т>^арда Амир
Темур х,ак,ида куп х,икоялар эшитарди. Мана, бугун
Утрордаги базмда х,ам у Сох,ибк,ирон амирлари дав-
расидаги гапларни дик,к,ат билан тингламокда.

Саркардалар уз х;укмдорларининг одгунй навкар-
дек камтарлиги т^рисида х,икоя к;илишарди.

Туманбоши Шайх Нуриддин барчани орзига

к,аратган.
- Сох,иб1дирон ^ а эх,тиёткорлиги ва мулох;аза-

корлигига к,арамасдан, Искандар Зулк,арнайн каби
таваккалчилигига к,ойилмен. Х,инд сари юришини
эслайсизларму? Кунлардан бирида Ганг дарёсининг
к,арши сох;илида зш мингга як,ин х,инд пиёда ва отлик,
жанчилар тургонини эшитган бу зот бор-й^и минг
кишилик хос навкарлари бирлан дарёдин сузиб
уш б , душманга ташланди, уларни тумтарак,ай к,очиб

к,олмок,к,а мажбур этди.

353

Саркардалар бири олиб, бири к ,^ и б уч йиллик
ва етти йиллик урушларда Амир Темур к ^ с атган
шахсий жасорати х,ак,ида гапира кетитттди. Юнус бу
х,ико51ларни дик,к,ат билан тинглар ва уйлар эди. Бу
гаплар хушоыад ва лаганбардорлик эмаслигини
Юьгус фаранги яхши биларди. Шунинг учун х,ам у
к,албида ёк,имли бир туйрудан энтикди. У ана шун-
дай х,укмдорнинг мулозими.

К,арс икки кулдан чик,ади. Лашкарнинг мух,аб-
бати ва садок,ати бежиз эмас. Зотан, Сох,ибк,ирон
мард йигитлардан ташкил топган яхлит к.'^инига
отадек мех,рибон. Х,ак,ик,ий ота. Чунки бундан
35 йил мук,аддам Мовароуннах,р озодликка чик,иб,
эркин наф ас ода бош лаганда халк, уша йили
дунёга келган чак,алокдарга мустак,ил ва х,ур дав-
латнинг асосчиси Темур номини берган эди. Ана
уша Темурлар бугун лашкарнинг асосини таш­
кил к,илган.

Хитой сафари олдидан х,ам Сох,ибк,ирон к ,^ и н
рамини еб, к ^ чора-тадбирлар к-$фди. Энг катта к^^-
йинчилик лашкарни озик,-овк.ат билан таъминлаб
туриш эди. У бундан саккиз йил мук,аддам чегара
шах,ар К,орашарда ах,оли сонини ошириш х,ак,ида
буйрук, бериб, 40 минг отга эга булган бир неча минг
оилани к-з^иртирди, уларга уша ерда дех,к,ончилик
ва савдони ривожлантириш, к,алъалар к,уриш ва ило-
жи борича куплаб озик,-овк,ат захиралари рамлаш
х,ак,ида к-^сатма берди.

Хитойга э\тувчи йуллар х,ак,ида кенг маълумот
туплади, торлар ва чуллардан угаш учун к,улай ша-
роитлар яратди. Сафар режаси х,ам пухта ишлан-
ган эди. Сох,ибк,ирон Тошкентдан К,орашарга унг
к,анот жангчиларини юборишни мулжаллади. Улар
К.ашк,ар орк,али Ок,сув, Кучар ва Бунурга бориши
х,амда К,орашарни к,улга киритиши лозим эди. Бу
к,ушин илрор К.ИСМ саналиб, К,орашарни эгаллагач,

354

асосий кучларни кутиб олиши белгиланди. Амир
Темур орир юк ортилган аравалар билан Утрордан
Рулжага, у ердан эса Юлдуз дарёси орк,али Музтог
к,ияликларининг жанубий к,исмига йул олиши ке-
рак эди. Лашкарга к;улайлик яратиш х;амда юриш
учун, зарур нарсаларни харид к,илиш учун йулла-
ридаги к,ишлок, ерларига турли хил мол карвонига
эга булган савдогарлар таклиф кдлинди. Сох,ибк,и-
рон улардан минглаб отлар, к,урол-ярор, умуман,
юриш учун керакли барча жих,озларни сотиб олиб,
таъминланмаган жангчиларга улашди. Шу билан
бирга мингбоши-ю туманбошиларига жангчилар-
нинг ах,воли х,акда,а аник, маълумот туплашни, ило-
жи борича к^шрок, озик;-овк,ат ва ярор-аслах,а олиш-
ни, юриш пайтида аскарлар х,еч нарсадан к,ийнал-
масликлари учзш барча шароит яратишни буюрди.
Сох,ибкдрон к,арийб эллик йиллик жангу жадалларда
орттирган тажрибасига суяниб, бу юришни ташкил
этишда бор мах,оратини ишга солди. У х;атто к,ушин
орк,асидан урутлик дон ортилган минглаб аравалар
боришини, кейинчалик к ,^ и н к,айтишида фойда-
ланиш мумкин булиши учун к,улай ерларга дон эки-
лишини х,ам назарда тз^гган эди. Бундан ташк;ари,
кутилмаган шароитлар учун мингдан ортик, уррочи
туя лашкар орк,асидан бориши, мушкул х,олларда
уларнинг сутидан озук,а сифатида фойдаланиш

х,исобга олинган эди.
Утрорга келишган кундан бошлаб х,ар ок,шом Со-

х,иб1^ирон амир лашкардан к,^и нн инг ах.воли ва
кайфиятини с^аб-суриштириб турарди.

- Мана, чинакам буюк рицарь! - дея баралла
хитоб к,илганини х,ам сезмай к^олди.

Утрорда Амир Темур билан охирги кунгача бир­
га булиб, к^ган-кечирганларини к,айд этиб борди.
Буюк Х.УКМДОР х.ак.ида кейин, насиб этса, юртига
к.айтганда катга асар ёзишини ният кдлди.

355

Сох,ибк.ирон вафотидан кейин Ю нус Шох,рух
Мирзо билан Х,иротда, сунг эса М ирзо Улугбек
х,узурида - Самарк,андда, кейин Абубакр Мирзо
хизматида булди.

Бавариянинг бу ажойиб урлони — Иох,аннес
Шильтбергер Сох,ибк.ирон ва унинг -^иллари х;амда
набиралари хизматида к '^ умрини ■^казди. Ва ни-
Х.ОЯТ унинг холис нияти амалга ошди. Иох;аннес
Шильтбергер она юрти — Баварияга к,айтишга му-
яссар булди. Уттиз йиллик айриликдан с ^ г ота-она-
си, опа-сингиллари ва ёру биродарлари билан дий-
дор к^фишди. Кейин эса Амир Темур ва унинг х,арб
санъати х,ак,ида хотиралар ёзди, Сох,ибк^1рон номи-
ни бутун Оврупога танитди. Иох,аннес Шильтбер­
гер биринчи олмон темуршуноси сифатида тарихга
кирди.

------------^

СОХ.ИБК.ИРОН ФЛОТИ

(Темурбекнинг «Таржимаи хрл»и форсча матни
«Мен, фотих, Темур» кулёзмаси лавхрларадан)

Амир Темур 1402 йилда Туркия султони Йилди-
рим Боязидни енгиб Смирна (Измир) к,алъасини
эгаллагач, денгизга йул очган эди. У Шарк,ий Рим
империяси — Византия пойтахти — денгиз малика-
си деб шух,рат топган Константинополни забт этиш
фикрига тушади. Шу хусусда у дзш1мандан дустига
айлантирган султон Боязид билан сух,батлашади.
Ундан маслах,ат сурайди, Ана шу х,ак,ида Темурнинг
узи ёзиб к,олдирган хотиралар Сох,ибк,ироннинг юз
йилдан сунг «Буюк Ипак йули» таназзулга юз туги-
ши ва салтанат истик,боли денгиз йулига чик,ишига

борликдигини дах,ога хос сезгирлиги билан англага-
нидан дарак беради.

356

Вок,еалар баёни Темур тилидан, айни к.улёзма-
нинг узидан айнан келтирилади.

Мен: « Б и з а н т !^ улуг бандаргох. (порт) эмасми?»
- деб сдадим . Йилдирим Боязид: «Т -^и, улуе бан-
даргохдир», — деди. Мен: «Бу бандаргох,га кирган
кемалар к,айси йул билан кирадилар?» — деб с д а ­
дим. Йилдирим Боязид: «У кемалар Миср ва Фа-
ранг мамлакатларидан кирадилар, лекин уларни
киргизиш ёки киргизмасликка бизнинг к,улимиз ет-
майди», — деди.

Мен: «У кишиларни сизнинг мамлакатингизга ке-
либ-кетадиган йуллари йук,ми?» — деб сурадим.
Йилдирим Боязид мусбат жавоб бериб: «Бизантиум
билан бизнинг мамлакат орасида к,атнаб турган ке­
малар к,айик; навъидандур. У к,айикдарга к,ушин юк-
лаб булмайди. Иккинчидан, Миср ва Фаранг мам­
лакатларидан Бизантиумга келиб кетадиган кемалар
бизнинг сох,илларимизга як,инлашмайдилар», —деди.

Мен: «Бу мамлакатда кема ясамокдик, имкони
й ^м и ?» — деб сдадим. Йилдирим Боязид: «Икки
навъ ёроч лозим. Унинг бири баллут ёрочидир, бу
бизларда йз^, иккинчиси жангал санавбари (к,ара-
райи)нинг ёрочи, кемаларнинг ^ ёгочи шундан яса-
лади», — деди.

Мен: «Буларни бошк,а ёгочлардан ясаш мумкин
эмасми?» - деб сдадим. Йилдирим Боязид: «Катга
кемаларнинг ёгочини табриз ёгочларидан 1дилиш
мумкин булса х,ам к,атгик,рок, шамол келганда, унинг
синиб кетиш хатари бор. Аммо жангал санавбари-
нинг ёгочи фаранг мамлакатларида куп топилади,
жуда чидамли булади. Х,ар к,андай з ^ шамолда эгил-
са х,ам синмайди. Табриз ёгочларидан кеманинг та-
насини ясаш мумкин, фак,ат уч х,афтадан ортик, сув-
да туришга чидамайди. Уртасидан ёрилиб кетади.
Баллут ёРочи эса, эллик йилгача сувда турса х.ам
х,еч нарса булмайди, жуда чидамлик», - деди.

357

Мен; «Эллик йил чидамаса х,ам к,ушинни Бизан-
myisira етказа оладиган кема булса, к,олганини фатх,-
дан кейин к-^амиз. Бунинг учун табриз ёгочидан
ясалган кема х,ам булади. Чунки к ,^ и н и м дарё ичи-
даги ишининг х,аммасини бир-икки кун ичида та-
момлай олади», — дедим. Йилдирим Боязид: «Мен
сизнинг амрларингизга итоат к,иламан. Буюрсангиз,
бажараман», — деди.

Йилдирим Боязид билан сух,батимиз шу ерга ет-
ганда Нахчевонда Султония катлакузи Шомдан к,ай-
тиб келди, деб хабар беришди.

Катлакуз — (каталикос)нинг форсча лах,жаси-
дир. Шарк, мамлакатларида масих,ий уск,уфини
(епископини) католикос дер эдилар. Мен уни фа-
ранг подшохдга элчи кдлиб юборган эдим. Бу одам
илгари Нахчевонда турар эди. Чингаз авлодларидан
бири уз пойтахтини Озарбайжондаги Султонияга
к^иргандан кейин Масих,ий катлакузини х,ам Сул­
тонияга к^ириш ган эди. Уша вак,тдан тортиб кат­
лакуз Султонияда туришга мук,аррар булиб к,олган.
Мен Шомга келганда Султония катлакузи х,ам Шом-
га келган эди. У ерда менга «Фаранг мамлакатлари
билан тижорат алок,а к.илсангиз сизнинг юртингиз
учун к>ш фойдалик булар эди?» — деб арз этган эди.

Мен ундан: «Фарангилар мамлакати деб к,айси
ерларни айтасан?» деб сурадим. Султония
катлакузи фарангилар мамлакати зулмат дарёси
(Ук,унус Атлас) нинг сох,илларида яшайдилар», —
деди. Мен ундан: «У мамлакат халкдарининг к,ан-
дай моллари бор?» — деб сураганимда: «Фаранг
к,авмларининг х,ар жинс бизоатлари бордир. Хусу-
сан мох,ирлик билан чиннидан кдлинган буюмлари
Чин бизоатидан х,ам маркубдир», — деди.

Шомда фаранглар тилида сузлайдиган на улар-
нинг хатларини ёзиб-^ийдиган кишилар куп эди.
Фарангилар тилида мактуб ёзилиб, х,адялар билан

358

юборилишига буюрдим ва Султония уск,уфига бу
мактубни х,адялар билан олиб бормогини маъмур

К.ИЛДИМ.

Мактуб мазмунида; Фаранг тужжорлари (савдо-

гарлари) бизнинг мамлакатимизга молларини олиб
келиб сотмокдари мумкин булганидек, бизнинг сав-
догарлар х,ам сизларнинг мамлакатларингизга мол­
ларини олиб бориб сотсинлар, бу билан икки мам-

лакатнинг эх,тиёжотлари йу^лга к,^илади деган эдим.
Султония уск,уфи мактубим билан х,адяларимни фа­

ранг подшох,ига етказиб бориб, унинг ёзган жавоби
билан х;адяларини олиб келган эди.

Султония уск,уфи Румга етиб келганда мен Ки­
ликия йули билан Бизантиумга бормок, к,асдида эдим

ва кемалар ясатмок,чи эдим. Бу мак,садд,ан огох, бул-
ган уск,уф менга: «Дунёнинг энг яхши кемалари Фа-
рангда ясалади, лозим к^сангиз, нак,адар кема булса
мис билан ясалмори мумкин. Фарангларда мис йутс;
булгани учун у куп к,адрлидир: Х,олбуки бизларда
миснинг ах,амияти fi-jhc,», —деди. Мен: «Фаранг под-
ШОХ.И нечта кема бера олади?» деб с^фадим. Султо­
ния уск,уфи: «Фарангда шу к,адар кема к ^ к и , бир
минг дона талаб к,илсангиз х,ам бера олади», деди.
Мен бир минг кеманинг озлигидан бах,с этганимда

Султония уск,уфи шарх, этиб: «Фаранг кемалари улут
х,ажмдаги кемалардир. Х,ар бир кемага беш юз киши
жойланади. Фаранг подшох;и беш юз кема берган-
да х,ам сизнинг барча к,ушинингизга кифоя к,ила-

ди», - деди. ^
Мен: «Фаранглар к,айси нав мисдан фоидалана-

дилар?» - деб с-^аганимда Султония уск,уфи: «Х,ар

1^андай мис улар учун маъ1^улАир. Фаранглар мисни

эритиб, хар бизоатларида ишлатиб, лозим нарса-

ларни ясайдилар. Уларнинг к^ш савдогарлари moNi^

Рум бандарларидан мис олиб, уз кемаларига юклаб

Фарангистонга олиб кетадилар», деДИ.

359

Султония уск,уфининг маълумотига биноан, к,ул
остимдаги мамлакатларга, хусусан, Эрон ва торлик
улкаларга — мис маъданлари бор юртларга эълон
кдлдим: «Х,ар ким мисни яхши нархи билан сотиб
фойдаланмок,чи булса, Рум ёки Шомга юкласин»,
— деб хабардор к,илдим.

Султония уск,уфини иккинчи дафъа мактуб ва
х,адялар билан фаранг подшох,и х,узурига юбордим.
Мактубнинг мазмунида: «Менинг к,ул остимдаги
улкаларда туганмас х,олда мис моддалари бор. Нак,а-
дар талабларингиз булса, етказиб бермок,к,а к,одир-
ман. Унинг эвазига биринчи даражалик кемалардан
беш юзтасини Рус бандаргох,ида менга етказиб бе-
ришларингизни кутаман. Кемаларнинг даргалари
менга хизмат к,илиб к,олгудек булсалар, уларни яхши
ойлик билан таъминлайман», — деб билдирган эдим.

Уск,уфни йулга солганимдан кейин узим Кили-
кияга бориб, ундан Бизантиумга бормок,чи (Амир Те-
мурнинг «Эрон» дегани Рай, Исфах,он ва К,уш деган
шах,арлар. Х,озирги пайтда бу шах,арлар Симнон,
Домрон, Шох,руд дейилади. Торли улкалар деб Озар-
байжон, Курдистон, Кирмонарни кузда тутган)
буллим. Мен Бизантиум т^рисида мух,им хабар ва
маълут^ютларни туплаб, Бизантиум билан Рум улка-
си (Туркиянинг Осиё к,исми)нинг орасидаги кенг-
лиги олти юз ёки етти юз зироага етар-етмас (тах-
минан 450 —525 метр) кенгликда вок,еа булган б;^оз-
нинг чук,урлигини (к,адим замонларда бу буроз
х.-$^из-сигирларни у томондан бу томонга олиб ^ к а з -
мок, учун таъсис этилган эди. Чунки х,укиз-сигир-
лар сувда сузиб утар эди) аникдадим.

Босфор бурози Истанбул билан Осиё орасида
х,укиз-сигирларнинг ^иш ига мулжаллангани учун
«Бос-озор», яъни х,^из-сигир деб аталади.

Бу маълумотларга к,араб: «Х,укиз-сигир утган гу-
зоргохдан нима учун к.ушинимни ^и золм ай м ан ?»

360

деб таажжубланар эдим. Бизантиумга ж^шашимда
Йилдирим Боязидни зс,ам узим билан бирга олиб кет-
дим. Бунинг заминида икки нарса бор эди, бири,
собик, подшох,ни узимга х,амсафар к,илганимда унинг
эътиборини сакдаган булсам, иккинчи тарафдан, Рум
халк,ининг менга к.арши исён к;^аришларидан эх,ти-
ёт учзш к,улимда гаров ^ н и д а тугган булардим.

Сафаримиз дарё к^и н ган бир жойга борганда
Бизантиум шах,ри рарб томондан к^инди. Шах,ар
билан к,ушиним турган жойдаги б^ознинг оралири-
ни олти-етти юз зироа тахмин кд1лган эдим. Б ^ о з-
нинг мен турган шарк, томони х,ам илгари вак,тда
Бизантиум к,улида булиб, уша вак,тдаги Рум сало-
тинлари бу ерларни озод к,илганини, бу кунда эса
Бизантиумнинг шаркда бирор к,арич ери булмаган-
лигини сузлаб бердилар.

Мен асосий мак,сад юзасидан Бизантиум шах;-
рини к ^ г а н и борганимда куннинг т^тдан бир х;ис-
саси ^пгган эди. Офтоб (кун) менинг орк,а тарафим-
дан шах,арга тушар эди. Шунинг учун икки минг
ёки бир минг беш юз йилдан буён бойлигини йириб
ётган бу шах,арни якдол к ^ и б турар эдим. Зотан
мен, шах;арни яхширок, куриш учун бир тепалик-
нинг устида эдим. Турган жойимдан шах;арга куз
ташлаганимда, шах;арнинг кенглигидан унинг охи-
рини к-^иб булмас эди. Шах,арнинг уртасида бир
халиж (к,ултик,) куринар эди. Уни «Олтиншох;» ха-
лижи дер эдилар. Халижда х,ам мингларча к,айик,
шах,ар атрофидаги нак,лиёт ишларини адо к,илиш
билан машрул эди. Шах,ар к^аларига олтиндан гул-
даста к,илиб к,уйибдилар, уларнинг устига тушган
к,уёш аксидан кузлар к,амашарди. Бу олтин гулдас-
таларнинг х,ар бирини Бизантиумга х;укмронлик
к,илган х,ар к,айси подшохлар х.ар бири калисонинг
(черковни) устига хослаб, уз номига атаб к,;^ган. е
бир савмаа (монастир) ясаб олтин билан безатган

361

экан. Бу биноларда мингларча таркидунё к,илган
эркак-хотинлар яшашаркан, шу билан бирга х,ар
бир калисо ёки савмаанинг узига хос хусусий вак,ф-
лари булиб, • ^ а вак,фнинг даромади билан идора
к,илинаркан.

Баъзи савмааларнинг эркак ёки хотиндан ибо-
рат зох,ид-зох,идалари умр б ^ и шу калисо ёки сав-
маадан ташк,арига чик,масдан улганликлари учун
унинг жасадини табаррук к,илиб, ^hiia ерга к '^ и б
к,^ишаркан. Шунинг учун х,ар бир савмаанинг ичида
узига хос к,абристон булади. Бизантиумнинг баъзи
савмааларида х,айвон гзшгги ейилмаскан. Бу монас-
тирларда бир юз йигирма ёшга кирган кишилар к ^
топилади, деб сузлашадилар.

Калисоларнинг бойлиги т^рисида шундай дей-
дилар. Баъзи калисолар ичида уч харвор (бир эшак
юки) мужавх,арот билан ясалган салиб (хоч) ёки
к,андил ва олтин к,адахдар булар эмиш (диний ма-
росимларни адо этиш вак,тида мук,аддас шароб к,ую-
лар эмиш, бу к,адах, исмини Бизантиум — юнон тили
билан колус деб атайдилар).

Мен бу шах,арни томоша к,илиб юрган кунла-
римда маълумот берувчилардан баъзилари: «Агар
сиз бу шах.арни забт к.илсангиз, фак,ат калисо­
ларнинг узидан юз харвордан ортик,рок, олтинга мо-
лик буласиз. Бундан ташк,ари, Бизантиумнинг ак-
сар к,асрларида ганж (хазина)лар булганидек, ша-
х,арнинг куп оилаларида х,ам хусусий хазиналар бор.
Бу хазиналарнинг купи махфий х,олда сакданади.
Дафина к,илинган ерларнинг баъзиси к,асрлар ичи­
да булса, баъзилари ташк,арисида булади, дер эдилар.

Уша тепалик устида менга сузлаган киш ииинг га-

п и га к.араганда, Б и за н ти у м ш ах,ри ах,олиси и к к и т а -

бак,а б у л ар м и ш , б и р и х у ж а й и н , яна б и р и — гул ом

(хизм атчи) экан. Х уж ай и н номлик кииш лари у м р и -

д а и ш к^5лмасдан еб -и ч и б , ухлаб, уй и н -к ул ги би л ан

362

х,аёт кечирар экан, х,атго юзларини х,ам куломлари
ювиб к,уяр эмиш. Иккинчи табак,адаги хизматчила-
ри к,ул — ч^и лардан иборат булиб, отадан бола,
онадан к,изига к,адар х,аммаларига к,уллик ворис
булиб келар экан. Умрлари тугагунча хужайинла-
рининг хизматларида к,арам булиб яшар эканлар.
Шах,арнинг бутун х,аракатлари, тижорат ишлари-
нинг х,аммасини к,ул-ч;^илар бажарар эканлар^

Бир минг беш юз ёки икки минг йилдан буен уз
к,улларини сувга теккизмаган бундай хужайинлар
тоифасини ёрочдан кдлинган инсон, деб тушуниш-
ни, уруш туррисида уларнинг к,улидан х,еч иш кел-
маслигини сарбозларимдан бири гапиради на бун-
дайларнинг бирор минг нафарини асир олиб к,уя
К.ОЛИШИНИ айтди. К,ул-чурилар асрлар давомида
озодликдан мах,рум булиб келганлар. Агар озод бу-
лишларини эшитсалар, мух,окама к.илмасдан таслим
буладилар. Мака шу нук,таи назардан к;араганда
Бизантиумнинг забти жуда осон. Буни орирлашти-
риб турган нарса — фак,ат атрофнинг даре билан
уралганидир. Агар бир тарафи очик, булганда х,ам
унинг олиниши жуда осон булар эди, деб хулоса

чик,ардилар.
Мен тепалик устига, ёнимга Йилдирим Боязидни

х,ам олдириб келдим. Уша тепаликдан к^и ни б тур­
ган Бизантиум шах,рини курсатдим ва юк,орида
тупланган маълумотларимга асосланиб унга айт-
дим; «Бизантиум шах,рида хужайин таба1^алари
к,улларини ишга урмас, х,арбий ишлардан узок,
эканлар. К,ул-чурилар булса, озодликка мух,тож
булганлари учун таслим булишлари аник, экан.
Фак,атгина шах,ар атрофини ураб олган дарё муш-
куллик турдирар экан, холос. Сен буларга 1^ушни
Рум мамлакатининг подшох,и булатуриб, нима учун
бу шах.арни тасарруф килишга ^аракат 1^илма-

динг?» — дедим.

363

Иилдирим Боязид; «Эй Амир, мен сизга бу маса-
ла т ^ р и си д а бирмунча сузларни илгари х.ам арз этиб
угганман. Х.озир унинг таш1^арисида, шуни х,ам бил-
ДИРМОК.ЧИ буламанки, бу шах;арнинг ичидаги х ^ а й -
ин табак,аларнинг урушолмаслигини биламан, ле-
кин шах,ар бир неча давлатнинг к ,^и н л ар и томо-
нидан мудофаа к,илинади. Бу шах.ар бойлигининг
куплигидан улар хорижий мамлакатлардан бирмунча
к , ^ и н афродл.арини ижарага олиб келиб, шах;ар-
ларини мудофаа к,илдирадилар. Шах,ар к,ушини (му-
дофаачилари) бир неча мамлакат халкдари к.'^и-
лувидан ташкил топган», — деди. Мен: «Бу хори­
ж ий мамлакатга тобе к,ушинлар нима исм билан
юритилади?» — деб сдадим.

Йилдирим Боязид: «Бу к,}шганнинг х,аммаси ма-
сих,ийлар, жумладан, Венезиа исмида бир к,ушин,
ломбард аскарларидан яна бир к,ушин ташкил топ­
ган булиб, Сувас сарбозлари номида яна бир к ,^ и н
х,ам бордир», — деди.

Мен бу мамлакатлар исмини олдин эшитмага-
ним учун уларни к,айси ерлардан эканлигини с д а ­
дим. Йилдирим Боязид ишорат бармош билан рарб
томонни к ^ с а т и б , «Бу тарафда, дарё йули билан
бир неча х,афталик, к,^ик, йул билан бир неча ой-
лик узокдикда жойлашган мамлакатларнинг халк,-
ларидан, ижара мук,обилликда аскар булиб келган.
Уларга КИМ к ^ р о к , ойлик берса, уша сох,иби номи-
дан уришадилар. Уларнинг ичида ботирлик билан
ном к,озонган кишилар х,ам хийла бор. Демак, Би-
зантиум подшох,ининг Венез, Ломбард, Сувеслик-
лардан ташкил топган к,>^инлари бор», — деди.

Мен Йилдирим Боязид билан тепалик устида
су^^бат К .И Л И 6 турганимда Бизантиум х;удудлари-
га каш ш оф лик учун юборилган к.умондоним Ту-
К.ОТНИНГ кемаларидан тутун к^пгарилганини кури

к,олдим.

Г<в4

Йилдирим Боязид: «Эй Амир, сиз юборган каш-
шофларнинг кемаларига ^ к,^илди, деб тасаввур
к,иламан. Бу ут к.зшишдан маълум буладики, Бизан-
тиум ПОДШОХ.И сизни бу ерга келганингиздан хабар
топибди», — деди. Мен: «Кемаларнинг узи ^ олган
булади», — дедим.

Йилдирим Боязид; «Й;^, эй Амир, ^ сув юзидан
сизнинг кемаларингизга туташган. Ана к,аранг, ке-
маларингиз к,айтмок;далар», — деди.

Дарх,ак,ик;ат, Тук,от к,;^10ндонлигида синов учун
юборилган кемалар к,айтмокда эдилар. Улардан икки
адад кема, бошк,алари каби орк,асига к,айтолмас эди,
уша кемадан тутун к^арилиб турар эди.

Йилдирим Боязид: «Эй Амир, шубх,асиз, душман-
лар кемаларингизга ^ к,^ишди», — деб такрорла-
ди. Вак,т пешин булиб к,олган эди. Тепадан тушиб,
уз масжидимга бориб, намоз ^идим. Масжиддан
чик,аётганда х,аяжон билан турган Тук,отни к^дим,
ундан нималар булганини сдадим.

Тук,от жавоб берди; «Эй Амир, биз х,еч к,андай
х,одисага учрамай, илгарилаб бормокда эдик, Ис-
к,алъалар ва шад,арнинг к,асрлари к,аршисидан ^ и б ,
т ^ п а - т ^ р и Олтиншох; халижининг огзига етиб бор-
ганимизда бир кема чикдб, бизга к,араб келди. Биз-
га ЯК.ИН келиб, дарёга нимадир — бир нарсани таш-
лади. Кейин кеманинг куракчилари курак уришни
узгартириб орк,аларига к,айтиб кетди. Биз, дарёга
ташланган «нима» тарафга бордик. Олдинда бора-
ётган икки кемамизга уг таъсир к,илиб куйди. Мен,
бу ^ н и бошк,а кемаларга х,ам таъсир к,илмаслиги
учун орк,ага к,айтдим. Ут тушган кемаларни ^ и р -
мок, учун к,анча сув сочиб х;аракат к,илсак х;ам ^ и -
риш имкони булмади. Сув сочилса х,ам ^м аган ^ н и
умримда к^маган, эшитмаган эдим».

Тук,отдан, у г кетган кемалар нима булганини су-

раган эдим. «Икки кемамиз сувни устида куйди,

365

у н и н г устидаги киш иларим изни к,утк;азолмаАик
улди», — деди. '

Шундан с -^ г «Йилдирим Боязид билан бир неча
наф ар мю5;аллий кишиларни, акд, дониш, сох^блар-
ни х,узуримга олиб келинглар!» — деб буюрдим.
Улар х,озир булгандан кейин з^ар бирларини уз ат-
poфи^^дa утиришларига ер к^сатдим . С ^ гр а , икки
адад кемамиз куйганини, сув сочиб х;ам учиролма-
ган - ^ и н г асрорини с^фадим. Х,аммадан аввал Йил­
дирим Боязид жавоб берди: «Эй Амир, бу ^ тарки-
бини Бизантиум уламоларидан бири тузган. Икки
минг икки юз йилдан буён Бизантиум шоз^дарининг
наздида к,аттик, бир сир-асрор х,олинда сакданиб
келади. Х,ар бир Бизантий подтттоуи вафотидан ил-
гари тайинланган валиаедига } ^ а нусхани к ^ с а -
тиб, ундаги сиррий х;уруфларни ^гатади . Таркиб
кдлиш асосларини таълим бергандан кейин бу ас-
рорни х,еч кимга билдирмаслик учун ахд к,асамини
олади.

С -^гра, мендан кейин бу тахт сенга к,олади, бу
тахтни сакдайдиган икки омилнинг бири шу «ут»нинг
таркиби, бунинг билан дарё орк,али сенга Тс1Жовуз
к,иладиган душман кемаларини куйдириб ташлай-
сан. Иккинчиси булса, шах,арга кириладиган ерда-
ги дарёга тортиладиган занжирлардир. Борди-ю, бу
таркибни к,улдан берса ё унинг асроридан узингдан
бошк,ани огох, к,илсанг, душманнинг сувда ^м ай д и -
ган утни ясашга имкон топиши билан уз тахт ва сал-
танатингни ярмини к,улдан берган буласан. Х,ар вак,т
занж ирларни сакдаб к,ололмас экансан, давлатнинг
к,олган ярмини х;ам к,улдан берган буласан, деб ва-

сият к ^ а д и » , — деди.
Мен: «Ундай булса, Муовияни Бизантиумни фатх.

кдлдирмаган х,ам шу асрор экан-да», - дедим^
Йилдирим Боязид: «Мен Муовияга нима булга-

нидан хабарим й ^ , аммо бир минг икки юз йилдан

буён х,ар КИМ Бизантиум шах,рини тасарруф к,ил-
мок,ни к,асд этса унинг ушбу ^ билан занжирлар
монелигига учраганини биламан», — деди.

Мен: «Бир минг икки юз йилдан буён бу утнинг
сири очилмаганига таажжуб кдламан», — дедим.

Мажлисдагилардан бири; «Бизантий подшохда-
рининг к,айси бири булмасин, тахтга утирмасдан бу­
рун бу асрордан Рофилдир. Уша нусхада ёзилган хат
билан тилини шах,зоданинг ёшлигида ^гати б к ,^и -
лади», — деди. Мен у одамдан: «У ргусханинг хати
каби тили х,ам бошк,ами?» деб сурадим. У одам;
«Бале, шах,зодалар у нусхадан рофил булгани х,олда
унинг хати билан тилини ;^ганаверади. Эски под-
шох, улгандан кейин, хазинада сакданган нусхага х;ам
эга булади. Х,ар вак,т бу }пгни тайёрлаш лозим булса,
}Ш1а ПОДШОХ.НИНГ узигина з^майдиган ^ н и х;озир-
лайди», — деди.

Мен: «Фаразимча у ут нусхасини подшох,дан
булак одам ;^иёлмаса х,ам унинг асбобларини х;озир-
ламок,, ясамок,, ёндирмок, учун ёрдамчи одамларга
х,ожати тушади. Бу х,олда унга к,атнашган кишилар
бу асрордан вок,иф булиши мумкин булади-ку?» —

дедим.
Султон Йилдирим Боязид жавоби шундай була­

ди: «Утнинг мол лаларини хос подшох;нинг узи х,озир-
лайди. Х,озирланган угни ишлатиш учун бошк,а ки-

шиларга топширади», — деди.
Мажлис хийла узок, давом этиб тарк,алди. С^шгра

кун ботишидан илгарирок, бир вак,тда Бизантиум
шах,рини куздан кечирмок, учун дарёнинг к,иргори-
даги тепанинг устига бордим. Офтоб гарбда булга­
ни учун к,уёш кури кузимга халал берар, шах;арни
куролмас эдим. Аммо шимол, жануб тарафларини
яхши кзфиб турар эдим. Кузим шах,арни таък,иб этиб
турса х;ам фикрим сувда 5^мас уг билан машрул-
ликда эди. Фикримнинг бормаган шах,ри, курмаган

367

к ^ а с и , чик,маган тоги к,олмади. Бирдан уз мамла-

катимда сув билан •jhiMaiiAHraH борлиги кузимга

к ^ и н и б к,олди. У эса Бодкубо (Боку)да эди. У ерда

ёниб турган ^ башар акд топгандан буён ёнмокда

эди. У ^ х,ам сув билан ’^ м аган и учун мах,аллий

кишилар ^ н и н г х,ароратига ток,ат к,илолмай як,ин

боролмас эди. Фак,ат улур угнинг чеккасида пайдо

булган ^ л а р н и тупрок, билан ^ириш арди. Учирил-

ган зп: бир неча мyд^aт ёнмаса х,ам ернинг остида-

ги хусусий манфазлари билан уша жойга келиб,

улур ^ н и н г таъсири ва шуъласи билан яна ёниб

кетар эди.

Х,амон-х,амон " ^ а ^ ёниб турар, -^мас, х,еч ким

■^иролмаган х,ам эди. Инсонлар ут билан таом пи-

ширмок,ни билмаган замонларда, '^д ан фойдалан-

МОК.НИ шул Бодкубо (Боку) ^ и д а таомларини пи-

шириб емакка одат кдла бошлаган эканлар. Уз к,ул

остимдаги Бодкубо угани хотирлаб туриб, Бизанти-

ум шах,рига назар ташладим. Бояги фикримнинг

охирги к,арори уларок,, «Бизантиум кулидаги сув-

да -^мас Бокудаги 'зп’нинг жумласидан экан, бу

х,ам тупрок, билан ^ с а керак!» деб хаёлимдан

■^каздим.

Мен рурубдан кейин х,ам уша тепаликда эдим.

Шах,арнинг чирокдари ёнмокда эди. Шом намози-

нинг вак,ти ■^lacHH, деб тепадан пастга тушиб на-

моз ук,иганимдан кейин, бир лук,ма таом едим.

К.'^^юндонларим келиб, кетганларидан ётмок,к,а

х,озирлик к'^дим. Бошимни ёстикда к,уйиб; «Бизан-

тиумнинг -^ларини тупрок, билан ^^[иролсак, унинг

зур сипох,ига чора топган ва унинг таъсиридан

к,утулган буламиз», — деб уз-узимга сузлаб к,ут1дим.

Утни тупрок, билан учириш масаласи мени ни-

х,оятда к,изик,тириб к,уйгани учун куз юммадим. Ту-

к,отни чак,иртирдим. У келгандан кейин; «Сен эрта-

га беш адад кема билан Бизантиум шах,рини икти-

368

шофи учун як.инлашиб борасан. ^^зингни Олтиншох;
халижига к,асд кдлган каби к^сатасан. Кемаларин-
гнинг х.аммасига тупрок, юкланган булиши керак.
Мен тепаликдан сизларни куздан кечириб тураман»,
— деганимда Тук,от ^ т а д а бир англашилмовчилик
булмасин деган гумон билан с^ади: «Эй Амир, ке-
маларингда тупрок, булсин дедингизми?» - деб та-
ажжуб билан мендан жавоб кутди.

Мен такроран: «Х,а, кемаларда тупрок, булсин,
~ дедим ва тушунтирдим: — Сен, кемаларни йулга
солмасдан аввал кемалар ичини к ^ микдорда туп-
рок,к,а тулдириб оласан, Олтиншох, халижига бор-
ганингда, аввалги кемалар келиб, сенга ^ ташлай-
ди. Сен ^ г а як,ин бориб, кишиларинг билан ^ г а
тупрок, сочасан. Чунки мен ^ а утни тупрок, билан
■jhrca керак, деб ^лаяпман. Фак,ат кишилар билан
жуда чак,к,он х,аракат к,илиб, оз вак,тда куп тупрок,
сепиб, ^ н и -^ирмок,к,а кириш», — дедим. К,;$шон-
дон Тук,от: «Хуб, эй Амир, буюрганларингизни ба-

жараман», — деди.
Эртасига эрталабдан к;з^ин учун лозим ишла-

римни тугатиб олиб, дарё ва шах,арни яхши к ^ и б
турадиган тепага бордим. Офтоб нури орк,а тара-
фимда булгани учун дарё, шах,ар ва бошк,а жойлар-
ни жуда яхши к ^ и б турар эдим. Тук,отнинг беш
адад кемаси Олтиншох. халижининг орзига етиб бор-
ди. Тук,от менинг топширикларимни жой-жойида
ижро этмокда ва узини халижга кирмок,чи к,илиб
KypcaTMoivi,a эди. Аввалги куни халиждан чи1^к,ан
Бизaнтиy^^ кемасининг суръат билан Тук,от кемала-
рига томон келиб турганини курдим. У Ту1^отнинг
кемаларига 1^аратиб, бир нимани отди. Отилган нарса
дарё сувига тушиб, Тук;отнинг кемалари сувга таш-
ланган нарсага к;араб бораверди. Я1^ин борганлари-
да ^ ёндл. Булар х;ам ёниб турган угга rynpoi; сепа
бошладилар, Тупрок сепиш суръатини тезлаштяриб,

369

^ н и н г х,удудидан ^дилар. Тук,отнинг кемаларидан
бирига туташган эди, унга х,ам тупрок, сепиб -^ир-
дилар. Тук,отнинг кемалари менинг буйруримга би-
ноан, халижга кирмаслиги лозим эди. Уларнинг ва-
зифалари фак,ат Бизантиум ^ларини тупрок, билан
^ и ш - ^ ^ 1асшгини тажрибадан уткизмок, эди. Таж-
рибамиз муваффак,иятли натижа берди, беш адад
кема coF-саломат к,айтиб келди.

Мен у куни бир минг икки юз йиллик асрорни
очолмаган булсам х,ам унинг Бодкубо (Боку) ’в и ­
кинг жумласидан эканлигини билиб олдим, тупрок,
билан -^ириш имкони борлигига ишондим.

Шу куни аср вак,тида Йилдирим Боязиддан бир
табрикнома олдим. Унда бундай мазмун бор эди: «Эй,
Амир, сиз Бизантиум салтанатининг асрорини за у
султоннинг устунини бузмокда бир чора топсангиз
Бизантиум шах,ри, к,аср-борлари, хазина ва жаво-
х,ирлари сизники булади». Боязиднинг табрикнома-
сидан бирор соат ^ а н д а н кейин кабутар воситаси
билан бир хабар олдим. Унда шундай хабар берил-
ган эди: «Рум мамлакатининг Магаисия улкасининг
амири Тутул Сорухон Сарик,амиш курдлари ва Рум
татарларининг тоифасидан ташкил к,илинган бир
к,^^ин менинг устимга х,амла к,илмок,чи эканликла-
ри» билдирилган зди. Мен бу хабардан таажжуб-
ланмадим. Одатан ташк,аридан келган бир подшох,
бир мамлакатни тасарруф к,илиб, подшох,ини асир
олгандан кейин, у ернинг эски амалдорларидан баъ-
зилари исён к,илишлари мумкин эди. Албатта, Рум
икдими катгадир. У ерда жуда куп умаролар х,ам
бор. Жумладан, у Сорухон - амири Сарик,амиш,
Рум татарларининг амири каби улуг тоифалар ус-
тида турган умаролар к^дир. Марнисия амирининг
одамлари куп булмаса х,ам куп давлатманд киши
эди. Унинг боболари томонидан икки юз йиллик
мансабдорлиги бор.

370

Магаисия амирлигининг исёнига Йилдирим Бо-
язиднинг ишорати х,ам булса керак, деган бир шуб-
х,а турилар эди. Балки бу тзтгённинг сабабкори Боя-
зиднинг узидир. К,олган тоифа амирларига х;ам Мар-
нисия амири билан бирлашиб иш курмок,ларини
буюрган булса керак, деб гумон к,илдим. Шунинг
учун Йилдирим Боязидни чак,иртириб келдим. Унга:
«Сенинг далданг билан Марнисия амири турён кд\иб,
т ^ т тоифа бирлашибди. Мен уларнинг жазолари-
ни беришга боришимдан илгари сени шу ерда улим
билан жазолаб кетаман», — дедим.

Йилдирим Боязид Марнисия амирининг турёни-
дан бутунлай бехабар эканлигини сузлаб, к,асам
ичиб сузини к,увватлади ва бундай деди: «Тугул
ёрдамга келиб мени к,ущазолмаганидан кейин фур-
сатни ранимат билиб, бутун Рум мамлакатига под-
шох; булмок, хаёлига тушгандир. Нимага деганда
Марнисия умаролари х;аммавак,т Румга султон булмок,
орзусини дилларида сакдаб юрадилар. Аммо Усмон
хонадони султонлари к,удрат эгалари булганликла-
ри учун у орзуларига етолмас эдилар. Бу кун эса,
уша хаёлларига бир йул очилган каби сезгандир-
лар, Тугул Рум подшох,и булмок, учун турён бошла-

ган булса керак», — деди.
Мен Боязиднинг сузига эътих,од кд^андай кури-

ниб туриб, яна унинг устидан буюк бир текширув
юргизмакни мулжаллаб, унга айтдим; «Хуб, сузинг
турри булиб, Т з^лни ташвикот к,илмаган булсанг,
унга к,аратиб бир амр ёзасан. Мактуб мазмунида
к,ушинни тарк,атиб, менинг хузуримга келморини
талаб к,ил ва менинг номимдан билдиргинки, агар
К\^инини таркатиб хузуримга келса, уз мавк.еи ва
давлатини сакдаб 1^олади. Акс холда, кллган исёни
жазосини тортади». Йилдирим Боязид уша холда,
Хузуримда мактубни ёзиб, мухрлаб менга берди. Мен

уни Тугулга юбордим.

371

Тугул итоат к;илиб, к.^и н и н и тарк,атиб юбориб
х,узуримга келиш ^ н и г а Рум улкасининг марказий
к,исмларига к,араб л ф 1ади. Унинг бу х,аракати ме-
нинг олдимдаги катта бир хатарни курсатар эди.
Чунки Тугул шу юришда Румнинг марказий к,исм-
лари орк,али Шомга улашгудек булса, бутун Рум мам-
лакатига подшох, булишидан ташк,ари менинг t o f-
лик - Дошстон ва Ирок, улкаларига к,айтиш йулим-
ни х,ам тусар эди. Шунинг учун х,аммадан аввал мен
бу фитнадан к,утулмоРИМ керак эди. Ундан кейин,
икки минг йиллик Бизантиум шах,ри к,иррокдарига
^lOFHM лозим булар эди. Шу вазиятимда мени Ту­
гул исёнини бутунлайин уртадан к'^ариб ташлаб,
с ^ г р а бошк,а ишларга назар солмокдан узга чорам
йук, эди.

Мен Бизантиумни тасарруф к,илиш тайёрлиги
учун к;урган •^дугох.имни йишб, уз йулимга ж ^ а -
дим ва тезлик билан Тугулга етиб олишдан бошк,а
фикрга ^мадим. Тез х,аракат к,илдим. Сафаримни
биринчи ОК.ШОМИ урдугох,ни назаримдан -^казиб,
бутун ах,вол ва тартибларни уз кузимдан кечирга-
нимдан кейин чодиримга келдим, истирох,ат уйк.у-
сига кирдим. Бир туш к^ибманки, умримда бундай
туш к ^ г а н эмас эдим.

Tyши^^дa кичиклигимдаги устозим Абдулло К,утб-
ни к-^дим, хафа к^инди. Мен ундан хафалигининг
сабаби фарзанддарининг х,аётий маишатлар, тирик-
чиликдан сик,илганими, деган тахмин билан, «Фар-
зандларингизни доимий маош билан таъминлаган
эдим, хизматчиларим бермабдими?» — деб сура-
дим. Абдулло К,утб: «Сиз тайин к,илган маошни ет-
казмасликка журъат к,илувчи йутсдир. Менинг ха-
фалигим ундан эмас, сизнинг улимингиз учун», —
деди. Мен узимни улимдан к,очувчи ёки к,урк,увчи
одамлардан х,исобламай; «Аллох, Таолонинг амри
к,айси вак,тда келса, х,озир тураман, деб Самарк,андда

372

к,абримни х.ам бино к,илдириб к,уйганман. Дунёга
келувчининг улмайдигани борми, устоз?» — дедим.
Абдулло К,утб чех.расини бузмай туриб: «Уч йилда
уласиз», - деди. Устозимдан бу сузни эшитиш би-
лан Дез^лидаги брахманнинг етги йиллик хабарини
санаб к ^д и м . Дарх.ак,ик,ат, уч йил к,олибди. Бунинг
маъносини саам о к , учун к,арасам устозим койиб
булибди. Мен яна тушимда ойлар, йилларни угказ-
дим. Уч йил х,ам ^ д и . Узим кенг бир х,ужрада, ;^ду-
гох; ^ тас и д а эмишман, жануб уф1^идан як,инрок, бир
жойда к,орамтир бир хат к^инди, Аскар бошлик;-
ларимдан бири бу хатни к ^сати б туриб: «Бу де-
ворни бир боши жобилк,ога борса, яна бир боши
Х ^ а н улкаларига улашиб кетади», - деди. Мен:
«Садди Чин деган шуми?» деб с^аганимда: «Бале»,
деб жавоб берди. Мен уз фикримни: «Сада,и Чин
дегани, нак,адар мах;кам булса булсин, Исфах;он,
Дехди, Дамашк, х,исорларидан мах;кам(рок,) булмаса
керак. Мен ^гаа к,алъаларни олдим. Чин деворидан
х;ам ^ам ан», — дедим.

Бу тушдан уйрондим. Намозни з^иш билан дар-
х,ол йулни даном эттирмок,чи эдим. Бирок, ^нимдан
туролмадим. Яна мафосил (б^инлар огрири) дардим
тутдими, деб хаёлимдан кечди. Бирок, урнимдан ту­
ролмадим. Баданимнинг х,еч бир жойида оррик, иук,
эди. «Киши борми, келсинлар!» деб овоз чик,ар-
дим, лекин орзимдан чик,к,ан жумлалар тушунар-

лик эмас эди.
Овозимни эшитган руломларим кирдилар. Мени

тургизмок, учун кугардилар, оёк; узра туролмадим.
Улардан икки киши бориб, ^ д а табибини олиб кел-
ди Табиб набз (томир уришини) тутди, тилимни
к ^ д и куз-к.обокларни к^ди, с^шгра бошини 1^уло-
Римга ЯК.ИН тугаб; «Эй Амир, сакта хасталигига уч-
рабсиз, тула шифолангунингизча жоиингиздан к.и-

мирламайсиз», - деди.

373

I ...Ж

—.

Мен: «Бу ерда туришлик душманнинг ралабаси-
га сабаб булади. Мени тахтиравонга солиб йулга ту-
шинглар», демок,чи эдим, сузлаёлмадим. Шу йусин
етги кеча-кундузни чодирда ^каздим. Атрофимда-
ги кишилар мени улик хаёл к,илган каби фах,мла-
дим. Уларнинг узаро гап-сузлари к,улоримга чали-
нар, улар менинг улигимни Самарк,андга етказиш
хусусида кенгашар эдилар. Мен бу вак,тда узим-
нинг улган жасадимни кигизга -^алган каби х;ис этар
эдим. Шундай ах,вол билан бир кун сах,ар вак,тида
кузим очилди. Тонг ёриша бошлаган эди.

Мен к'^ган тушимдан дах,шатланмадим. Фак,ат
майдонда эмас, хотинлар каби бошим ёстирда тур-
ганига афсус кдлдим, чунки мендай бир майдон ода-
мининг уй ичида, тушакда ётиб эмас, майдонда
улмори лозим эди. ^^рда табибининг секингина к,уло-
римга шивирлаб: «Эй Амир, сактасиз», деб к,уйиши
— иллатнинг хатар эканлигидан огохдантирар, бош-
к,алар х,ам хабардор турсин, деган маъно чик,ар эди.
Буларнинг х,аммаси менинг улимимга йул очилиб
к,олганини билдирар эди.

Абдулло К,утбнинг сузи билан Дехди брахмани-
нинг сузини солиштирганимда х,ам умрдан уч йил
к,олган булиб чик,ар эди. Лекин Аллох, Таолонинг
К,уръони Каримдаги: «До ястафдимуни саатан ва лао
ястаъхирун», деб берган хабари «Х,ар кимнинг вак,-
ти етгандан кейин, бир соат кейин булмагай» деган
сузини бекор к,илар, фак,ат Аллох,нинг тайин этган
ажалига иймон келтирмок, лозимдай эди. Аммо х,аё-
тининг бир дак,ик,аси к,олган булса х,ам абадий яшай-
диган одам каби х,аётий вазифаларни уз вак,тида ба-
жармок, лозим деб тушундим. Шу асосга амал к,илиб
-^нимдан турдим. Намозимни ук,идим. Магнисия
амирини к,увлаб йулга тушмок, учун к,ушин масъул-
ларига амр бердим. Тезлик билан к ,^ и н х,аракатга
кирди. Йилдирим Боязидни х,ар эз^тимолга к.арши

374

узим билан бирга олиб жунадим. Мен, кеча-кундуз
сарбозларимга истирох,ат бермасдан Тугулни к,ув-
лайман, Тугул эса бир минтак,ада турмасди, К,айси
бир улкага борсам, Тугул у ердан эндигина чикд1б
кетганини эшитар эдим.

Тугулнинг к,адами к,айси шах,ар, к^1шлок,к,а етган
булса, у минтак,анинг бойликларини, к,;$ш-моллари-
ни олиб кетган, отларини к ,^ и н фойдасига мусо-
дара кдлганлигани к-^ар эдим. Минтак,а халкдари-
нинг ягона орзуси Тзггулнинг танасиз бошини кг^мок,
эди.

Мен уз к,умондонларим орк,али «Бекорга улиб
кетмасдан таслим булсалар уз жонларини к,ущази-
шадилар», деб эълон к,илдим. Татарлар таслим
булдилар. Аммо Сорухон, Сарик;амишхон, Курд сар-
бозлари таслим булмадилар.

Шунинг учун биз офтоб ботгунча Тугул к,^ини-
ни нобуд К.ИЛИШ учун урушмок,к,а мажбур булдик.
Уруш хотимасида Сорухон, Сарик,ами1дхон ва Курд
сарбозларидан бирор киши тирик к,олмади. Тугул­
нинг узи х,ам бир неча жойидан яраланиб, к,улга

тушди.
ТТТу кунги урушда сарбозларимдан турт минг

киши нобуд булди. Бунинг эвазига катта хатарни
уртяллн к^арган эдик. Агар Тугул нобуд бу^лмай шу
сарбозлари билан Озарбайжонга етиб бориб, у ер
нинг подшох;ига к,ушилиб оладиган булганда иук,о
тиш мумкин булмаган бир кучли 1^увват вужудга

келган булар эди.
Намози шомдан кейин Йилдирим Боязидни чо-

диримга чак.иртирдим. У билан 1^илган су^батимда:
«Сени мамлакатингда шу к,адар ботир, урушк,ок,, тас
ЛИМ булишга рози булмайдиган кишилар була ту-
риб, сен нима учун булардан фоидаланмадинг. Агар
булардан бир к,ушин пухта ташкил 1^илгаиингда сени

х.еч КИМ марлуб к,илолмас эди», дедим.

375

Йилдирим Боязид: «Инсон х,ар к,андай неъмат-
нинг к,адрини у к,улдан кетганидан кейин билади.
Мен х,ам х,озир билдимки, бундай ботир кишилар-
дан фойдаланса булар экан. Аммо фойдаланмабман»,

- деди.
Йиддирим Боязид билан яна бир оз сух,батлаш-

гандан кейин чодирга борморига ижозат бердим. Ту-
гулни орир мажрух, булгани учун тахтиравонга со-

либ олиб келишди.
Ундан менга к,арши исён к,илмок, учун Йилдирим

Боязиддан буйрук, олган ёки олмаганини с^аганимда
Тугул нафрат билан бундай деди: «Йилдирим Боя-
зидда мардоналикка ярагудек бир нарса урнига
к,урук, гулдураган исм бор, холос. Бундан бошк,а бир
хислати борлигини билмайман. Узини эр деб била-
диган бир одам Йилдирим Боязид ноибларига эр-
гашмайди», — деди.

Тугул бу сузларни шундай бир жиддий айтдики,
мен унинг сузи рост деб ишондим. Йилдирим Боя-
зидга к,арши гумоним билан унинг гапидан орала-
рида якдн бир нарса йзтушгини билдим.

Мен унга: «Эй ботир киши, сен менга адоват к,ил-
ган бир одамсан. Бугунги урушда минглаб аскарим-
нинг улимига сабаб булдинг, мен сени ботирлигингни
назарда тутиб, сени улимга буюрмайман.

Агар сен мен билан дуст булиб к,оладиган булсанг,
Магнисия салтанатини сенга к,айтараман», — де-
дим. Аммо Тугул урушдаги захмлари таъсири билан
уч кундан кейин улди.

Патак б^^ози орзидаги урушда улганларнинг жа-
садини кутмдирмок., жарох,атланганларни даволамок,
учун беш кун туриб к,олдим. Патак б^^озидан х,ара-
кат кдлмай туриб, Тугул тарафидан таланган халк,
молларини мумкин к,адар уз эгаларига к,айтардим.
Жумладан, Сутук улкасининг молларини тамом к,ай-
тариб берганимдан кейин йулга тушдим.

376

Диёрбакр йулида Йилдирим Боязид хасталиги са-
бабли сафарда юролмаслигидан менга хабар бер-
дилар. Мен уни: «Мух,офазат остида Диёрбакрда
1^олсин?» - деб амр бердим. Шу муносабат билан
Йилдирим Боязиддан форсий тидда ёзилган бир нома
келди. У узининг мактубида: «Хаста булиб к.оддим.
Балки шу хасталик билан тез фурсатда улиб кети-
шим мумкин.

Одатан, эски замонлардан буён х.ар бир асир
булган подшох, асоратда улган. Агар мени касаллик
улдирмаса, асорат улдиргусидир. Эй, улурвор Амир,
менинг улимим билан Усмон хонадони салтанати-
нинг инк,ирозига рози булмассиз. Мен улим ара-
фасида эканман, сиздан биргина илтимосим бор.
Бизнинг асрлар б ^ и ёниб келган чироримиз ^ и б
к,олмаслиги учун урлимни урнимга тайин к,илсан-
гиз, мен сизга к.атъий суз бераманки, у сизга ва-
фодор булиб к,олгай, х,аргиз сизга исён к,илмагай»,
— деб ёзган эди.

Хасталигим сабабли х,узуримга келмокдан маъ-
зур булган Йилдирим Боязиднинг номасига жаво-
бан: «Урлингни менга хирож тулаб туриш шарти
билан подшох; кд\аман. Бошк,а шартларингга муво-

фикдурман», — дедим.
Мен Озарбайжонга етмай туриб, Йилдирим Бо­

язид «улди» деб хабари етди. Узи улмай туриб, жа-
садини боболарининг ёнига к,рилиши учун мендан
розилик олинглар, деб васият к,илган экан. Мен
унинг бу талабига иккинчи дафъа розилик бердим.

К,иш фасли як,инлашиб к,олди. Озарбайжон би­
лан Рум улкаларида к,ишнинг совури к,атгик, булга-
ни учун Бизантиумни фатх, этмок. нияти билан
1^;$тиинни o p w a (рарбга) 1^айтариш имкони йук, эди.
Аскарий кишилар билан шиматли совукда 1^здпин
тортиб булмайди. Тездан Мовароуннахрга ^айтиб,
^ишни уз ватанимда угказиб, бахор фасли бошла-

377

ниши билан Бизантиумга х,аракат к,илишни ^ л а ­
дим. Унда фаранг подшох,идан олган кемаларим х,ам
етиб келиб к,олар эди.

Рум бандаргох,ида ясалаётган кемалар х,ам у вак,т-
га к,адар битиб к,олар эди. К,улимда Бизантиумни
тасарруф кдлмокда етарлик кемалар мавжуд булган
булар эди.

Афсуски, Сох;ибкдрон режаси амалга ошмади. У
уйлаган х,арбий-денгиз флоти ташкил топмади. Со-
х,ибк,ироннинг 1405 йил февралида Хитой сафари-
даги улими бу режанинг белига тепди. Агар ^ а н д а
флот тузилганда Мовароуннах,р тарихи буткул узгача
туе олармиди? Бу тарих жумборидир.

Аммо яна шуниси аникдд, сох,ибкдроннинг олий-
х,иммати туфайли усмонийлар хонадони чирори -^ма-
ди. Салтанати барбод булмади. Ислом динининг к,ат-
тол душманлари уйлаганидек, ният кдлганидек, хаёл
к,илганидек турк салтанати й ^ к,илинмади. Темур
к,ули билан яксон к,илинмади. Европа, Ватикан орзу
к,илганидек Сох,ибк,ирон Боязид мулкларига тажо-
вуз этмади. Мамлакатни вайрон к,илмади. Авлодла-
рини к,иррин-барот кд1лмади.

Темур худди бошк,а мамлакатларда булганидек
х,окимиятни уз эгаларига к,айтарганидек, салтанат-
ни Боязидга к,айтармок,чи эди. Агар у вафот этмага-
нида шундай буларди. Усмонийлар салтанатини
унинг ^илларига дахлсиз к,олдирди. Шунинг учун
х,ам турк давлати тез орада яна узини тиклаб олди.
Те!угурийлар салтанати парчаланиб кетган бир пайтда
аник,р0ри 1453 йилда, орадан эл^.ик йил ^ г а ч Ви~
зантия пойтахти Константинополь эгалланиб турк-
ча Стамбул деб номланди. Усмонийлар салтанати
к,урукликда х,ам, сув йулларида х,ам катта 1^удратга
эришиб, улкан империяга айланди. Испания, Пор­

378

тугалия, Англия каби давлатларни х,ам х,айик,тириб
турди.

Айник,са султон Сулаймоннинг х,укмронлик йил-
ларида (1520—1566 йй.), кд1рк, олти йиллик султон-
лиги даврида Усмонийлар империяси узининг энг
юк,ори к,удрат ч^тсдисига к^арилди. Султон Сулай-
мон Амир Темурнинг муносиб издоши сифатида дов-
рук, К.ОЗОНДИ. Унинг даврида биринчи бор сох,иб1Щ-
рон шахсини улурловчи «Темурнома» яратилгани

бежиз эмас.
-----------^

М УН ДАРИ Ж А

ЮЛДУЗ ШУЪЛАЛАРИ.................................................................... 3
м у к а л д и м а ................................................................................... 6
РАРОЙИБ ТУШ.................................................................................8
БОЛАЛИК САБОКДАРИ.............................................................12
ЖУДОЛИК СИТАМИ.................................................................16
МАКТАБДОРНИНГ БАШОРАТИ...............................................20
Х.ОФИЗ ТЕМУР............................... .............................................. 22
СЕХ.РЛИ НАРВОЙ........................ .................................................23
МИНГ ТАНГАЛИК НАСИХДТ................................................... 27
ТИЛСИМЛИ РОРДА.................................................................... 31
ОТАФАТВОСИ...;...........................................................................36
УЛИМ БИЛАН Ю ЗМА-Ю З........................................................43
БИРИНЧИ РАЛАБА.......................................................................46
ЧИН МУХДББАТ СОХ.ИБИ....................................................... 47
ЧУЛДА БУЛГАН ОЛИШУВ..........................................................52
УЧ ЮЗ БИРИНЧИ НАБКАР........................................................54
К.ИЛИЧ ВА ТУЗ...............................................................................59
Х.ОКИМИЯТ САРИ ЙУЛ............................................................. 62
МУРОСАГАЯШИРИНГАН ХИЙЛА........................................72
ОЗОДЛИК ВА АДОЛАТ ЙУАИДА........................... .................76
МАРЛУБИЯТГА АЙЛАНГАН РАЛАБА................................ 86
БАЙРАМДАТ^^ИЛГАН K.QH.................................................. 87
УЗИЛГАН РИШТА......................................................................... 91
САРОЙМУЛК ХОНИМ...............................................................94
ТЕМУРБЕКНИНГ РОЯСИ.......................................................... 96
УНИНЧИ РАМАЗОН ТУНИДА................................................. 98
КЛРОК.ЧИААР ЖАЗОСИ......................................................... 100

ФОРС ДИЁРИДАГИ УЧРАШУВЛАР...................................... 108
ФОЗИЛ ШАХЛР ОДАМЛАРИ................................................. П2
'Ь^ЗГАTOFAAP ЗАХ^И................................................................ .....

380

МУРУВВАТ BA ХИЁНАТ........................................................ .
ТОШКЕНТДАГИ МАСЛАХАТ.............................................. 134
ВОЛГА БУЙИДАГИ БАЗМ...................................................... I39
МУДХ.ИШ ИТТИФОК,.................................. ;........................... 145
УЛАМОЛАР К.УРУЛТОЙИ...................................................... .
КУЛ ОСТИДАГИ 49F............................................................... 163
С-Л1 ГТИЖАНГ.......................................................................... 168
ТЕМУРБЕККА СИРИНГАН КНЯЗЬ......................................174
БЕШИНЧИ ИКДИМ МАМЛАКАТИ....................................186
ТАХ.ЛИКАЛИ К.УРОЛ............................................................ 192
СИРЛИ ШИФОКОР................................................................. 197
МАККА ВА МАДИНА ДАЪВАТИ...........................................200
ПАТАНДАГИ ХАТАР................................................................ 202
РОЙИБДАН КЕЛГАН ОВОЗ.................................................. 207
ИЛОН К Д\Ъ А СОК.ЧИЛАРИ............................................... .210
СИРЛИ ШАРОБ......................................................................... 212
ЭДИК.УДНИНГ РОЯСИ........................................................... 218
ЛИТВА КНЯЗИНИНГ ХОМХАЁЛИ......................................220
МУСУЛМОН БУЛГАН ХИНДЛАР........................................ 223
ЛУНИ КУТВОЛИНИНГ ХИЙЛАСИ............ :....................... 226
БРАХМАННИНГ БАШОРАТИ............................................. -228
К.ОН ЮТГАН ОТА................................................................... 233
КУТВОЛНИНГ ТАКЛИФИ.....................................................239
КЛСД К.ИЛГАН ПАСТ БУЛАДИ........................................... 244
ИСЛОМ ОЛАМИНИНГ УСТУНЛАРИ...............................248

ТОРЛИ .......................................................................................
ТИНЧЛИК ВА X/JvlKOPAHK Й'У^ЛИДА..............................256
ХАЛАБДАГИ ЖУМБОК.......................................................... 263
СИРЛИ ТАБАССУМ.............. ................................................
САРКАРДА ВА АЛЛОМА....................................................... 271
ЙИЛДИРИМ БОЯЗИД..............................................................
ЯШИН ВАТЕМИР...................................................................
ИСЛОМНИНГ БАРРИ КЕНГ...............................................
УРИЛ БУЛГАН К.ИРОЛ........................................................... 2^®
К.ОРАБОРДАГИ .......................................................................
МУКОФОТ ВА Ж АЗО..................................................................

381

БАХТИЁР ЖАХ.ОНгаР................................................................302

илтамосРАРОЙИБ ................................................................. 308

РГУЛБАРС БИЛАН Ю ЗМА-Ю З................................................. 310

СОХДБК,ИРОННИНГ С'УНГГИ ЖУМБОРИ....................... 315

САМО КЛИНИНГ ДАЪВОСИ..................................................325

K^ICMAT.......................................................................................... 329

СОХ.ИБК.ИРОН ШУХ;РАТИ
ЖАХ.ОН НАЗДИДА

ГРАНД ТЕМУРБЕК........................................................................ 340
БУЮК РИЦАРЬ ЁНИДА..............................................................343
ШАХ.ЗОДА МУСОНИНГ МУРУВВАТИ..................................345
ЯШИННИ ЮТГАН ТЕМИР........................................................ 348
«АКШР ТЕМУР - БУЮК РИЦАРЬ!»................................... 350
СОХ^1БКД4РОН ФЛОТИ............................................................. 356

^^^АМДАМ СОДИК.ОВ

АМИР ТЕМУР ХДЁТИДАГИ
РАРОЙИБОТЛАР

Тарихий бадиалар
К,айта нашр

МухАррирлар Дилафруз Караваева,
Умада Ражабова

Бадиий мух,аррирлар Алишер Фазилов,
Ж.ахритир Бадалов

Техник Myxflppup Елена Толочко
Мусахрсрх, Умида Ражабова

Матн терувчи Гулчехра Азизова

Л ицензия рак,ами AI № 163. 09.11.2009. Босишга
2016 йил 2 мартда рухсат этилди. Бичими 84XIO8 V32.
Офсет к,орози. BalticaUz гарнитураси. Шартли босма
табори 20,16. Нашр табоги 16,6. Адади 3000 нусха.
Шартнома № 49 —2016. Буюртма № 265.
O'zbekiston Matbuol va axborot agentligining Cho'l-
pon nom idagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 100129,
Toshkent, Navoiy ko'chasi, 30.
Telefon: (371) 244-10-45. Faks (371) 244-58-55.
«TOSHKENT TEZKOR BOSMAXONASI» mas'uliyati
cheklangan jamiyati bosmaxonasida chop etildi. 100200,
Toshkent, Radialniy tor ko'chasi, 10.

Соди1!»ов. Хамдам
С 75 Амир Темур х^аётидаги гаройиботлар: Тарихий

бадиалар. Кбайта нашр. /Содик;ов X- Сузбоши А. Ори-
повники. - Т.; Чулпон номидаги НМИУ, - 384 б.
ISBN 978-9943-05-781-4

У1^К: 94|092)Темур
КБК 63.3(5У)4

. Ч- ISBN 978-9943-05-781-4
9 789943 057814
M /vA lU J

“сЬоЧоопЛ _ ___

^nomldagl nashrlyoUmatbaa IJodly u y lj


Click to View FlipBook Version